Herfst e jaargang nummer 3

Herfst 2009 25e jaargang nummer 3

Uw landschapsfoto op de streekbus? IJsvogel terug in Groningen Meer samenhang op landgoed Ennemaborgh Jaarverslag 2008

Het Groninger Landschap kwartaalblad van Het Groninger Landschap

1

Actueel

© Silvan Puijman

Seizoen in beeld

je Vlaamse gaaien ook met kastanjes in de weer, maar meestal zijn die net iets te groot voor ze.

eerder. Zeehond Dirk – genoemd naar zijn vinder - komt sindsdien op krachten in Pieterburen.

Zeehond Op 16 juni trof Dirk Brul, toezichthouder van Het Groninger Landschap, een jonge zeehond aan op de kwelder van de Dollard bij Nieuwe Statenzijl. Het dier was er terecht gekomen met een hoge vloed drie dagen

Noorse Witsnuitlibel In het Nanningabosch (bij Zevenhuizen) is een rondzwervend mannetje van de Noorse witsnuitlibel aangetroffen. In het Fochteloërveen, zo’n 15 kilometer zuidwaarts, is deze libel een

2

Golden Raand Herfst 2009

© Silvan Puijman

© KINA

© Silvan Puijman

Vlaamse gaai Vlaamse gaaien zijn verstandige en ijverige vogels. In het najaar leggen ze grote voedselvoorraden aan, zodat ze de winter gezond door kunnen komen. Wie erop let, zal ze in de komende periode in de Groninger bossen druk bezig zien, vliegend met eikels in hun snavel en scharrelend op de bodem om hun voorraden onder de grond te proppen. Soms iets te goed, want het gebeurt nogal eens dat ze hun eigen provisiekast niet meer terugvinden. Zo zorgen ze voor nieuwe eikenbomen op onverwachte plekken. Eikels hebben de voorkeur. Soms zie

veelvoorkomende verschijning, maar tot voor kort was hij in het Nanningabosch nog niet gesignaleerd. Dat de Noorse witsnuitlibel er nu wel vertoeft, geeft aan dat het openmaken van het vennetje in het Nanningabosch, inmiddels vijf jaar geleden, effect heeft. Het doel was toen meer vlinders en libellen aan te trekken. Rietorchis

Harener Wildernis wordt weer drassig

Broedsucces grutto’s in Medenertilsterpolder

Het Groninger Landschap startte afgelopen juni met een natuurherstelprogramma in De Harener Wildernis, een natuurgebied in de Onnerpolder bij Haren. De Harener Wildernis herbergt een aantal bijzondere diersoorten waaronder de heikikker en de poelkikker. De afgelopen decennia is het gebied gebruikt voor het houden van vee en is de grond sterk verdroogd. Daardoor is het leefgebied van veel bijzondere dieren plantensoorten vrijwel verdwenen. Het Groninger Landschap, sinds 2001 eigenaar van het gebied, wil de verloren natuurwaarden herstellen en de geïsoleerde leefgebieden van de overgebleven dieren- en plantenpopulaties met elkaar verbinden. Het herstelprogramma bestaat uit het verwijderen van voedselrijke grond, het graven van petgaten en maatregelen om het water in het gebied beter vast te houden. De bedoeling is dat er hierdoor over enkele jaren weer een afwisselend laagveenlandschap is van open water, riet en ruigte en natte moerashooilanden. Precies wat veel kenmerkende laagveensoorten nodig hebben. Voor dit project ontving het Groninger Landschap steun van het Ministerie van LNV, de Herinrichting Haren, het Waterbedrijf Groningen en Waterschap Hunze en Aa’s.

De Medenertilsterpolder van Het Groninger Landschap, tussen Hardeweer en Beswerd in het Nationale

Fotografie: Omke Oudeman Op de voorzijde: IJsvogels © KINA

dan 15 broedparen per 100 hectare. Met recht is de Medenertilsterpolder dus een goed gruttogebied te noemen. In 2009 was meer dan de helft van de broedparen grutto succesvol. Hopelijk keren de hier grootgebrachte jongen volgend jaar weer terug. De grutto is het boegbeeld van de weidevogels. Als het goed gaat met de grutto gaat het vaak goed met andere weidevogels. Dit geldt ook voor de Medenertilsterpolder. Andere weidevogels, zoals de slobeend, scholekster en tureluur, profiteren van de gunstige omstandigheden in het gebied, zo blijkt uit de tellingen van de rayonbeheerders.

Kalender

2010

Landschap Middag-Humsterland, is een waar weidevogelparadijs. Vooral de grutto, de tureluur en de kievit weten het relatief kleine gebied van 30 hectare te waarderen. Dit blijkt uit de inventarisatie van het ecologisch onderzoeksbureau Altenburg & Wymenga in 2008 en de tellingen van rayonbeheerders René Oosterhuis en Arjan Hendriks dit jaar. In 2008 werden 15 broedparen grutto geteld, een dichtheid van 50,5 broedparen per 100 hectare. Afgelopen voorjaar werden 28 broedparen grutto geteld. Dit betekent een verdubbeling van de dichtheid naar 94,3 broedparen per 100 hectare. Onder goede gruttogebieden worden gebieden verstaan met een dichtheid van meer

Kalender 2010 Dat de natuur en het landschap in de provincie Groningen prachtig zijn, staat buiten kijf. Maar die schoonheid op de gevoelige plaat vastleggen, is een ander verhaal. Silvan Puijman, naast rayonbeheerder Oost ook begenadigd fotograaf, kan dat als geen ander. In menig kantoor en huiskamer hangen dit jaar zijn foto’s uit de kalender van 2009. De kalender 2010 is ook door Silvan ‘geschoten’. De kalender heeft naast de schitterende foto’s van natuur en landschap een overzichtelijk calendarium en is dan ook een fantastisch cadeau, als relatiegeschenk rondom de feestdagen, of als verjaardagscadeau.

Het Groninger Landschap

Bestellen Bestel nu deze kalender voor € 10,- (voor niet-Beschermers is de prijs € 11,50), exclusief verzendkosten à € 3,-.

3

Coalitie Wadden Natuurlijk De Waddenzee is een dermate belangrijk natuurgebied dat acht natuurorganisaties, verenigd in de Coalitie Wadden Natuurlijk, hun krachten bundelen. Eén van de organisaties is Het Groninger Landschap. De coalitie werkt nauw samen om de kwaliteit van de natuur in de Waddenzee te verbeteren. In de periode tot 2027, wanneer het Waddenfonds ten einde loopt, moet de Waddenzee weer volop tot leven zijn gekomen, mogelijk zelfs met dolfijnen en zeepaardjes. Een rijke Waddenzee vraagt ook gezonde kwelders en een parelsnoer van brakke binnendijkse natuurgebieden, zo stelt de coalitie. De kluten en kokmeeuwen, die de Klutenplas in groten getale weten te vinden, laten momenteel zien hoe belangrijk dergelijke parels zijn. Hopelijk beheren natuurorganisaties én boeren in de nabije toekomst meer van dergelijke brakke binnendijkse natuurparels.

Het was afgelopen voorjaar dringen bij de Klutenplas. Kluten en kokmeeuwen zaten hutjemutje bij elkaar, overal lagen nesten. Het aantal broedgevallen van beide soorten is spectaculair gestegen. ‘Door adequaat ingrijpen is een groot deel van de legsels succesvol geweest’, vertelt rayonbeheerder Arjan Hendriks.

