Marjolein Linders | ArtEZ | Arnhem | 18 juni 2014
Een analyse van de ‘spektakelmaatschappij’ in hedendaagse context aan de hand van Guy Debord en de vraag of kunst een uitvlucht kan bieden.
Inhoudsopgave 3
Ontsnappen aan de spektakelmaatschappij 1. Aanleiding
4
2. De spektakelmaatschappij in een notendop 2.1 context bij de spektakeltheorie van Debord 2.2 Wat word er met de term ‘spektakelmaatschappij’ bedoelt?
8
3. Hoe het spektakel zich vestigt en gehandhaafd blijft 3.1 Wees benijdbaar! 3.2 Vervalst beeld 3.3 Passieve levensstijl 3.4 Dictatuur van het kapitaal 3.5 Verwarrende contrasten 3.6 Om bereidwilligheid verlegen 3.7 De neutrale zone internet 3.8 Verdeel en heers 3.9 Sociale(media) controle
9
4. Spektakel als een verterend vuur 4.1 Krachteloze kunst 4.2. Wij zijn het systeem
11
Bijlage: De situationisten
14
Bronvermelding
5 6 7
Tentamen theorieblok Autonomie en Participatie Docent: Laura van Grinsven Student: Marjolein Linders, BFA3 SE2 Inleverdatum: 18 juni 2014 Ontsnappen aan de spektakelmaatschappij: 4002 woorden, 3834 woorden exclusief voetnoten en tussenkopjes Bijlage: De situationisten: 933 woorden
Ontsnappen aan de spektakelmaatschappij 1. Aanleiding Via de media komen er allerlei uiteenlopende nieuwsberichten op me af waaruit blijkt dat de moderne manier van leven verval in de hand werkt. Zo zou led-licht schadelijk zijn voor de retina [16] en mobieltjes en computers slecht voor de oogspieren. Er is een opleving van mensen die terug naar een natuurlijke staat willen, compleet met super-raw-food-hypes en tegenstrijdige adviezen; iedereen houd er zijn eigen mening op na. Laatst liet mijn vriend me een uitzending van Tegenlicht zien, Bureau voor Digitale Sabotage, 50 minuten film over hoe overheden en grote bedrijven data aan ons onttrekken. [23] Dat was een best heftige aflevering; privé bestaat niet meer. Maar erger vind ik de berichten over ellende, hier in Nederland en op andere plekken in de wereld. In Nigeria bijvoorbeeld zouden 200 jonge meisjes ontvoerd zijn om als bruid verkocht te worden voor 12 dollar! [4] Mishandeling, verwaarlozing, eenzaamheid, ik kan tal van voorbeelden geven. Hoe kan ik van zo veel informatie bij houden wat echt is? Dankzij media heb ik kennis (of vermoedens) van ellende en toch doe ik daar eigenlijk niks mee. Sterker nog, ik heb de neiging om nog een chocolaatje te pakken, zonder er mee bezig te zijn of mensen zijn uitgebuit voor de cacao of niet. Als mijn besteding laat zien waar mijn hart is, dan is mijn hart op een nare plaats. Mijn gemakzucht gaat ten koste van solidariteit en ik lijk hierin niet de enige te zijn… ik snap niet hoe het zo ver heeft kunnen komen, hoe kan het dat we zo afgestompt zijn? Het boek De spektakelmaatschappij van Guy Debord trok mijn aandacht omdat het een verklaring gaf voor de passiviteit van veel westerlingen en voor de schijnbare onmacht om wezenlijk bij te dragen aan wereldvrede.
2. De spektakelmaatschappij in een notendop 2.1 context bij de spektakeltheorie van Debord In de jonge jaren van de consumptie maatschappij en vlak voor de onrusten in 1968 in Parijs, schreef Debord deze La Socièté du spectacle. Naar eigen zeggen was Debord de eerste die de gevolgen van de veranderingen in deze tijd nauwkeurig beschreef. Niemand in het westen had namelijk zin om na te denken over het mediaspektakel of de gevolgen van de economie als machthebber. Rond 1952, toen 21 jaar oud, begon Debord al om de vernietiging van de staat te beramen. Dit boek was dan ook bedoeld om schade te doen aan de toenmalige maatschappij. [8] Eind jaren 60 werd de naoorlogse generatie volwassen. Hun opvoeding strookte niet met het politieke klimaat. Dit leidde tot onrusten, waaronder de Parijse Studentenrevolte in 1968. [12] ‘Pleeg revolutie of pleeg zelfmoord!’ riep Debord. [18] Tijdens deze onrusten was Debord een voorman; hij nam de meest extreme positie in. [8] In een telegram liet hij zelf weten dat ‘de revolutie pas klaar zou zijn als de laatste bureaucraat was opgehangen aan de darmen van laatste kapitalist’. [21] Sandra Smets (NRC) schreef dat ‘Debord pleitte voor een nieuwe situatie, waarin consumenten ontwaken en hun eigen leven gaan scheppen.’ [21] Maar de consumptiemaatschappij is (nog) niet omvergeworpen. In de jaren 90 werden in Europa de negatieve effecten van de modernisatie zichtbaar. De ontwikkelingen die zich voordeden, hebben de theorie van het spektakel bevestigd en verder geïllustreerd, schrijft Debord in 1992 [8] ‘Guy Debords ergste nachtmerrie lijkt ondertussen werkelijkheid te zijn geworden.’ schrijft Siebe Tettero (Metropolis M) [22]
2.2 Wat word er met de term ‘spektakelmaatschappij’ bedoelt? Wat is deze ‘spektakelmaatschappij’ waar Debord het over heeft? Debord gebruikt 221 punten om het Spektakel en zijn werking te duiden, maar ik zal proberen het bondig te verwoorden. Ten eerste heeft de spektakelmaatschappij veel te maken met de media; Sander Pleij (De Groene Amsterdammer) schrijft ‘de beelden en boodschappen die de populaire cultuur verspreidt, vormen samen de «spektakelmaatschappij». (…) Dat systeem van illusies laat zich benoemen als spektakelmaatschappij’ [18] en Sandra Smets (NRC) meent dat de spektakelmaatschappij gevormd word ‘door rolclichés uit de reclame, politieke ideologieën, kritieken, en vooral media.’ [21] Het woord spektakelmaatschappij heeft ook veel te maken met politiek, economie, globalisering, etc. Siebe Thissen legt de spectakelmaatschappij uit als ‘de wereld van globalisering en marktfundamentalisme'. Ook zegt hij: ‘De spektakelmaatschappij is geen versiering van onze samenleving, maar vormt het kloppende hart daarvan.’ [20] Dat laatste zei Debord zelf ook. Steven van Teeseling (Metropolis M) maakt van ‘spektakelmaatschappij’ en ‘consumptiemaatschappij’ synoniemen. [22] Beide termen hebben vele met elkaar te maken, maar ik denk dat het woord ‘spektakel’ meer duidt op wat Debord bedoelde. Tot slot is het spektakel volgens Debord alomtegenwoordig in onze samenleving, sociale relaties vallen binnen de spektakelmaatschappij! Het woord spektakelmaatschappij gebruikt Debord gewoon om de huidige maatschappij te benoemen (want zijn theorieën zijn nog steeds van toepassing), waar schijn de plaats van de werkelijkheid heeft ingenomen.
3. Hoe het spektakel zich vestigt en gehandhaafd blijft 3.1 Wees benijdbaar! In punt 58 van zijn boek schrijft Debord dat het spektakel wortelt in de economie en streeft naar beheersing van de markt [6] (het geheel van vraag en aanbod). Het spektakel is uit op meer macht en het gebruikt mensen als middel om zichzelf in stand te houden en te versterken. Dat kan omdat de economie ons al tot middel gemaakt heeft; vervaardigers en afnemers van producten en diensten. Het spektakel is de afspiegeling van de heersende economische orde in de massamedia. Reclame is een grote spil in het streven van het spektakel naar monopoly. Reclame speelt in op vraag én creëert vraag. [1] Een van de redenen waarom reclame zo e ffectief is, is omdat het ons aanzet te benijden. Reclame vertelt aan een iedereen dat we niet goed zijn zoals we zijn. Het maakt ons onzeker, maar troost ons met de belofte van een utopie. John Berger {a} laat zien dat de beelden publiek zijn, maar de dromen intiem. We maken geen deel uit van deze dromen, tenzij we consumeren. Reclame spreekt het verlangen aan om erbij te horen, of om beter te zijn dan anderen. Men zet zich in om zo veel mogelijk mee te kunnen doen met de spektakelmaatschappij, want theoretisch kan iedereen door de aanschaf van een bepaald product fabuleus worden.
{a} John Berger is een van de meest invloedrijke schrijvers van de afgelopen 50 jaar. Zijn onderzoeksgebied beslaat de relaties tussen het individu en de maatschappij, cultuur, politiek, ervaring en expressie. [11] In een vierdelige televisie serie Ways of Seeing voor de BBC behandelt hij de werking van reclame. [3] Zijn manier van zien, heeft mijn blik op reclame beïnvloed.
