De Natuurvriend. Mededelingenblad van de KNNV afd. Gouda en omstreken nummer

De Natuurvriend Mededelingenblad van de KNNV afd. Gouda en omstreken nummer 2014-2

Blad en afdeling De Natuurvriend is het mededelingenblad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV), Vereniging voor Veldbiologie, afdeling Gouda en omstreken. Het blad verschijnt drie maal per jaar in januari, mei en september. De doelstellingen van de KNNV zijn natuurbeleving, natuurstudie en natuurbescherming. Activiteiten zijn onder meer excursies, lezingen en cursussen. Er zijn zeven werkgroepen actief.

Ledenadministratie Sari Bestebreurtje, Lage Gouwe 112 2801 LK Gouda 0182-511736 [email protected] Penningmeester Emka Krösschell, Jan Campertlaan 24 2741 AB Waddinxveen 0182-616267 [email protected] Algemeen bestuurslid Ries van Vliet, Zoutmansweg 36 2811 ET Reeuwijk 0182-392154 [email protected]

Website: http;//www.knnv.nl/gouda e-mail adres: [email protected]

Redactie Natuurvriend Jan Uilenbroek (voorlopig)

Contributie Gewone leden: 34.00 euro Huisgenootleden (zonder Natuurvriend en Natura) en jeugdleden 16.00 euro. Bankrek. NL91 INGB 0003980717 t.n.v. KNNV afd. Gouda e.o. te Gouda. Opzeggen lidmaatschap: voor 1 november bij de ledenadministratie.

Coördinatoren Werkgroepen Plantenwerkgroep Aafke ten Kate Vlinderwerkgroep Huig Bouter [email protected]

Kopij volgende nummer Per e-mail in Word, inzenden voor resp. 15 april, 15 augustus en 15 december.

Vogelwerkgroep vacant

Bestuur

Weidevogelwerkgroep Ries van Vliet [email protected]

Voorzitter Frans Kingma, Deborah Hoeve 9 2894 HH Gouda 0182-531615 [email protected]

Natuurbeschermingswerkgroep Henk v.d. Weijden [email protected]

Secretaris Lourien van der Hoek, Palenstein 12 2804 GB Gouda 0182-532151 [email protected]

Zoetwaterbiologie Gerard Tijsseling [email protected] Gierzwaluwwerkgroep Rob Schröder [email protected] www.gierzwaluwengouda.nl

Natuurhistorisch secretaris Jan Uilenbroek, Klaverveld 17 2742 GH Waddinxveen [email protected]

2

Inhoud Van de voorzitter Verslag van een workshop fotografie Fotowedstrijd Programma van de plantenwerkgroep Verslag vlinderwerkgroep 2013 Programma werkgroep zoetwaterbiologie Cursus paddenstoelen Wintertellingen Gouwe bos en Voorofsche polder Gierzwaluwtellingen Polderpark Oostpolder En laat de oeverzwaluwen nu maar komen Niets mussigs is ons vreemd Giftige planten in Nederland Planten uit de oertijd Peilverlaging in de polders van Reeuwijk Midweek Schiermonnikoog Verband peilverlaging en achteruitgang van Krabbenscheer Heemtuin Goudse Hout 30 jaar Activiteiten andere organisaties Activiteitenprogramma

3 5 5 6 6 7 7 8 9 10 11 12 13 16 17 17 18 20 21 22

Van de voorzitter Terwijl ik dit stukje schrijf in mijn achtertuin geniet ik van het vervroegde voorjaar. Een merelpaar broedt al in mijn klimop. Kool- en pimpelmezen zijn actief in hun nestkasten en ik hoor een winterkoning, roodborst en heggemus. Maar niet alleen vogels zijn druk met hun nesten. Ook onze vogelwerkgroep is druk geweest met het maken van nestkasten. Een deel ervan dient als

Het bestuur vergadert 3

vervanging van de nestkasten in het Gouwe Bos, een ander deel is bedoeld voor het Reeuwijkse Hout. Weer een andere groep houdt zich bezig met de nestkasten van oeverzwaluwen, een project waar we via de gemeente Gouda bij betrokken zijn en dat administratief onder onze vleugels komt. Verder monitoren we voor de Gemeente Gouda samen met het IVN weidevogels in de Oostpolder. Onze afdeling heeft een aantal werkgroepen, die elk hun eigen programma hebben. Om de samenhang te verstevigen is er dit jaar voor gekozen om eens aan één gebied te werken. We zijn ecoloog genoeg om te weten dat in de natuur alles met alles samenhangt. Het Reeuwijkse Hout is gekozen omdat het gebied in onze regio van groot recreatief belang is en grote natuurwaarde heeft. Eerder is in 1995 door Wim Vuik van de plantenwerkgroep een uitgebreid vegetatie onderzoek gedaan. Wat is er intussen veranderd? De natuurinventarisatie van het Reeuwijkse Hout is op dit ogenblik in volle gang. De plantenwerkgroep inventariseert er de planten en de werkgroep zoetwaterbiologie een aantal sloten. Een groep gaat o.l.v. Goof Overbeek de libellen tellen, Tjerk Nawijn de paddenstoelen en Gert Vonk hangt er een aantal nestkasten op.

