Magazine over wonen, werken en winkelen

Ruimte voor succesvolle combinaties

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds MAB Ontwikkeling magazine # 17 / zomer 2005

Alles wat leeft veroudert. Ook steden. Wie in een stad de condities wil scheppen voor plezierig wonen en werken, moet zorgen voor een goede balans tussen oud en nieuw. Binnenstedelijke ontwikkeling is daarom niet bouwenom-het-bouwen. Het is het benutten van kansen om wijken een nieuwe injectie te geven. Oude en nieuwe wijken moeten harmonieus in elkaar overvloeien. Succesvolle vernieuwing binnen de stadsmuren begint daarom met een sterk concept. Oog hebben voor wat er al is. En oor hebben voor de wensen van mensen die er wonen en werken. Optimale combinaties vragen ruimte. Ruimte voor woonconcepten.

Magazine over wonen, werken en winkelen

Veranderingen U heeft de nieuwe NAW in handen. Het zomernummer. In dit zeventiende nummer is een aantal veranderingen doorgevoerd. Wat waarschijnlijk direct opvalt, is dat het magazine door zijn nieuwe omslag steviger aanvoelt. Het voor NAW zo kenmerkende grote formaat is gebleven maar het dossier, waarin we een bepaald thema vanuit diverse invalshoeken benaderen, wordt voortaan los bijgevoegd. Dat maakt het bewaren ervan namelijk nóg gemakkelijker. Deze veranderingen vallen natuurlijk in het niet in vergelijking met de wijzigingen die wij als onderneming hebben doorgemaakt. We zijn nu een klein half jaar officieel onderweg als Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Een samensmelting die voorspoedig verloopt. Het versterkt onze positie in het buitenland en in eigen land zijn we nóg prominenter aanwezig in het stedelijk gebied. Daar ligt voor een belangrijk deel ook de toekomst van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. In de bestaande stad staan immers dé grote veranderingen op stapel. Stedelijke vernieuwing met als doel sterke steden waar mensen uit alle inkomensgroepen worden gehuisvest. De stad ook als decor voor gemengde projecten waar wonen, werken en winkelen hand in hand gaan. Een dergelijke opgave vraagt zowel een creatieve als innovatieve benadering. En dan hoeft het niet altijd groots en meeslepend te zijn. Waar het om gaat is dat de verandering past binnen de schaal van de stad. Alleen dán zal het project succesvol zijn, en bij de gebruiker, bewoner of consument aanslaan. Dit laatste is niet onbelangrijk. Juist bij integrale stedelijke projecten hebben we als ontwikkelaar te maken met een diversiteit aan partijen en belanghebbenden. Het creëren van draagvlak voor vernieuwing is essentieel om er ook een zakelijk succes van te maken.

inhoud

Gevoel hebben voor de stad en de veranderingen die het moet ondergaan. Daar draait het volgens mij om. Hoe wij als Bouwfonds MAB Ontwikkeling met die veranderingen in het stedelijk gebied bezig zijn en wat onze visie op dat thema is, wordt duidelijk in het bijgevoegde dossier. Dat staat namelijk geheel in het teken van gemengde projecten. Uit de projecten die we daarin voor het voetlicht brengen, blijkt dat we van alle markten thuis zijn. Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Grote en kleine projecten hebben onze aandacht. Net als de uitleglocaties waar we al jaren succesvol projecten ontwikkelen. We kijken uit naar verdere samenwerking! Ik wens u met deze NAW heel veel leesplezier, Henk van Zandvoort Voorzitter van de Directie

actueel

ontwerp

programma

proces

beleid

markt

Nederland hoeft niet op slot

Traditionalisme heeft de toekomst

Dutch mountains, eigenlijk twee steden over elkaar

Consumentgericht ontwikkelen: een issue?

Niet hoger dan de kerktoren

Nieuwe tijden, nieuwe kansen

En verder in dit nummer

De Nederlandse overheid heeft de Europese richtlijnen met betrekking tot luchtkwaliteit breder dan nodig omgezet in Nederlandse regelgeving. Luchtkwaliteit is een serieus probleem, maar wordt in Nederland te stringent aangepakt.

