Magazine voor leden en relaties van IVN Amersfoort e.o. 21e jaargang - nummer 3 - Herfst In dit nummer o.a

De Uitloper Magazine voor leden en relaties van IVN Amersfoort e.o.

21e jaargang - nummer 3 - Herfst 2012

In dit nummer o.a. UIT DE VERENIGING Nieuwe natuurgidsencursus Boommarters in Den Treek Mussen versus gierzwaluwen

Boerenzwaluwen tellen Op de Floriade voor IVN NATUURKIDZZ Meeuwen

milieuvriendelijk drukwerk produceren Er is een drukker in Amersfoort met ‘groene vingers’... Op duurzame wijze, milieutechnisch verantwoord, produceren wij uw drukwerk. Dat realiseren wij door: FSC-papier meer dan 70% van onze productie wordt gedrukt op FSC gecertificeerd papier, uit verantwoord beheerde bossen. BIO inkten Drukinkt gemaakt op plantaardige basis geeft een lagere belasting voor het milieu. Warmte-/koude opslag en terugwinning Wij maken gebruik van grondwater voor koeling in de zomer en voor verwarming in de winter. De warmte die vrijkomt in het productieproces wordt gebruikt voor verwarming van het gehele pand. 100% groene stroom Klomp gebruikt 100% groene stroom.

Uraniumweg 17, Industrieterrein Isselt Postbus 1557, 3800 BN Amersfoort - Tel: 033 750 3535 - www.klomp.nl

INHOUD

BINNENLOPER

Van de voorzitter

4

IVN Natuurgidsencursus

5

Minicursus varens

5

Boommarters in Den Treek

6

Werkgroep Natuurlezingen

7

Agenda 10 Wandelingen 10 Op de Floriade voor het IVN

13

Mussen versus gierzwaluwen

14

Natuurkidzzz 16 Boerenzwaluwen tellen

18

Nacht zoekt gidsen

20

Colofon en IVN-informatie

21

In Contact

22

Foto’s voorpagina Deze Goudplevier is minder dan drie weken geleden gefotografeerd in de bergen bij Isafjördur in IJsland. Mogelijk scharrelt hij of zij inmiddels rond in Eemland of Arkemheen.

door Kees Quaadgras Het lijkt wel of de tijd steeds sneller verloopt. Voordat de zomer enigszins op gang kwam ging ik voor vier weken naar IJsland en nu gaat het al weer richting herfst. Zucht. Maar niet te veel getreurd, want dit jaargetijde biedt naast de afbouw richting winter veel fraaie natuurverschijnselen. Uiteraard de paddenstoelen die met hun vele kleuren bossen en velden aankleden. Dan de zaadvorming. Sommige planten maken de prachtigste zaadjes in een grote verscheidenheid aan vormen en kleuren. Fascinerend om te zien. Voorts het burlen van de edelherten op de Hoge Veluwe en in de Oostvaardersplassen; beide iets meer dan een half uur rijden vanaf Amersfoort. Plus het liefdesleven van de reeën waarvan de bronstige bokken veel minder schuw dan gewoonlijk op zoek zijn naar een aantrekkelijke reeëndame. En uiteraard de vogeltrek, die nu al is begonnen, maar doorloopt tot eind oktober, begin november. Tientallen miljoenen vogels van allerlei pluimage trekken van noordelijker streken via Nederland zuidwaarts. Heel aardig is dat Amersfoort en omgeving op een oude trekroute liggen. Veel vogels volgden namelijk, uit angst voor die grote watervlakte, de oude kustlijn van het IJsselmeer langs Elburg en Harderwijk, om in de buurt van Spakenburg af te buigen naar het zuiden. En dat gebeurt nog steeds, al heeft de aanleg van de Flevolanden voor veel vogels de koers meer westelijk verlegd. Maar Den Treek is nog steeds een belangrijke trektelpost. Hier passeren veel vogels die gewoonlijk niet in Nederland te zien zijn.Is het trouw ens een idee om eens met vogelliefhebbende IVN’ers een tocht naar zuid Zweden of noord Denemarken op te zetten? Daar is namelijk de vogeltrek in volle glorie te ervaren. Ik ben benieuwd of hier belangstelling voor is. 3

VAN DE VOORZITTER door Jan Oudemans Half augustus, een zucht van verlichting: de sportzomer is weer voorbij, de olympische euforie begint te zakken. Het merendeel van de vakantiegangers is weer teruggekomen, en het begin van het schooljaar nadert. Binnenkort begint de meteorologische herfst, langzaam keren we terug naar het leven van alle dag en gaan we weer plannen maken voor het naderende IVN-seizoen. Ik zelf was zeer gegrepen door het interview met Peter Visser, de nieuwe voorzitter van het landelijke IVN, in het zomernummer van het gerevitaliseerde blad Mens en Natuur. IVN-leden krijgen dit thuis, maar voor onze donateurs wil ik graag uit de slotalinea van dit interview citeren: “En over vijf jaar…?” (...) “Zijn we zichtbaar, en vormen we één samenwerkingsfront met andere natuurorganisaties. We hebben een grotere rol in het maatschappelijk proces en een breder draagvlak, en voelen ons binnen de organisatie één IVN.” (...) “Samen kunnen we trots zijn op onze betrouwbare organisatie en politieke neutraliteit. Wij hebben de maatschappij zo veel te bieden, dat moeten we meer in de media zien.” Kortom, onze nieuwe roerganger zet voor ons een richtpunt aan de horizon, en opent wenkende perspectieven. Ik hoop van harte dat deze vonk zal overslaan, dat dit een golf van enthousiasme in onze gelederen zal opwekken, en dat we er in zullen slagen om door het hele IVN heen, vanaf het landelijk bestuur tot aan de laatste vrijwilliger in de afdelingen, de neuzen dezelfde kant op laten wijzen om samen onze 4