Kluten met kleurringen

Koloniebroeders ontdekken Klutenplas ‘Het ziet er nu goed uit, geen jonge kluut te zien’, zegt rayonbeheer Arjan Hendriks, terwijl hij de dijksloot langs de Klutenplas afzoekt. Sinds donderdag 28 mei doet hij dat regelmatig. Die bewuste dag staat in zijn geheugen gegrift. Het spande erom of een groot deel van de jonge kluten had het loodje gelegd; verdronken in de dijksloot. ’s Ochtends kreeg Hendriks een telefoontje. Het ging mis, kreeg hij te horen. Tientallen donzige klutenjongen zaten op weg naar de kwelder vast in de dijksloot. De beschoeiing aan de overkant van nog geen tien centimeter hoog was te hoog om aan de kant te komen. Wat de vogels ook probeerden, ze konden er onmogelijk meer uit. ‘Ik ben er onmiddellijk heengegaan’, vertelt Hendriks. ‘Een aantal nog niet vliegvlugge jongen was er slecht aan toe. Ze waren uitgeput, nat en onderkoeld. Met de hand heb ik een twintigtal jongen uit het water gevist en naar de overkant gebracht, daarbij geholpen door dijkpersoneel van

4


het waterschap, die meteen kwamen helpen. Vier jongen waren dermate doorweekt, dat ik ze in de auto heb laten opdrogen en opwarmen. Ondertussen maakten de ouders, die natuurlijk verontrust waren, boven onze hoofden een hels kabaal.’ In goed overleg met het waterschap besloot Hendriks om het waterpeil in de dijksloot zodanig te verhogen, dat de jongen de oever konden opklimmen. ‘Tot na het broedseizoen blijft het waterpeil hoger. Voor volgend jaar zoeken we naar een definitieve oplossing, bijvoorbeeld verlaging van de beschoeiing en een flauw oplopende oever.’

Raster Dankzij Hendriks’ optreden krijgt de jongste generatie kluten en kokmeeuwen de kans om op te groeien. Het waren er uitzonderlijk veel afgelopen voorjaar. Het zag volgens Hendriks zwart-wit van de vogels. ‘Waar je ook keek, overal

Om de klutenjongen de komende jaren te volgen, brengt Peter de Boer van SOVON Vogelonderzoek Nederland met toestemming van Het Groninger Landschap kleurringen aan. De witte kleurringen vallen goed op in het veld, en zijn met een telescoop op afstand af te lezen. In 2008 zijn tien jongen geringd, waarvan inmiddels drie terugmeldingen zijn binnengekomen. Alle drie uit Polder Breebaart, het binnendijkse brakwatergebied van Het Groninger Landschap in de Dollard. Dit jaar hoopt De Boer in de Klutenplas een vijftigtal jongen te ringen. Het ringen gebeurt begin juli, wanneer de jongen net niet vliegvlug zijn, zodat de ringers ze nog kunnen vangen. Door eerdere terugmeldingen is al veel bekend over het leven van de kluut. Zo kunnen ze de respectabele leeftijd bereiken van 25 jaar. Ze vliegen helemaal tot Zuid-Spanje, een route die door Eric van Ommen prachtig is geïllustreerd in zijn recente boek ‘De kluten van Breebaart’.

vlogen kluten en kokmeeuwen in de lucht en lagen nesten op de grond. Meer dan vijfhonderd nesten in totaal.’ Met de koloniebroeders gaat het in de Klutenplas uitzonderlijk goed. Het aantal broedpaar neemt explosief toe, vertelt Hendriks. ‘Afgelopen voorjaar hebben we in totaal 221 paar kluten en 360 paar kokmeeuwen geteld. Een explosieve groei, vergeleken met eerdere jaren. In 2007 waren er wel broedgevallen, maar de legsels bleken een makkelijke prooi voor predatoren als de vos, marterachtigen en meeuwen. Het broedsucces was nihil.’ Net als eerder in Breebaart is gebeurd, liet Hendriks om het gebied een stroomraster plaatsen. Een succesvolle ingreep, zo blijkt uit de tellingen. ‘We hebben vooral de vos buiten weten te houden. Toch houd je altijd enige predatie van vogels als zilvermeeuwen en marterachtigen. Laatst vond ik kapotte eieren met bijtsporen, waarschijnlijk van een bunzing.’


Door: Addo van der Eijk Fotografie: Omke Oudeman, Silvan Puijman, KINA

5

Verruiging Door het raster is het voor vogels goed en veilig vertoeven in de Klutenplas. Beter helaas dan aan de andere kant van de waddijk, waar de uitgestrekte kwelders liggen. Verruiging van de kwelder, maar ook predatie, speelt ze daar parten. ‘Het aantal broedgevallen van de kluut op de kwelder is sterk afgenomen’, zegt Hendriks zorgelijk. Het Kwelderherstelproject, dat Het Groninger Landschap momenteel op poten zet met onder andere de Vereniging van Oevereigenaren en Gebruikers, moet daar verandering in brengen. ‘Met de kustboeren stellen we één inrichtingsen beheerplan op voor de Groninger kwelders. Samen bekijken we hoe we tot herstel van de natuurkwaliteit van de kwelders komen. Het terugbrengen van afwisseling in beweiding wordt hierbij als cruciaal middel gezien.

‘Waar je ook keek, overal vlogen kluten en kokmeeuwen’, zegt Arjan Hendriks. Maar dan blijft het probleem met predatie door de vos.’ Zolang de kwelders niet op orde zijn voor de kluten zijn binnendijkse brakwatergebieden zoals de Klutenplas en Polder Breebaart van groot belang voor diverse kustvogels. ‘Daar kunnen ze veilig terecht om te rusten, voedsel te zoeken, te broeden en hun jongen succesvol groot te brengen.’ Ook in de Klutenplas gaat Hendriks de strijd aan tegen de oprukkende verruiging. Her en der schieten hogere planten

als wilgenroosje en distel de kop op. Door te maaien wordt voorkomen dat deze ongewenste soorten zich verder verspreiden. Het liefst zet Hendriks het gebied één keer per jaar geheel blank met brak water. Zo bootst hij hoogwater na, net als op de kwelder. Het waterbad houdt enerzijds de ongewenste ruigtesoorten in toom, anderzijds profiteren de zoutminnende planten ervan. Eerdere pogingen, zoals het inpompen van zeewater vanaf de kwelder, waren niet afdoende en erg kostbaar, stelt Hendriks. Ook de speciaal hiervoor gegraven onttrekkingsvijver, die het kwelwater dat onder de dijk doorsijpelt oppompt, levert niet de gewenste hoeveelheid brak water. ‘Het is ons nog nooit gelukt om het hele gebied onder te laten lopen. Dat vraagt namelijk een gigantische hoeveelheid water, zeker tienduizend kuub’, aldus Hendriks. Hij wil méér brak water en heeft zijn oog laten vallen op de naastgelegen plas, die in 1986 is ontstaan als gevolg van de kleiwinning om de zeedijk op Deltahoogte te brengen. ‘In die plas zit voldoende brak water. Binnenkort willen we een proef uitvoeren waarbij we de plas ‘leegpompen’ om het aanliggende terrein onder water te zetten. We zijn met name benieuwd hoe snel de plas zich weer vult met brak water.’ Naast de jaarlijkse onderdompeling wil Hendriks het waterpeil herhaaldelijk laten fluctueren. Door de dynamiek ontstaan de felbegeerde slikranden, waar de kluten hun voedsel vinden. Ook het eiland, dat in het midden van de plas ligt, wil Hendriks onder handen nemen. Dit eiland is compleet verruigd. ‘We willen het afgraven, zodat de bodem weer onder invloed komt van het brakke water. Kwelderplanten als lamsoor, schorrenkruid en zeeaster krijgen dan een kans, net als de kluten.’

