Mededelingenblad van de KNNV afd. Gouda e.o. Nummer

De Natuurvriend Mededelingenblad van de KNNV afd. Gouda e.o. Nummer 2015-3

Blad en afdeling De Natuurvriend is het mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV), Vereniging voor Veldbiologie, afdeling Gouda en omstreken. Het blad verschijnt drie maal per jaar in januari, mei en september. De doelstellingen van de KNNV zijn natuurbeleving, natuurstudie en natuurbescherming. Activiteiten zijn onder meer excursies, lezingen en cursussen. Er zijn zeven werkgroepen actief.

Ledenadministratie Sari Bestebreurtje, Lage Gouwe 112 2801 LK Gouda 0182-511736 [email protected] Penningmeester Age Ratsma [email protected] Algemeen bestuurslid Ries van Vliet, Zoutmansweg 36 2811 ET Reeuwijk 0182-392154 [email protected]

Website: http;//www.knnv.nl/gouda e-mail adres: [email protected]

Redactie Natuurvriend Jan Uilenbroek (voorlopig)

Contributie Gewone leden: 34.00 euro Huisgenootleden (zonder Natuurvriend en Natura) en jeugdleden 16.00 euro. Bankrek. NL91 INGB 0003980717 t.n.v. KNNV afd. Gouda e.o. te Gouda. Opzeggen lidmaatschap: voor 1 november bij de ledenadministratie.

Coördinatoren Werkgroepen Plantenwerkgroep Antoon van der Ark [email protected] Vlinderwerkgroep Huig Bouter [email protected]

Kopij volgende nummer Per e-mail in Word, inzenden voor resp. 15 april, 15 augustus en 15 december.

Vogelwerkgroep vacant

Bestuur

Weidevogelwerkgroep Ries van Vliet [email protected]

Voorzitter Frans Kingma, Deborah Hoeve 9 2804 HH Gouda 0182-531615 [email protected]

Natuurbeschermingswerkgroep Henk v.d. Weijden [email protected]

Secretaris Lourien van der Hoek, Palenstein 12 2804 GB Gouda 0182-532151 [email protected]

Zoetwaterbiologie Gerard Tijsseling [email protected] Gierzwaluwwerkgroep Rob Schröder [email protected] www.gierzwaluwengouda.nl

Natuurhistorisch secretaris Jan Uilenbroek, Klaverveld 17 2742 GH Waddinxveen 0182-618037 [email protected]

2

Inhoud Van de voorzitter Van de redactie Website Gierzwaluwentelling 2015 Verslag publieksdagen Reeuwijkse Plassen Overpeinzingen van een excursieleider Schuurwerf Bloedzuigers Paddenstoelencursus Fotopagina Verslag van een midweek in Zuid-Limburg Post uit Suriname (2) Cryptogram Activiteiten van andere groene verenigingen Activiteitenprogramma

3 4 4 5 6 7 8 10 10 11 12 14 16 17 18

Van de voorzitter Onze KNNV organiseerde in het kader van de Publieksdagen Natuurlijk Reeuwijkse Plassen samen met het IVN een slootjes excursie voor kinderen. Aan alle kanten straalde het enthousiasme van hen af! Echte natuurbeleving! Er is nog echt een andere wereld dan de digitale. Wij waren trouwens de initiatiefnemer van deze dagen, waaraan ook Staatsbosbeheer, Groenalliantie Midden Holland, de Watersnip etc. enthousiast meededen. De dagen werden geopend door wethouder Van den Heuvel in aanwezigheid van de pers (zie verder het verslag verderop in deze Natuurvriend). Onze Vereniging telt 126 leden, maar onze invloed is door de diverse netwerken waarin we zitten vele malen groter . Uit de vele gesprekken die we met het publiek in de met Staatsbosbeheer gedeelde kraam tegenover het restaurant aan de Surfplas hadden blijkt dat het tegenwoordig wat lastiger is om publiek aan een vereniging te binden. Essentieel blijkt dat naast inhoudelijke zaken als 3

natuurstudie, natuurbeleving en natuurbescherming ook een vierde element moet zijn, nl vriendschap, het gevoel ergens bij te horen. Dat kenmerkt onze vereniging!