doelstellingen te realiseren, en liefde en respect voor natuur en milieu in ons nog zo mooie Nederland op landelijke schaal breed en diep te doen wortelen. Wie de jeugd heeft heeft de toekomst, luidt het gezegde. Hoe actueel is dat voor het IVN! Ik ben blij met de vele grijze hoofden onder onze vrijwilligers, maar laten wij vooral ook onze kinderen betrekken bij de natuur. Laat ze harmonieus opgroeien en lekker buiten spelen in het groen, laat ze spelenderwijs hun ontdekkingen doen, zoals gisteren een paar kleinkinderen deden met een schepnetje en een loepje bij onze vijver. Ruk de kinderen weg bij hun spelcomputer, en laat ze boompje klimmen, kikkervisjes vangen en slootje springen. Zo ervaren ze de natuur aan den lijve, en zullen er gefascineerd door raken. En zo zal er een nieuwe generatie van bevlogen IVN’ers opstaan, die later het stokje van ons gaat overnemen. Mijn devies blijft: Dromen zijn geen bedrog !

UIT DE VERENIGING IVN Natuurgidsencursus In januari 2013 begint er een IVN Natuurgidsencursus in Amersfoort. Op 11 oktober en 1 november worden hier over informatie-avonden gegeven.

De kosten zijn laag door de inzet van vrijwilligers. De cursus kost 300 euro voor particulieren, en 700 euro voor bedrijven, plus het IVN-lidmaatschap.

De cursus geeft een goede basiskennis voor het organiseren en begeleiden van activiteiten in en rond de natuur. Het is in Nederland de enige cursus voor natuurgidsen en landelijk erkend. De cursus wordt afgesloten met een officieel diploma.

Meer informatie staat op www.ivnamersfoort.nl en/of kom naar een van de informatieavonden, op 11 oktober of 1 november, in het CNME Amersfoort aan de Schothorsterlaan. Aanvang 20.00 uur. Voor aanmelding en het aanvragen van het inschrijfformulier kunt u een e-mail sturen naar [email protected] Janneke van Luijk geeft telefonisch meer informatie, via tel. 033 - 455 15 73. Sluitingsdatum voor de inschrijving is 1 december 2012.

Tijdens de cursus deelt men ervaringen en kennis met enthousiaste en bevlogen docenten. Samen met medecursisten bereidt u oefenexcursies en korte presentaties voor. De cursus duurt anderhalf jaar en is behoorlijk intensief.

Minicursus varens ontdekken Op 5 en 8 september geeft Harry Roskam een minicursus over varens. Varens zijn bijzondere planten met een mysterieuze uitstraling. Je kunt ze tegenkomen in fossielen van meer dan vierhonderd miljoen jaar oud, en ook gewoon in bos of stad. Ze groeien op de grond, op rotsen en op (gracht) muren . Soms zie je ze zelfs hoog in bomen. De theorieavond geeft algemene informatie over varens (bouw, voorkomen, soorten, groei) en over het herkennen van soorten.

activiteiten. Het kost 10 euro. KNNV-leden krijgen 50 procent korting. Deze minicursus is onderdeel van de Natuuracademie, een samenwerkingsverband van de vereniging voor veldbiologie KNNV, het CNME Landgoed Schothorst in Amersfoort en CNM De Schoolsteeg in Leusden.

De theorieavond op 5 september start om 19.30 uur bij De Schoolsteeg in Leusden. De excursie op 8 september start om 11.00 uur. Aanmelden via www.schoolsteeg.nl onder excursies en 5

UIT DE VERENIGING Boommarters in Den Treek door Kees Quaadgras Een beetje geluk heb je als natuurfotograaf wel nodig, en dat had ik, dinsdag 3 juli, ‘s morgens vroeg in Den Treek. Een mij onbekend geluid trok mijn aandacht en plotseling waren ze daar, luid en duidelijk: twee boommarters. Via collegafotograaf Henk Groenewoud, ook IVN, had ik binnen een dag contact met de landelijke Werkgroep Boommarter Nederland, onderdeel van de Zoogdiervereniging. Van hen komt de onderstaande informatie. Een boommarterman heeft, met een of twee vrouwtjes, ongeveer duizend hectare bos nodig. Anders gezegd: tien vierkante kilometer, wat ongeveer overeenkomt met drie bij drie kilometer. Dit betekent dat er in Den Treek ten oosten van de Doornseweg een tot twee paartjes voorkomen, en in het gebied tussen de Doornseweg en Zeist nog eens twee tot drie paren. Een boommarter is ongeveer zo groot als een kat, maar slanker. De marters verblijven vaak in oude nestholtes van de zwarte specht, en ook wel in oude horsten (nesten) van grote roofvogels als havik en buizerd. De nesten 6

