Leiden, maart 2009
3
Matilo Magazine Ontwerpspecial Deze keer een speciale editie van Matilo Magazine, want het ontwerp voor de 1e fase van het park is klaar! We kunnen nu echt aan de slag met de realisatie van de 1e fase. In deze ontwerpspecial vindt u een uitgebreide tekening en toelichting van
Agenda
het ontwerp dat met de hulp van vele betrokken partners en bewoners tot stand
Romeinen steken Rijn over
is gekomen. Verder kunt u natuurlijk weer lezen over de bijzondere geschiedenis die schuil gaat achter Matilo. Wist u bijvoorbeeld dat Matilo 2000 jaar geleden al een multiculturele samenleving kende? En wat de achtergrond is van de Romeinse altaarsteen, die in Roomburg is gevonden? Monument Matilo uitgebreid
Bewoners betrokken bij ontwerp
Het Archeologisch park Matilo is
Na de 1e bewonersworkshop in oktober
sinds 1976 een wettelijk beschermd
en jongerenworkshop in november is
monument. Het monument bestaat
16 december het aangepaste ontwerp
uit het castellum van Matilo en een
voor de 1e fase gepresenteerd aan
deel van het omliggende kampdorp en
meer dan 60 geïnteresseerde bewoners.
het Corbulokanaal. Minister Plasterk
Ontwerper Frank Kalshoven liet in zijn
heeft afgelopen januari een aantal
ontwerp zien hoe hij eerdere suggesties
archeologisch waardevolle terreinen
en wensen van de omwonenden had
aangewezen tot wettelijk beschermde
meegenomen in het ontwerp. Ook
monumenten. Hierbij is het monument
gaf hij aan waarom sommige wensen
Matilo uitgebreid: een extra deel van het
in 1e fase nog niet kunnen worden
Corbulokanaal en de zuidoever hiervan
gerealiseerd. De betrokken aanwezigen
zijn nu ook wettelijk beschermd. Wat
stelden vragen over het ontwerp en
dat inhoudt? Dat het wettelijk verboden
brachten hun laatste suggesties naar
is de bodem van de locatie te verstoren.
voren.
Hierdoor blijven de archeologische resten
Op www.leiden.nl/matilo vindt u de
onder de grond goed bewaard.
verslagen van alle workshops, net zoals de laatste ontwikkelingen over het ontwerp.
Zondag 29 maart: Kom ook naar de levende expositie met echte Romeinen en Vikingen. U maakt als bezoeker een reis door de tijd van het Romeinse Matilo naar de vroege Middeleeuwen in Leiderdorp Waarom deze perioden? In Leiderdorp is veel bouwmateriaal uit castellum Matilo gevonden. In de Vroege Middeleeuwen was het castellum verlaten en haalden bewoners van de andere kant van de Rijn hier kant en klare stenen vandaan. Houd www.leiderdorp.nl in de gaten voor het programma!
Het rode vlak is het monument Matilo. Het gerasterde stuk was al wettelijk beschermd. Dit monument is nu uitgebreid met het linker rode stuk. Rechts is de Oude Rijn te zien. De A4 staat hier rechtsonder loodrecht op. Links ligt de waterloop van de Vliet.
Een multiculturele samenleving Met de komst van het Romeinse leger naar Nederland kwamen er flink wat immigranten in ons gebied. Veel van die mensen kwamen uit het Middellandse Zeegebied, of andere delen van het enorme Romeinse Rijk. Het leger rekruteerde veel jonge mannen in de veroverde gebieden. Behalve de soldaten zelf, kwamen er nog veel andere mensen met het leger mee. Het merendeel woonde in het kampdorp, de vicus, zoals handelaren, ambachtslieden, slaven en familieleden van de officieren. Ruim 1800 jaar geleden was Leiden daarom al een bonte verzameling van culturen.
Boven: inheemse vondsten uit de omgeving van Leiden.
Groei
de toenemende handelscontacten met de rest van
In de periode voor de Romeinse tijd was een dorp of
dit wereldrijk kwamen nieuwe gebruiksvoorwerpen
gehucht niet groter dan een paar boerderijen. Door de
in handen van de lokale bevolking. Ook de voeding
komst van de Romeinen veranderde dat drastisch. Aan
veranderde. De Romeinen brachten namelijk hun
het eind van de tweede eeuw na Chr. woonden naar
kruiden mee, en introduceerden de boomgaard in
schatting wel duizend mensen in en rond castellum
Nederland.