Nestkasten voor oeverzwaluwen in aanbouw Tijdens het periodiek overleg met het landelijke bestuur was er van een aantal afdelingen kritiek op de hoogte van de contributie. De hoogte wordt grotendeels bepaald door de afdracht aan het landelijk bestuur. Deze bedraagt dit jaar 20 euro per lid. Minder afdracht is niet mogelijk. De landelijke KNNV beschikt slechts over 1.5 fte en een blad als natura is duur. Naast de contributie hebben veel afdelingen inkomsten voor het verrichten van diensten voor instellingen, die zelf mensen in loondienst hebben. Ook bij ons als vrijwilligers wordt in toenemende mate een beroep gedaan. Zo heeft de Gemeente Gouda ons gevraagd weidevogels te inventariseren in de Oostpolder en het beheer van de oeverzwaluwenkasten op ons te nemen. Dat laatste kan inhouden dat wij financieel risico lopen bij schade of vandalisme. Het is daarom redelijk dat belanghebbende organisaties een bijdrage leveren. Ook voor het onderhoud van de nestkasten in het Gouwe Bos hebben we subsidie aangevraagd bij het Recreatieschap. 4

Wat natuurbescherming betreft in onze regio, onze werkgroep houdt zich bezig met een groot aantal uiteenlopende zaken zoals de effecten van peilverlaging, weidevogelbeheer, inlaat van gebiedsvreemd water in de Reeuwijkse Plassen, de aanleg van baggerdepots. De werkgroep heeft dringend versterking nodig. We denken aan het organiseren van een cursus natuurbescherming in de eigen regio samen met andere organisaties. Wellicht kunnen we mensen enthousiasmeren mee te doen. In deze Natuurvriend enkele artikelen over bovengenoemde zaken. Noteer in uw agenda de excursies waar u aan wilt deelnemen.

Verslag van een workshop fotografie Zes personen hebben op zaterdag 29 maart deelgenomen aan de workshop fotografie. De workshop was georganiseerd in het atelier van de kwekerij van Jan Lourier in Hazerswoude-dorp en werd gegeven door Yvonne Morak. Na een gedegen uitleg over isowaarden, diafragma instellingen en sluitertijden kreeg iedereen de gelegenheid om met zijn eigen camera foto’s nemen op de kwekerij. De tuin van Jan Lourier leende zich op deze zomerse dag in maart uitstekend om allerlei camera instellingen te oefenen.

Jan Uilenbroek

Fotowedstrijd De KNNV Gouda organiseert samen met het IVN IJssel en Gouwe een fotowedstrijd. Het onderwerp is Wilde planten in de regio Gouda. U kunt 3 foto’s insturen. Uiterste instuurdatum is 31-12-2014. De foto’s moeten worden opgestuurd naar [email protected]. De jury zal bestaan uit Suze Peters namens het IVN en Yvonne Morak namens de KNNV. De beloning wordt een jaar lidmaatschap van een groene vereniging en eeuwige roem. 5

Programma van de plantenwerkgroep 14 mei inventariseren Reeuwijkse Hout 21 mei Botanisch tuin Fort Hoofddijk, Utrecht 11 juni inventariseren Reeuwijkse Hout 25 juni Berkenwoudse Driehoek 9 juli inventariseren Reeuwijkse Hout 16 juli Pinetum Blijdenstein, Hilversum 13 aug. inventariseren Reeuwijkse Hout 27 aug. stadsplanten, Gouda centrum 10 sept. inventariseren Reeuwijkse Hout 24 sept. winterprogramma opstellen U bent van harte uitgenodigd een keer mee te gaan. Voor het inventariseren in het Reeuwijkse Hout verzamelen we om 9.30 uur op de parkeerplaats bij het restaurant. Voor plaats en tijd van vertrek van de overige activiteiten kunt u contact op nemen met Aafke ten Kate, [email protected], tel 0182-537776 of 06-49892753.

Verslag vlinderwerkgroep 2013 Het nachtvlinderseizoen begon nat en laat. De werkgroep was uitgenodigd bij Dierendal (de kinderboerderij in Waddinxveen), op het Heempad bij André van Kleinwee en op de boerderij van Peter de Groot. Een leuke waarneming op het Heempad was het Rood weeskind (3 exemplaren). Ook was de werkgroep aanwezig bij de Nacht van de Nacht op 26 oktober. Deze avond was georganiseerd voor de jeugd door de Natuur en Vogelwerkgroep Krimpenerwaard. Daar werden de volgende 10 soorten waargenomen: Herfstspanner, Gepluimde spanner, Wachter vlinder, Zwartstip vlinder, Herfstrietboorder, Grote worteluil, Geelbruine herfstuil en Jeneverbes spanner. Dit is uniek voor de tijd van het jaar. De jeugd had erg veel belangstelling en dat maakte het voor ons extra leuk. Rood weeskind (foto Huig Bouter) Ad Spee 6

Programma werkgroep zoetwaterbiologie In maart is de werkgroep bijeen geweest. De werkgroep bestaat nu uit 10 enthousiaste leden. Op de bijeenkomst is besloten dat we een aantal sloten in het Reeuwijkse Hout gaan inventariseren. De data zijn: zondag 25 mei, zaterdag 28 juni, zaterdag 26 juli, zaterdag 23 augustus en zaterdag 20 sept. Verzamelen om 10.00 uur op het parkeerterrein bij het restaurant aan de Surfplas. De inventarisatie zal plaats vinden aan de hand van determinatiekaarten en afstreeplijsten. Daarnaast wil Gerard Tijsseling een aantal grachten in Gouda nader bekijken. De data van de grachteninventarisatie zijn nog niet vastgesteld. Als u aan een van deze activiteiten mee wilt doen neem dan contact op met Gerard Tijsseling ([email protected]).