worden voornamelijk als slaapplaatsen gebruikt, de holtes als plek om jongen te werpen. De dieren hebben een latrine, een vaste poepplek, vaak op een tak, waardoor op een onderliggende tak of op de grond een bergje poep groeit. Via die poep kunnen de boommarters makkelijker worden ontdekt. De vaste latrine bestaat vooral in het seizoen dat de dieren jongen hebben, en daarmee een vaste plek. De ontlasting wordt voorts gebruikt om het territorium af te zetten, net zoals de vos doet. Onder slaapplaats en nesten van boommarters zijn behalve ontlasting ook andere sporen te vinden, zoals botjes van vogels en muizen, en afgebeten veren. Net als de vos bijt de boommarter veren van een prooi door terwijl roofvogels de veren plukken zodat de schacht intact blijft. Boommarters verblijven regelmatig op de grond waar zij hun voornaamste prooi, muizen, vangen. Verder eten ze eieren, vogels en bosbessen. In juni gaan de jonge dieren op stap, in groepjes, eerst nog met de moeder. In deze periode worden ze regelmatig gezien, mede omdat ze zelf nieuwsgierig zijn. September is het tijdstip van de doodgereden dieren. De marterjongen worden door hun ouders weggejaagd. Ze moeten op zoek naar een eigen territorium. De grootste vijand van de boommarter is de vos. En jonge marters zijn mogelijke prooien voor buizerds en haviken. Volwassen boommarters zijn daarvoor te groot. Andersom lusten boommarters wel een buizerdof havikseitje. De Werkgroep Boommarters Nederland krijgt via waarneming.nl of andere meldingen een redelijk beeld waar boommarters voorkomen.

ADVERTENTIES

7

NATUURLEZINGEN door Anneke Abma en Gerard van Haaff Dinsdag 4 september, van 20 tot 22 uur Lezing over herstel van landgoed Den TreekHenschoten door Wim Knol. Op het landgoed Den Treek-Henschoten heeft de natuur de afgelopen tien jaar een enorme impuls gehad. Er zijn heidecorridors ontwikkeld, een ecoduct aangelegd, heidegebieden hersteld en veel kleine landschapselementen hersteld. Recent zijn landbouwgebieden omgevormd naar natuur. De resultaten daarvan zijn hoopgevend. Veel bedreigde soorten hebben zich uitgebreid en er zijn ook nieuwkomers. Wim Knol vertelt ook wat we nog aan nieuwe natuur kunnen verwachten. Dinsdag 2 oktober, van 20 tot 22 uur Wolven in Amersfoort? door Hugh Jansman We zouden het bijna vergeten, maar slechts twee eeuwen geleden kwam hij gewoon in Nederland voor. Rond 1800 jaagden ze nog met tientallen tegelijk in onze bossen en velden.

Geen dier joeg ons ooit grotere schrik aan dan de wreedste en bloeddorstigste onder de wilde beesten. Hij verscheurde niet alleen je vee, zo was de stellige overtuiging, maar ook je kinderen. Liep je alleen door het bos, dan was je doodsbang voor deze moordenaar. We hebben hem vervolgd, opgejaagd, gestrikt en geschoten. In 1897 is er nog een gezien in Noord–Brabant en toen was hij verdwenen, de wolf. Hoewel wolven zich altijd zover mogelijk uit de buurt van mensen houden, zijn we nog steeds opgelucht dat we ze buiten onze landsgrenzen verdreven hebben. Ze werden teruggedrongen tot het voormalige oostblok en de gebergtes van Italië en Spanje. De afgelopen jaren is de wolf geregeld in het nieuws. Krantenkoppen melden dat het goed gaat met de wolf in Europa en dat hij zelfs weer richting Nederland oprukt. Het aantal wolven in Duitsland is verdubbeld, en groeide tot honderd á 120 dieren. Maar misschien belangrijker, ook het aantal roedels neemt snel toe. Zo zijn er in 2011 maar liefst vijf nieuwe roedels ontdekt. En van hier uit gaan de komende jaren jonge wolven rondzwerven op zoek naar een eigen leefplek en een geschikte partner. Vorig jaar september al signaleerden aan de oostkant van de Veluwe verschillende mensen een wolf, de eerste in Nederland. Staatsbosbeheer gaat er vanuit dat deze meldingen kloppen. Het zou om een solitaire wolf gaan. Dierenecoloog Hugh Jansman, werkzaam bij Alterra, buigt zich tijdens zijn lezing over de vraag of dit nu betekent dat de wolf zich ook in Nederland zal vestigingen. Voor een succesvolle vestiging van de wolf is een groot leefgebied nodig waar

8

NATUURLEZINGEN uitwisseling mogelijk is. Er zijn verschillende beperkingen die bepalend zijn: de verkeersintensiteit en allerlei andere barrières, de versnippering van het landschap, de tegenbeweging van belangengroepen, de angstgevoelens bij de bevolking. Maar aan het voedselaanbod en geschikte terreinen zal het niet liggen. Komt de wolf ook naar Amersfoort? Op http://www.wolveninnederland.nl/wolven/ actueel/nieuwsarchief is uitgebreid te lezen hoe het de wolven in de ons omringende landen vanaf juli 2009 vergaat, over bedreigingen en bescherming en de nadering van Nederland.

Sinds 2002 doet vogelwachter Gerard van Haaff in de wijk Schothorst onderzoek naar het wel en wee van eksters en kraaien. Ruim tien jaar volgt hij deze vogels keek naar de hoeveelheid paartjes, hun gedrag, hun territoria, het aantal jongen dat ze voortbrachten.

Dinsdag 6 november, van 20 tot 22 uur Tussen bont en zwart 10 jaar onderzoek naar eksters en kraaien in Schothorst door Gerard van Haaff

Het gedeelte voor de pauze zal in z’n algemeenheid op deze twee Corvidae-soorten (kraaiachtigen) ingaan terwijl na de pauze de resultaten van tien jaar onderzoek gepresenteerd zullen worden. Er wordt gekeken naar de conclusies die wellicht getrokken kunnen worden uit de grote hoeveelheid verzamelde gegevens. Waarom brengt het ene paar vier jongen groot en vele andere paren geen enkel jong. Hoeveel jaar blijft een territorium bestaan, waar foerageren deze vogels en hoe kan je ze van elkaar onderscheiden. Wat is de balans na tien jaar onderzoek.