De Utrechtse vinex-wijk Leidsche Rijn groeit en De Woerd is een van de nieuwe deelgebieden. Traditionele architectuur voert de boventoon. Een verhaal over het hoe en waarom van deze keuze om in deze wijk traditioneel te bouwen.

Met Stadshart Almere krijgen de 180.000 inwoners eindelijk een passend centrum. Een grote diversiteit aan voorzieningen krijgt een plek in een bijzondere ontwerp. Winkelen, wonen, werken, cultuur, voorzieningen en ook parkeren krijgen een plek.

Consumentgericht ontwikkelen. Een paar jaar geleden was het echt een hot item. Er werd veel over geschreven, gedebatteerd en gepubliceerd. Maar wat gebeurde er nu eigenlijk in de praktijk rondom dit thema? Komt het wel of niet van de grond? En is het nog steeds een onderwerp van belang?

In veel steden wordt momenteel beleid opgesteld hoe om te gaan met hoogbouw. Oude torens zijn veelal maatgevend voor nieuwe hoogbouw. Is hoogbouw inmiddels een breed geaccepteerd verschijnsel? Of is het een altijd terugkerend onderwerp, waarover we niet uitgepraat raken?

Slowakije is een land in ontwikkeling. Met het verdwijnen van het communisme verandert er veel, zeker ook de woningmarkt. De verschillen met Nederland zijn groot. De economie in het land trekt aan, de middenklasse krijgt meer te besteden. Zij willen dan ook hun woonwensen vorm geven

➔ benoemingen ➔ vastgoed bekend ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ kunst in de openbare ruimte ➔ verhuizen ➔ de verandering ➔ excursie ➔ interieur

pagina 4

pagina 8

pagina 12

pagina 21

pagina 28

pagina 36

6 7 17 18 20 27 35 42

actueel Front vormen tegen geweld sectorale regelgeving

Nederland hoeft niet op slot auteur Dolf Dukker beeld Don Wijns

Nederland heeft de EU richtlijn Luchtkwaliteit veel strenger geïnterpreteerd dan nodig was. Het Besluit Luchtkwaliteit schrijft voor dat alle overheden – rijk, provincies en gemeenten – bij alle uitoefeningen van hun bevoegdheden de normen in acht moeten nemen. Dat is een veel bredere toepassing van de EU richtlijn, die in essentie niet verder gaat dan dat de lidstaten maatregelen moeten nemen om de grenswaarden te bereiken. ‘Ik vind het verbijsterend hoe onhandig VROM de EU richtlijn heeft omgezet in Nederlandse regelgeving. In feite heeft VROM de richtlijn aangescherpt. Heel stom’, aldus Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Het betekent dat je bij alles wat je doet – dus bij het maken van bestemmingsplannen, het verlenen van vergunningen – moet kijken of de norm voor luchtkwaliteit niet wordt overschreden of dit in de toekomst zal doen. Zoals het nu is geregeld mag je zonder toetsing aan deze norm, strikt genomen, zelfs geen boiler in je huis installeren. Dit is niet alleen mijn eigen opvatting als bestuursjurist. Ik bevind mij in het gezelschap van prof. Niels Koeman, kenner van het milieurecht bij uitstek. Ik weerspreek overigens niet de ernst van de luchtverontreiniging, al is die de afgelopen dertig jaar in ons land aanzienlijk verbeterd. Maar een meer praktische regeling is met twee dagen werk in elkaar te zetten. Het heeft moeite gekost om de Tweede Kamer duidelijk te maken dat wij het in Nederland anders kunnen regelen, als we dat met zijn allen willen. Staatssecretaris Van Geel gaat de ontkoppeling van de luchtkwaliteitsnormen met de ruimtelijke ordeningsbesluiten nu ‘onderzoeken’ in de komende maanden. Te weinig en te laat zou ik zeggen, maar er zit tenminste wat beweging in.’ Absolute grenswaarde Andere landen zijn dichter bij de letterlijke tekst van de EU richtlijn gebleven, stelt De Zeeuw. ‘In Duitsland, Frankrijk, Engeland en België spelen de grenswaarden weliswaar een belangrijke rol bij beslissingen die luchtvervuiling tot gevolg hebben, maar nergens wordt de norm als absolute grenswaarde toegepast bij de uitoefening van publiekrechtelijke bevoegdheden. Overschrijding is daar niet per definitie een onoverkomelijke hobbel bij gebiedsontwikkelingen.’ Geconfronteerd met de desastreuze gevolgen van de onhandige Nederlandse formulering, heeft staatssecretaris Van Geel in de voor-