Bloedsteelmycena

Cursus paddenstoelen Dit najaar wordt door KNNV Gouda en IVN IJssel en Gouwe een cursus paddenstoelen georganiseerd. De cursus bestaat uit 2 theorieavonden en 3 excursies. De theorieavonden zijn op 1 oktober en 15 oktober en worden gegeven door Lia van der Sandt en Bregje Vellinga in de filmzaal van het Streekmuseum in Reeuwijk. De avonden bestaan uit een theoretisch gedeelte vóór de pauze en een praktisch deel na de pauze, waarbij de deelnemers eigen meegebracht materiaal kunnen determineren. De excursies zijn op resp. zaterdag 4 oktober naar Meyendel, zaterdag 18 oktober naar de Haeck bij de Nieuwkoopse plassen en zaterdag 1 november naar het Brediuspark in Woerden. De excursies duren tot ongeveer 13.00 uur. De kosten bedragen 20.- euro voor leden van KNNV, IVN en Heemtuin en 30.- voor niet-leden. U kunt zich opgeven bij Jan Uilenbroek email: [email protected]. 7

Wintertellingen Gouwebos en Voorofsche polder 2013/2014 De tellingen worden gedaan door vrijwilligers, die de resultaten van de tellingen doorgeven aan SOVON en aan het Zuid Hollands Landschap (Voorofsche polder) en Groenservice Zuid Holland (Gouwebos), die deze gebieden beheren. De tellers waren: Cok Scheewe, Daniel Benders, Wil van de Hoven, Gert Vonk, Mark van Leeuwen en George de Vries. We hebben in de periode november 2013 tot en met maart 2014 zes tellingen gedaan. Deze tellingen verlopen langs een vaste route door het Gouwebos en langs de dijk van de Voorofsche Polder. Meten is weten en door de getelde aantallen te vergelijken met vorige jaren krijg je een indruk over verspreidingen en trends gemeten in de populatie van de vogels. De Voorofsche polder is natter geworden sinds het ZHL dit beheert. Het Gouwebos wordt ouder, waardoor er andere vogels in voorkomen. top tien midmaandwintertelling 2013/2014 Gouwe bos 1 2 3 4 5

Wilde eend Koperwiek Turkse tortel Vink Koolmees

439 291 160 151 96

6 7 8 9 10

Kauw Putter Meerkoet Merel Houtduif

91 87 86 85 85

In totaal hebben we 60 soorten geteld. Toppers waren de grote en kleine Barmsijzen in februari. Ook de waarneming van de Waterral mag bijgetekend worden. De Waterral werd tijdens de laatste telling in maart gezien bij een rietkraag in een sloot tussen de begraafplaats en de spoordijk. Helaas heeft ondergetekende hem gemist maar mocht u in de verleiding komen om zelf een fantastische waarneming te doen zou ik zeker eens poolshoogte gaan nemen. De Tjiftjaf was een maand eerder dan vorig jaar. Een beetje jammer dat we de boomklever deze winter niet waargenomen hebben. De boomkruiper blijft rond hetzelfde aantal aanwezig wat toch een teken is dat hij het naar zijn zin heeft in het ouder wordende Gouwebos. De Appelvink is dit jaar opnieuw waargenomen en we hopen op een blijvend resultaat in de toekomst. top tien midmaandwintertelling 2013/2014 Voorofsche polder 1 2 3 4 5

Smient Grauwe gans Meerkoet Kievit Kokmeeuw

5324 656 490 439 240 8

6 7 8 9 10

Wilde eend Spreeuw Grutto Kuifeend Aalscholver

151 139 133 59 54

20 Februari heeft onze hoofdteller Cok Scheewe, de eerste 3 grutto’s gezien. (Volgens waarneming.nl was de eerste waarneming op 16 februari met 3 grutto’s). Het aantal grutto’s viel niet tegen. De telling is vergelijkbaar met de aantallen van de midwintertellingen 2012/2013. Er is zelfs een toename in vergelijking met eerdere midwintertellingen. Hiermee wil ik niet tegenspreken dat landelijk het grutto bestand afneemt. Een gegeven wat terecht zorgen baart. George de Vries

Gierzwaluwtellingen Ieder jaar komen de Gierzwaluwen vanuit hun overwinteringsgebied in centraal Afrika naar Nederland om er te broeden. Ze komen in de laatste week van april en verdwijnen weer in de eerste dagen van augustus. In deze 3 maanden weten ze ook nog een nest van meestal 2 (soms 3) jongen groot te brengen. Zo ook in de binnenstad van Gouda. Sinds de oprichting van de gierzwaluwenwerkgroep is een groep vrijwilligers actief om voor de Gierzwaluwen in de binnenstad van Gouda nestgelegenheid te maken en bestaande nesten te beschermen. Aanvankelijk was het plan precies na te gaan waar en hoeveel Gierzwaluwen in de binnenstad van Gouda broeden. Immers dan pas kun je ze optimaal beschermen en heel nauwkeurig aanwijzingen geven bij verbouwingen. Dat bleek minder eenvoudig dan gedacht. Uit onderzoek in zowel Nederland als Duitsland blijkt dat naast de eigen broedvogels vooral vanaf juli ook niet-broedende Gierzwaluwen in de kolonies verschijnen. Om een idee te krijgen van de aantallen Gierzwaluwen die in Gouda voor komen is besloten jaarlijks twee luchttellingen te doen in de periode half juni tot eind juni. Omdat de meeste broedvogels in de vroege ochtend en de late avond binnen een afstand van enkele honderden meters van de kolonies blijven, is de ideale tijd om te tellen de late avonduren. De resultaten van de luchttellingen van de afgelopen 3 jaar staan in onderstaande tabel. In totaal werden gemiddeld 462 dieren per avond geteld.

2011 2012 2013

telling 1 418 416 722

telling 2 299 550 367

Een aantal kerngebieden kunnen in de binnenstad worden onderscheiden. Een tweetal grote kolonies springen eruit, een achter de Sint Janskerk en een achter de Vismarkt. Deze laatste kolonie is voor een deel gehuisvest in het badhuis aan de Lange Groenendaal, welke na de renovatie behouden is 9

gebleven. Grote aantallen zijn ook de vinden rondom de Nieuwe Haven, Tuinstraat, Keizerstraat en de Turfmarkt. De gierzwaluwenwerkgroep heeft zich vorig jaar aangesloten bij onze KNNV afdeling. Meer informatie is te vinden op de website van de werkgroep www.gierzwaluwengouda.nl. Ook dit jaar worden eind juni weer tellingen gedaan. Als u daaraan mee wilt doen moet u contact opnemen met Riet Peddemors ([email protected]).