In de lezing worden alle invalshoeken van deze twee vogelsoorten belicht. Wat is een territorium, hoe beïnvloeden eksters en kraaien elkaar, wat eten ze, hoe ziet hun nest er uit, hoeveel jongen krijgen ze per nest en hoe verhoudt zich dat tot andere gebieden.

De lezingen vinden plaats in Museum Flehite. Ingang: Westsingel 50, 3811 BC Amersfoort. In december is er geen natuurlezing.

9

AGENDA

WANDELINGEN

SEPTEMBER

Zondag 16 september - 14.00 tot 16.00 uur Natuurwandeling over de stadswallen van Amersfoort. Start: Koppelpoort. Meer informatie: Piety Vernooij, tel. 033 - 455 57 52

Dinsdag 4 september - 20.00 uur Het herstel van landgoed Den TreekHenschoten Natuurlezing door Wim Knol WNA Museum Flehite, Westsingel 50, Amersfoort, zaal open 19.30 uur. Toegang gratis. Zondag 16 september - 14.00 tot 16.00 uur Natuurwandeling over de stadswallen van Amersfoort. Over de Engelse landschapsstijl en inheemse en uitheemse bomen. Start: Koppelpoort. Meer informatie: Piety Vernooij, tel. 033 455 57 52 Dinsdag 25 september - 20.00 uur Duurzaamheidscafé: Wat doen we samen aan duurzaamheid? Over de unieke samenwerkingsvormen tussen organisaties die werken aan duurzaamheid in Amersfoort. Locatie: De Spullemannen, Kleine Koppel 40. www.platformamersfoortduurzaam.nl

OKTOBER

Dinsdag 2 oktober - 20.00 uur Natuurlezing: Wolven in Amersfoort? Door Hugh Jansman. Museum Flehite, Westsingel 50, Amersfoort. Zaal open 19.30 uur. Toegang gratis. Zondag 21 oktober - 14.00 tot 16.00 uur Wandeling: Wat schimmelt daar? Een zoektocht naar paddenstoelen. 10

Tijdens deze wandeling staan de IVN-gidsen stil bij het huidige uiterlijk en de veranderende functie van de stadswallen door de eeuwen heen. De wallen ontstonden rond 1300 om de middeleeuwse Amersfoorter geborgenheid te bieden. De stad was slechts door de poorten toegankelijk. In de eerste helft van de 19e eeuw verloren de stadswallen hun verdedigingsfunctie. Het toenmalige stadsbestuur besloot de muren en poorten af te breken, en de wal in te richten als openbaar plantsoen. Dit langgerekte plantsoen werd in 1840 aangelegd en kreeg de naam Zocherplantsoen, naar een van de ontwerpers, (tuin)architect Jan David Zocher. Hij ontwierp het park samen met zijn collega Hendrik van Lunteren. Net als bij de meeste parken die het duo ZocherVan Lunteren ontwierpen, pasten ze hier de Engelse landschappstijl toe; een in die tijd – en nog steeds – populaire vorm. Het Zocherplantsoen bestaat nu uit de Plantsoenen Oost, West, Noord en Zuid, en cultuur en natuur gaan er tegenwoordig hand in hand. Van 2000-2007 is het plantsoen opnieuw ingericht. Tijdens de wandeling is er naast cultuur ook veel aandacht voor de natuur met name voor de prachtige inheemse en uitheemse bomen. Zondag 21 oktober - 14.00 tot 16.00 uur Wandeling: Wat schimmelt daar? Een zoektocht naar paddenstoelen. Mét paddenstoelensoep. Start bij het informatiebord van het Utrechts Landschap op de parkeerplaats

WANDELINGEN van sportpark Birkhoven, Barchman Wuytierslaan, Amersfoort. Meer informatie: Frits van der Borg, tel. 033 - 253 48 82. ‘Wat schimmelt daar’ is tegen de achtergrond van een zoektocht naar paddenstoelen een juiste uitdrukking. Paddenstoelen zijn immers de vruchtlichamen of bloeivorm van schimmels. De praktische vraag is altijd: waar kan ik de schimmels vinden? De schimmels spelen een kat- en muisspelletje met de speurders die boven de grond naar aanwijsbare tekenen in de vorm van een paddenstoel zoeken. De paddenstoelen hebben de regie in handen. Zij bepalen onder invloed van vochtigheid, temperatuur, licht, jaargetijde, plaats en voorkeursvoedsel of zij zich

AGENDA Mét paddenstoelensoep. Start bij het informatiebord van het Utrechts Landschap op de parkeerplaats van sportpark Birkhoven, Barchman Wuytierslaan, Amersfoort. Meer informatie: Frits van der Borg, tel. 033 - 253 48 82. Zaterdag 27 oktober - 19.30 tot 22.00 uur Avondwandeling: Heerlijkheid Stoutenburg in het kader van de Nacht van de Nacht. Nadere informatie: tel. 033 - 494 13 68 (woe, za en zonmiddag), of mailen naar [email protected]

NOVEMBER

Dinsdag 6 november - 20.00 uur Natuurlezing: Tussen bont en zwart - tien jaar onderzoek naar eksters en kraaien in Schothorst. Door Gerard van Haaff. Museum Flehite. Westsingel 50, Amersfoort. Zaal open 19.30 uur. Toegang gratis. Zondag 18 november - 14.00 tot 16.00 uur Natuurwandeling: Historisch groen in de Gelderse Vallei. Wandeling over landgoed Geerestein, met zijn diverse biotopen en grote verscheidenheid aan flora en fauna. Start: rotonde Kennedylaan - Geeresteinselaan, Woudenberg. Meer informatie: Rien Jans, tel. 033 - 455 01 52.