Reclame viert het principe dat je bent wat je hebt. Zelfs banale zaken worden in de reclame tot buitengewone producten gemaakt. Een horloge zou bijvoorbeeld statusverhogend zijn, seksuele vitaliteit houdt schijnbaar verband met kaas of drinken en een auto zou een gezin gelukkiger maken. [7][3] We doen zelfs aankopen die we, als we goed nadenken, helemaal niet nodig hebben of zelfs schadelijk voor ons of de wereld zijn - de economie vertrouwd op deze gedachteloze consumptie. [1] Dat doen we omdat we het spektakel in de media geloven als we een valse werkelijkheid te zien krijgen. Ondanks McLuhans grote optimisme voor de veranderingen in zijn tijd, maakte hij zich vooral zorgen over de manipulatieve en hypnotiserende wijze waarop reclame producten aanbied. [13] ‘McLuhan bekritiseerde ook de massamedia omdat zij de mensen gevangen hielden in een narcistische, onbewuste toestand, waarin ze geen werke lijk inzicht hebben in de media die hen omringen’ schrijft Sven Lütticken (De Witte Raaf).[14]
3.2 Vervalst beeld Debord schrijft in zijn voorwoord bij de vierde Italiaanse editie van zijn boek De spektakelmaatschappij: ‘Men heeft kunnen zien hoe de vervalsing zich verdichtte en zich neerliet over de fabricage van zelfs de meest gewone dingen, als een kleverige mist die vlak boven de grond van het gehele dagelijkse bestaan is blijven hangen.’ [7] Het spektakel doet alsof het de wereld om ons heen inte rpreteert en verklaart, [8] maar eigenlijk neemt ze fragmenten uit het leven, vervalst deze tot hoogtepunten (of spektakels) en maakt een collage van de wereld als een reeks hoogtepunten. Het spektakel claimt in de media ‘wat verschijnt word is goed, en wat goed is verschijnt’ [1] Deze collage wordt in de media aan een zeer breed publiek getoond als representatief voor het leven. Geen enkel gebied blijft onaangeraakt, zegt Marshall McLuhan in zijn film The medium is the message [1]. De moderne mens is zich niet meer bewust van de vervreemding: de vervalsing word zo vaak getoond (en de slogans zo vaak geroepen) dat we kunnen spreken van brainwashing. Het spektakel is vanzelfsprekend geworden, het is normaal. Het spektakel is ons realiteitsbesef gaan bepalen. Dit bedoeld Debord volgens mij met het ‘geïntegreerde spektakel’. [8][1] Het echte leven voegt zich naar het plaatje uit de media. We zijn daardoor zelfs aan elkaar de eisen van het Spektakel gaan opleggen (Vrouwen! Scheer je benen, hars je bikinilijn en epileer je wenkbrauwen! Mannen, ook voor jullie geldt ‘overbeharing’ is vies). Beelden (tekst en audio) zijn van levensbelang voor het bestaan van het spektakel. Juist daarom zouden kunstenaars– als beeldenmakers beeldmakers – een grote slag kunnen toebrengen aan het spektakel. Het spektakel toont eenzijdige beelden waar we niet over na hoeven te denken, zouden kunstenaars een andere (neutrale?) visie kunnen tonen en ons kunnen aanzetten tot zelf nadenken?
3.3 Passieve levensstijl Het spektakel zet zich daarnaast in om haar toeschouwers passief te maken. Debord schrijft in punt 27 dat er buiten activiteit geen vrijheid is. [6] Zelfs op het veelbelovende internet is passiefvermaak overvloedig voorhanden. Vanuit onze luie stoel beleven we de (virtuele) wereld. Ter illustratie schreef Sandra Smets (NRC) ‘Ook deze recensie is deel van de spektakelmaatschappij: als u deze krant uit hebt voelt u zich deel van een spannende wereld, maar zelf bent u niet verder gekomen dan uw keukentafel.’ [21] De hypnotiserende beelden in de media bieden ons een levensstijl die vrij weinig van ons vraagt. Medische studies hebben zelfs uitgewezen dat televisie onze hersenen in een passieve toestand brengen (McLuhan was erg tevreden, dit vermoeden had hij namelijk al). Fysieke arbeid is steeds minder nodig dankzij technologie en dienstverlening. Mentale arbeid wordt ook aan banden gelegd, de producten en software die we gebruiken hebben maar een
gelimiteerd aantal opties. Denk daarnaast ook aan de directe mentale en fysieke effecten van antibiotica, magnetron, straling, lage resonanties, uitstoot, kunstmatig licht, etc. op onze vitaliteit.
3.4 Dictatuur van het kapitaal Het is vrijwel onmogelijk om aan het spektakel te ontsnappen en om je buiten de wetten van het spektakel stand te houden. Debord schrijft dat het spektakel als bewijs aan voert dat er geen alternatieven zijn om uit te kiezen en ‘er dus geen vergelijking meer mogelijk is. Omdat men ervoor heeft gezorgd dat heel weinig mensen de echte producten weten te vinden, waar die nog bestaan, kan het valse legaal de naam aannemen van het ware dat is uitgestorven. En hetzelfde beginsel dat de voeding of het wonen van de bevolking beheerst, verbreidt zich overal, tot over de boeken en de laatste schijn van een democratisch debat die men nog voor haar wil ophouden.’ [7] Het gaat niet alle en om denkbeelden, maar ook om praktische zaken zoals middelen voor levensonderhoud. Het spektakel is zo ingericht dat wie niet mee wil doen, geheel uitgesloten wordt. Zo maak ik me bijvoorbeeld zorgen over de onderhuidse chip die vermoedelijk de nieuwe standaard wordt voor identificatie en betaling – wat als je die niet wilt? De macht is bij de middelen, het spektakel voert een op kapitaal gebaseerde dictatuur. Mochten we willen rebelleren tegen het systeem, dan kunnen we ons alleen standhouden als de middelen niet meer bij de economische grootmachten zijn. Het grootste middel is geld en even belangrijk is voeding. Henry Kissinger zei al ‘If you control the food supply, you control the people’ [15] Vroeger bracht inflatie de macht bij de boeren, omdat zij het meest elementaire middel in handen hadden. Maar meer en meer is de voedselproductie een zaak van grote bedrijven. Er is commotie omdat Monsanto de wereldvoedselvoorziener lijkt te worden. Dat is vooral bezwaarlijk omdat de integriteit van Monsanto betwijfelbaar is. Monsanto zou ook een van de grotere producenten van Agent Orange en andere schadelijke chemicaliën geweest zijn).