Kom naar de Beschermersdag zaterdag 19 september 2009 Pieterburen Kluten, kwelders en Werelderfgoed Het Groninger Landschap organiseert elk jaar de Beschermersdag, waarvoor we alle Beschermers uitnodigen om van dichtbij kennis te maken met ons werk en de mensen van Het Groninger Landschap. Dit jaar bezoeken we het noorden van Groningen: de Groninger Noordkust, een gebied bekend om de soms ruige natuur en het mooie uitzicht vanaf de dijk over de kwelders en ons nieuwe Werelderfgoed. Het is dé plek om met het hele gezin even uit te waaien en te genieten van het kustlandschap. U bent de hele dag van 10.00 tot 16.00 uur welkom in het bezoekerscentrum van Het Groninger Landschap in Pieterburen. Het team van Buitenplaats Noordkust heeft een gevarieerd programma samengesteld voor jong en oud om dit prachtige gebied zelf te ervaren:

Infographic met stijging van koloniebroeders in de Klutenplas. 2007 21 paar kluten – 21 paar kokmeeuw 2008 65 paar kluten – 19 paar kokmeeuw 2009 221 paar kluten – 360 paar kokmeeuw

Fietsend de Noordkust ontdekken Met een gids kunt u op de fiets naar de Klutenplas. Daar krijgt u uitleg over de bijzondere flora en fauna en over het beheer van dit gebied. U kunt er ook voor kiezen om zelf op pad te gaan met één van onze informatieve fietskaarten en een route van circa 20 kilometer afleggen. Indien gewenst huren wij een fiets voor u, dit moet u wel aangeven op de aanmeldingsbon. Met de ‘Silverwind’ het water op Met de boot ‘Silverwind’ kunt u de Waddenzee op, en zelf beleven waarom dit gebied is uitgeroepen tot Werelderfgoed. Gedurende 1,5 uur wordt een rondje op de Waddenzee gevaren. Gidsen van

6


begeleiding van een gids. Omdat het ’s ochtends hoogwater is en we de vogels niet willen verstoren, kan dit alleen ’s middags om 13.30 uur. Lezing over de Noordkust Arjan Hendriks, rayonbeheerder Noord van Het

Het Groninger Landschap leggen u uit wat u daar allemaal kunt zien. U wordt met de bus van Pieterburen naar Lauwersoog gebracht waar de ontdekkingsreis begint. Stevige wandeltocht in en om Pieterburen Voor de wandelaars is een stevige wandeltocht in en om het dorp Pieterburen uitgezet. U komt onder meer langs Domies Toen en ‘de Vier Winden’, de molen van Het Groninger Landschap in Pieterburen. Onder begeleiding van een gids naar de kwelders Mocht u naast het zien van de mooie kwelders ook inhoudelijk meer willen weten, dan kunt u kiezen om een bezoek te brengen aan de kwelders onder

Groninger Landschap, vertelt wat Het Groninger Landschap precies doet in de Groninger Noordkust. Hij licht de inrichtingsplannen van de terreinen toe en belicht eventuele nieuwe ontwikkelingen. Daarna gaat u onder begeleiding van een gids naar de Klutenplas en het met uw eigen ogen zien. Speciaal Jeugdprogramma Er is een speciaal programma voor kinderen. Dat begint met een theatervoorstelling. Verhalenverteller Marjo Dames vertelt een prachtig verhaal van Wind en Konijn. Een deugnietenverhaal, waarin een hebberig Konijn telkens probeert met smoesjes nieuwe kadootjes van Wind los te krijgen. Na afloop is er een Het Groninger Landschap doe-programma. Kinderen kunnen waterbeestjes bekijken, nestkasten timmeren en graaien in de grabbelton.


Fotoworkshop Silvan Puijman, rayonbeheerder Oost van Het Groninger landschap, is ook fotograaf. De foto’s van de kalender van Het Groninger Landschap en veel foto’s in de Golden Raand zijn van hem. Speciaal voor deze Beschermersdag geeft hij een workshop over natuurfotografie. Hoe fotografeer je landschappen of juist specifieke bloemen, planten of dieren? Na een inleiding gaat u op de fiets onder leiding van Silvan het gebied in om foto’s te maken. Maximaal 25 deelnemers per dagdeel en u hebt een fiets nodig.

7

Boommarter gezien of gevonden?

Door: Kees Frenay Fotografie: Silvan Puijman,

Silvan Puijman is lid van de Werkgroep Boommarter Nederland. Deze werkgroep verzamelt gegevens over aantallen en verspreiding. Daarbij zijn ieders waarnemingen welkom, in het bijzonder als het een verkeersslachtoffer betreft, of als er een nestboom gevonden is. Maakt u zo mogelijk een foto en neem contact op met Silvan Puijman: [email protected]

KINA

Boom- en steenmarters

Je ziet ze zelden, maar ze zijn er wel De grootste kans om een marter te zien is dood langs de weg. Marters zijn wel slim, maar niet slim genoeg om goed uit te kijken voor ze de weg oversteken. Ek jaar komen er zo enkele tientallen voortijdig aan hun eind. Tragisch. Te meer omdat marters beschermde diersoorten zijn. De boommarter is zeldzaam in de provincie Groningen, terwijl zijn familielid – de steenmarter – bijna overal voorkomt.

8


In

Nederland leven twee soorten marters: de steenmarter en de boommarter. Beide soorten lijken nogal op elkaar, waardoor een leek ze gemakkelijk verwart. De boommarter - u vermoedt het al - leeft vooral in de bossen. Een eigen huis bouwen doen ze niet; ze wonen als krakers in het ongebruikte nest van een zwarte of groene specht. Een mannetjesspecht hakt elk voorjaar weer een nieuw nestgat. En soms wel twee. Vervolgens kiest mevrouw specht waar ze gaan wonen. Jaar na jaar. Lege nestgaten genoeg dus, vooral in de oudere opstanden van het bos. Mocht de keus van de boommarter vallen op een nestgat vlakbij een bewoond zwartespechtenof bosuilennest, dan is het oppassen geblazen. Uil en specht zijn in dat geval zeer alert en deinzen er niet voor terug om de indringer aan te vallen, zodra hij zijn kop uit de nestholte steekt.

Veel geduld De boommarter is een zeldzaam dier. In heel Nederland leven er zo’n 350 à 400, waarvan de meeste in de bosrijke gebieden van de Utrechtse heuvelrug, de Veluwe en het Drents-Friese Wold. In Groningen zijn ze zeer zeldzaam. Alleen omdat er heel incidenteel wel eens een doodgereden exemplaar wordt gevonden, weten we dat ze er zijn in onze provincie. Waarnemingen van doodgereden boommarters – waarschijnlijk uitzwervende jonge dieren – zijn gedaan in de buurt van Termunterzijl en Zuidhorn. De meeste kans om een boommarter te zien, heeft u in het Zuidlaardermeergebied, grenzend aan het bosrijke Drenthe. Alwin Hut, beheermedewerker van Het Groninger Landschap, trof afgelopen mei in het Zuidlaardermeergebied een boommarter die bezig was om eieren te stelen uit een haviknest. Wie zoals Hut een boommarter ‘live’ wil zien, moet van goeden huize

komen. Silvan Puijman, rayonbeheerder bij Het Groninger Landschap en coördinator van de Werkgroep Boommarter in het noorden van Nederland: ‘Je moet echt weten waar je zoeken moet en op welke sporen je moet letten. Zonder veel oefening en heel veel geduld is de kans heel klein dat je er een zult zien. Dan kun je beter naar Duitsland gaan, waar ze nog wel eens gehouden worden in die kleine dierentuintjes, met een biertafel en een worsttent.’

Ennemaborgh In Rayon Oost, het werkgebied van Puijman, is er behalve bij de Ennemaborgh niet veel bos. Maar juist dat bos is heel geschikt voor boommarters. ‘Het is een bos met veel oude bomen, met veel spechtgaten en andere holtes. Er is daar ook voldoende voedsel te vinden. In het bos bij de Ennemaborgh is ook een grote dassenburcht, bewoond door een grote clan dassen. We voeren geen Het Groninger Landschap

9

Op Pad

wandelroute | 3,5 kilometer

Marterachtigen De boom- en steenmarter maken deel uit de familie van marterachtigen. Bij die familie horen ook de bunzing, das, otter, hermelijn en wezel. De bunzing wordt in het veld nogal eens verward met een marter. Ook bunzings zijn tegenwoordig vrij zeldzaam; ze zijn zeldzamer dan steenmarters, maar talrijker dan boommarters. Hoe houdt u ze uit elkaar?