11

VERVOLG WANDELINGEN laten zien. De planning van een paddenstoelenwandeling loopt vaak niet synchroon met de aanwezigheid van de vrucht en vaak beïnvloedt die tot op het laatste moment de wandelroute. Is de paddenstoel eenmaal gevonden, dan wordt deze op naam gebracht met de nog belangrijkere vermelding van eigenschap en specifieke functie in de natuur. Mocht de geïnteresseerde nog een stapje verder willen gaan, dan kan de opmerking volgen: ‘spoort hij ook?’ Menig neerlandicus krabt zich dan achter de oren, maar binnen de context van het paddenstoelgebeuren is ook dit een juiste vraag met het volgende antwoord: ‘Elke paddenstoel spoort op zijn eigen wijze’. In het verleden (geen garantie voor het heden) zijn in Birkhoven bijzondere soorten paddenstoelen waargenomen, waar

12

onder zakjeszwammen en aardsterren. Voorts het sparrenveertje dat op de rode lijst staat en erg zeldzaam is. Laat je verrassen door deze wandeling die wordt afgesloten met de traditionele paddenstoelensoep. Zondag 18 november - 14.00 tot 16.00 uur Natuurwandeling: Historisch groen in de Gelderse Vallei. Start: rotonde Kennedylaan - Geeresteinselaan, Woudenberg. Meer informatie: Rien Jans, tel. 033 - 455 01 52. Als decor van de afsluiting van het Jaar van de Historische Buitenplaats kiest de werkgroep wandelingen Landgoed Geerestein in Woudenberg. Het landgoed is niet bijzonder groot, maar heeft grote natuurlijke waarde door de grote variatie aan biotopen en de kleinschaligheid. Het landgoed bestaat uit bos, tuinen, park, akkers en graslanden, de nodige boerderijen en andere gebouwen. In tuin en park zijn zowel de vroegere Franse als de latere Engelse landschapsstijl te zien. Er zijn natte elzenbroekbospercelen die worden gevoed door kwelwater uit de Utrechtse Heuvelrug en er is wat droger eiken- en berkenbos. Beide hebben specifieke flora en bewoners, maar in november zullen de meeste daarvan niet te zien zijn. Doordat de bomen juist hun blad weer hebben verloren is het wel eenvoudiger te genieten van de doorkijkjes in het coulissenschap dat zo typerend is voor de Gelderse Vallei. Bij het jaar van de historische buitenplaats mogen het ontstaan en de gebouwen van het landgoed vanzelfsprekend niet ontbreken. Vandaar dat er ruim aandacht zal zijn voor de opstallen en de historie, die in het geval van Geerestein terugvoert naar het eind van de 14e eeuw.

UIT DE VERENIGING Op de Floriade voor het IVN door Gerda Schregardus Aan de oproep van het IVN om mee te werken aan de bemensing van het Paviljoen ‘through animal eyes’ gaven vele vrijwilligers van de IVN-afdelingen gehoor. Voor alle dagen van april-oktober staan er zeker vier IVN-vrijwilligers. Geweldig toch dat dit zo lukt. Eerst had ik mijn twijfels, want wat moet het IVN nu op een Wereld tuinbouwtentoonstelling? Maar gaandeweg kreeg ik wat meer informatie en zag dat er een prachtig educatieve route voor kinderen op de Floriade is. Na enige aarzeling heb ik mij dan toch opgegeven en kwam ik op de

reservelijst. Al snel werd ik gemaild dat ik op 16, 17 en 18 juli welkom was. De organisatie en de informatie vooraf en ter plekke was perfect. Petje af voor degenen die hier veel werk in verzet hebben. Het paviljoen Through animal eyes, met de tuin en de vijver, is prachtig. Het paviljoen viel vanuit de gondelbaan goed op. Een opa kwam buiten adem met zijn kleinkinderen aangerend, want vanuit de gondel hadden de kleinkinderen de vijver gezien en zij wilden ook met visnetjes waterdiertjes scheppen. De kinderen hebben

13

UIT DE VERENIGING zich heerlijk vermaakt. Voorts is er een kijkwand, waardoor de hele dag veel verschillende vogels te zien waren, zoals de bonte specht en groenlingen. Wel moesten we bijna alle bezoekers attenderen op de kijkgaten, anders liepen ze er voorbij. Waterdiertjes en andere beestjes werden onder de microscoop bekeken of in de loeppotjes. Helaas waren er weinig vlinders, vanwege de regenachtige dagen, want bloemen waren er genoeg. Vanuit het ‘ooievaarsnest’ is er een prachtig uitzicht over de tuin en de Floriade. Veel

mensen waren enthousiast over het paviljoen en vonden het goed dat het IVN op de Floriade is. Het waren leuke intensieve dagen en we hebben veel bezoekers ontvangen die een proefnummer van het IVN-blad bestelden. Het was leuk om met IVN’ers van andere afdelingen samen te werken. Een mooi initiatief waar aan ik graag heb meegewerkt. Moe en voldaan ben ik naar huis gegaan. Gerda Schregardus is lid van het cursusteam en de werkgroep Fotografie.