Polderpark Oostpolder In het westen van Gouda tussen het Gouwe kanaal en de ringvaart ligt de Oostpolder. Deze polder is niet verveend en is recentelijk opnieuw ingericht. In het zuiden zijn sportvelden aangelegd van voetbalvereniging de Donk en in het noorden is het polderpark Oostpolder ingericht. Het gebied vormt via de spoorviaducten een geheel met ’t Weegje. Het polderpark wordt evenals ’t Weegje beheerd door de Groenservice Zuid-Holland. Het polderpark is enerzijds van belang voor weidevogels, maar heeft anderzijds een recreatieve functie. Door het gebied is een vlonderpad aangelegd. Dit pad is tijdens het broedseizoen gesloten van 1 maart tot 1 juli. Vanwege de recreatieve functie wordt er druk uitgeoefend op de gemeente of afsluiting van dit gebied wel nodig was. Daartoe heeft de Gemeente Gouda de KNNV en het IVN benaderd om een inventarisatie te doen van de aanwezige broedvogels. Dit betreft voornamelijk de weidevogels zoals Grutto, Kievit, Tureluur en Scholekster. Uit de vogelwerkgroep van KNNV en IVN is een groepje gevormd die gedurende 3 jaar de weidevogels zullen monitoren. Als u daaraan mee wilt doen moet u contact opnemen met Ries van Vliet

10

En laat de oeverzwaluwen nu maar komen ! Het Gouwe Park is er klaar voor ! In de nieuwsbrief van maart liet ik u al weten dat op het industrieterrein Gouwe Park nestkasten voor oeverzwaluwen zijn geplaatst. Zaterdag 29 maart jl. zijn de gaten (nestholtes) gevuld met een zand-leem mengsel. Er is hard gewerkt door 8 vrijwilligers. En het is mooi om te kunnen vermelden, dat behalve de stadsecoloog André van Kleinwee en de ontwerper/bouwer Evert Hasselaar, vrijwilligers van KNNV, IVN en Milieudefensie meededen. Het uitstel van de bouw van een bedrijf, veroorzaakt door oeverzwaluwen, is uiteindelijk uitgemond in de bouw van een mooie nestgelegenheid ! Vijf kasten hangen tussen (hei-) palen op een landtong in het water, bij het bedrijventerrein Gouwe Park. Vanaf de N207 zijn de kasten goed te zien. Verschillende bedrijven sponsoren dit “bouwwerk”, ook de ondernemer die niet vrijwillig de eerste oeverzwaluwen op Gouwe Park huisvestte. De directeur van het bedrijventerrein heeft heel goed meegewerkt. Het onderhoud zal in ieder geval twee keer per jaar moeten plaatsvinden. In het voorjaar door het vullen van de nestgaten en wij hopen in het najaar van 2014 heel veel gaten schoon te moeten maken. Er is plaats voor 150 broedsels. In het verleden is bewezen dat dit terrein geschikt is. Twee keer hebben de vogels al hier gebroed. De aanvliegroute is vrij gebleven van begroeiing, de bomenrij langs de weg is onderbroken. Maar of de oeverzwaluwen deze nestgelegenheid net zo geschikt vinden als dat wij denken, dat moet in de toekomst blijken. De ervaring leert dat het wel eens een paar jaar kan duren voordat er echt genesteld wordt. Wij wachten met z’n allen in spanning af. De werkgroep die dit heeft voorbereid, bestaat uit Marianne Driehuijs ( van de gemeente Gouda), André van Kleinwee ( van Cyclus) en van Milieudefensie Gouda doen 3 vrijwilligers mee. De groep is nu aangevuld met vier vrijwilligers van KNNV en IVN. In de toekomst zijn meer vrijwilligers welkom ! Ik hoop dat we in het najaar goede resultaten kunnen melden ! Iemkje Tijsseling. 11

Niets mussigs is ons vreemd. De winter is een tijd die vogels simpelweg moeten zien te overleven. Sommige vogels hopen op een niet al te strenge winter en wachten geduldig op betere tijden. De ijsvogel is zo’n vogel die bij strenge vorst hoopt dat het snel weer zal gaan dooien. Wachtend bij het bevroren water - ijsvogel blieven graag vis op het menu -duurt het wachten vaak te lang en hebben ze geen energie meer om naar zonniger oorden te vluchten. Gelukkig voor de ijsvogel was dit een zachte winter en neemt, na enkele desastreuze winters, hun aantal weer toe. Op onze mussen zijn we zuinig. Het zijn ook dankbare afnemers van ‘wintervoedering’, maar ik heb tevergeefs gehoopt dat ze mijn tuin ook weer met een bezoek zouden vereren. Omdat ze op de grond foerageren ben ik scheutig geweest met strooien van mengvoeder op de grond. Vinken apprecieerden dit wel en ook kleine zoogdieren wisten de weg naar mijn huis te vinden. Maar nu is het voorjaar en er moet weer gepaard worden. Een mussenpaar is elkaar in principe trouw voor het leven, in principe. In principe willen mensen ‘world peace’ maar hier worden wel erg veel voorwaarden aan verbonden. Dit is bij mussen niet anders. Om sommige nesten wordt fel en langdurig gevochten. Het kan gaan om het nest zelf, doordat het gunstig ligt ten opzichte van de plaatsen waar makkelijk voedsel te vinden is. Het kan ook gaan om het vrouwtje wat er bij hoort. Naast de balts van het paar komt bij mussen ook een gezamenlijk baltsritueel voor. Het mussenvrouwtje zet het gedrag in door actief de aandacht te trekken waarmee ze mannetjes lokt die achter haar aan komen vliegen. Tijdens de balts pikt ze naar de mannetjes, grijpt ze vast en schudt ze door elkaar. Even plotseling als alles begonnen is eindigt het weer. Het vrouwtje heeft een dominante rol en meestal wordt er niet gepaard. Na een sociale balts wordt wel meer gepaard door paren bij het nest. Wetenschappers vermoeden dat dit ritueel moet zorgen voor een zekere synchronisatie in de kolonie, zogezegd ‘de klok gelijk zetten’ voor de buren. Dat is zeker van belang, want in een kolonie waarin alle paren ongeveer tegelijkertijd broeden en hun jongen voeren, komen meer jongen groot dan wanneer dat niet zo is en de vogels elkaar blijkbaar storen. George de Vries 12