4

actueel

gestelde ministeriële regeling geprobeerd de zaak te repareren door een onderscheid te maken tussen dichtbevolkte regio’s en gebieden waar geen mensen wonen. Tevergeefs. ‘Want dat onderscheid kent die EU richtlijn nou net niet’, constateert De Zeeuw. Bij hem wekt de afwijzing van de regeling door de Raad van State dan ook geen verbazing. Nu het ministerie van VROM het zo laat liggen, zijn wijzelf maar aan de slag gegaan, samen met de koepelorganisatie van grote projectontwikkelaars, de NEPROM. Wij hebben een groot aantal op dit terrein deskundige juristen geraadpleegd. Dit heeft geresulteerd in een kant en klaar voorstel, voor een andere veel praktischere regeling,

een plek in het groene hart over om te bouwen. Want de rest is allemaal donker ingekleurd van belemmeringen. Door z’n complexiteit bijt het regelsysteem zichzelf in de staart.’ De Zeeuw roept op tot de vorming van een front tegenover ‘het nieuwe uitschenkpunt Brussel’ en ‘het geweld van de sectorale eisen dat alsmaar nieuwe regelgeving blijft braken’. ‘Overheden en marktpartijen moeten hun krachten bundelen. We opereren te veel op eigen houtje. De NEPROM, de VNG, de vier grote steden komen allemaal met eigen voorstellen voor gebiedsontwikkeling, veelal naar aanleiding van een incident. Er is geen machtsvorming, geen echte koppeling van de kennis die we op dat punt hebben. Het gaat niet

‘In Nederland kunnen we regels rondom luchtverontreiniging anders regelen’ dan die waarmee het kabinet zelf komt. Wij hebben een concept ‘Algemene Maatregel van Bestuur Luchtkwaliteit’ geformuleerd, die volledig binnen de Europese kaders past. De koppeling met de ruimtelijke ordeningsen bouwbesluiten hebben wij op een genuanceerde manier vormgegeven; er blijft in dit voorstel ruimte voor afweging van verschillende belangen. Het woord is nu aan de Tweede Kamer. Wij leveren de politiek een hapklare brok die recht doet aan het grote belang van een goede luchtkwaliteit, maar Nederland ook van het ontwikkelings-slot haalt. Koppeling van kennis Fnuikend voor gebiedsontwikkeling en een goede ruimtelijke planning. Dat is de bottomline van de zorg van De Zeeuw over de zich opstapelende sectorale eisen. ‘Als je niet meer in de buurt van wegen en spoorwegen mag ontwikkelen, ontkom je voor de ontsluiting van nieuwe locaties niet aan de aanleg van extra infrastructuur. Straks houden we alleen nog

om het afbranden van regels, want elke regel heeft een ratio. Het gaat erom dat wij zowel richting Brussel als Den Haag onze stem laten horen. ‘Doe het nou zo, dan kunnen wij er ook mee leven’.’ Beeldvorming is doorslaggevend Het Nederlandse milieubeleid is vooral gebaseerd op het inschatten van risico’s, zoekt Bert Mathijsen, milieumanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, naar een verklaring voor het afwijkende Nederlandse standpunt. ‘Friso heeft wel eens gezegd ‘pech moet weg’, waarmee hij de Nederlandse neiging typeerde om risico’s tot tien cijfers achter de komma te berekenen. Hetgeen niet gelijk staat aan een zorgvuldige, rationele afweging van werkelijke risico’s en maatregelen om die risico’s te beperken. ‘Als je een vergelijking maakt tussen de gevaren van lucht- en bodemvervuiling zie je dat de hoeveelheid geld die aan bodemsanering wordt gespendeerd omgekeerd evenredig is aan de risico’s van luchtverontreiniging. De beeld-