Van de redactie Sinds de afdeling een goed functionerende website heeft wordt de Natuurvriend op de website gezet. Dat betekent dat de inhoud niet alleen naar de 120 leden en een aantal geïnteresseerden gaat maar via internet voor iedereen toegankelijk is. Ik ga er van uit dat iedereen die mij kopij of foto’s stuurt voor de Natuurvriend geen bezwaar heeft tegen plaatsing op onze website. Hou daar rekening mee als u kopij of foto’s instuurt voor de Natuurvriend. Op teksten uit publicaties of foto’s van anderen dan uzelf kan copyright zitten. Verder heeft u al gemerkt dat sinds de Natuurvriend op de website staat de ledenlijst niet meer in de Natuurvriend wordt afgedrukt, maar los wordt bijgeleverd in het januari nummer. Als u bezwaar heeft tegen plaatsing van uw emailadres op de website of in de Natuurvriend laat mij dat dan weten. Als opsteller van de Natuurvriend vraag je je wel eens af hoe goed de Natuurvriend wordt gelezen. Op pagina 16 heeft de redactie daarom een Natuurvriend lezers test opgenomen. Als u de nummers 2015-1 en 2015-2 goed hebt gelezen kunt u dit cryptogram oplossen. Als u denkt de goede woorden gevonden te hebben kunt u dat mailen naar ([email protected]). Tijdens de Nieuwjaarsborrel zal de oplossing en de winnaar worden bekend gemaakt. De winnaar is degene die als eerste van de 126 inzendingen het goede antwoord heeft gevonden.

Website Op onze website (www.knnv.nl/gouda) vindt u niet alleen ons activiteitenprogramma en de activiteiten van onze werkgroepen, maar ook rapporten en verslagen van inventarisaties. Onder de rubriek nieuwsitems wordt informatie geplaatst die op dat moment actueel is zoals de aankondiging van een cursus of het indienen van een bezwaarschrift. Tenslotte is er de rubriek foto’s. Omdat er in onze afdeling voortreffelijke fotografen zijn en er tijdens excursies vaak uitgebreid wordt gefotografeerd vindt u in deze rubriek fotocollecties van excursies. U kunt op deze wijze nagenieten van een excursie of – als u niet mee bent geweest - zien wat u gemist heeft 4

Gierzwaluwentelling 2015 Sinds enige jaren telt de gierzwaluwwerkgroep Gouda in de zomer het aantal gierzwaluwen in de binnenstad van Gouda, en ook het aantal broedparen. Hiermee proberen we inzicht te krijgen in de aantallen en waar ze broeden, waarmee we hopelijk aan beleidsbeïnvloeding kunnen doen bij organisaties die er toe doen. Wie wel eens aandachtig heeft gekeken naar een gierzwaluw in de lucht, kan bedenken dat het tellen een uitdaging is. Ze bereiken onwaarschijnlijke snelheden, schieten alle kanten op en buitelen over elkaar heen. Om het tellen enigszins te structureren is de binnenstad van Gouda opgedeeld in vier secties, grofweg noord, oost, zuid en west. Elk jaar, zo rond eind juni, wordt er twee keer geteld, op hetzelfde tijdstip s avonds, met een tussenpozen van twee weken. Ook dit jaar waren er weer veel belangstellenden naar de Markt gekomen om vrijwillig te tellen, zelfs van over onze stadsgrens was er belangstelling om mee te doen! Dit jaar was de eerste telling op 15 juni. Het was vrij koud en dat had als gevolg dat de gierzwaluwen zich weinig lieten zien. Relatief kleine groepjes werden waarge-nomen boven alle vier de gebieden, met twee uitschieters van groepen met >20 in de west- en oostkant van de binnenstad. In totaal werden er 280 gierzwaluwen geteld. De tweede telavond verliep een stuk succesvoller; meer, en grotere groepen gierzwaluwen werden waargenomen, de meeste in het noordoosten van de binnenstad. Het totaal aantal gierzwaluwen kwam deze avond op 617 exemplaren. De broedparen in onze binnenstad komen dit jaar uit op zo’n 299 paar, variërend van een broedplaats in de Gouwekerk tot een broedplaats op een dakterras aan de Zeugstraat maar ook in nieuwbouwpanden. Op dit moment (eind juli) verlaten de gierzwaluwen helaas onze stad alweer. Net zag ik nog een groepje van ongeveer 12 gierzwaluwen vliegen in de buurt van de Peperstraat. Afscheid komt altijd te snel! Miranda Pieterse