Giftige planten in Nederland In de vorige Natuurvriend (2014-1) heeft u kennis gemaakt met de secundaire plantenstoffen, die de plant gebruikt om zich te beschermen tegen bacteriën, insecten en grazers. Sommige van deze secundaire plantenstoffen zijn niet alleen voor hun belagers maar ook voor de mens giftig. Moord of zelfmoord met een gifplant is in Europa uitermate zeldzaam. Ernstige onbedoelde vergiftiging van mensen met planten komt weinig voor en vormt geen maatschappelijk probleem. Vergiftiging komt nog het meest voor bij vee, huisdieren, kinderen en alternatieve hobbyisten. Kennis van gifplanten kan handig zijn om vee te beschermen en om patiënten te helpen. In de meeste landen kun je daarvoor terecht bij speciale informatiecentra. Hierna volgen enige korte beschrijvingen van giftige planten in Nederland. Taxus. Julius Caesar, onze eerste bezetter, schrijft in zijn Opmerkingen over de Oorlog in Gallië (boek VI, hoofdstuk 31) “Catuvolcus, medekoning in het land van de Eburonen (ergens in de buurt van Keulen), was te oud om de vermoeienis van oorlog of vlucht nog te doorstaan. Hij pleegde zelfmoord met het vergift van de taxus, een boom die in Gallië en Germanië veel voorkomt.” Het vergift zit in de naalden en het zaad. De rode zaadrok (arillus) is niet giftig. Zelfmoord met taxus is zeer zeldzaam. Vergiftiging van paarden komt af en toe voor. Bind je paard dus niet vast bij een taxusheg.

Venijnboom (Taxus baccata)

Vingerhoedskruid (Digitalis purpurea)

Vingerhoedskruid. Vingerhoedskruid (Digitalis) is in 1785 is door de Engelse arts William Withering in de geneeskunde ingevoerd. Hij had deze soort gevonden als het werkzame bestanddeel in een mengsel van twintig kruiden, dat een kruidenvrouwtje gebruikte bij waterzucht (oedeem). Digitalis versterkt de hartwerking en drijft daardoor het overtollige water uit het lichaam. Vanaf die tijd is het tot poeder gebrachte kruid toegepast. De sterkte van het poeder 13

werd aanvankelijk in een laboratorium aan levende katten bepaald (nog in 1958 beschreven in de zesde editie van de Nederlandse Farmacopee), totdat de werkzame stof (digoxine) in zuivere vorm geïsoleerd kon worden. Begin 1969 heeft zich in Veenendaal en omstreken een vergiftiging voorgedaan met tabletten die door een fabrieksfout te veel digoxine bevatten. Ongeveer 400 mensen kregen vergiftigingsverschijnselen en er zijn misschien wel negentien patiënten mede daardoor overleden. Tot grote frustratie van het OM was het technische bewijs niet rond te krijgen. Andere planten die vergelijkbare stoffen bevatten zijn onder meer Oleander, Lelietje der dalen, Vogelmelk, Meidoorn en Kardinaalsmuts. Waterscheerling. Dit pronkstuk van het veenweidengebied is een van de giftigste planten van de Nederlandse flora. Bij doorsnijden van de gekamerde en naar selderij en pastinaak riekende knol treedt een bruingeel melksap naar buiten. Dodelijke vergiftigingen zijn herhaaldelijk voorgevallen bij lieden die deze knol ‘uit moeder natuur’ aten. Verschijnselen zijn: brandende smaak, heftig braken en sterke krampen. Een soort die vergelijkbare verschijnselen oproept is Dodemansvinger (Oenanthe crocata), waarvan de knollen er uitzien als de gezwollen vingers van een waterlijk. Ook Gevlekte scheerling (Conium maculatum) is giftig.

Waterscheerling (Cicuta virosa)

Doornappel. Langs duinpaden zie je soms deze plant met haar stekelige zaaddozen. De plant bevat atropine en scopolamine. Atropine werkt op de zenuwen (tegengif van Sarin). Het veroorzaakt ook oogpupilverwijding. Scopolamine veroorzaakt hallucinaties. Ook de zaden zijn giftig. Een zeldzaam geval van vergiftiging was de dood van een jongeling die een kop vol zaden uit de vruchten had verzameld en ingenomen om de visioenen van de roes te beleven. Andere inlandse planten die atropine bevatten zijn Bilzenkruid en Wolfskers. Tabak. Bewerkte tabak bevat ongeveer 1,5 % à 2 % nicotine, het onbewerkte blad wat meer. In 1828 is voor het eerst nicotine uit tabak geïsoleerd. Deze techniek kwam korte tijd later van pas. Op 20 november 1850 werd op het kasteel Bitremont bij Bergen in Henegouwen Gustave Fougnies vermoord door zijn zuster Lydie en zijn zwager, de graaf de Bocarmé, die tezamen op 14