Steenmarter lichaamslengte

40 - 55 cm

staartlengte 22- 27 cm kleur

vaalbruin, met witte halsvlek

karakteristieke kenmerken ronde oren (als een beer); onbehaarde voetzolen, witte bef, aan weerszijden uitlopend naar de voorpoten; vleeskleurige neus

Boommarter lichaamslengte

40 - 55 cm

staartlengte 22 - 27 cm kleur

chocoladebruin, met lichtgele halsvlek

karakteristieke kenmerken puntige oren (als een vos) met witte beharing langs de oorranden, behaarde voetzolen, gele bef, donkere ondervacht; zwarte neus

Bunzing lichaamslengte

32 - 44 cm

staartlengte 13 - 19 cm kleur

donker met geelachtige flanken

karakteristieke kenmerken gezichtsmasker: oorranden, wenkbrauwen en snuit zijn wit, lichte onderharen onder donkere bovenvacht

10


werkzaamheden uit in de omgeving van deze burcht en bewaken de rust. Langs de lanen laten we oude bomen zo lang mogelijk staan. Hier zitten vaak mooie holtes in. Vooral vleermuizen, die ook in boomholtes nestelen, profiteren hiervan. Vlak ten zuiden van het bos loopt de A7; die vormt een groot gevaar voor de dassen en ook voor eventuele marters. We hebben een plan gemaakt voor een dassenafrastering langs een deel van de A7, waardoor dassen via de verbindingszone langs het Oldambtmeer richting Westerwolde kunnen trekken. Of dit plan gaat slagen hangt af van de medewerking van Provincie en Rijkswaterstaat. Het gaat om een stuk van bijna zes kilometer, dus dat kost veel geld. Ik hoop dat het gaat lukken.’

Marterhotel In tegenstelling tot boommarters zijn steenmarters tegenwoordig bijna overal te vinden. Dat de steenmarter het zoveel beter doet, is begrijpelijk voor wie weet dat de steenmarter zich over het algemeen goed thuis voelt in de buurt van mensen en qua huisvesting ook veel minder kieskeurig is dan zijn boombewonende neef. Steenmarters leven op zolders, in boerenschuren, in houtstapels, onder de rietbedekking of tussen vloer en plafond. Op het platteland en in de stad. Zelfs onder de motorkap van een auto vinden ze wel een plek. Daar willen de jongen zich dan nog wel eens tegoed doen aan de bougiekabels, want ze zijn dol op de visolie die daarin is verwerkt. Steenmarters zijn echte nachtdieren. Als je bij donker langs de weg rijdt, lichten hun ogen groen op in het licht van de koplampen. In hele gedaante zie je ze het best in de ochtendschemering. Steenmarters zijn dus echte cultuurvolgers. Puijman: ‘Zolang ze zich in de schuur of in de tuin ophouden, heb je er geen last van. Integendeel, want ze eten ratten en muizen. Daar vind je niks van terug, ze eten ze op met huid en haar. Maar als ze in huis komen kan het wel vervelend worden. Vooral omdat ze ‘s nachts actief zijn. Als ze over je plafond lopen, dan hoor je dat. Het kan ook gaan stinken, omdat ze latrines aanleggen: ze poepen en piesen steeds op dezelfde plek. En verder maken ze ook zelf geluid, vooral als er jongen zijn.’ Omdat steenmarters beschermde dieren zijn, mag je ze niet verstoren. Wie er last van heeft, kan dan ook het beste bellen met de gemeente. Daar werken gecertificeerde mensen die opgeleid zijn om marteroverlast tegen te gaan. Meestal komt het erop neer je huis marter-dicht te maken, en tegelijk te zorgen voor aantrekkelijke alternatieve huisvesting, bijvoorbeeld in de tuin. Puijman: ‘Daarvoor zijn er zelfs speciale marter-hotels in de handel. Een beetje handige doe-het-zelver kan er ook zelf een maken. Bij Landschapsbeheer Groningen weten ze er alles van.’

Wandelen over de vestingwallen van Oudeschans

Hij deed het slim, die Graaf Willem Lodewijk van Nassau, toen hij in april 1593 met 150 schepen en 2200 soldaten naar de plek voer waar nu Oudeschans ligt. In mum van tijd tuigde hij de schans op, zo snel dat de Spaanse troepen een paar dagen niet meer durfden aan te vallen. De plek lag strategisch, zo aan de monding van de Westerwoldse A. Wie de zijl – wat spuisluis betekent – in handen had, kon het achterland onder water zetten. Oudeschans heeft talloze aanvallen te verduren gehad, van Spanjaarden, Groningers, Engelsen en Fransen. Later verwaarloosde

de schans. Het dorp raakte in verval, tot het in de jaren tachtig een tweede leven kreeg als aantrekkelijk oud vestingstadje. De vestingvorm werd in oude luister hersteld, de straten en garnizoenskerk opgeknapt. Deze wandelroute van 3,5 kilometer start net buiten het dorp op de parkeerplaats TOP, dat staat voor ‘Toeristisch OverstapPunt’. De route voert ons hoofdzakelijk over de vestingwallen. Waan u in de 17e eeuw, toen de soldaten de wacht liepen over de wallen. an de ene kant van de vesting tuurden ze over de zee, aan de andere zijde over een drassig moeras.

Door Addo van der Eijk Fotografie: Omke Oudeman


11

Koudeho ek

Op Pad

1

2

ns cha

Poo

eg

7

g we

rtw

ker

3

des Ou

l

Dijkwa

6 8 Ach

ters

1. Aan de Dollard Rond 1600 lag Oudeschans aan zee. Een uitloper van de Dollard reikte toen tot onder het dorp. De schans is aangelegd op de oude Dollarddijk van 1545, die af en toe doorbrak. Bij zo’n doorbraak ontstonden dijkkolken, zoals er hier een ligt. Door het rondkolkende water ontstonden diepe gaten. De kracht van het water was vaak zo groot, dat om de kolk een nieuw stuk dijk werd gebouwd. De kolk wordt bewoond door groene kikkers, watervogels en vleermuizen. Met de jaren schoof de Dollarddijk stap voor stap naar het noorden. Pas in 1628 verrees Nieuweschans en door indijkingen in 1657 lag Oudeschans niet langer aan de Dollard. Tussen Oudeschans en Nieuweschans lag overigens nog een schans, Boneschans geheten. 2. Westerwoldse A Onder de rode houten ophaalbrug stroomt een restant van de Westerwoldse A, die hier vroeger in de Dollard uitmondde. Nu gebeurt dat zo’n dertien kilometer verderop in Nieuwe Statenzijl, bij de Dollardkwelders en de vogelkijkhut de Kiekkaaste van Het Groninger Landschap. Genoemd naar de zijl heette de vesting lange tijd Bellingwolderzijlschans. Pas na de aanleg van Nieuweschans veranderde de naam in Oudeschans. Van de oorspronkelijk kronkelende loop van de Westerwoldse A is niets meer over. De rivier is met de ruilverkaveling verplaatst en rechtgetrokken. Hij loopt ook niet meer door de vesting, maar zo’n achthonderd meter ten oosten van het dorp. Kijkt u vanaf de brug de weilanden in, dan ziet u in de verte de kaarsrechte rivierdijk. 3. Oude vestingwallen We lopen hier over de oude vestingwal, die vroeger veel hoger was, vergelijkbaar met de hoge wallen in Bourtange. Om de vesting lagen twee wallen, met daartussen een gracht. Dit pad voert over de hoofdwal, vroeger bijna vijf meter hoog en veertien

12


meter breed. Aan uw linkerzijde lag de gracht, aan uw rechterzijde de Dollard. De soldaten die hier de wacht hielden, keken uit over grote houten zeilschepen die voor de vesting voor anker lagen. Ten noorden lag in de Dollard een eiland, waar nu het dorpje Ulsda ligt. 4. Reigerkolonie In deze bomen huist een reigerkolonie. De kolonie telt ongeveer tien nesten. Begin van het jaar, in januari en februari, staan de eerste reigers op de nesten. Begin april komen na vier weken broeden de eerste eieren uit. Per nest komen drie tot zes jongen uit. De jongen blijven vervolgens nog zo’n vijftig dagen op het nest. De ouders houden het nest schoon en kiepen alle troep, zoals braakballen met resten van mollen en muizen, over de rand. Vindt u braakballen, dan kunnen ze ook van de ransuilen of kerkuilen zijn die hier zitten. 5. Grauwe kiekendief Waar tot in de verte ’s zomers het graan wuift, lag vroeger een enorm moeras, het Bourtanger Moor, dat heel Oost-Drenthe, Oost-Groningen en een deel van Duitsland besloeg. Het moeras was woest en ondoordringbaar. Van het immense moeras is nu nagenoeg niets meer over. Over de graanvelden vliegt tegenwoordig af en toe de grauwe kiekendief, een roofvogel waar we in Groningen trots op mogen zijn. Dankzij het fanatieke beschermingswerk van boeren en vrijwilligers vliegt deze elegante vogel weer over de landerijen. Van de 45 paar in Nederland, broeden er 31 in Oost-Groningen. Half april komen ze aan. In augustus of september vertrekken ze naar Afrika, waar ze ten zuiden van de Sahel overwinteren. De akkervogels hebben het steeds moeilijker, vooral door de intensivering van de landschap. Alle akkervogels – zoals leeuweriken, paapjes en kneutjes – staan op de Rode Lijst van bedreigde soorten.