5

Verslag publieksdagen Reeuwijkse Plassen Om de natuur rond de Reeuwijkse plassen onder de aandacht te brengen is op 15 en 16 augustus op verschillende locaties rond de Reeuwijkse Plassen een publieks-manifestatie gehouden. Afgelopen maanden was het natuurnetwerk Reeuwijkse plassen ontstaan om bedreigingen van de natuur rond de plassen tegen te gaan. De samenwerkende organisaties in dit netwerk zijn: Staatsbosbeheer, Stichting Groene Hart, Wetlandwacht van Vogelbescherming, KNNV Gouda, IVN IJssel en Gouwe, NIVON Natuurvrienden Nederland, Watersnip en Groenalliantie Midden-Holland. Deze laatste organisatie (voorheen GZH) is de beheerder van o.a. het Reeuwijkse Hout. Om aan dit netwerk bekendheid te geven en natuur rond de plassen te promoten waren deze publieksdagen georganiseerd. Op verschillende locaties waren activiteiten georganiseerd. Groenalliantie bood drie wandelroutes rond de surfplas aan en had gezorgd voor een zandsculptuur. Staatsbosbeheer zorgde voor begeleide wandeltochten in de polder Stein. Gevaren kon worden met de Watersnip en met het IVN. De KNNV bood een plantenexcursie en een vlinder- en libellenexcursie aan in het Reeuwijkse Hout en onder leiding van KNNV en IVN konden kinderen waterbeestjes vangen en bekijken.

Veel belangstelling voor de waterbeestjes (foto Jan Uilenbroek) 6

De publieksdagen werden op zaterdag geopend door de wethouder van recreatie en natuur van de Gemeente Reeuwijk-Bodegraven. Staatsbosbeheer was op zaterdag en zondag aanwezig met een grote promotiekraam, waar zowel het NIVON als de KNNV onderdak vonden. Op zondag was ook Groenalliantie aanwezig met een kraam, waar de 3 wandelingen van resp. 4,5, 10 en 14 km rond de surfplas konden worden verkregen. De deelnemers kregen een tasje met leefgoed mee voor onderweg. De belangstelling voor de planten- en vlinderexcursie van de KNNV werd overtroffen door die voor de waterbeestjesexcursie van KNNV en IVN. Organisatorisch waren de publieksdagen een groot succes. De belangstelling van het publiek was echter matig. Een foto impressie treft u aan op onze website www.knnv.nl/gouda. Jan Uilenbroek

Overpeinzingen van een excursieleider Een van de activiteiten van het conglomeraat van verenigingen, stichtingen en publiekrechtelijke clubs tijdens de publieksdagen rond de Reeuwijkse Plassen was een plantenwandeling door het Reeuwijkse Hout. Jan Uilenbroek had het plannetje opgevat om van te voren op de grond langs een stuk fietspad, met krijt op het asfalt, de namen te schrijven van enkele goed zichtbare bloeiende planten naast het pad. Ondanks het gevorderde seizoen bloeide er nog genoeg: Harig wilgenroosje, Engelwortel, Lisdodde, Berenklauw, Hennepnetel, Heelblaadjes, Koninginnekruid, Reuzenbalsemien, Boterbloem, Paardenbloem, Gelderse roos, Lijsterbes, Hazelaar en nog meer. Jan had dikke pijpen speelplaatskrijt in diverse kleuren gekocht, genoeg voor een schoolklas, en op de donderdag ervóór hebben we het krijten geoefend om het effect te bekijken. Op de dag zelf van de wandeling, zondag, was de hemel des morgens geheel lichtgrijs bewolkt, maar het bleef de hele dag droog. We hebben opnieuw van te voren op een stuk asfalt pad 7