Mussen versus gierzwaluwen door Jan Bijpost Vorig jaar om deze tijd sprak ik de wens uit dat er ook zwaluwen in de neststenen in de gevels van mijn straat zouden gaan broeden, naast al die mussen! En jawel, het lijkt er sterk op dat onze straat door de gierzwaluw is verkozen om er hun jongen groot te brengen. Ik heb in elk geval één paar broeders gespot. De hoop is dat ze volgend jaar terugkomen en dan meerdere neststenen gaan benutten. Deze stenen hebben het nadeel dat de inzetdoppen er uit kunnen vallen, wat bij een flink aantal is gebeurd. De ingang is dan veel te groot voor deze schuchtere vriend die veiligheid verkiest bovenal, en geen bemoeizuchtige spreeuwen in haar huisje wil, laat staan kapers als kraaien en eksters. Bij toeval kwam ik in contact met Marjo van der Lelie, de motor achter het gierzwaluwenproject in onze stad. Zij kan voor nieuwe doppen zorgen. Samen met haar man en een legertje andere 14

mensen, maakte ze een mooi boekje: Bouwprojecten en Gierzwaluwen in Amersfoort (ISBN / EAN: 978-90-9022303-2). Ik heb de bewoners van onze straat middels een briefje verzocht, om deze doppen te bestellen en deze er in te kitten. Er zijn al bemoedigende reacties. De gierzwaluw is geen verwant van de boeren-, huis- of oeverzwaluw, maar behoort tot de orde der Apodidae (pootloze) en is verwant aan de Salanganen. De gierzwaluw (Apus apus) is in Nederland bij gebrek aan rotsen een echte stadsbewoner en afhankelijk van holtes in gebouwen en onder dakpannen voor een nestelplek. Met de sloop en renovatie van oudere huizen en gebouwen in de afgelopen tientallen jaren is deze sierlijke vogel veel nestruimte kwijtgeraakt. De neststenen en ook diverse soorten kasten die in de stad zijn opgehangen of ingemetseld, moeten dit verlies compenseren.

UIT DE VERENIGING In bovengenoemd boekje is te zien waar er voorzieningen zijn getroffen, of ze bewoond raken en ook hoe je zelf nestelruimte kunt creëren in of aan je eigen woning. Zeer de moeite waard als ze eenmaal gaan broeden, want deze snelle jagers met hun schelle schrieuw en prachtige sikkelvormige silhouet, zijn een lust voor het oog. De gierzwaluw wordt wel koninginnedagvogel of honderddagenvogel genoemd. Eind april arriveren ze na een vlucht van wel zevenduizend kilometer uit zuidelijk Afrika en ze vertrekken weer begin augustus. Ze hebben dan twee tot drie jongen grootgebracht, die zodra ze het nest verlaten, geheel zelfstandig zijn. Gierzwaluwen vliegen praktisch hun hele leven en komen bijna nooit

op de grond. Vogels die niet broeden stijgen kilometers hoog op om al zwevend te slapen. Ze vergaren zowel nestmateriaal als voedsel uitsluitend in de lucht en kunnen tot wel twintigduizend insecten per dag vangen: alles wat geen angel heeft. De ouders maken met speeksel een voedzame bal vol insecten die ze in hun krop bewaren en als een pakketje aan hun jongen aanbieden. Al vliegend en jagend kunnen ze een topsnelheid van 120 kilometer per uur bereiken. Ze kunnen twintig jaar oud worden. Zelden vind je een veer want ze ruien meest in Afrika, waar ze volop voedsel vinden in het moessonseizoen. Ze hebben nu net ons land verlaten, maar ik kijk nu alweer uit naar Koninginnedag.

15

Meeuwen door Ton Kalwij Bij meeuwen denk je meteen aan de zee. Langs de kust en in de buurt van zeehavens zijn inderdaad altijd meeuwen te zien. Meeuwen zijn echter niet alleen bij de zee maar overal in ons land te zien. Er bestaan wereldwijd 45 verschillende soorten meeuwen die allemaal een eigen soortnaam hebben. Laten we eens enkele meeuwensoorten bekijken die vaak in ons land te zien zijn. Zilvermeeuwen Dit zijn grote vogels met een witte buik, grijze rugveren en een witte staart. De snavel is geel met een rode vlek er op. Zilvermeeuwen broeden in kolonies in duingebieden. Als ze broeden moet je niet in de buurt komen want dan vallen ze aan om hun jongen te beschermen. Zilvermeeuwen vliegen vaak achter vissersschepen om te wachten tot er visafval overboord wordt gegooid. Op land kun je ze aantreffen bij vuilstortplaatsen, op pas geploegde akkers en zelfs op schoolpleinen! Ze kunnen hun kostje wel zelf in de vrije natuur opscharrelen, maar dat kost ze meer moeite! Wist je dat een Zilvermeeuw een gesloten schelp kan openmaken door die in de lucht mee te nemen en dan op een dijk te laten vallen? Kokmeeuwen Deze soort met zijn zwarte kop ken je zeker wel. Omdat het lijkt of hij een zwarte kap op heeft, wordt hij ook wel Kapmeeuw genoemd. 16

’s Winters heeft de Kokmeeuw trouwens geen zwarte kop, maar een zwarte vlek achter hun oog, een ‘koptelefoon’. Schreeuwend vliegen ze vaak boven straten en vijvers op zoek naar voedsel. Net als de Zilvermeeuw is de Kokmeeuw een cultuurvolger. Deze vogels broeden in natte weilanden of rond heideplassen. Als je goed naar een paar Kokmeeuwen kijkt, kun je zien dat ze met de koppen allerlei bewegingen maken. Biologen hebben deze ‘meeuwentaal’ onderzocht en kunnen die nu ook aardig verstaan. Mantelmeeuwen

Mantelmeeuwen zijn ongeveer even groot als Zilvermeeuwen en lijken daar veel op. Ze zijn te herkennen aan de donkerder bovenkant van de vleugels, hun ‘mantel’. Een ander verschil is de kleur van de poten. Mantelmeeuwen hebben gele poten. Net als de Zilvermeeuwen broeden deze vogels in ons land in de duinen. In Nederland broedt alleen de Kleine mantelmeeuw. In