Matilo. Hiermee was de bevolking vermoedelijk
Er was niet alleen bewoning aan de zuidelijke
binnen een paar eeuwen twee tot driemaal groter dan
oever, ook aan de noordelijke oever lagen inheemse
bij het begin van de jaartelling. Zo kwamen tal van
nederzettingen. Ondanks het feit dat de Rijn de
ontwikkelingen op gang in het gebied. Economische
officiële rijksgrens was, hadden de bewoners van de
groei bij de lokale boeren is af te leiden uit de
noordelijke oever wel contact met de Romeinen. Dit
grootte van de veestallen. De boeren hielden meer
blijkt uit de Romeinse gebruiksvoorwerpen die bij de
vee dan voor de komst van de Romeinen, en hadden
inheemse boerderijen ten noorden van de Rijn zijn
daarom grotere stallen nodig voor de dieren. Door
gevonden.
Booronderzoek in Roomburg
In september 2008 voerden archeologen van de RACM een booronderzoek uit op het terrein tussen de Vliststraat en de Liviuslaan. Bij een booronderzoek proberen archeologen te begrijpen hoe de bodem is samengesteld. Aan de hand van de vulling van de boor kunnen de archeologen de verschillende bodemlagen herkennen. Soms zitten daar kleine vondsten tussen. Waarom het booronderzoek nodig was? De archeologen wilden onderzoeken of de vicus en het kanaal van Corbulo nog doorliepen in de onderzochte terreinen. Het onderzoek was een succes want de archeologen troffen zowel een vondstlaag van het kampdorp aan als de opvulling van het Corbulokanaal. Een goede reden om het beschermde monument uit
Boringen worden gezet met een hele smalle boor van een
te breiden. Boven de vondstlaag is in het verleden
paar centimeters breed. Na het zetten van een boring, zijn de
een dikke laag zand opgebracht. Daardoor blijven de
verschillende bodemlagen te herkennen.
vondstlaag en de grondsporen goed bewaard.
2
Topvondst Een gelofte van steen Wat is een altaarsteen? Aan de rand van het kampdorp troffen archeologen een deel van een altaarsteen aan. De mensen geloofden in de Romeinse tijd dat een god je kon helpen als je hem of haar om een gunst vroeg. Om de wens uit te laten komen, beloofde de gelovigen aan de godheid om in ruil bijvoorbeeld een altaarsteen op te stellen. Bij het vinden van zo’n altaarsteen weten we dat de wens van de opsteller is uitgekomen. De altaarsteen van Matilo De altaarsteen die in Leiden is gevonden, is gemaakt van kalksteen. Aan de hand van het lettertype en de
precies om welk legioen het gaat. Maar vermoedelijk
steensoort denken specialisten dat het altaar stamt
gaat het om het 30e legioen (LEG XXX). Dit legioen
uit de periode 150-200 na Chr. Helaas is niet de hele
hield zich in Nederland onder andere bezig met het
inscriptie bewaard gebleven. Op de steen staan drie
onderhoud van de grensverdedigingswerken. De
regels tekst, maar de bovenste is niet meer leesbaar.
opsteller van dit altaar behoorde waarschijnlijk tot dit
De twee onderste regels zijn wel te lezen:
legioen. De letters VS zijn waarschijnlijk het eerste deel van
LEGX VS
de afkorting VSLM. Dit is een veelgebruikte afkorting voor “Votum Solvit Libens Merito”. Deze standaardzin betekende: ‘belofte graag en met reden ingelost’.
De tekst is heel kort, maar deskundigen weten wat
De soldaat uit het 30e legioen beloofde een godheid
hiermee bedoeld is. Het woord LEG is een afkorting
een altaarsteen wanneer zijn wens uitkwam. Dat de
van legio, Latijn voor legioen. De X duidt een getal
wens van de soldaat vervuld is, weten we dankzij de
aan. De verschillende legioenen waren genummerd.
altaarsteen. Maar welke godheid dit was en welke
Omdat de steen hier is afgebroken, weten we niet
wens uitgekomen is, blijft een vraag....
Kleur De prachtige witte Romeinse gebouwen die we nu zo bewonderen, waren vroeger in bonte kleuren geschilderd. Ook Griekse tempels en beelden waren bont versierd. Dat weten we door onderzoek van de enkele verfresten die nog op beelden en gebouwen zitten. Die felle kleuren zijn door de tand des tijds aangevreten en daarom vaak met het blote oog niet te zien. De altaarsteen van Matilo was wel wit. Maar de uitgehakte letters waren fel rood gekleurd zodat de tekst goed te lezen was.