en op brugleuningen namen opgeschreven. Voor de planten waren er vijf meelopers uit het publiek, waarvan één een fotografe van de lokale pers, tezamen met drie leden van de vereniging. Frans Kingma voerde het woord en deed dat enthousiast. Ik blijf het moeilijk vinden de aandacht van het publiek te trekken voor planten. Woorden vermoeien, maar beelden maken echt duidelijk. Er is zo eindeloos veel te vertellen, maar de kunst is vooral iets te laten zien. Het echte leven van de planten is verborgen. Planten voelen niet en denken niet, maar laten wel al een paar miljard jaar een geweldige levenskracht zien in voortplanting en strijd om een plek. Zij bouwen hun eigen organisme op uit water, koolzuur en enkele eenvoudige anorganische stoffen als grondstof, met de zon als energiebron, met enzymen als gereedschap en DNA als recept. Het lijkt of planten maar voor één doel bestaan: blijven bestaan, zelf of in hun nakomelingen als hun eigen tijd voorbij is. In die strijd om hun bestaan bouwen zij organen en structuren die zonder tekening en zonder plan tot stand komen; fabriceren zij allerlei bijzondere stoffen, vooral kleurstoffen, afweermiddelen en lokmiddelen en investeren zij in ingewikkelde synthesen. Dat alles in een ontwikkeling die al miljoenen jaren aan de gang is en ingebed is in de hele levende natuur. Uiteindelijk kunnen de dieren niet zonder planten bestaan. Hoe laat je dat wonder aan het publiek zien ? Daar kunnen we nu een heel jaar over denken. Antoon van der Ark

Schuurwerf Schuurwerf is een eiland in de Reeuwijkse Plassen tussen Nieuwenbroek en Kalverbroek (zie pijltje). Het meet ongeveer 20 bij 200 meter. Dat is bijna vier vijfde deel van een voetbalveld. Buiten een aanlegsteiger en een scherm voor vogeljagers is er geen infrastructuur. Heel vroeger hebben er vier turfschuren gestaan; vandaar de naam. De Reeuwijkse Plassen zijn in de zeventiende eeuw poldergebied geweest, maar de grond is grotendeels in de vorm van turf verkocht en verbrand. Genoemd eiland behoort nu aan een stichting die beoogt de natuur te herstellen en waarvoor het IVN het beheer voert. En daarbij zou een floristische verkenning van pas komen. De voorzitters van KNNV en IVN hebben toen een klein groepje floristen van de KNNV gevraagd daarvoor te zorgen.

8

In 2015 is het eiland driemaal bekeken. De ondernemende jongelui werden bij de Tochtbrug opgehaald en met een platbodemvaartuig met buitenboordmotor naar het eiland gebracht. Er zijn in totaal 105 soorten gevonden, waaronder Rankende helmbloem, Muurleeuwenbek, Wilde lijsterbes (vrij veel, ook hoge bomen), Poelruit, Tormentil, Veenmos (recente herintroductie), Veenwortel, Gewone veldbies, Ruw walstro, Gewone waternavel, Grote wederik (grote aantallen), Moeraszegge en Pluimzegge. Bij het eiland dreef Witte waterlelie en Gele plomp en ook verder op de plassen op andere, enigszins luwe plekken, waren er planten te zien, niet midden op het water. Bij een beetje wind staat er op de plas meteen een korte deining en ook is het water niet erg helder; beide omstandigheden helpen niet erg mee. De beheerders zinnen op maatregelen om het water helderder te maken en zo meer vegetatie mogelijk te maken. Het eiland was als eens in 1989 bekeken. De lijst uit dat jaar bevat nogal enkele soorten waarvan je zoudt willen dat die behouden waren gebleven, zoals Biezenknoppen, Grote egelskop, Kruipganzerik, Hennegras, Wilde kievitsbloem, Lidrus, Paddenrus, Ruwe smele, Sporkenhout, Tandjesgras, Knikkend tandzaad, Waterpeper, Waterscheerling, Blauwe Zegge. We hebben in het voorjaar enkele ganzennesten met eieren gezien. Jagers met vergunning mogen de ganzen schieten, maar alleen als ze dat vóór 10:00 uur doen Antoon van der Ark 9