vorming over een milieuprobleem is doorslaggevend. Niet de echte risico’s.’ Mathijsen illustreert: ‘Mors olie in de grond en de hele goegemeente windt zich op: help, gif in de grond! Verstook je dezelfde bus olie in een auto en de mensen die erachter rijden denken als ze een raampje opendraaien: ha lekker, frisse lucht. Mensen beseffen niet dat vuile lucht veel bedreigender is voor de gezondheid dan olie in de grond.’ Mathijsen weet wel hoe dit komt: ‘Dankzij ‘Lekkerkerk’ is een hele branche ontstaan die zich bezighoudt met bodemsanering. Vuile grond was toentertijd een hot item, politiek gezien. En terecht. Maar als diezelfde partijen heden ten dage nóg durven beweren dat er twintig miljard nodig is voor bodemsanering zonder zich rekenschap te

geven van de werkelijke risico’s van luchtverontreiniging dan mogen we ons wel eens achter de oren krabben. En ons afvragen of we die milieu-euro wel goed besteden.’ De politiek is niet in staat een praktische, integrale afweging te maken tussen milieueisen en ruimtelijk beleid, zo blijkt uit de discussie over de te nemen maatregelen. In het politieke debat wordt een tegenstelling gesuggereerd tussen een gezond leef- en woonmilieu en verstandig ruimtelijk beleid. Alsof lichamelijk welzijn niet een impliciet doel is van ruimtelijke ordening. Saldoregeling Natuurlijk vindt ook De Zeeuw dat al het mogelijke moet worden gedaan om de lucht-

kwaliteit te verbeteren. Juist daarom pleit hij ervoor om bij gebiedsontwikkeling een saldoregeling in te voeren die erop is gericht eventuele normoverschrijdingen elders te compenseren. Zoals bijvoorbeeld ook in de regeling Stad & Milieu is toegepast. ‘Een tekort op het ene punt, bijvoorbeeld geluid, compenseer je met een mooi uitzicht, of extra speelgelegenheid, of extra groen in de omgeving. Als de ontwikkeling van een gebied per saldo een verbetering van de luchtkwaliteit oplevert, moet daarvoor ruimte zijn. Het is toch absurd dat we onszelf een regeling hebben opgelegd die elke gebiedsontwikkeling praktisch onmogelijk maakt, zelfs als die ontwikkeling per saldo tot een verbetering van de luchtkwaliteit zou leiden.’ ✏ [email protected]

actueel

5

benoemingen

vastgoed bekend Yvonne Keuls is schrijfster. Ze komt op zevenjarige leeftijd naar Nederland en al op jonge leeftijd begint zij met schrijven. Ze is bekend van boeken als Het verrotte leven van Floortje Bloem en Van Indisch kind tot Haagse dame. Al veertig jaar lang is Yvonne Keuls een veel gelezen en geprezen auteur. Dit voorjaar verschenen twee boeken van haar hand, Op reis met Yvonne Keuls en Alle Indische tantes.

Louis Jansma

Paul Hoen

Louis Jansma zwaait scepter in Belgïe

Paul Hoen geeft leiding aan regio Zuid

Louis Jansma is met ingang van 1 juli 2005 Directeur België en Luxemburg bij Bouwfonds Property Development. Jansma is ruim vijftien jaar directeur geweest van het regiokantoor Zuid

Paul Hoen is met ingang van 1 juli 2005 de nieuwe directeur Regio Zuid van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. In Eindhoven gaat hij leiding geven aan het ruim veertig medewerkers

van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Eindhoven.

tellende regiokantoor. Paul Hoen is afkomstig van Johan Matser Projectontwikkeling waar hij de functie van directeur Woningbouw bekleedde.