6. Doodenbastion Deze begraafplaats, de Doodenbastion, ligt er al sinds het begin van de vesting. Fraaie oude grafstenen trotseren daar de tijd. Het oudste graf dateert van 7 januari 1742. Op de steen staat de intrigerende tekst te lezen: ‘Schoon dat de wormen nu doorknagen en omringen Juffrouw d’Jongs lighaam beneden hier int graff.’ Op de begraafplaats ligt ook kapitein Filippus de Korte, die tijdens de Slag van Waterloo, waar Napoleon Bonaparte op 18 juni 1815 definitief werd verslagen, zijn been kwijtraakte.

4

Voor s

traat

traa

t

9 5

7. Straatnamen De straatnamen vertellen het verhaal van de vesting. Zo lopen we over het Schanspad, maar ook door de 2e Kwartierstraat. In deze straat stonden de barakken voor de soldaten. Op de plaats van het Vestingsmuseum stond vroeger het Commandeurslogement, waar de bevelhebber huisde. De bouwput was lange tijd een schatplaats voor archeologen. Zij deden vele bodemvondsten, waaronder musketten, helmen en potscherven. Binnen in het museum krijgt u een goed beeld van de geschiedenis van alle vestingen en schansen van Oost-Groningen. 8. Garnizoenskerk Naast de brink staat de voormalige garnizoenskerk, die in 1626 is gebouwd bij de vroegere haven. Eerst stond er alleen de kerk, pas later in 1772 is de pastorie tegen de kerk aan gebouwd. In de kerk is een ‘schijnorgel’ geschilderd op planken. In het oude kerkje worden met regelmaat concerten georganiseerd. 9. Kruijdenbastion Hier lag vroeger het Kruijdenbastion. Vroeger stond er een Kruijthuis, een magazijn waar ruim vierduizend pond kruit kon worden opgeslagen. In dit bastion is nu een boomgaard aangeplant. Er staat


13

Uitgelicht Krijgsgewoel in Oudeschans Ook al oogt het dorp Oudeschans tegenwoordig mooi en vredig, zo rustig is het niet altijd geweest. In 1672 heeft het er flink gespookt. De vesting was destijds bezet door de troepen van de bisschop van Münster, ook wel Bommen Berend genoemd. Lang heeft Bommen Berend niet van zijn verovering genoten. Kort na de inname begon namelijk het beleg van Oudeschans door de Groningers. Ze staken de Dollarddijk door, zodat het land tussen de schansen onder water kwam te staan. Om het beleg te breken, trok de vijand vanuit

Vaart in project Laat het Reitdiep weer kronkelen Het project Laat het Reitdiep weer kronkelen is in volle gang. Volgend jaar keert het oude landschapsbeeld terug van oude kronkelende meanders gevuld met water. Door een aangepast waterbeheer met een hoog grondwaterpeil, plas-dras delen en meer afwisseling in het waterpeil bieden we goede kansen aan weidevogels.

Nieuweschans, 1500 man sterk, over de dijk richting Oudeschans. Wat ze niet wisten, is dat de Groningers in het veld twee kanonnen had neergezet. De Groningers lieten de Munstersen dichtbij komen. De musketiers en de kanonnen openden pas het vuur toen ze ‘de vyand in de oogen konnende sien’, zo staat in de geschriften. De Munstersen schrokken, deinsden achteruit en werden op de vlucht gejaagd, achterna gezeten door de Groningers. Snel daarna gaven de Munstersen het op, en trokken de Stadse troepen als overwinnaar de schans binnen.

In het kader van dit project is Het Groninger Landschap in februari begonnen met de verbouw van de boerderij aan de Woldijk in Noorderhoogebrug tot bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep. Dit bezoekerscentrum wordt de poort naar het Reitdiep. Hier kan je starten om het Reitdiepgebied, het oudste cultuurlandschap van West-Europa, te ontdekken. Het voorhuis wordt momenteel gerestaureerd en zal gebruikt worden als dienstwoning voor de beheerder van het bezoekerscentrum. Van de schuur zijn alleen de oude gebinten overgebleven. Daaromheen verschijnt een nieuw bezoekerscentrum dat zich vooral op de jeugd zal richten. Herwin Prins, projectleider van Het Groninger Landschap, is blij dat er nu vaart zit in de verbouwing. ‘Eind dit jaar moet de verbouwing klaar zijn. De verwachting is dat we deze maand ook beginnen met de bouw van een potstal voor een twintigtal koeien, zodat de bezoekers met eigen

Fotografie: Omke Oudeman

14


Tekst Addo van der Eijk Fotografie: Klaas Huizenga

ogen kunnen zien hoe een potstal werkt. Als laatste pakken we het buitenterrein aan. De boomgaard wordt in ere hersteld en er komt een terras. Begin volgend jaar kan het centrum worden geopend.’ Dit najaar wordt ook het zuidelijk deel tussen Adorp en Groningen ingericht. ‘De inrichting bestaat uit het verbreden van een aantal sloten en het aanpassen van een groot aantal dammen om het water in het gebied vast te kunnen houden’, zegt Arjan Hendriks, rayonbeheerder van Het Groninger Landschap ‘We doen dit na uitgebreid overleg met omwonenden. Over het algemeen was men positief.

Alleen bij Adorp hebben we de plannen, na opmerkingen van omwonenden, aangepast. Overigens gaan we het gebied niet gelijk vernatten. Dat kan pas als het waterschap een peilbesluit heeft genomen, wat naar verwachting begin 2010 gebeurt.’ Bij de Wierumerschouwsterbrug komt een gemaaltje, vervolgt Hendriks. ‘In een hele droge periode kunnen we daarmee water uit het Reitdiep inlaten. Ook wordt het mogelijk om de landbouw met dit gemaal te bedienen. Uit het overleg met omliggende boeren is namelijk naar voren gekomen dat zij in de zomer watertekort hebben. Op deze manier wordt zowel de natuur als de landbouw bediend.’

Op Pad Het Groninger Landschap

Postcode Loterij laat het Reitdiep weer kronkelen! De Nationale Postcode Loterij ondersteunt het ambitieuze project ‘Laat het Reitdiep weer kronkelen’ van Het Groninger Landschap. De loterij vindt dat het oudste cultuurlandschap van West-Europa behouden moet blijven en geeft met haar steun een krachtige impuls aan recreatie en natuurherstel in het Reitdiepgebied. De Postcode Loterij steunt Het Groninger Landschap met een bijdrage van ruim 2,5 miljoen euro.

Nierop bijzonder maakt, is de temperatuur die vijf graden hoger ligt dan in de Ommelanden. Daardoor groeien er mediterrane planten, zoals de vijgenbomen in de kademuren, die normaliter voorkomen in Zuid-Frankrijk. ‘De mediterrane planten komen uit tuincentra, maar breiden zich vervolgens op natuurlijke wijze uit in de stad. Mooi voorbeeld is muurfijnstraal, een plant uit Mexico, die je door het warme klimaat her en der tegenkomt.’