de erfenis uit waren. De vader van Gustave en Lydie was kruidenier geweest en had zijn kinderen wat liggende gelden nagelaten. De edelman, die zijn bruid destijds had getrouwd om zijn blazoen weer te vergulden, had haar fortuin al verbrast; maar hij wist raad. Onder valse naam won hij inlichtingen in bij een professor in Gent omtrent het bereiden van nicotine uit tabaksplanten en hij kocht ook een complete laboratoriumuitrusting om dit uit te voeren. Hij had gelezen, dat nicotine niet was aan te tonen. Op de genoemde dag werd Gustave, die invalide was, tijdens het Graaf de Bocarmë diner vastgegrepen door de twee echtelieden, die daarop het vergif in zijn mond druppelden. Bij het politieonderzoek rees er verdenking, onder meer omdat het personeel iets vermoedde. De energieke Belgische militaire apotheker Stas wist het gif in mond, maag, diverse lijkdelen en braaksel van de vloer van de grafelijke eetzaal op te sporen en aan te tonen. Op 19 juli 1851 viel 's avonds bij kaarslicht op de markt te Bergen het hoofd van Bocarmé onder de valbijl. Kruiden. Wees voorzichtig met wilde kruiden. Weten is hier beter dan geloven. Jacobskruiskruid, enkele andere kruiskruiden en Smeerwortel zijn af te raden omdat ze kankerverwekkende stoffen bevatten. Zwarte nachtschade wordt in sommige landen als groente gebruikt, maar geldt in veel landen als giftig, hoewel niet dodelijk. Veel claims van geneeskrachtige werking van planten zijn onterecht gebleken en het geneeskruid bevindt zich steeds meer in de achterhoede. Gebruik in het verleden is geen garantie voor nu. Een extract van Mannetjes varen werd vroeger als wormdrijvend middel gebruikt. Dat was niet geheel ongevaarlijk en nu er wat beters op de markt is, is dit middel terecht verlaten. U bent gewaarschuwd. Literatuur J.W. de Bruyn en F. Schneider, Giftige planten in en om de Tuin, A.A. Balkema, Rotterdam, 1976. Een ander aardig boekje is: H. Altmann, Gids van giftige planten en dieren, uit het Duits vertaald en uitgegeven door het Spectrum, 1992. Antoon van der Ark 15

Planten uit de oertijd Deze zomer is in de Leidse hortus is een toonstelling over planten uit de oertijd. Aandacht zal worden besteed aan o.a. de Japanse notenboom, palmvarens en Wollemia. De Japanse notenboom (Ginkgo biloba) is de enige vertegenwoordiger van een groep naaktzadigen die de grootste bloeitijd had tijdens de Jura (200 miljoen jaar geleden). Aanvankelijk was de boom alleen fossiel bekend, maar werd in de 18 e eeuw in Japan gevonden en bleek inheems in China. De boom werd in 1730 in Nederland ingevoerd. Het exemplaar is thans nog te bewonderen in de oude hortus aan de Lange Nieuwstraat in Utrecht. Thans is de boom in elk tuincentrum te koop. De palmvarens (Cycadales) behoren ook tot een oude groep met hun grootste verspreiding tijdens de Jura. Het zijn geen palmen en ook geen varens, maar naaktzadigen verwant aan de coniferen. In tegenstelling tot de Ginkgo’s waarvan maar één vertegenwoordiger is overgebleven zijn van de Cycadales nog 300 soorten beschreven. Cycadales groeien in tropische en subtropische streken en staan daarom in de kas. Er staat in de kas nog een relict uit de oertijd, Wollemia nobilis. Deze boom werd in 1994 in een bergachtige kloof in Nieuw-Zuid-Wales (Australië) ontdekt. Hij hoort tot de familie van de Araucariaceae (Slangendenfamilie), waartoe ook de bij ons bekende slangenden behoort. Fossielen van dit geslacht zijn circa 100 miljoen jaar oud. De vindplaats wordt geheim gehouden. Om de soort voor uitsterven te behoeden zijn stekken beschikbaar gesteld aan botanische tuinen overal ter wereld. We hadden Wollemia al eens gezien tijdens de excursie vorig jaar naar Pinetum Blijdenstein in Hilversum. De tentoonstelling planten uit de oertijd is nog tot 1 oktober. Jan Uilenbroek

Palmvaren (Cycas)

Wollemia nobilis 16

Peilverlaging in de polders van Reeuwijk De natuurbeschermingswerkgroep verzet zich al sinds 2006 tegen peilverlaging door het Hoogheemraadschap Rijnland in de polders van Reeuwijk. Immers door verlaging van het waterpeil worden planten en diersoorten bedreigd. Soorten die door de Flora- en Fauna-wet (Ffw) zijn beschermd zoals Krabbenscheer, Bittervoorn, Kleine modderkruiper en de Groene glazenmaker. Door verlaging van het waterpeil verteert de veenbodem en komen afbraakstoffen vrij zoals sulfaat en fosfaat. Dit leidt tot eutrofiëring, waardoor draadwier en kroos gaan domineren. (zie artikel “Verband tussen peilverlaging en de achteruitgang van Krabbenscheer”). Het verdwijnen van waterplanten, o.a. Krabbenscheer leidt vervolgens tot het verdwijnen van een aantal zeldzame vissoorten en de Groene glazenmaker. Het Ministerie van Economische zaken, Landbouw en innovatie (ELI) moet toezien op naleving van de Ffw. In een eerdere uitspraak van de Rechtbank in Den Haag was de KNNV Gouda al in het gelijk gesteld. Dat wil zeggen dat het Ministerie het Hoogheemraadschap geen toestemming had mogen verlenen om het waterpeil te verlagen. Omdat in deze uitspraak compensatie achterwege bleef is de afdeling in hoger beroep gegaan. Afgelopen februari heeft de Raad van State in het hoger beroep uitspraak gedaan. De Ffw kent wel degelijk ook een herstelplicht, d.w.z. het ministerie van ELI moet toezien dat de peilverlaging door Rijnland of wordt gecompenseerd of ongedaan wordt gemaakt. Zoals u ziet moet u voor dit soort acties een lange adem hebben. Degenen, die aan dit soort acties willen meewerken, over een lange adem beschikken en de laatste nog niet heeft uitgeblazen kunnen contact opnemen Henk van der Weijden van de Natuurbeschermingswerkgroep. Jan Uilenbroek