BLOEDZUIGERS In de Heemtuin van de Goudse Hout vinden we met de werkgroep Zoetwaterbiologie tijdens excursies heel vaak bloedzuigers, o.a. de makkelijk te herkennen Vissenbloedzuiger. Van deze Gelede wormen (Ringwormen) komen in ons land 29 soorten voor, vooral in zoet water. Er is één amfibische soort, de Onechte paardenbloedzuiger, die ook op het land op zoek gaat naar voedsel, o.a. regenwormen. De achterste zuignap van een bloedzuiger dient ter vasthechting, de voorste vervult ook een rol bij het foerageren. Beide zuignappen worden bij de voortbeweging gebruikt (spanrupstechniek). De naam van deze diergroep is eigenlijk wat ongelukkig gekozen, want behalve soorten die bloed van hun slachtoffers opzuigen zoals de zeldzame Medicinale bloedzuiger heb je ook bloedzuigers die zich voeden met slakjes, muggenlarven, vlokreeftjes, wormpjes, etc. Sommige soorten eten vrijwel alleen slakjes. De Onechte paardenbloedzuiger kan prooien verslinden die groter zijn dan deze bloedzuiger zelf! Er zijn ook bloedzuigers die zowel bloed zuigen als kleine diertjes eten. Bij bloedzuigende soorten scheiden klieren hirudine af, een stof die de stolling van bloed zeer sterk afremt. Wel zo handig, want het bloed van de gastheer stolt daardoor niet en bovendien kan de bloedzuiger zo maandenlang teren op het in zijwaartse uitstulpingen van de maag en de darm opgeslagen vloeibaar blijvende bloed. Bloedzuigers zijn hermafrodiet. Zaad- en eicellen worden niet gelijktijdig aangemaakt, waardoor zelfbevruchting wordt vermeden. Eicocons worden dikwijls afgezet op waterplanten en stenen of in een holletje net boven de waterlijn. Een aantal soorten doet aan broedzorg. Zo worden de eicocons en later ook de jonkies bij de Doorschijnende bloedzuiger door het ouderdier een tijdje aan de buikzijde meegedragen . Aart Pijl

Paddenstoelencursus Voor de paddenstolencursus zijn nog plaatsen beschikbaar. De theorieavonden zijn op woensdag 30 september en woensdag 14 oktober. De excursies zijn op zaterdag 3 oktober naar Meyendel, 17 oktober naar de Haeck en op 24 oktober naar het Brediuspark in Woerden. De kosten zijn.25 euro. U kunt zich opgeven bij Jan Uilenbroek ([email protected]) 10

De PR van de afdeling in 2015

Polderdag in Hazerswoude

Publieksdagen ReeuwijksePlassen Boskoopse Plantendag Imkerij dagen bij Maap Groenendijk

Hofstededagen

11

Verslag van een midweek in Zuid-Limburg Eind juni hebben 8 leden van de afdeling een midweek op een vakantiepark in Vijlen (bij Vaals) gelogeerd en vandaaruit Maastricht, de Vijlener bossen en het dal van Geul bezocht. Op de heenweg werd ook nog het dal van de Tungelrooise Beek in Noord-Limburg en op de terugweg het dal van de Beerze bij Oosterwijk (Noord-Brabant) bezocht. De eerste dag hebben we een bezoek gebracht aan de Hoge en Lage Fronten, oude vestingwerken met wallen en muren in het noorden van Maastricht. Het leukste waren de muurhagedissen op de Hoge Fronten, soms wel acht stuks in één gezichtsveld, die op de stenen zaten te zonnen en zich af en toe in de kieren terugtrokken. De meesten onzer waren - hier en de rest van de week - druk aan het fotograferen. Boven op de Hoge Fronten zaten

muurhagedisssen (foto Nel Kempers)

ook Wijngaardslakken (beschermde soort). Op muren stonden Gele helmbloem, Muurvaren, Muurleeuwenbek, Kleine pimpernel en andere leuke planten. Op een muur bij de Jeker stond het Stengelomvattend havikskruid, vroeger ook wel Maastrichts havikskruid genoemd. Het komt slechts op enkele plaatsen in Nederland voor, maar het is al langer van Valkenburg en Maastricht bekend. ’s Middags werd een bezoek gebracht aan het Natuurhistorisch Museum. Het Natuurhistorisch Museum deed zijn naam eer aan. Er lag van alles, met name veel fossielen, waaronder vondsten uit de Sint-Pietersberg. Er lag een afgietsel van de kop van een voorwereldlijk monster, een grote Maashagedis (Mosasaurus) die in de berg was gevonden; 12