3
Interview met Frank Kalshoven Ontwerper van Archeologisch park Matilo `We willen in het park een bruisende sfeer, net als het vroegere leven in het Romeinse kampdorp`
archeologisch onderzoek weten we welke groenten de mensen hier vroeger verbouwden. Die groenten willen we hier weer kweken. De boomgaard is door de Romeinen in Nederland geïntroduceerd en komt daarom terug in het park. Op de chillplek, speciaal voor jongeren, verwijst het ontwerp met zit-bootjes naar de Romeinse haven aan het Corbulokanaal. Verhoogde speeleilanden in het zuiden van het park wijzen op vroegere plaatsen van bewoning. Hoe zorgt u dat de archeologische resten in de bodem niet verstoord worden? We hogen bijna overal de grond op. Bij de nieuwe bomen wordt extra opgehoogd. Zo kunnen de boomwortels niet in de beschermde laag komen. En om schatgravers met een metaaldetector te Het eerste deel van het ontwerp van Archeologisch
misleiden, stoppen we kogeltjes in de grond. De
park Matilo is gereed. Hoe bent u tot dit ontwerp
kogeltjes worden gemaakt van ijzer en koper omdat
gekomen?
de Romeinen voorwerpen maakten van deze metalen.
Vooraf was al duidelijk dat we in het plangebied een aantal dingen wilden behouden: bomen, woningen
Er komen veel nieuwe bomen bij in het ontwerp.
en het archeologische monument. Dit vormde een
Worden er ook bomen gekapt?
mooie basis. En zeker de Romeinse historie was een
Ja, er worden ook enkele bomen gekapt. Alle bomen
inspiratiebron.
zijn onderzocht. Het bleek uit het oogpunt van
In deze fase stond ons het dagelijks gebruik voor
beheer, veiligheid maar ook in het belang van het
ogen: het wandelingetje met de hond, het spelen op
herstel van de natuurwaarden niet haalbaar om alle
het trapveldje, enzovoort. De ideeën en het suggesties
bomen te laten staan. Het bleek niet haalbaar om alle
van de omwonenden leverden extra input voor het
bomen te laten staan. Uitgangspunt is dat zo veel
ontwerp.
mogelijk bomen worden behouden, alleen de
We willen in het park een bruisende sfeer, net als het
zwakste bomen worden gekapt. Gelukkig komen
vroegere leven in het Romeinse kampdorp.
er veel meer nieuwe bomen voor terug, waaronder veel speciale soorten, zoals de fruitbomen in de boomgaard.
Hoe heeft u de historie van de plek nog meer in het ontwerp gebruikt? Eerst laten we een glimp van de omtrek van het
Het huis van familie De Groot komt in het nieuwe park
castellum zien. In het uiteindelijke park in 2012 wordt
te liggen. Wat gebeurt er met hun huis?
die dan in zijn geheel zichtbaar, door de dubbele
Hun huis, en een tweede huis dat nog verhuurd wordt,
castellumgrachten. Er komt geen water in die
worden tijdelijk opgenomen in het park. Twee kassen,
grachten, maar de bodem wordt bestrooid met een
een loods, en de aan te leggen moestuin bij het huis
laag zwarte schelpen.
van familie de Groot krijgen een educatieve functie.
Op het grote pad komen grote klinkers, die Romeinen
Wim de Groot kan kinderen veel uitleggen vanuit
zelf ook gebruikten bij het aanleggen van wegen. De
zijn ruime ervaring met het kweken van gewassen.
weg naar de entree wordt bestraat met kinderkopjes.
Behalve zijn inzet voor educatie, is hij straks ook de
Leuk is ook de moestuin met vergeten groenten. Uit
ogen en oren van het park. Sla de pagina om voor de ontwerptekening >>>
4
1
Wandelpad van bla ‘Romeinse’ bakstenen
1 4
2
Entree naar het castellum
3
Dubbele castellumgracht
4
Chillplek met Romeinse
bl
bootjes
5
Trapveldje
6
Boomgaard met picknickbla tafels
5 3
7
Woning van de familie bla De Groot
3 1
6
8
Kassen
9
‘Vergeten groenten’-tuin
10
Loods
11
Verhoogde speeleilandjes
12
Speelwildernis
2 7 Onder: sfeerplaatje van een pad met kinderkopjes
8
9
11
1
11
10
11 12
5
Het Ontwerp Realisatie 1e fase park: aanvraag vergunningen en
In een volgende editie van Matilo Magazine stelt Wim
voorbereidende werkzaamheden
zichzelf uitgebreider voor.