Parken Stadsnatuur zit niet altijd verscholen tussen de bakstenen. Groningen kent ook een aantal prachtige groene parken, zoals het Noorderplantsoen, het Stadspark en het

Natuur in Stad

Door: Addo van der Eijk Fotografie: Omke Oudeman, Silvan Puijman, KINA

In steden is meer natuur te vinden dan menigeen verwacht. In parken, aan kades langs het water en in achtertuinen vind je verrassend veel bijzondere planten en dieren. Stadsecoloog Klaas van Nierop kent de Groningse stadsnatuur als zijn broekzak. ‘Het aantal soorten in de stad is gigantisch, veel meer dan in een natuurgebied.’

16


Een

zeldzame muurvaren verscholen in de oude kademuur, een overscherende gierzwaluw of een tapijt stinzenplanten op het Martinikerkhof. Wie rondloopt in de stad Groningen komt op de meest bizarre plaatsen waardevolle natuur tegen. ‘De meeste mensen zien de planten, vogels en insecten in de stad over het hoofd. Ze komen niet voor de natuur, maar om te werken of te winkelen’, vertelt Van Nierop. Juist in de stad zijn volgens hem veel verschillende planten en dieren te ontdekken. Spectaculaire verschijning vindt hij onder meer de ijsvogel, die geregeld als een blauwe schicht door de Groningse grachten schiet. Ook de das die rondsnuffelt bij de vuilnisbelt de Stainkoel’n is bijzonder. ‘De soortenlijst van de stad is gigantisch. In de stad leven veel meer verschillende planten en dieren dan op het platteland, zelfs meer dan in natuurgebieden. Dat komt omdat een stad bestaat uit heel veel biotopen. Muurplanten en zwaluwen zien de stad als een grote rots, visdieven en scholeksters broeden op de grind- en schelpendaken die ze zien als het wad, en voor hommels en vlinders zijn de vegetatiedaken bloemrijke hooilanden. Bijzondere biotopen zijn ook de braakliggende terreinen, onder meer in het Europapark, waar meerdere zeldzame plantensoorten de kop opsteken. Tussen de bedrijfsloodsen ligt zelfs een weiland met het zeldzame duizendguldenkruid.’ Wat de stad volgens Van

Klaas Van Nierop: ‘Stadsnatuur is belangrijk.’ Sterrebos. Meest bijzondere park vindt Van Nierop de oude Hortus Botanicus aan de Grote Rozenstraat, dichtbij het Noorderplantsoen. Een heel compact park, midden in de stad. ‘Maar weinig Groningers kennen deze stadse groene oase, een medicinale schatkamer, barstens vol bijzondere planten en bomen. Echt een aanrader. Zo is het de enige plek in de stad waar je de wilde bostulp kunt vinden. Naast de bostulp groeien er maar liefst dertig soorten stinzenplanten.’ De stinzenplanten in Stad kennen weinig geheimen voor Van Nierop. Hij schreef er onlangs een boek over, Stinzenplanten in Groningen, waarvoor hij de Groningse börgbloumkes in kaart bracht. Meest bijzondere vindt hij de bosgeelster, die massaal in het Noorderplantsoen voorkomt. ‘De aantallen daar zijn gigantisch. Nergens in Nederland vind je zoveel bosgeelsterren bij elkaar.’ Andere speciale plek is volgens Van Nierop het Selwerderhof. ‘Een supergebied. Je moet er ‘s ochtends maar eens lopen, dan springen de reeën voor je voeten weg. Je ziet eekhoorns door de bomenkransen rennen en in de natuurbegraafplaats zitten poelkikkers. Sowieso zijn begraafplaatsen interessant. Er heerst rust, en er is volop natuur met vaak oude bomen.’ Stadsnatuur is belangrijk, benadrukt Van Nierop. Om de soortenrijkdom, maar ook om de mensen in de stad, die ermee in aanraking komen. ‘Elke burger zou op een steenworp afstand van de natuur moeten wonen. In een groene stad leven de mensen gezonder. Het is er prettiger wonen en werken. Mensen presteren bovendien beter als ze regelmatig buiten in het groen komen. Vooral de jongeren, die nu constant thuis achter de buis en de monitor zitten. Laat ze de natuur in de omgeving ontdekken.’


17

Mussen De stadsecoloog geniet van de stadse natuur, maar maakt zich ook zorgen. De mus, een stadsvogel bij uitstek, holt in aantal achteruit, net als de gierzwaluw. ‘Beide vogels vinden geen ruimte meer om te nestelen. Alle gebouwen zitten tegenwoordig potdicht, geen dakpannen of kieren meer te vinden. De mus vindt in de stad ook geen voedsel meer.’ Als stadsecoloog steekt Van Nierop de stadsnatuur, waar mogelijk, een helpende hand toe. Hij laat oeverzwaluwwanden bouwen, probeert bij bouwprojecten ruimte voor de natuur te creëren en maakt zich sterk voor het realiseren

van de zogeheten ‘stedelijke ecologische structuur’, de verbindingszones die de natuur in de stad met elkaar moeten gaan verbinden. Ook stadsbewoners kunnen een steentje bijdragen. Plaats bijvoorbeeld speciale mussenpannen op uw dak of hang mussen- of spreeuwenpotten tegen uw woning. En klop iedere dag uw tafelkleed buiten uit, zodat de mussen uw broodkruimels opeten. Van Nierop heeft nog een tip: ‘Neem als het even kan een vegetatiedak, waar de gemeente een subsidieregeling voor heeft. Het ziet er mooi uit, trekt zweefvliegen, hommels en bijen aan, en het bespaart energie.’

3. Rosse vleermuizen in het Sterrebos In het Sterrebos staan eeuwenoude eiken, waar een kolonie rosse vleermuizen gebruik van maakt. Als invliegopening gebruiken ze de spechtengaten. Er zitten zo’n honderd rosse vleermuizen, een uitzonderlijk hoog aantal. Andere soorten, zoals de gewone dwergvleermuizen, laatvliegers en watervleermuizen, komen vanuit de omgeving naar het bos om er voedsel te zoeken. In de bomen zitten ook eekhoorns en een bosuil.

2. IJsvogels door de grachten De ijsvogel is steeds vaker in de stad te zien, zelfs tot in de grachten. Zo’n tien paartjes broeden in de stad, onder meer in Selwerderhof, Beijum, Kardinge en Drielanden. Voor het broeden maken ze dankbaar gebruik van de speciale ijsvogelwanden die aan het Boterdiep, in de wijk Drielanden, de Kalmoesstraat en aan de Johan van Zwedenlaan zijn aangelegd. Het aantal ijsvogels is volgens Van Nierop in een paar jaar tijd verdubbeld.

18


Hoe kunt u ons steunen? U kunt de Stichting Het Groninger Landschap op verschillende manieren helpen. · U kunt Beschermer worden voor € 18,-

Schenking erven Piet Bil (1919-2008)

4. Vogels in de Selwerderhof De Selwerderhof is vooral interessant voor vogels. Er broeden zangvogels als nachtegaal, matkop, grauwe vliegenvanger en spotvogel. In totaal zijn er 49 soorten broedvogels gesignaleerd, waaronder 82 nesten van een blauwe reiger. In de winter zitter er vaak pestvogels.

Duizenden natuurfoto’s van Jan Bos

Gemeente Groningen, Dienst RO/EZ, Afd. Geo-informatie. juli 2009

5. Gierzwaluwen bij de Korreweg De gierzwaluw heeft een duidelijke voorkeur voor oude stadswijken. De beste plaats om in Groningen gierzwaluwen te zien is bij de Korreweg, ten oosten van het Floresplein. In totaal telt ’t Stad zeshonderd gierzwaluwen, waarvan er honderd de Korreweg verkiezen. Ze arriveren eind april, en vertrekken weer begin augustus.

Na zijn pensionering in 1977 kocht de heer Bos een Nikon F3, een topcamera. ‘En met een topcamera moet je topfoto’s maken. Daar heb ik mij op toegelegd. Niet

1. Muurplanten in de kades Op oude muren, vooral langs de kades van de grachten, vestigen zich allerlei planten. Eén van de fraaiste kades om muurvarens te zien, is langs de Pottenbakkersrijge, tegenover het Natuurmuseum. De kademuur is erg oud, en omdat er geen schepen aanleggen, worden de planten met rust gelaten. De staalborstel blijft ze bespaard. De muurvaren groeit er samen met zeldzame muurplanten als de steenbreekvaren en het muurknopje. Uit de kademuur steekt ook een vijgenboom.