In zijn nieuwe functie wordt Jansma verantwoordelijk voor alle activiteiten van Bouwfonds Property Development Belgium. Verder stuurt hij de joint venture Amber Bouwfonds Ontwikkeling in Antwerpen aan en gaat hij leiding geven aan het verder uitbouwen van de BPDactiviteiten in Luxemburg. BPD Belgium is gevestigd in Brussel. Vanuit hier worden commerciële en integrale projecten ontwikkeld. Zo werd vorig jaar nog het succesvolle Waasland Shopping Center in St. Niklaas opgeleverd. Een wederom spraakmakend project staat nu met de ontwikkeling van het voetbalstadion voor AA Gent op stapel. Eind vorig jaar is Bouwfonds samen met Groep Amber de joint venture Amber Bouwfonds Ontwikkeling begonnen. Deze samenwerking richt zich hoofdzakelijk op de bouw van woningen in heel België. In Luxemburg krijgt Louis Jansma onder andere te maken met de integrale ontwikkeling van Cloche d’Or. Het betreft hier een project van 450.000 vierkante meter wonen, werken en winkelen. In Cloche d’Or heeft BPD een belang van vijftig procent.

6

benoemingen

In Eindhoven wordt Hoen verantwoordelijk voor alle activiteiten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in de provincies Brabant en Limburg. Onder zijn verantwoordelijkheid vallen overigens ook de werkzaamheden van Stienstra Nouville en De Wilde Projektmanagement. Deze twee dochterondernemingen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling opereren in Brabant en Limburg. In deze regio heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling met diverse bijzondere projecten zijn sporen als gebiedsontwikkelaar ruimschoots verdiend. Zo zijn de gebiedsontwikkelingen Dierdonck en Brandevoort bij Helmond vanuit een sterk concept ontwikkeld, ontworpen en gebouwd. Haverleij bij Den Bosch is ook een geslaagd voorbeeld van conceptmatig werken.. Haverleij is een modern landgoed van 225 hectare met ruim 1.000 woningen en appartementen in negen woonkastelen en een slot, een 18-holes golfbaan, veel bos, rietlanden en collectieve tuinen.

> Waar woont u? ‘In een oud herenhuis in Den Haag. Het huis van de oude Drees staat vier huizen bij mij vandaan. Mijn huis is net een museum: het staat vol met oude troep.’ > Met wie woont u? ‘Met mijn man. Hij heeft totaal geen inspraak. Als hij maar een kamer heeft om viool te spelen. De rest bepaal ik.’ > Waarom woont u waar u woont? ‘Mijn vorige huis was hier ook in de buurt. Maar dat was vlakbij een supermarkt en het viel van krakkemikkerigheid uit elkaar. Toen zag ik dit huis. Ik wist meteen: dit is het. En dat klopt. Het bezoek zegt vaak: ‘Dit ben jij!’ > In welk huis was u het gelukkigst? ‘Geluk heeft niets te maken met het huis waarin je woont. Geluk zit in jezelf.’ > Als u iets aan uw huis kon veranderen, wat zou dat dan zijn? ‘Het is jammer dat ik geen serre heb. Naarmate je ouder wordt, verdwijnen er ook steeds meer spullen. Ik verzamel altijd een enorme berg spullen om me heen. Zo had ik 36 stoelen. Allemaal gekregen. Ik heb nog nooit iets gekocht. Ik had al die stoelen een naam gegeven. Zo groeide het huis vol. Ik heb, denk ik, nog twintig stoelen over. De stoel is de mal van de mens.’ > Waar in huis ontspant u zich het best? ‘Ik ben ontspannen! Ik ken geen stress. Dat is die Oosterse kant van me. Ik laat me niet opjagen. Nooit.’

> Lijkt u op uw buren? ‘Nee. Links heeft nog meer rotzooi dan ik. En rechts juist niet.’ > Bent u tevreden over uw woning? ‘Ja! En mijn man ook. Hij wentelt zich in mijn sfeer. Ik heb een heleboel rommel om me heen. Ik ben een heerlijke verzamelaar. En de tweede etage is mijn schrijfetage. Ik doe de gordijnen dicht – dan word ik niet afgeleid door vogels – en ga aan de slag.’ > Bent u vaak verhuisd? ‘Nee. Nou ik ben natuurlijk vanuit Indië naar hier gekomen en in de oorlog is er met me gesleept, maar daarna was het over. Ik ben altijd in Den Haag gebleven. Ik hou van die stad.’ > Wat is de beste plek om te wonen? ‘Dit. Ik zit goed.’ > Wie doet de onderhandelingen bij de aankoop van een huis? ‘Ik. Dat vind ik heerlijk om te doen. Ik regel alles.’ > Hoe ziet uw favoriete huis eruit? ‘Dit is een ideaal huis.’ > Waar zou u nooit willen wonen? ‘Ik houd van reizen, maar als ik weg ben, denk ik altijd: ik wil terug naar mijn werkkamer. Ik wil weg van plekken waar ze dieren slecht behandelen. En geloof me: er zijn heel veel plekken op de wereld met dierenleed. Ik zit hier totaal verkeerd, denk ik dan.’