3.5 Verwarrende contrasten Het spektakel heeft de middelen én een mo nopolie op verschijnen in de media, het voert een zelf verheerlijkend monoloog, schrijft Debord in punt 24, en laat geen ruimte voor reacties. [1][6] Tot de officiële media heb je alleen toegang als je het kan betalen en de politieke en rechtelijke macht bestrijden piraterij met wetgeving. Toch lijkt er in de media ook ruimte voor tegenstanders van het spektakel. John Berger merkt in de serie Ways of Seeing op dat honger en overvloed op een vreemde manier samen bestaan. Over een kopie van de Sunday Times magazine zegt hij: ‘The words and pictures on these pages all appear to be real and all belong to the same language. (…) All are elements of the same culture, our culture. Yet between each page, there is such a fissure, such a disconnection, such incoherence. That one can only say this culture is mad. On pages like these, reality itself becomes unrecognizable.’ [3] De schaduwkant van het spektakel wordt zichtbaar. Waarom laat het spektakel haar keerzijde zien? Is dit arrogantie, verwarring zaaien of een techniek om de toeschouwer nog meer geld te laten uitgeven? De media bied ons immers ook oplossingen voor getoonde problematiek. Veel alternatieven zijn vaak geen echt alternatief. Denk bijvoorbeeld aan nietszeggende keurmerken, zoals scharrelei of scharrelvlees die de prijs van een product opstuwen. Wat als berichten over natuuractivisme, consuminderen, economische malaise en oorlogsverslaggeving e.a. die tegen het spektakel pleiten, ook onderdeel van het spektakel zijn? Oei, dat gaat richting samenzweringstheorieën… waarin de vervalsing zo compleet is dat ook de negatieve berichtgeving spektakel is.
3.6 Om bereidwilligheid verlegen Wat doet de consument nu eigenlijk tegen het spektakel en voor wereldvrede en eerlijkheid? Over het algemeen niet zo veel. Dat is niet zo gek, want e conomie gaat niet over eerlijk maar over schaarste. [25] De spektakemaatschappij wortelt in de economie (punt 58 van Debord) en voedt ons op met moraal van geld. [6] De markt spoort ons aan om hard te werken en als een Rupsje Nooitgenoeg te blijven consumeren. We houden geen tijd over om aan het systeem te twijfelen, laat staan om onze handen uit de mouwen te steken. Bovendien is de hoeveelheid werk die dan verricht zou moeten worden overweldigend. Daarnaast denk ik dat de grote hoeveelheid beelden van ellende in het nieuws, films en games ons ongevoelig maakt. Moord, mishandeling, verkrachting, verwaarlozing, eenzame ouderen, stadsgenoten die hun huis uit gezet worden, verbaal geweld, etc. Je kunt het je ook niet allemaal aantrekken, toch? Maar we doen vooral niks o mdat we niets willen doen, we negeren problemen opzettelijk. Secrets of food marketing, een presentatie van Kate Cooper op Catsnake.com {b}, laat erg goed zien hoe we bewust onwetend zijn, kijk zelf maar. [5] Het spektakel is een soort droom over de wens om te blijven slapen. Wakker worden betekend een confrontatie met een wereldpro blematiek. [1] Welvaart heeft zijn tol geëist van solidariteit.
3.7 De neutrale zone internet Eerder zei ik dat het spektakel e en monopolie op verschijnen heeft, maar tegenwoordig is er wel meer mediavrijheid, dan in de tijd van Debord. De meeste (westerse) huishoudens hebben toegang tot het ‘vrije’ internet. Nu kan iedereen een groot publiek bereiken. Mits met slimme marketing, want ook op internet bepalen grote bedrijven zoals Google Inc. de zichtbaarheid van berichten. Google Inc. is eigenaar van onder andere Google, Youtube, Blogger en DoubleClick (advertentietechnologie) en sinds kort ook van Google Glass, een product dat het spektakel nog meer met de waarneming gaat vermengen dan alle eerdere technologieën. Misschien zouden kunstenaars guerrilla-acties op het internet kunnen voeren of zelf een computernetwerk opzetten die losstaat van het spektakel… ik betwijfel het. Deze dagen is trouwens in het nieuws gekomen dat de Europese regering het welles vind dat internet op dit moment door Amerika be heerd wordt en dat ze streven naar verandering.