het origineel is in 1794 door de Franse bezetters geroofd en ligt nu in het Muséum national d’histoire naturelle in Parijs. Op woensdag hebben we om en door de Vijlener bossen gewandeld. Dit hellingbos, op dagzomend Krijt, is het hoogst gelegen bos van Nederland. Op donderdag hebben we een wandeling langs en in de buurt van de Geul gemaakt, onder meer langs de Volmolen (watermolen met midddenslagrad), sinds 1879 graanmolen. Onderweg kwamen we langs de Heimansgroeve, een aardkundig monument en de enige plek in Nederland waar een laag uit het primair dagzoomt . Op de terugweg gingen we maar de Beerze speciaal om naar libellen en vlinders te kijken. Het terrein was zandig en niet heuvelachtig. De Beerze, waarin een vistrap, en haar nevenstromen zorgde naast de hoge stukken ook voor natte stukken. Een grazig, laag deel van het terrein was bepaald sponzig en veerde mee als je erover liep. Een opmerkelijke waarneming waren de “parende wespen”, die we de eerste dag vonden bij de Tungelrooise beek. In eerste instantie dachten we hoornaars te zien, maar bij het bekijken van de foto's viel het Goof Overbeek op dat de dieren geen wespenvleugels hadden, geen wespentaille en ook geen kaal achterlijf. Het bleken geen wespen maar vlinders. Het bleek de Hoornaarvlinder (Sesia apiformis) te zijn. Deze zgn. wespvlinders hebben doorzichtige vleugels en lijken op bijen of wespen. Hoornaarvlinders komen verspreid over heel Nederland voor. De rupsen leven 3 – 4 jaar in de stammen en takken van populieren of (minder vaak) wilgen. De dieren vormen een mooi voorbeeld van mimicry: het imiteren van gevaarlijke of vies smakende dieren om zo hun predatoren op een dwaalspoor te brengen. Dat het goed gelukt is, blijkt wel uit het feit dat we eerst dachten dat het inderdaad om hoornaars ging. Antoon van der Ark 13

Post uit Suriname (2) Zoals ik de vorige keer al schreef, zijn er ook rond mijn huurkamer in Paramaribo nog aardig wat dieren te zien. Ook de herpetofauna is behoorlijk vertegenwoordigd: direct rond mijn huis heb ik tot nu toe minstens 6 soorten kikkers en padden, 5 soorten hagedissen en 4 soorten slangen gezien, maar er zitten er ongetwijfeld meer. Op minder dan een kilometer afstand heb ik ook een zonnende schildpad (Rhinoclemmys punctularia) en een doodgereden jonge kaaiman (Caiman crocodilus) gezien. De slang op de foto, een Liophis cobellus, is familie van de ringslang en heb ik gefotografeerd nadat de buren me hadden geroepen omdat er een slang op hun erf zat. In tegenstelling tot veel Surinamers hebben deze buren gelukkig niet de neiging om elke slang dood te maken. Nadat ik hen had verteld dat het een voor mensen ongevaarlijke soort was, mocht het beestje dan ook hun erf afkruipen. Deze soort wordt maximaal zo’n 70 cm lang en is niet giftig. Het is een ook in Paramaribo heel algemene soort die meestal in het water zit en in Suriname dan ook ‘watrasneki’ wordt genoemd. Zijn voedsel bestaat uit kikkers en visjes. Enkele centimeters Liophis cobellus (foto Auke Hielkema) achter de kop van dit exemplaar zijn enkele teken te zijn. Die zullen, nadat ze losgelaten hebben, een permanent litteken achterlaten doordat de schubben niet meer netjes over elkaar heen passen. Zoals u inmiddels weet, hebben insecten mijn speciale belangstelling. Als ik door het bos of over de savanne loop, is mijn blik dan ook meestal wat naar beneden gericht in de hoop een interessante kever of andere geleedpotige te zien. Dat ik nog nooit een tapir in het wild ben tegengekomen, zal dan ook tenminste voor een deel aan mijn beperkte blikveld liggen. Daar staat dan weer tegenover dat ik regelmatig kleine dingen zie die zelfs de meest ervaren Surinaamse jagers en bosgidsen volkomen onbekend zijn.