±

6. Libellen in het Stadspark Het Stadspark, met name de heemtuin in de noordwesthoek, is de ultieme plek om libellen en vlinders te bekijken. In een straal van vijftig tot honderd meter vliegen er maar liefst 25 libellensoorten.

Steun Het Groninger Landschap

Vorig jaar mei overleed in Paterswolde de in Baflo geboren en getogen amateurschilder Piet Bil. Als huisschilder werkte hij vanaf zijn veertiende en na de oorlog als vertegenwoordiger van verffabriek de Witt. Naast het huisschildersvak was hij een enthousiast amateurschilder met een grote liefde voor het landschap rond zijn geboorteplaats. In de Tweede Wereldoorlog begon hij tijdens zijn onderduikperiode te tekenen en te schilderen. Als vertegenwoordiger bereisde hij elke uithoek van de provincie. Hij had weliswaar geen tijd om te tekenen en te schilderen, maar wel bekeek hij met intense aandacht en interesse het Groninger landschap. Vooral na zijn pensionering kwam er tijd om te tekenen en te schilderen. In de tekeningen en de schilderijen die zijn kinderen in huis vonden bleek zijn band met het Groninger landschap. Het lag dan ook voor de hand dat de opbrengst van de presentatie van zijn landschappen in krijt, pastel en verf naar zijn geliefde Groninger land zou gaan. In maart 2009 hebben zijn kinderen, Klaas en Efiena, samen met hun partners een postume presentatie gegeven in het huis van de overledene. Hier werden de werken getoond en was het mogelijk voor een heel luttel bedrag in het bezit te komen van een mooie tekening of schilderij. De belangstelling bleek overweldigend en zo is het mogelijk geworden Het Groninger landschap € 1000,00 te schenken.

Een bepaald niet-alledaagse gift ontvingen we van de heer Jan Bos uit Brabant, een geboren Groninger en opgegroeid in Helpman. Hij schonk duizenden prachtige foto’s van planten, insecten en landschappen. Allemaal zorgvuldig gedigitaliseerd en overzichtelijk gerubriceerd op dvd’s.

per kalenderjaar. · U kunt Beschermer voor het Leven worden voor het eenmalige bedrag van € 350,-. Gebruik om Beschermer te worden de bon in deze Golden Raand.

dat het altijd lukte, maar met veel geduld leerde ik planten, landschappen en insecten fotograferen. Tijdens de vakanties heb ik heel wat filmpjes Kodachrome 64 volgeschoten. Alles op statief en zonder kunstlicht.’ Boomzagerij Sikko Polling uit Zevenhuizen heeft gratis het ooievaarsnest in de Coendersborch gerepareerd.

De afgelopen periode hebben we van diverse personen en organisaties giften mogen ontvangen. Alle gevers, heel hartelijk dank! Anoniem

€ 520,--

Anoniem

€ 1.000,--

Fam. Hovinga, Zwitserland

€ 350,--


19

Door Jet Spits en Willy van der Schuit Fotografie Omke Oudeman

Sporen van roerige geschiedenis in Harssensbosch

Op vakantie in Harssensbosch

Een herfstavond, de schemering valt. Wie over de Paddepoelsterweg of de N361 rijdt, ziet de contouren van een eenzaam boerderijtje opdoemen. Het lijkt of het er altijd heeft gestaan. Het Groninger Landschap, beheerder van dit deel van het Reitdiepgebied, heeft het boerderijtje laten herbouwen. Het voorhuis wordt als erfgoedlogies verhuurd, en in de schuur is een klein infocentrum ingericht, dat op verzoek en tijdens excursies wordt opengesteld. Deze plek kent een veel roeriger geschiedenis dan op het eerste gezicht lijkt. Menselijke activiteiten hebben zichtbare sporen nagelaten in het landschap. Waar komt in dit boomarme landschap bijvoorbeeld de naam Harssensbosch vandaan?

Voor wie wil overnachten in het boerderijtje is er verheugend nieuws. Dat kan. Het voorhuis wordt als gastenverblijf verhuurd. Het oude keuterijtje is herbouwd in de sfeer van 1900 – zo kunt u slapen in ouderwetse bedsteden - maar met de gemakken van nu. Het huisje wordt verhuurd voor 2 á 3 (maximaal 4) personen. Reserveren en meer informatie vindt u op www.villavacant.nl. De huiscode is VV-50619. Beschermers moeten op het invulformulier bij de opmerkingen doorgeven dat ze Beschermer van Het Groninger Landschap zijn. Dan krijgt u korting.

De

plek die we nu kennen als Harssensbosch, is al heel lang bewoond. Misschien al tweeduizend jaar. Tijdens werkzaamheden in 2005 werd hier een bijzondere potscherf gevonden. De versiering van de scherf wijst op een soort aardewerk dat tussen 600 en 400 voor Christus in gebruik was. Op dat moment zijn er hier dus mensen geweest. Dit deel van het Reitdiepgebied was toen nog een ontoegankelijk kweldergebied. Af en toe werd het gebied overstroomd door de zee, die zich een weg zocht door kronkelende geulen en prielen. Vanuit het zuiden baande de loop van de rivier de Hunze zich een weg naar de zee in het noorden. Uit het zuiden kwamen ‘s zomers boeren met hun vee, op zoek naar nieuwe woonplaatsen en grond om te bewerken. Ze sloegen hun bivak op de hoogste en droogste plekken, de brede oevers van de Hunze. Ze vonden hier weiden voor hun vee en konden vissen in de geulen. Misschien verbleven ze permanent op de vruchtbare kwelders. De in Harssensbosch gevonden scherf wijst in ieder geval op menselijke aanwezigheid op deze plaats in de vroege ijzertijd. Maar of het ging om tijdelijke bewoners die hier slechts een deel van het jaar verbleven, of om een dorpje, is moeilijk te achterhalen. Later in de tijd wordt de zee rustiger. De bewoners van het kweldergebied verhogen

Voor wie wil overnachten in het boerderijtje is er verheugend nieuws. hun woonplaatsen met afval, mest en plaggen. Dat doen ze op de ruggen die van nature al wat hoger en droger zijn dan de omgeving. Zo ontstaat een reeks grote en kleine wierden op oeverwallen van de Hunze. De wierde Harssens ligt op de oostelijke oever van de Hunze. In de middeleeuwen staan er een houten kapelletje en een paar houten boerderijen. Iets ten oosten van de dorpswierde stond een vierkante stenen woontoren met een ronde gracht eromheen. Het dorpje Harssens wordt voor het eerst genoemd in 1365. Iets later valt voor het eerst de naam van de mogelijke eigenaar of bewoner van het steenhuis: Aytardus de Hersine. Hij zette zijn zegel in 1371 op een akte en was dus

20


Tijdlijn Harssensbosch 600 v chr boeren met vee arriveren vanuit het zuiden 1365 eerste vermelding dorpje Harssens met steenhuis en kapelletje 1540 nieuwe borg verrijst ten westen van steenhuis 1742 borg Harssens gesloopt 1785 verkoop van kerk bij Harssens 1970 Harssensbosch in bezit van Het Groninger Landschap

waarschijnlijk een man van aanzien. De gracht rond het steenhuis van Harssens is nog goed te zien.