3.8 Verdeel en heers Pas als men gezamenlijk op staat tegen het spektakel is er hoop, maar dat dat lastig is omdat de middelen bij een selecte groep zijn. Een andere reden dat collectief in actie komen niet zo snel zal gebeuren, is omdat het spektakel een verdeel en heers politiek voert. Het spektakel is voor haar bestaan genoodzaakt om me nsen van elkaar te scheiden en vervreemden. Net als bij reclame richt het spektakel zich op het individu en zet het individu apart.[1] Debord heeft het erover dat het spektakel eerst scheid en dan via het spektakel samenbrengt in zijn gesche idenheid (punt 29)[6]. Net zoals het wegenpatroon in ex-koloniale landen; de wegen gaan van het binnenland naar de kust, maar niet van dorp tot dorp. Marshall McLuhan meent dat de technische hulpmiddelen ons tot meer in staat stellen, maar dat onze perceptie van de wereld gefragmenteerd word en we van elkaar geïsoleerd raken. [17] Kort door de bocht gezegd vervreemden massamedia haar gebruikers van de wereld en communicatie media vervreemd de gebruikers van elkaar. Door
{b} Waarschijnlijk is Kate Cooper niet haar echte naam.
3.9 Sociale(media) controle communicatietechnologie medieert het spektakel de relaties tussen mensen. Wanneer de communicatie via bijvoorbeeld je smartphone gaat, dan bepaald het spektakel de kaders van de communicatie, door de beperkte opties van de app, de onderwerpskeuze door toetsenbord suggesties en reclames, idioom bijvoorbeeld door smileys, etc. Het spektakel kan echt contact verhinderen, bijvoorbeeld omdat er bij tekstuele communicatie de intonatie en non-verbale communicatie ontbreek. En hoe vaak gebeurd het niet dat er een groep fysiek samen is, maar dat ze allemaal hun blik op de telefoon of tablet gericht hebben? Misschien ken je het gedicht van de Britt Gary Turk al? Het begint met ‘I have 422 friends, yet I am lonely. I speak to all of them every day, yet none of them really know me.’ [24] Omdat het spektakel via communicatietechnologie zich tussen relaties in gewrongen heeft, kan het spektakel ons van heel dicht bij controleren. De uitzending Bureau voor digitale spionage van Tegenlicht laat de vergaande inbreuk op privacy door nieuwe technologie zien. [23] ‘Men heeft kunnen zien hoe de technische en politionele controle over de mensen en over de natuurkrachten haar pretenties opschroefde tot het absolute, tot de “telematische” waanzin — een controle waarvan de fouten precies even snel toenemen als de middelen.’ Schrijft Debord in zijn Voorwoord bij de vierde Italiaanse editie. [7] Actievoeren is tegenwoordig slechts een tweet, we gaan de barricaden niet meer zo snel op. Toch, is het juist de sociale media waar veel winst geboekt kan worden door tegenstanders van het spektakel-systeem. Want de aard van communicatiemedia is interactiviteit. Het spektakel probeert te scheiden en vervreemden, maar communicatie verbind mensen met elkaar. Via sommunicatiemedia kunnen we ons verbinden met gelijkgestemden. Dan moet het spektakel wel omzeild worden door de communicatie opnieuw te organiseren. Zo stelt Sven Lütticken voor dat er een ‘tegenopenbaarheid’ gecreëerd moet worden, een platform die naast de media van de spektakelmaatschappij bestaat. [9] Kunstenaar initieer! Fysieke ontmoetingen zijn een optie, maar kijk dan wel goed uit waar! Want op elke hoek van de straat zijn beveiligingscamera´s, in het openbaar vervoe r worden audio -opnames gemaakt en ook in een privé vertrek ben je niet veilig als je communicatietechnologie bij je draagt. Computers en telefoon worden gehacked, apps vragen bij de installatie toegang tot onder andere al je contactpersonen, camera en microfoon, wifi-verbinding, locatie, bestanden, etc.
4. Spektakel slokt alles wat het kan op 4.1 Krachteloze kunst John Berger laat zien welke invloed kunst op onze samenleving heeft. [3] Marshal McLuhan opperde dat kunstenaars hun omgeving zien zoals die is, omdat kunstenaars anti-sociaal neigen te zijn. [1] Debord ziet dat anders, hij vind kunst maar verdacht omdat het de kunstwereld zou acties alleen maar opslokken in het spektakel. Als voorman van de situationisten {c}, een internationale revolutionaire beweging uit de jaren 60 waartoe ook kunstenaars behoorden, zegt Debord dat er geen situationistische kunst bestaat. Er is wel zoiets als ‘situationistische middelen’, namelijk ‘de beeldmaatschappij te ondergraven door gebruik te maken van haar eigen middelen.’ [21][22] In dit essay heb ik die optie verschillende keren naar voren laten komen, maar bijna elke keer kon het spektakel rebellie verhinderen… Siebe Thissen scbrijft over de situationisten: ‘Ieder origineel gebaar, elke artistieke uiting, iedere vorm van integriteit of kritiek, wordt vroeg of laat gerecupereerd door de {c} Zie Bijlage: De situationisten voor meer informatie.