14

Een voorbeeld hiervan zijn verschillende soorten van de orde Hypocreales of, zoals ik ze liever noem, ‘zombieschimmels’. Het bekendste geslacht van deze schimmels is Cordyceps. Van deze bijzondere groep van schimmels heb ik in Suriname tot dusver minstens vier soorten gevonden, elk met een geheel eigen verschijningsvorm en een eigen gastheer. Deze schimmels zijn dodelijke parasieten van insecten. Zodra een spore op de juiste insectensoort is terechtgekomen, begint hij het lichaam van het levende insect in te groeien. Van enkele soorten is bekend dat ze daarbij ook het gedrag van het insect veranderen. De soort Ophiocordyceps unilateralis, die al in 1859 door de bekende naturalist Alfred Russel Wallace werd ontdekt, is een parasiet van mieren die de geïnfecteerde gastvrouw sterke spasmen geeft, waardoor ze uit de boomkruinen valt waarin ze normaal leeft. Hierna klimt ze, gedwongen door de schimmel, via plantenstengels weer een stukje omhoog waarna ze zich op enige afstand van de grond met abnormale kracht in een bladnerf vastbijt. Dat gebeurt op een plek met de juiste vochtigheid en temperatuur voor het verder ontwikkelen van de schimmel. Daarna sterft de mier en groeit achter uit haar kop een stengel met daaraan een bol waarin zich weer nieuwe sporen bevinden. Welke schimmelsoorten verantwoordelijk zijn voor de gedode mier, wesp, krekel en vlinder op de foto’s is op dit moment nog onduidelijk. Er bestaan ook schimmels die optreden als hyperparasieten van.

Mier met zombieschimmel

vlinder met zombieschimmel

zombieschimmels. Ze tasten op hun beurt dus de zombieschimmels aan. De op de foto’s getoonde schimmels kunnen dus zowel zombieschimmels zijn, als zombieschimmels met daarop woekerende hyperparasiterende schimmels. Auke Hielkema 15

De Natuurvriend lezers test

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

komt aan de oppervlakte in Zuid Limburg woongelegenheid op het Gouwe Park een eenzaam mannetje in Gouda correspondent in het buitenland dankzij hem kennen we de Blauwe regen en de Hortensia een van de excursiebestemmingen van de paddenstoelencursus schrijver met de meeste fantasie hij hield een lezing over otters aantal vogelsoorten waargenomen op Schiermonnikoog oudste boom in de hortus van Leiden zij had een ludieke boodschap een excursiebestemming deze zomer een van de activiteiten van de vogelwerkgroep maakte een foto van het informatiebord levert de meeste foto’s we deden er een inventarisatie

Het goede antwoord mailen naar [email protected]. 16

Activiteiten van andere groene verenigingen IVN IJssel en Gouwe Zaterdag 12 sept. Seizoen opening (alleen voor IVN leden en partners) Stadsplanten met historische stadswandeling in Gouda Zondag 27 sept. Scharrelkids Herfstactiviteit “kijk eens onder die hoed“ Voor meer informatie en aanmelden www.ivn.nl/ijsselengouwe.

Gekraagde aardster (foto Huig Bouter) Heemtuin Goudse Hout Elke zaterdag wordt vanaf 13.00 uur op de Heemtuin gewerkt Zaterdag 5 sept. hooidag vanaf 10.00 uur Vrijdag 11 sept. nachtvlinderavond Zondag 11 okt. herfstexcursie om 14.00 uur Zaterdag 7 nov. nationale natuurwerkdag vanaf 10.00 uur Voor meer informatie www.heemtuingoudsehout.nl

Fotoverantwoording titelpagina pagina 3

pagina 15

damhert Frans Fronik (SBB), wethouder van de Heuvel (Gemeente ReeuwijkBodegraven) en de voorzitter zombieschimmels