Midweek Schiermonnikoog Van maandag 15 tot vrijdag 19 september is op Schiermonnikoog een midweek georganiseerd. Accommodatie is gevonden op de vakantieboerderij de Kooiplaats. Omdat de midweek al was aangekondigd tijdens de nieuwjaarsborrel in januari en de algemene ledenvergadering in februari is de midweek met 12 inschrijvingen al volgetekend. 17

Verband tussen peilverlaging en de achteruitgang van Krabbenscheer Om de effecten van verlaging van het waterpeil te onderzoeken op Krabbenscheer is een onderzoek gedaan in een 5-6 meter brede sloot in de Zuidzijderpolder bij Bodegraven. Deze sloot is halverwege afgedamd. Het westelijk deel heeft een hoog waterpeil en is dicht begroeid met Krabbenscheer. In het oostelijk deel is het waterpeil verlaagd en bevat geen Krabbenscheer (zie foto). Van beide delen van de sloot zijn watermonsters genomen en deze zijn geanalyseerd op de aanwezigheid van kalk, chloor, natrium, fosfor en zwavel. De resultaten zijn weergegeven in onderstaande tabel. locatie

Krabbenscheer

pH

Ca mg/l

Cl mg/l

Na mg/l

P mg/l

S mg/l

westelijk

aanwezig

7.05

52.78

146.38

89.28

0.13

5.78

oostelijk

afwezig

6.97

300.21

750.00

464.26

0.76

52.53

Het westelijk deel van de sloot bevat een normale Krabbenscheer vegetatie. Het water is redelijk helder water en de slootdiepte is 80 cm. De chemie geeft aan dat het matig voedselrijk is (fosfor minder dan 0.2 mg/l) en de zwavelconcentraties zijn laag (<15 mg/l). Het oostelijk deel van de sloot daarentegen, gelegen in het gebied met een laag waterpeil, heeft een waterdiepte van 50 tot 60 cm. Het water is troebel door de vele algen en Krabbenscheer-vegetatie is afwezig. De zoutconcentraties zijn verhoogd (chloride 750 mg/l, natrium 464 mg/l). Er is veel fosfor beschikbaar (0.76 mg/l) en de zwavelconcentratie is het 10-voudige (52 mg/l). Deze concentraties liggen ver buiten het optimum van de levensvoorwaarden van Krabbenscheer. De hoge concentraties zijn een gevolg van drooglegging van het veen. Het veen mineraliseert en de gebonden stoffen komen vrij, waaronder veel voedingsstoffen, waardoor eutrofiering optreedt. Vooral de effecten van zwavel zijn slecht voor het ecosysteem. De sulfide-toxiciteit is een beperkende factor voor de ontwikkeling van slootvegetaties. Bovenstaande studie toont overtuigend aan dat verlaging van waterpeil funest is voor de waterkwaliteit. Bron: getuige-deskundige rapport Zuidzijderpolder, Dr. A. Barendregt. 18

westelijke locatie

oostelijke locatie

19

Heemtuin Goudse Hout 30 jaar Begin jaren '70 werd destijds door de Werkgroep Milieu Gouda aan B & W van Gouda een plan aangeboden voor een heemtuin. Een stukje grond langs de Hollandse IJssel van ca. 1 ha zou ingericht worden als toonbeeld van landschapstypen en vegetatie van het Zuid-Hollandse veenweidengebied. Hanneke den Held was de ontwerpster van dit plan. Het plan belandde echter in de bureauladen van de gemeentebestuurders, totdat in de jaren '80 de Goudse Hout zou worden gerealiseerd. Gedeputeerde Borgman maakte zich op aangeven van enkele journalisten van de Goudse Courant - sterk voor de aanleg van een Heemtuin in dat gebied. Er werd een commissie benoemd waarin leden van de KNNV, IVN en Werkgroep Milieu Gouda participeerden. De Provinciale Planologische Dienst werd aan het werk gezet en een plan werd aangenomen voor aanleg van een bijna 3 1/2 ha. grote heemtuin. In mei 1984 werd de oprichtingsakte van de Stichting Heemtuin Goudse Hout in Den Haag door o.a. ondergetekende van een handtekening voorzien. Medio 1987 werd het voorste deel van de tuin opgeleverd en eerst in 1990 het achterste deel ( de hooilandjes e.d.). Dit laatste had alle te maken met een foutieve aanleg door de aannemer: i.p.v. glooiende oevers had hij beschoeide oevers gemaakt, glad, strak en netjes. Het was mooi de ontwikkelingen te volgen van toen tot nu. Toen: moerasandijvie; nu: klokjesgentiaan, toen: broedende kieviten, nu : groene specht. Het blijft een oase van rust en genieten. Dus een ieder is van harte welkom. Hans Schaap.