Noorwegen en in Schotland broedt ook de Grote mantelmeeuw. Stormmeeuwen Ook deze meeuwensoort broedt in ons land, maar niet vaak. Deze vogel is iets groter dan een Kokmeeuw, maar kleiner dan een Zilvermeeuw. Omdat hij veel op een Zilvermeeuw lijkt, wordt hij niet makkelijk herkend. Vogelkenners zien wel kleine verschillen in houding, kleur van de veren en snavelkleur. Sterns Deze vogels lijken wel op meeuwen, maar dat zijn ze niet. Ze vormen een aparte vogelfamilie met wel 42 verschillende soorten. Het zijn heel beweeglijke vogels die nooit op het water gaan

drijven. Ze kunnen daar wel goed in duiken om visjes te vangen. Daardoor heeft een soort sterns die je bij ons kunt zien, de naam Visdiefje gekregen. Een Visdiefje is kleiner dan een Kokmeeuw. De snavel is rood met een zwarte punt en de staart is gevorkt. Om te doen 1. Zoek de namen van meer soorten meeuwen op. Kun je ook vinden waar die vogels leven? 2. Vaak worden vogels getekend als een hoofdletter V. Kun jij een meeuw tekenen zoals hij er echt uitziet? 3. Maak een meeuwengedichtje. Je kunt eerst zoveel mogelijk rijmwoorden opschrijven die op eeuw of op eeuwen eindigen.

17

UIT DE VERENIGING Boerenzwaluwen tellen door Ruud Corduwener Deze zomer was het dan zover: met toestemming van boer Reemst ging ik de nesten tellen van de boerenzwaluwen, in de koeienstal van boerderij ’t Waswater op landgoed Den Treek. 2011 was hét jaar van de Boerenzwaluw, maar de Vogelbescherming en Sovon willen ook graag vervolgonderzoek. En dit tellen was al langer mijn wens. De eerste dag in juni was mijn timing ongelukkig. Het liep tegen vijven en de boer had zojuist z’n eerste paar koeien uit de wei gehaald om te melken. Ik mocht nog wel even in de stal rondlopen - nieuwsgierig gadegeslagen door de koeien - en telde al snel meer dan tien nesten. Aan de voor-

gevel van de boerderij zaten er ook aardig wat. We spraken af dat ik de volgende dag eerder op de middag terug zou komen. De volgende dag was de boer zo vriendelijk geweest voor mij een trapje en een ladder klaar te leggen. Zelf had ik de tegenwoordigheid van geest gehad een spiegeltje mee te nemen en dat had ik ook hard nodig. De zwaluwen bouwen de nestjes heel dicht tegen de (lage) zoldering van de stal, veilig voor rovers als ekster of kerkuil. Dus kan je er onmogelijk inkijken vanaf de zijkant, laat staan van bovenaf. Het spiegeltje bracht uitkomst. Ik vond het een sensatie om de zwaluwen zo rakelings langs me heen te zien, horen en voelen gaan. Toen ik op het 18

UIT DE VERENIGING trapje in een nest stond te kijken vlogen er twee zwaluwen vlak achter elkaar door een ventilatoropening naar binnen, niet verwachtend dat ik daar ineens zou staan - ‘die staat daar anders nooit’ - vlogen ze, letterlijk vederzacht en lichtjes tegen m’n wang en hals. Bij een enkel nestje hielden de jongen zich muisstil, maar meestal kwamen er een paar gulzige, felgeel gekleurde bekjes boven de rand van het nest, zodra ik met m’n spiegeltje in de buurt kwam. Ik telde in de stal zes bewoonde nestjes met alleen jongen. Geen eieren, dus kennelijk was alles goed

‘uitgekomen’. De nesten aan de achtergevel van de boerderij zaten te hoog om er bij te klimmen, maar na twintig minuten observatie van de af en aan vliegende zwaluwen was het duidelijk: vier nestjes bewoond ! Om vast te stellen of er ook sprake was van een tweede leg (soms is er zelfs een derde), ging ik medio juli nog een keer terug. Dit keer ging Jette mee; voor de gezelligheid natuurlijk én vanwege haar fotografietalent en onstuitbare enthousiasme Eerst maar weer systematisch alle nesten 19

UIT DE VERENIGING bij langs. Resultaat: acht bewoonde nesten, waarvan drie met jongen ( drie of vijf) en vijf met een, drie of vier eitjes. En aan de achtergevel maar liefst zeven nesten in gebruik. Na het tellen volgde de fotosessie. We moesten de jongen af en toe helaas wat plagen, met de voorbelichting van de flits. Dit lokte hun bedelgedrag uit en prompt kwamen de koppies - vooral bekkies - boven de rand van het nest uit, luid

piepend voor de meeste aandacht. We beperkten de verstoring natuurlijk zoveel mogelijk. Een brochure van de Vogelbescherming meldde dat de boerenzwaluw niet erg gevoelig is voor verstoring, dus we durfden het een en ander wel te doen. Hoewel de stand van de boerenzwaluw (Rode Lijst) sinds 1950 met minstens de helft is afgenomen, is het toch mooi te weten dat er sinds 1993 weer een lichte stijging is. Volgens Sovon onder meer vanwege de ‘verpaarding’van het platteland (‘elluk nadeel heb z’n voordeel’). Opnieuw volgens Sovon is het broedseizoen 2012 moeizaam op gang gekomen door een groot slechtweer-gebied in Zuid-Europa, dat lang bleef hangen. Dit vertraagde de aankomst van de boerenzwaluwen. Boerenzwaluwen worden daardoor opgehouden omdat ze tijdens de trek moeten blijven eten. En insecten vliegen niet met koud en nat weer. Dat zou dus de verklaring kunnen zijn voor de betere resultaten van de tweede leg van ‘onze’ zwaluwen. Hoe dan ook: volgend jaar weer zwaluwen tellen, graag zelfs!