2001 afbraak boerderij Harssensbosch 2005

Borg Harssens Een opvolger van de eerste steenhuisbewoners liet in 1540 een L- vormige borg bouwen op de dorpswierde. De kasteelheer liet de stenen voor de borg - net als eerder de stenen voor het steenhuis- gewoon ter plaatse op de bouwplaats bakken. Dat was makkelijk, want de grondstof klei lag onder de voeten voor het oprapen en de brandstof turf, waarmee de ovens werden gestookt, kon over de rivier de Hunze worden aangevoerd. Langs de Hunze was een hele steenbak-industrie ontstaan - zelfs de stenen voor de Martinitoren zijn er gebakken. De resten van twee veldovens die de stenen leverden voor Harssensbosch zijn nog goed te zien. Wie vanuit het bezoekerscentrum door de grote baanderdeuren richting Adorp kijkt, ziet twee grote bulten naast elkaar in het landschap. Het zijn de resten van de voormalige ovens, gelegen op de oever van het Selwerderdiepje, zoals de afgesneden kronkel van de voormalige Hunze hier heet.

hergraven gracht borg Harssensbosch 2009 opening infocentrum in boerderijtje Harssensbosch


21

voor Stad en Ommeland Een tweede steenhuis? Tijdens de recente inrichting van het infocentrum in de schuur bestudeerde stadsarcheoloog Gert Kortekaas de hoogtekaarten nog eens goed. Hij zag twee elkaar overlappende ronde grachten. Zouden dat twee verschillende kasteelplaatsen geweest kunnen zijn, bedacht Kortekaas. Het is goed mogelijk dat in de onrustige veertiende eeuw het

eerste steenhuis is verwoest. Daarna kan naast de ruïne een nieuw steenhuis zijn gebouwd, waarvan de ronde slotgracht deels door de verbindingsweg van het verwoeste steenhuis werd gegraven. Dat zou de vreemde knik in de voormalige toegangsweg verklaren. Op de luchtfoto is precies te zien hoe de ingrepen van toen het landschap van nu vormgeven.

Buitenplaats Reidehoeve Dallingeweersterweg 30 9947 TB Termunten t (0596) 60 18 80 Openingstijden: zaterdag en zondag van 12.00 tot 16.00 uur.

Buitenplaats Noordkust Hoofdstraat 83 9968 AB Pieterburen t (0595) 52 85 22 Openingstijden: Dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur.

i

P i

De tekeningen die van de borg bewaard zijn gebleven, tonen een borg die met de muren in het water van de slotgracht staat. Buiten deze binnenste gracht lag, nog op de wierde, het dorpje Harssens, compleet met een kerk met een losstaande toren, een kerkhof, een pastorie en een paar boerderijen. Op de plaats van het huidige boerderijtje stond waarschijnlijk het schathoes, de hoofdboerderij waar het vee stond en de oogst werd opgeslagen. Rondom lag de buitengracht.

Van de kaart Harssens lag aan een kronkel van de rivier de Hunze. Deze meander - die nu nog goed te zien is in het landschap als het Selwerderdiepje - werd afgesneden toen de loop van de rivier werd rechtgetrokken. Harssens lag niet meer aan de hoofdloop van de rivier en raakte geïsoleerd. De

22


kerk en de borg raakten in verval. Er gaan verhalen over het vandalisme waaraan de kerk in de 18e eeuw ten prooi viel. Rond 1800 volgde de sloop van het kerkgebouw en verdween het dorpje Harssens van de kaart. Er bleef alleen op de plek van het schathoes een boerderij staan. Die sterk vervallen boerderij en het omliggende gebied kocht Het Groninger Landschap in 1970 aan. De indrukwekkende dubbele slotgracht is in 2005 gereconstrueerd, zodat de huidige bezoeker een indruk kan krijgen van de grootte van het dorpje Harssens. In 2009 is de boerderij in oude stijl herbouwd als onderdeel van het project ‘Laat het Reitdiep weer kronkelen’. Bij de herbouw zijn de oude, ter plaatse gebakken bakstenen (kloostermoppen) en dikke houten balken en plavuizen, hergebruikt. De bezoeker kijkt aan tegen elementen die hoogstwaarschijnlijk afkomstig zijn uit het oude schathoes en de borg.

Landschap als mensenwerk Een maquette in de schuur van de boerderij toont het landschap op vier verschillende momenten in de tijd. Het valt op hoe veel het landschap nog vertelt over alles wat hier vroeger is gebeurd. Het gebruik van het gebied verklaart de aanwezigheid van het reliëf, van de waterlopen en de verhogingen.

P

Harssensbosch locatie veldovens Parkeerplaats Informatiepaneel Afgesloten tijdens broedseizoen

Jan Duker uit Groningen stuurde ons onlangs een mooie foto van een roerdomp. Hij schreef erbij: "Vanmiddag in de Lettelberterpetten kwam opeens deze roerdomp uit het riet kruipen. Het was zo'n geweldige ervaring, ik wilde jullie dit niet onthouden. De foto is gemaakt vanuit de vogelkijkhut." Golden Raand herfst 2009 25e jaargang nummer 3 Uitgave van Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren • Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren. t (050) 313 5901 • [email protected] www.groningerlandschap.nl ING: 860 000 Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van Het Groninger Landschap. Gedrukt op chloorvrij papier Eindredactie: Addo van der Eijk Ontwerp: buro klaas huizenga bv Het Groninger Landschap is één van de 12 landschappen en wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij


23

foto © Omke Oudeman

Vrienden van de Stichting Het Groninger Landschap De Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkens lichten we er eentje uit. Deze keer is dat Dow Chemical.

uitgelicht ‘Dow Chemical is een veelzijdig chemiebedrijf, waar sinds de recente overname van Rohm & Haas wereldwijd ruim 60.000 mensen werken. In de vestiging in Delfzijl maken we halffabrikaten voor de polyurethaanindustrie. We destilleren MDI (methyleen difenyl di-isocyanaat) in verschillende fracties en verwerken ze tot grondstoffen voor bedrijven die bijvoorbeeld matrassen, schoenzolen, PURschuim, stoelkussens of isolatiematerialen produceren. Onze missie is om door toepassing van wetenschappelijke kennis en innovatieve technologie bij te dragen aan de vooruitgang van mens en samenleving. Dat klinkt abstract, maar is in praktijk zeer concreet: Dow - en in het algemeen de chemie - levert een significante bijdrage aan producten die we dagelijks gebruiken. Van drinkwater, voedsel en medicijnen tot bouwmaterialen, verpakkingsmiddelen en verfstoffen. Duurzaamheid is voor ons een belangrijke leidraad, zowel in onze bedrijfsprocessen als in de producten waaraan we bijdragen. Tussen 1995 en 2005 heeft Dow wereldwijd z’n emissies, afval en afvalwater met 90% gereduceerd. Daarnaast besparen we fors op het energieverbruik. Het ondersteunen van een stichting als Het Groninger Landschap is voor ons een vanzelfsprekende zaak. Onze doelen liggen immers in elkaars verlengde: het bijdragen aan een duurzame en leefbare wereld. Persoonlijk geniet ik te voet of op de fiets graag van het Groninger landschap. Vier jaar geleden ben ik uit Zeeuws-Vlaanderen hiernaartoe gekomen. Van de ene kant van Nederland naar de andere, maar de herkenning was groot: de rust en de weidsheid van het landschap, de mentaliteit van de mensen. En de wind natuurlijk, die waait hier net zo hard als aan de Zeeuwse kust!’ Joop de Guytenaer Site leader Dow Benelux Delfzijl BV Golden Raand Herfst 2009

ABN AMRO Private Banking Groningen Akzo Nobel Industrial Chemicals B.V. Algemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekering Artès bureau voor architectuur en interieur AVL Concept Boelens Jorritsma Groep Coöperatieve Rabobank Stad en Midden Groningen U.A. Dagblad van het Noorden De Cateraars De Friesland Zorgverzekeraars Dow Benelux B.V. Groningen Seaports Heiploeg BV Holland Casino Groningen Ten Kate Holding BV Kikkoman Foods Europe B.V. Koepon Holding B.V. Koninklijke Wagenborg Koop Holding BV KPMG Nationale Postcode Loterij Nederlandse Aardolie Maatschappij bv Nederlandse Bond van Garnalenkustvissers NNZ bv N.V. Nederlandse Gasunie PlasBossinade Seatrade Groningen B.V. Smurfit Kappa Solid Board B.V. Suikerfabriek Vierverlaten THABASCO Advertising VSBfonds Waterbedrijf Groningen Yarden Uitvaartverzekeringen & verzorging

Herfst e jaargang nummer 3

Recommend Documents