spektakelmaatschappij, van zijn betekenis en autonomie ontdaan en als consumptieartikel terugverkocht aan de consument.’ [20] Juist tot de verbeelding sprekende ideeën zoals revolutie kunnen goed gekoppeld worden aan consumptiegoederen. Sven Lütticken beaamt dit, want volgens hem zijn kunst en kunstkritiek onschadelijk gemaakt door de marktwerking van de spektakelmaatschappij. Als kunst succesvol is en een groot publiek kan aanspreken, is ze commercieel interessant en geneutraliseerd tot product. [9] Kunst stelt niet zo veel meer voor vrees ik... René Sanders schrijft: ‘Alles is voorspelbaar geworden. We weten dat deze maatschappij niet meer beducht is voor ‘radicale’ dichters, kunstenaars en filosofen. Zij vormen geenszins een bedreiging voor de huidige cultuur, zij zijn immers een legimitatie van een cultuur die van goede wil is. Een gul gebaar wordt dan ook niet geschuwd. Het negatieve zoals dat ooit op diverse terreinen is geformuleerd wordt tegenwoordig in de pronkkamers van de cultuur bijgezet. Sterker nog zij wordt van grote betekenis geacht.’ [19] Daarom ben ik eigenlijk vrij pessimistisch over de kracht van de kunstwereld om actie te voeren. Het net van het spektakel is erg dicht. De kans dat kunst of iets kan doen is nihil. Kunst kan alleen nog troosten door ons nog meer utopieën voor te houden of door flink te schelden zodat we onze woeden kunnen kanaliseren. Kunst kan nog steeds afleiden en verdoven, kunst kan nog steeds een vlucht zijn. Mocht ik iets over het hoofd hebben gezien en kan de kunstenaar zich wel substantieel tegen het spektakel verzetten, dan is dat heel mooi, want tegenwoordig is de kunst zo divers, dat iedereen kunstenaar kan zijn. Met internet hebben we toegang tot een enorm publiek en hebben we de grootste database van de geschiedenis ter beschikking.
4.2 Wij zijn het systeem In deze tekst heb ik de termino logie van zij en wij gehanteerd. ‘Zij’ zou een kleine groep zijn die de touwtjes in handen heeft en ‘wij’ de massa. Maar iede reen is in meer of mindere mate verantwoordelijk voor de staat van deze maatschappij. Wij zijn zij. Zij kunnen ons dit namelijk alleen maar opleggen omdat wij democratisch akkoord gaan. De meesten van ons protestminderen en consumeerderen. Blijkbaar kan het ons niet schelen dat er kinderen sterven aan kanker en er wereldwijd slavernij is ten behoeve van onze armzalige welvaart. ‘Toch vraagt de bizarre situatie waarin we leven om een reactie. We zijn onszelf aan het vernietigen, de maatschappij, de planeet, allemaal omdat we in zeke re zin niet in de werkelijkheid leven. We willen de werkelijkheid niet meer, dulden alleen nog maar de illusie dat het goed is zoals bij ons, of juist de illusie dat alles slecht is in de wereld. De kritiek is er wel, maar we doen het allemaal veel rustiger aan. We schuwen de revolte, denken meer in termen van evolutie. We missen de urgentie van de situationisten.’ Schrijft Siebe Tettero (MetropolisM) [22] Maar ook die situationisten is het niet gelukt om buiten de greep van het spektale te blijven. In 2007 was er een namelijk overzichtstentoonstelling Het verloren paradijs in het Centraal Museum Utrecht, daarmee zijn ze ge ïnstitutionaliseerd. Curator Siebe Tettero stelt zelfs dat het situationisme zelf een spektakel is. [22] Debord is ook verdacht, hij was natuurlijk zelf ook een persoo n beïnvloed door het spektakel. Ook deze tekst hoort waarschijnlijk bij het spektakel… We zijn allemaal verdacht, toch vraagt deze bizarre situatie om een reactie.
Bijlage: De situationisten Debord was de voorman van de situationisten, een internationale revolutionaire beweging.[10][22] Deze bestond uit een aantal kleine radicale groepen van schrijvers, kunstenaars en activisten die zich rond het tijdschrift Internationale Situationniste (IS) groepeerden. De beweging had onder andere wortels in het (neo -)marxisme en anarchisme, dada, het surrealisme en lettrisme, maar hun grootste drijfveer was hun vastbes lotenheid zich niet te laten beïnvloeden door de media en om autonoom te zijn ten opzichte van de toenmalige (spektakel)maatschappij. [10][20] De situationisten meenden namelijk dat ze zelf bevrijd waren van het systeem en hun missie was om ook anderen te bevrijden, hiervoor heeft Guy Debord zijn boek La Société du spectacle ook geschreven. [10] De opkomende macht van de media en de consumptiemaatschappij moesten bestreden worden en de maatschappelijke normen deugden ook niet. [22] Het breuk-denken van de moderne tijd is hier goed zichtbaar: weg met het oude , het is tijd voor een nieuwe situatie! De situationisten waren nog radicaler dan andere stromingen, omdat ze zelf geen stroming wilden zijn, want dan