20

Activiteiten andere organisaties IVN IJssel en Gouwe Vrijdag 16 mei nachtegalen excursie Meijendel o.l.v. Ton van Rossum, vertrek 20.00 uur pannekoekenboerderij Zondag 22 juni waterbeestjes kijken in de Goudse Hout samen met KNNV en Heemtuin Kijk voor meer informatie op de website van het IVN IJssel en Gouwe www.ivn.nl/afdeling/ijssel-en-gouwe/activiteiten

Heemtuin Goudse Hout Zondag 15 juni open dag ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan speciale opening om 11.00 uur Zondag 22 juni waterbeestjesexcursie samen met KNNV en IVN Start om 14.00 uur bij de wielerbaan Vrijdag 27 juni landelijke nachtvlindernacht Zondag 6 juli libellenexcursie. Start om 14.00 uur bij de wielerbaan Zondag 31 aug. dagvlinderexcursie met Cyclus in Steinse Groen 14.00 uur vanaf hoek Willemskade/Voorwillense weg Zaterdag 6 sept. hooidag vanaf 10.00 uur Kijk voor meer informatie op de website van de Heemtuin Goudse Hout www.heemtuingoudsehout.nl

21

Activiteitenprogramma voorjaar 2014 De excursies maken we meestal per auto. We maken auto’s dan ‘vol’, zodat er met zo weinig mogelijk auto’s wordt gereden. Van de mensen die meerijden wordt een “liftersgeld” gevraagd van 5 eurocent per gereden kilometer. Dit bedrag wordt met de bestuurder van de auto verrekend. Wilt u weten of er voldoende auto’s/meerijdplaatsen zijn, dan kunt u van tevoren contact opnemen met de natuurhistorisch secretaris. De KNNV is niet aansprakelijk voor ongevallen en beschadiging of verlies van eigendommen. Voor meer inlichtingen: Jan Uilenbroek, tel 0182-618037, [email protected]. zaterdag 31 mei Plantenexcursie Loetbos Het Loetbos gelegen tussen Krimpen a/d IJssel en Bergambacht heeft zich ontwikkeld tot een aantrekkelijk natuurgebied. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 13.00 uur. zaterdag 14 juni Excursie naar de natuur in de Rotterdamse haven Als vervolg op de lezing over natuur in de Rotterdamse haven is Jan Putters van het havenbedrijf Rotterdam bereid ons mee te nemen naar bijzondere plekjes zoals de tweede Maasvlakte. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 17.00 uur. donderdag 19 juni Berken trekken Veeerstalblokboezem Ieder jaar helpen we het Zuid-Hollands Landschap met het verwijderen van de berkenopslag. We verzamelen om 19.00 uur bij het toegangshek van de Veerstalblokboezem aan de Gouderakse Tiendweg. vrijdag 27 juni Nationale nachtvlindernacht De vlinderwerkgroep doet mee met de nationale nachtvlindernacht van de Vlinderstichting. Onze werkgroep staat vanaf 22.00 uur bij de kano verhuurplaats in het Loetbos. zaterdag 28 juni Bevertocht in de Biesbosch Met een fluisterboot zullen we op zoek gaan naar bevers. De vaartocht vertrekt om 20.00 uur van het Biesboschcentrum en duurt tot 22.30 uur. We vertrekken uit Gouda om 18.30 uur vanaf het NS station, Bloemendaalse zijde. De kosten bedragen 12.50 p.p. en 9.50 voor 65+ (leeftijdsdiscriminatie). Voor deze excursie moet u zich opgeven. Er zijn 8 plaatsen gereserveerd. Opgeven vóór 10 juni bij [email protected].

22

Vrijdag 11 juli Nachtvlinderen Huig Bouter staat met zijn team vanaf 21.00 uur op de Kinderboerderij “De Goudse Hofsteden”. De vlinders worden gelokt met licht en stroop. Zaterdag 12 juli Excursie Sophiapolder Midden in de rivier de Noord ligt het natuureiland Sophiapolder. Het gebied is door het Zuid-Hollands Landschap ingericht als natuurgebied als compensatie voor de aanleg van de Betuwelijn en de HSL. We vertrekken om 13.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 18.00 uur. Zaterdag 26 juli Excursie waterbeestjes kijken Met de werkgroep Zoetwaterbiologie bekijken we in het kader van de inventarisatie van het Reeuwijkse Hout daar een aantal sloten. We verzamelen om 10.00 uur op de parkeerplaats bij het restaurant. De excursie duurt tot 13.00 uur zaterdag 9 aug. Vlinderexcursie naar de AWD Met de vlinderwerkgroep gaan we naar de Amsterdamse Waterleiding duinen. We starten bij de ingang Panneland bij Vogelenzang. De kans is groot dat we behalve vlinders ook damherten en vossen zien. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 17.00 uur zaterdag 23 aug. Vleermuizenexcursie In een kantoorpand langs de Coenecoopbrug (Kanaaldijk 30 in Waddinxveen) bevindt zich een kolonie meervleermuizen. Om 21.30 zal Niels de Zwarte ons iets vertellen over het onderzoek dat daar plaats vindt. We verwachten dat ze om ongeveer 22.00 uur uitvliegen. zaterdag 6 sept. Arboretum Schovenhorst Bij Putten op de Veluwe ligt het arboretum Schovenhorst met monumentale bomen. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 16.00 uur. maandag 15 tot vrijdag 19 september midweek Schiermonnikoog zaterdag 27 sept. Vogelexcursie naar de Brabantse Biesbosch Er is in de Brabantse Biesbosch veel veranderd. Grote delen zijn onder water gezet, waardoor er veel watervogels voorkomen. We vertrekken om 9.00 uur vanaf het NS station Gouda, Bloemendaalse zijde. De excursie duurt tot ongeveer 17.00 uur. 23

De Natuurvriend is het orgaan van de afdeling Gouda en omstreken van de KNNV, Vereniging voor Veldbiologie. Het verschijnt drie maal per jaar.

Afzender/ledenadministratie Lage Gouwe 112 2801 LK Gouda

24