vastgoed bekend

7

ontwerp Herkenbaar wonen in Leidsche Rijn

Traditionalisme heeft de toekomst auteur Hans Ouwerkerk beeld Martin van Welzen en Anton van Daal

‘Niemand woont hier straks anoniem. Zo zegt men bijvoorbeeld: ‘Ik woon in dat witte huis op het plein met de grote poort.’ Alle woningen zijn benoembaar en hebben dus een eigen identiteit.’ Kok Mulleners, architect en stedenbouwkundige heeft het plan De Woerd ontworpen. Een deelplan van 500 woningen op de Vinexlocatie Leidsche Rijn. Een tuinstad die qua vorm en architectuur bijna naadloos aansluit op de bestaande dorpskern van De Meern. Hier geen modernisme. Mulleners zucht: ‘Daar zijn we al tachtig jaar mee aan het klooien. Traditionalisme heeft de toekomst.’

Maarssen

De Meern De Woerd

Zeist Utrecht

Nieuwegein

Houten

Het is stil op de Zandweg in De Meern. Hier staan wat villa’s op een rij. In alle rust te wachten op de dingen die komen gaan. In de verte zijn de contouren van Langerak zichtbaar, de eerste wijk die op Leidsche Rijn is gerealiseerd. Een grondverzetmachine is bezig met het leggen van de laatste hand aan het bouwrijp maken voor weer een nieuw deelplan van de grootste bouwlocatie van Nederland. Dit is de plek waar begin deze zomer de eerste paal de grond in gaat voor Woonpark De Woerd. De maquette van De Woerd bij Architectenbureau Mulleners+Mulleners in Amsterdam maakt indruk. Het plan mag dan op detailniveau inmiddels wel wat zijn aangepast, duidelijk is te zien dat we hier niet met een

doorsnee nieuwbouwlocatie te maken hebben. En hoewel Kok Mulleners het niet met zoveel woorden zegt, straalt hij wel uit dat men voor een rechttoe rechtaan wijk ook niet bij hem moet zijn. ‘Ik ben zeer ontevreden over de gemiddelde Nederlandse uitbreidingswijken. Ze zijn fantasieloos en stralen erg weinig uit.’ Hij raakte enkele jaren geleden bij de ontwikkeling van De Woerd betrokken. Zijn bureau was door de gemeente Vleuten De Meern en Bouwfonds Fortis gevraagd mee te doen aan een competitie voor dit uitbreidingsplan. ‘Wij zijn toen in dat eerste ontwerp al heel erg op het spoor gaan zitten van een uitbreiding van het bestaande. De dorpse sfeer van De Meern en de tuinderwoningen hebben wij heel bewust in onze ontwerpen gebracht. Niet om te kopiëren, wat vaak wordt gedacht, maar omdat

Artist impression van De Woerd gezien vanuit de lucht. De woningen vormen een gemeenschappelijke eenheid.

‘Vijfentachtig procent van de Nederlandse bevolking kiest voor een traditionele woning’

tuindergemeente in handen van de Domstad was gevallen. Het architectenbureau kreeg vervolgens in 2003 de opdracht het stedenbouwkundig plan op te stellen. Kern daarvan: intieme woonstraatjes met afwisselende straatprofielen, ingesloten pleinen met verschillende functies, individueel herkenbare woningen en binnenstraten zonder parkeren. In het stedenbouwkundig programma van eisen mooi omschreven als: ‘Een buurt om van te houden, met een eigen identiteit, die zich onderscheidt van andere nieuwbouwlocaties.’ ‘Juist het ontbreken van lange rechte stukken, die slingerende weggetjes en die aantrekkelijke pleinen spreken mij erg aan’, zegt Tjakko Smit, ontwikkelingsmanager van Bouwfonds MAB samen met MBB ontwikkelaar van De Woerd. ‘Het stedenbouwkundig plan was dusdanig