zouden ze naar eigen zeggen ook spektakel zijn. [22] Ze om diezelfde reden ook buiten het museum, de kunstwereld zou hun acties alleen maar opslokken in het systeem) De beoogde nieuwe situatie hield in dat mensen zich niet laten leiden, maar zelf hun leven gaan scheppen. [21] De situationisten pleten ook voor een opheffing van de grens tussen kunst en leven [22][20] of in ieder geval voor opheffing van alles wat niet het echte leven was, waaronder voornamelijk de media. Siebe Thissen schrijft: ‘Er werd gepleit voor een stad en samenleving die ontdaan moesten worden van de dwangbuis van planning, functionalisme en bureaucratie. De stad moest bevrijd worden; worden ingericht volgens de verlangens en wensen van haar gebruikers. De stad moest avontuurlijk zijn, spannend, inspirerend, hartstochtelijk, opwindend en creatief. De stad verdiende meer poëzie en meer muziek, meer feest en spel, meer geur en smaak, meer kleur en meer groen.’ [22] Autoriteit moest worden bestreden door creativiteit. [22] Een van de situationistische middelen is détournement of verdraaiing. Fragmenten uit de maatschappij, zoals een tekstfragment, poster, slogans, strips, radiofragmenten, film, etc., werden of ongewijzigd in een nieuwe context gebracht of werden minimaal aangepast. Beide manieren zorgden dat de betekenis totaal veranderde. Door verdraaiing en humor werden de teksten en beelden op een andere manier zichtbaar, de illusionaire eenheid die de fragmenten oorspronkelijk hadden, werd verbroken. [10][21] Helaas merkte de reclame -industrie op dat deze techniek ook heel goed toegepast kon worden om juist tot meer aankopen te verleiden. [10] Een andere techniek was het veroorzaken van situaties, beter bekend als happenings. Situaties zijn momenten waarin de dynamiek van leven en samenleven zichtbaar wordt. De bedoeling is om sociaal, economisch en politieke veranderingen op gang te brengen door de ogen van het publiek te openen. Een situatie wordt gevormd door personen die met elkaar verbonden zijn door het ‘spel’ – want dat was een van de dingen die situationisten verlangden een stad - in hun materiële omgeving. Een happening is niet aan een bepaalde plek gebonden, omdat een happening in beweging is. [10][22] Volgens Thom Holterman moet aan het begrip situatie nog worden toegevoegd ‘dat een situatie nooit strikt individueel of subjectief is. In de eerste plaats niet omdat die mede bepaald wordt door componenten uit een sociale, economische, politieke context. In de tweede plaats niet omdat die van buitenaf als een geheel bezien kan worden.’ [10]
Met het begrip situatie is ‘dérive’ of ‘op drift zijn’ verbonden. Ik denk dat Dérive ontstaan is uit het kroegslempen en nachtelijke dwalen wat Debord nogal graag deed. [18]. Dérive houd het maken van spee lse, ongeorganiseerde, dwaaltochten door de stedelijke omgeving in. [10][22] Dit is een bezigheid voor een kleine groep of voor het individu, terwijl détournement en situaties ook voor publiek waren. Het doel van dérive is onder andere om de omgeving te verkennen, wat op mij komt op mij over als een manier waardoor je juist met het spektakel verbonden raakt… Deze technieken hebben een stempel op de ontwikkeling van de hedendaagse kunst gedrukt. [22] Denk aan sampeling en gebruik maken van de beeldtaal van reclame (Jenny Holzer om er één te noemen). Ook zou openbare kunstuitingen zoals performances en street art terug te leiden kunnen zijn naar de situationistische beweging. Hun geestelijke erfenis is ook te vinden in anti-globaliseringsbewegingen [20] en er zijn verschillende kunstenaars die alternatieve samenlevingsvormen onderzoeken, in navolging van onder andere Constant Nieuwenhuijhs, die korte tijd lid is geweest van de situationistische beweging. [10] Dit soort ideeën worden ook door het spektakel opgenomen, denk aan het televisie programma Utopia van John de Mol voor SBS6, in dit programma proberen 15 mensen een samenleving uit het niets op te bouwen. Een recent voorbee ld van een kunstenaar die zich verbind met de theorie van het spektakel is Hito Steyerl die een retroperspecitef in het van Abbe Museum heeft van 12 april tot 22 juni 2014. Dit viel me vooral op in haar video Lovely Andrea, een soort documentaire waarin ze op zoek gaat naar een Japanse bondage foto die in haar studententijd van haar gemaakt is. Haar tolk, die bondagemodel is, zei dat ze zich alleen vrij voelt als ze gebonden is, maar toch voelde ze dat ze getrokken wordt naar het midden van iets. [26] Het grootste resultaat boekten de situationisten echter in mei 1968, met de rellen in Parijs waarin de situationisten zeker een rol in speelde. Geweld en onrust zijn de vrucht van de situationistische beweging, ‘die al jaren pleitte voor cultureel radicalisme en ontregeling van de maatschappij’ schrijft Sandra Smets.[21] De revolutie mislukte en vier jaar laten, in 1972, hieven ze zichzelf op. [10]