Het ontwerp van de 1e fase van het Archeologisch park Matilo is gereed. Hiernaast ziet u de ontwerptekening
Kapvergunning: behoud én herstel van
met de legenda. Het ontwerp is voor een groot deel
natuurwaarden centraal
gebaseerd op de Romeinse resten die nu nog onder
Om het park aan te leggen zijn kap- en
de grond liggen. Dat maakt dit park zo bijzonder.
snoeiwerkzaamheden noodzakelijk. Er wordt niet
Bovendien is het gelukt om elke leeftijdsgroep in het
zomaar gekapt. Van tevoren heeft de gemeente een
park een eigen plek te geven: jongeren kunnen chillen
uitgebreid natuur- en bomenonderzoek uit laten
in de Romeinse bootjes; gezinnen en ouderen kunnen
voeren. Het onderhoud van het gebied is de afgelopen
rusten en picknicken in de boomgaard; en kinderen
jaren achtergebleven. Het kappen en snoeien van
kunnen spelen op de speeleilanden. Ook heeft dit
sommige bomen is noodzakelijk voor de veiligheid.
park een educatief deel. Het buurthuis, dat wordt
Door de kap krijgen de andere bomen meer ruimte
ingericht tot informatiecentrum, is te bereiken via het
waardoor ze zich beter kunnen ontwikkelen. De
wandelpad. Daarnaast komt er op het terrein van de
kapvergunning is al aangevraagd. Uitgangspunt is
familie De Groot een klein educatiecentrum.
dat zo veel mogelijk bomen blijven behouden. Door het beheersmatig kappen, snoeien en herplanten van
Monumentenvergunning
vele nieuwe bomen ontstaat binnenkort een prachtig
De gemeente is gestart met de aanvraag van
park waar bomen, planten en dieren zich optimaal
vergunningen. Omdat Matilo een Rijksmonument is,
kunnen ontwikkelen. Het snoeien vindt in het voorjaar
is een monumentenvergunning nodig van de RACM.
van 2009 plaats, het kappen van bomen gebeurt pas
De ontwerper heeft het ontwerp monument-proof
na het broedseizoen (augustus 2009) en het planten
kunnen maken en de monumentenvergunning is
van de vele nieuwe bomen tijdens het plantseizoen in
in procedure. De RACM heeft toegezegd dat er dit
2009/2010.
voorjaar al bovengronds gesaneerd en gesloopt kan worden en dat de loods kan worden opgeknapt.
Zelf iets doen?
Afhankelijk van de monumentenvergunning start de
Wilt u zelf een bijdrage leveren aan activiteiten of
gemeente na de zomer met de grondwerkzaamheden
ontwikkelingen in het gebied, neem dan contact op
en wordt het park vervolgens ingericht. De afronding
via www.leiden.nl/matilo of
[email protected]. Ook
van de 1e fase van het park en het planten van nieuwe
reacties of vragen kunt u via dit adres doorgeven. Op
bomen staat gepland op eind 2009.
de website vindt u alle edities van Matilo Magazine en kunt u meer lezen over de werkzaamheden en de planning van het park.
Samenwerking in Matilo De gemeente Leiden ontwikkelt het park samen met omwonenden en andere betrokken partijen.
Colofon
Zo worden gesprekken gevoerd met regionale
Dit is een uitgave van de gemeente Leiden en wordt in de wijken Roomburg en Meerburg huis-aan-huis verspreid. Daarnaast is Matilo Magazine af te halen op o.a. de volgende locaties: Centrale Bibliotheek, Stadhuis, Buurthuis Matilo en Brede School Arcade. Matilo Magazine verschijnt eens in de twee maanden. Dit is het 3e Matilo Magazine dat in een serie van 5 Matilo Magazines t/m 2009 zal verschijnen.
onderwijsinstellingen, de Provincie Zuid-Holland, musea en andere geïnteresseerden. Buurthuis Matilo krijgt een belangrijke rol in het park. In juni kunt u in het buurthuis een expositie bezoeken met de mooiste archeologische vondsten van Matilo en de Limes. Vanaf de zomer komt hier ook meer informatie bschikbaar over de geschiedenis en de toekomstplannen van
Samenstelling: Hazenberg Archeologie Eindredactie: Hazenberg Archeologie en gemeente Leiden Vormgeving: Creja ontwerpen. Afbeeldingen: Hazenberg Archeologie, gemeente Leiden, RACM.
Archeologisch park Matilo. Ook Wim de Groot, de enige bewoner in het toekomstige park, gaat een bijzondere rol vervullen. Zijn loods wordt opgeknapt zodat deze gebruikt kan worden voor activiteiten. Wim beheert de loods en vertelt daarnaast graag meer
Voor meer Informatie kunt u contact opnemen met het Servicepunt Bouwen en Wonen, telefoonnummer 071- 516 55 02 of bezoek de website www.leiden.nl/matilo.
aan groepen, schoolklasjes en andere geïnteresseerden over de tuinbouwgeschiedenis van het gebied.
6