‘Duidelijk is dat we hier niet met een doorsnee nieuwbouwlocatie te maken hebben’ het sterke punten zijn. Tuinsteden van Berlage en Dudok vormden voor ons een belangrijke inspiratiebron. Het is een herinterpretatie van traditionele waarde.’ Eigen identiteit Mulleners+Mulleners won de competitie met afstand op de concurrentie. Maar omdat Vleuten de Meern inmiddels in een annexatiegevecht was geraakt met buurgemeente Utrecht werd de uitvoering voorlopig op een laag pitje gezet. Het vuur laaide weer op toen de

sterk, dat we vervolgens hebben besloten om Mulleners+Mulleners te vragen de woningen te ontwerpen. Dit omdat we vonden dat de woningen weliswaar allemaal anders worden uitgevoerd, maar dat er als het ware toch één handtekening op moet staan.’ Een logische keuze vindt de architect zelf. ‘Je ziet vaker dat verschillende architecten aan het werk worden gezet. En om ze allemaal in het gareel te houden wordt er vervolgens een supervisor aangetrokken die de stedenbouwkundige uitgangspunten moet bewaren. Tjakko Smit (ontwikkelingsmanager) en Kok Mulleners (architect) op het nu nog lege terrein waar straks De Woerd zal verrijzen

8

ontwerp

ontwerp

9

87

88

72

73 74

86

75

85

76

84 148

59

70

56

55

54

28

67

62

66

32

51

34

101 997 996

98

97

64

36

47 04

141

37 46

96 99

63

65

35

48

45 a/b

94 95

33

50 49

05

61

sv

31

52

06

93

103 68

30

53

90 91 92

102

29 07

89

109 110 111

105 104

27

57

78

107

60

26

58

08

79

106 108

69

77

82 81 80

995 994

44 43 42

140

41 40 39

03

38

142 143 144 145 146 113

139

a/b

112

114 115

71

02

116 117

147

138

01

118 119

137 136 21

134

121

133

122 123

22 23 19

120

135

18

16

24 25

132 998 999

17

130 129 128 127 126

124 125

15

14

13

12

11

10

09

Plattegrond van De Woerd, waar straks traditionele architectuur de boventoon voert

Dat is in dit geval niet nodig omdat de diversiteit in het concept zélf zit.’ Mode Aansprekende en vooral herkenbare architectuur. Door critici nog al eens smalend feel good architectuur genoemd. Oftewel, lekker makkelijk en scoort altijd. Kok Mulleners kan zich er kapot aan ergeren. ‘Ik heb ook het gevoel dat ik het bij vakgenoten altijd moet verdedigen. Bij de consument ligt dat totaal anders. Het geeft mij voldoening dat de belangstelling voor deze woningen groot is. Uit onderzoeken blijkt dat vijfentachtig procent van de Nederlandse bevolking voor een traditionele woning kiest. Vijftien procent heeft de voorkeur voor een huis van moderne architectuur. En ik durf te wedden’, voegt hij er lachend aan toe, ‘dat van die vijftien procent nog de helft architect is ook.’ Peter Vermeulen (Van Mourik Vermeulen architecten) stond als voorzitter van de Welstandscommissie in Utrecht naar zijn zeggen niet direct op de banken van enthousiasme, toen zijn commissie het stedenbouwkundige plan en de uitwerkingen onder ogen kreeg. ‘Historiserend bouwen is namelijk momenteel een mode. Net zoals het bouwen met terrakleurige baksteen of het verwerken van verweerd hout nog niet zo lang geleden in de mode was. De truttigheid in de jaren zeventig was ook echt zo’n modeverschijnsel. Het risico daarvan is’, zo verduidelijkt Vermeulen, ‘dat je meelopers krijgt die een zekere oppervlakkigheid in hun ontwerpen hebben. Dit onder het motto het lijkt historiserend dus we vinden het wel mooi.’ Volgens de voorzitter van de Welstandscommissie was die wellicht wat argwanende