Bronvermelding [1]
Aska and Kenworthy P (2011) The Society of the Spectacle: Guy Debord's 1967 text, remade into a contemporary context. Beschikbaar op: https://www.youtube.com/watch? v=HsHtSPub3w8 (deel 1) en https://www.youtube.com/watch?v=iN26E410Euk (deel 2) Laatst bezocht op 13 juni 2012
[3]
Berger J en Dibb M (1972). Ways of Seeing: episode 4, BBC two. Beschikbaar op: https://www.youtube.com/watch?v=5jTUebm73IY Laatst bezocht op 13 juni 2012
[4]
Change.org (2014) Over 200 girls are missing in Nigeria – Please RESCUE THEM! #BringBackOurGirls. Beschikbaar op: http://www.change.org/petitions/over-200-girls-are-miss ing-in-nigeria-please-help-f indthem-bringbackourgirls?recruiter=78985593&utm_campaign=s ignature_receipt&utm_ medium=email&utm_source=share_petition Laatst bezocht op 13 juni 2012
[5]
Compassion in world farming (2014), Secrets of food marketing. Een presentatie van ‘Cate Kooper’. Beschikbaar op: http://catsnake.com/project/secrets-food-marketing/ Laatst bezocht op 13 juni 2012
[6]
Debord G (1967) De Spektakelmaatschappij. Amsterdam 2005: Uitgeverij de Dolle Hond
[7]
Debord G (1979) Voorwoord bij de vierde Italiaanse editie. In: De spektakelmaatschappij. Amsterdam 2005: Uitgeverij de Dolle Hond
[8]
Debord G (1992) Preface to the Third French Edition. In: The Society of the Spectacle, editie van 1994. New York, ZONE BOOKS
[9]
Hofmans D (2006) Geheime Publiciteit: Essays over hedendaagse kunst. In: Metropolis M, nr. 2 april/me i
[10] Holterman T (2012) Situationisme en Guy Debord. Een Antikapitalistische Beweging op Drift: Opkomst, Zelfopheffing, Voortzetting. Libertaire orde. Beschikbaar op: http://libertaireorde.wordpress.com/2012/09/30/s ituationis me -en-guy-debord-eenantikapitalistische -beweging-op-drift-opko mst-zelfopheffing-voortzetting/ Laatst bezocht op 13 juni 2012 [11] Johnberger.org, About John Berger. Beschikbaar op: http://www.johnberger.org/johnberger.htm Laatst bezocht op 13 juni 2012 [12] Kromhout B (2008) Het revolutiejaar 1968. In: Historisch Nieuwsblad, nr. 2 [13] Livinginternet.com, Marshall McLuhan Foresees The Global Village. Beschikbaar op: http://www.livinginternet.com/ i/ ii_mc luhan.htm Laatst bezocht op 13 juni 2012 [14] Lütticken S (2002) Diamantenzee, elektrische aarde, nieuwe oceaan: Over Doug Aitken. In: De Witte Raaf, nr. 95 januari/februari [15] March-against-monsanto.com (2014) Agent Orange. Beschikbaar op: http://www.march-against-monsanto.com/p/che mical-warfare.html Laatst bezocht op 13 juni 2012 [16] Naish J (2014) The medical experts who refuse to use low -energy lightbulbs in their homes: Professors have stocked up on old-style bulbs to protect against skin cancer and blindness. So should YOU be worried? MailOnline, 12 mei. Beschikbaar op:
http://www.dailymail.co.uk/health/artic le -2626564/The-medical-experts-refuse-uselow-energy-lightbulbs-ho mes-Professors-stocked-old-style-bulbs-protect-against-skincancer-blindness-So-YOU-worried.html Laatst bezocht op 13 juni 2012 [17] Oosterling H, Spectaculair idealisme: Over beelden, brillen en beurzen. Beschikbaar op: http://www.henkoosterling.nl/spectaculair.html Laatst bezocht op 13 juni 2012 [18] Pleij S(2001) De actualiteit van Guy Debord: De Spektakelmaatschappij. In: De Groene Amsterdammer, 10 november [19] Sanders R (2010) voorwoord bij heruitgave van Beweging tegen de schijn: de situationisen en avant-garde. Utrecht: Kelderuitgeverij [20] Siebethissen.net (2004) Wat is situationisme? Beschikbaar op: http://www.siebethissen.net/Kunst_en_Theorie/2004_Wat_is_s ituationis me.htm Laatst bezocht op 13 juni 2012 [21] Smets S(2007) Tegen spektakelmaatschappij. In: NRC Handelsblad, 4 januari [22] Teeseling S (2007) De utopie lonkt: Situationistische idealen in Utrecht, In: Metropolis M, nr. 1 februari/maart [23] Tegenlicht (2014) Bureau voor digitale Sabotage. Op: VPRO, 2 februari. Beschikbaar op: http://tegenlicht.vpro.nl/af leveringen/2013-2014/bureau-voor-digitale-sabotage.html Laatst bezocht op 13 juni 2012 [24] Turk G (2014) Look Up: A spoken word film for an online generation. Beschikbaar op: https://www.youtube.com/watch?v=Z7dLU6fk9QY Laatst bezocht op 13 juni 2012 [25] Vandale.nl, gratis woordenboek [ economie], geraadpleegd juni 2014. Beschikbaar op: http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=economie&lang=nn Laatst bezocht op 13 juni 2012 [26] Van Abbemuseum, Hito Steyerl, retrospectief van conservator Anne Fletcher, 12 april tot 22 juni 2014.