17

foto Huig Bouter

foto Yvonne Morak foto Auke Hielkema

Activiteitenprogramma De excursies maken we meestal per auto. We maken auto’s dan ‘vol’, zodat er met zo weinig mogelijk auto’s wordt gereden. Van de mensen die meerijden wordt een “liftersgeld” gevraagd van 5 eurocent per gereden kilometer. Dit bedrag wordt met de bestuurder van de auto verrekend. Wilt u weten of er voldoende auto’s/meerijdplaatsen zijn, dan kunt u van tevoren contact opnemen met de natuurhistorisch secretaris. De KNNV is niet aansprakelijk voor ongevallen en beschadiging of verlies van eigendommen. Voor meer inlichtingen: Jan Uilenbroek, tel 0182-618037, [email protected]. Zondag 13 sept. Plantenexcursie naar de Kwade Hoek We maken een wandeling door de duinen en over het Groene strand van Goeree. Op het Groene strand verwachten we veel zoutminnende planten. We vertrekken om 10.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. Het is een hele dag excursie. Zaterdag 26 sept. Vogelexcursie naar de ZH en Zeeuwse eilanden We bezoeken de Brouwersdam, Plompe Toren, inlagen en Plan Tureluur op Schouwen-Duiveland. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 17.00 uur. Zaterdag 10 okt. Excursie naar de AWD We hopen in de Amsterdamse Waterleidingduinen de damherten te zien en het burlen mee te maken. We starten bij de ingang Panneland bij Vogelenzang. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. Het is een hele dag excursie. Zaterdag 31 okt. Vogelexcursie Pier van IJmuiden Mogelijk zien we op de zuiderpier vogeltrek. Op de basaltblokken zien we zeker Steenlopers en Paarse strandlopers. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde en verwachten om ongeveer 17.00 uur weer terug te zijn. Zaterdag 7 nov. Nationale natuurwerkdag Evenals vorig jaar maken we de bijen- en vlindertuin van Marja Jense op de Kinderboerderij “de Goudse Hofsteden” winterklaar. Neem handschoenen en een snoeischaar mee. Wij zorgen voor koffie. De werkzaamheden beginnen om 10.00 uur en u kunt zo lang werken als u wilt. Woensdag 11 nov. Lezing over de stadsplanten van Breda Deze lezing door Erik van de Hoeven van de KNNV Breda stond vorig jaar al gepland, maar kon toen i.v.m. de vogelgriep niet doorgaan. De lezing vindt 18

plaats in de kinderboerderij “de Goudse Hofsteden”, Bloemendaalse weg 34 in Gouda en begint om 20.00 uur. Woensdag 25 nov. Waarnemingen het jaar rond Huig Bouter zal verslag doen van de vele waarnemingen die hij dit jaar heeft gedaan. De lezing wordt gegeven in de kantine van de kinderboerderij “de Goudse Hofsteden”, aanvang 20.00 uur. Woensdag 9 dec. Bloemrijke bermen Deze lezing wordt gegeven door Aletta van der Zijden. Ze heeft onderzoek gedaan naar ecologisch beheer van bermen. De lezing wordt gegeven in de filmzaal van het Streekmuseum, Oudeweg 3 in Reeuwijk, aanvang 20.00 uur. Zaterdag 19 dec. Vogelexcursie naar het Oude land van Strijen In deze tijd van het jaar verblijven daar verschillende soorten ganzen en andere wintergasten. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde en verwachten om 17.00 uur weer terug te zijn. Zondag 3 jan. Winterwandeling Om een frisse neus te halen maken we een wandeling door de duinen van Voorne, afstand ongeveer 7 km. We vertrekken om 10.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde en verwachten om 17.00 uur weer terug te zijn. Woensdag 6 jan. Nieuwjaarsborrel Onze traditionele nieuwjaarsborrel is ook dit jaar weer in het infocentrum aan het Heempad in Gouda. We zijn benieuwd naar uw ervaringen het afgelopen jaar. Ook zal de uitslag van het Cryptogram bekend worden gemaakt. Laptop en beamer zijn aanwezig. Aanvang 20.00 uur. Woensdag 20 jan. Lezing over de mariene flora en fauna Deze lezing over het onderwaterleven in de Oosterschelde en Grevelingen wordt gegeven door Mick Otten van de strandwerkgroep KNNV WaterwegNoord. De lezing vindt plaats in de filmzaal van het streekmuseum, Oudeweg 3 in Reeuwijk, aanvang 20.00 uur. Woensdag 3 febr. Natuur en landschap van het Utrechts veenweidegebied Deze lezing wordt gegeven door Wim Weijs, auteur van het boek Natuur en Landschap van de Vechtstreek. De lezing wordt gegeven in de filmzaal van het streekmuseum, Oudeweg 3 in Reeuwijk, aanvang 20.00 uur.

19

De Natuurvriend is het orgaan van de afdeling Gouda en omstreken van de KNNV, Vereniging voor Veldbiologie. Het verschijnt drie maal per jaar.

Afzender/ledenadministratie Lage Gouwe 112 2801 LK Gouda

20