Nacht zoekt gidsen Op zaterdag 27 oktober, van 19.30 - 22.00 uur is er een avondwandeling door de heerlijkheid Stoutenburg in het kader van de Nacht van de Nacht. Het Utrechts Landschap zoekt mensen die als gids groepen kunnen begeleiden en interessante weetjes over het leven in de nacht weten te vertellen. Deze gidsen krijgen in het begin van de week voorafgaand aan de wandeling een instructie20

avond in het Informatiecentrum het Koetshuis. Op deze avond kan iedereen kennismaken, worden de routes bekeken en de inhoudelijke informatie besproken. Belangstellenden kunnen bellen naar tel. 033 4941368 (woe, za en zonmiddag), mailen naar [email protected] of contact opnemen met C. Looman, tel. 06-42 17 48 72.

COLOFON De Uitloper is het kwartaalblad van het Instituut voor Natuur- en Milieueducatie IVN Amersfoort en omgeving. IVN Amersfoort e.o. Postbus 1012 3800 BA  Amersfoort [email protected] www.ivnamersfoort.nl www.ivnamersfoort.nl/leden.htm Aan deze editie werkten mee: Jan Oudemans, Anneke Abma, Jette Jongerius, Rien Jans, Piety Vernooij, Ben van Velzen, Frits van der Borg, Gerard van Haaff, Jan Bijpost, Gerda Schregardus en Ton Kalwij. Het IVN Amersfoort e.o. heeft voorts een digitale nieuwsbrief, De Vooruitloper, die verschijnt als er iets valt te melden. Redactie: Kees Quaadgras Opmaak: Jette Jongerius Foto’s omslag: Kees Quaadgras en Jette Jongerius Kopij, foto’s en agenda sturen naar: [email protected] Foto’s minimaal op 300 Kb

IVN LIDMAATSCHAP Het IVN, Instituut voor natuur- en milieueducatie, is een vereniging van vrijwilligers en beroepskrachten die streeft naar meer (kennis over) natuur en een betere kwaliteit van het milieu. Verspreid over Nederland heeft het IVN zo’n 170 plaatselijke afdelingen en elf provinciale consulentschappen. Meer dan 16.000 leden zetten zich actief in voor de natuur en het milieu door middel van allerlei voorlichtende en educatieve activiteiten. Minimum bedragen contributie 2012: Actief lid € 15,Gezinslid € 5,Donateur € 10,Jeugdlid € 10,Maak het bij u behorende bedrag over op giro 367 05 88 ten name van de penningmeester IVN Amersfoort en ontvang vier keer per jaar De Uitloper in de brievenbus, plus voor actuele zaken tussendoor via e-post De Vooruitloper. Leden krijgen voorts het kleurrijke landelijke blad Mens en natuur vier maal per jaar toegestuurd. Aanmelden kan via www.ivnamersfoort.nl.

Kopij voor het winternummer insturen vóór 10 november! Deze Uitloper is gedrukt op milieuvriendelijk papier. Druk: Klomp Grafische Communicatie

21

IN CONTACT Bestuur

Vleermuizen Maaike de Winter Tel. 06 - 23 88 63 92 E-mail [email protected]

Ank van Leeuwen - secretaris Tel. 033 - 461 62 32 E-mail [email protected]

Fotografie Jan Piet Dijkstra Tel. 033 - 463 42 81 E-mail [email protected]

Jan Oudemans - voorzitter Tel. 033 - 465 68 36 E-mai [email protected]

Tijmen den Ouden - penningmeester Tel. 06 - 48 77 77 08 E-mail [email protected] Mildred Klarenbeek Tel. 033 - 888 50 23 E-mail [email protected] Hennie van Vliet Tel. 033 - 461 90 81 E-mail [email protected]

Werkgroepen

Cursuscoördinatie Gert Lodewijk Tel. 033 - 455 97 79 E-mail [email protected] Jeugdwerkgroep Ferdinand Donker Tel.: 033 - 445 15 77 E-mail [email protected] Ruimtelijke Ordening-Milieu Olav-Jan van Gerwen Tel. 033 - 456 24 27 E-mail [email protected] Duurzaamheid Ineke Winkel Tel. 033 - 47 66 007 E-mail [email protected]

22

Wandelingen Rien Jans Tel. 033 – 455 01 52 E-mail [email protected]  Lezingen (i.s.m. met KNNV) Anneke Abma Tel. 033 - 433 11 97 E-mail [email protected] Knotten Annemiek Cornelissen Tel. 033 - 480 65 65 E-mail [email protected] Website Hans van den Brandt E-mail [email protected] Uitloper en Vooruitloper Kees Quaadgras (redactie) Tel. 033 - 472 87 86 E-mail [email protected] Jette Jongerius (opmaak Uitloper) Tel. 033 - 461 79 47 E-mail [email protected] Communicatie, Informatiekraam, Publiciteit en Eetbare planten Vacatures

Wandelen in het Nationaal Landschap Arkemheen - Eemland Ontwerp netwerk nieuwe en verbindende routes

De natuur ontdekken

Landschapsbeleving Bewegen en ontspannen in de buitenlucht

Cultuurhistorie De elementen ervaren

Verbinding tussen stad en land

op goede voet met de aarde

Adviesbureau Haver Droeze - Muurhuizen 165b - 3811 EG - Amersfoort - t: 033-4613535 - www.haverdroeze.nl

Instituut voor natuur educatie & duurzaamheid Afdeling Amersfoort e.o. Postbus 1012 - 3800 BA Amersfoort

ort.nl amersfo www.ivn formatie: ledenin rt.nl/leden.htm o amersfo www.ivn