10

ontwerp

houding snel verdwenen. ‘De Woerd is zorgvuldig ontworpen. Er wordt in materiaalgebruik en detaillering niet overdreven en alles wordt consequent toegepast.’ In de ogen van Vermeulen is dat met name voor de houdbaarheidsdatum van de wijk van essentieel belang. ‘Ook deze mode trekt voorbij. En dan zul je zien dat de ontwerpen van, wat ik maar even noem, de meelopers door de mand zullen vallen. De sterke uitvoeringen blijven overeind. Zelfs de jaren zeventig tuttigheid heeft ontwerpen voortgebracht die we graag voor de toekomst willen behouden.’ Kok Mulleners kan zich daar wel in vinden. ‘Het moet inderdaad wel kloppen. De woningen moeten een gemeenschappelijke eenheid met elkaar vormen. Dat is natuurlijk ook de valkuil

Voor- en zijaanzichten van enkele ontwerpen voor woningen in De Woerd

Herkenbaar met groen, een speelplein voor kinderen, een plein om samen activiteiten te organiseren. En als je op zo’n plein staat, kijken er altijd wel een paar woningen je aan.’ Verder moeten de auto’s uit het straatbeeld. ‘Parkeren achter de woning op eigen binnenterreinen die bijvoorbeeld via afsluitbare poorten bereikbaar zijn. Het voordeel hiervan is’, benadrukt Mulleners, ‘dat de straten aan de voorkant van de woningen een smaller profiel krijgen waardoor zij veel intiemer ogen.’ Ook groen speelt een belangrijke rol. Maar in dit geval zegt Mulleners te waken voor overdaad. ‘Niet teveel openbaar groen. Natuurlijk wel op de pleinen, en wat speelgroen voor de kinderen, maar verder moet het groen vooral komen van de tuinen van de woningen die aan de voorzijde

‘Er wordt in De Woerd historiserend gebouwd, dit gebeurt weloverwogen en niet overdreven’ bij dit soort projecten, dat men wel kijkt naar werk van Dudok en Oud maar slechts met een half oog en niet de essentie weten te raken. Dan blijft het een diversiteit aan verschijningsvormen en ontbreekt er een logische eenheid.’ Menselijke maat Gevoel, eenheid en de menselijke maat. Dat is waar Mulleners op doelt. Zo krijgt De Woerd diverse pleinen. In de visie van Kok Mulleners zijn dit immers ook dé ontmoetingsplekken voor een dorp. ‘Ieder gehucht heeft wel een plein. Het moet wel een menselijke maat hebben. Je ziet gigantische pleinen in nieuwbouwwijken waar niemand zich prettig voelt, dat werkt dus niet. Ik wil intieme pleinen.

liggen.’ Overigens wordt De Woerd nog doorsneden door het J.P. Thijsselint. Dit is een brede groen- en natuurstrook die zich een weg baant over de gehele Vinex-locatie, en uiteindelijk contact maakt met de Leidsche Rijn, het water waar ooit de Romeinen het gebied in zijn komen varen. Hartstikke gek Vijfhonderd woningen, variërend van vrijstaand, twee-onder-eenkap, woningen in een rij tot appartement. ‘Deze laatste niet in een apart gebouw dat ergens in een uithoek van de wijk staat weg te waaien, maar opgenomen in de wijk. De appartementen gesitueerd op diverse hoeken van de woonblokken maken onderdeel

uit van de buurt.’ Ook qua prijsstelling is er een grote mate van variëteit. Smit: ‘De woningen variëren in prijs van 170.000 euro tot pakweg 500.000 euro. En in principe staan al die woningen door elkaar heen.’ Smit zal de laatste zijn om te zeggen dat dit een gemakkelijk uitvoerbaar plan is. ‘Er is geen huis hetzelfde. Het zal dus ook duidelijk zijn dat we hiermee niet het snelle geld verdienen. We streven een hoge kwaliteit na. Zowel als het gaat om de woningen als om de inrichting van

de openbare ruimte.’ Mulleners: ‘We hebben het over 500 individuele woningen die qua kleur of materiaal van elkaar afwijken. Ik heb vijf verschillende soorten kozijnen in mijn ontwerpen. De aannemer wordt er hartstikke gek van. We werken in De Woerd ook niet met types maar met huisnummers.’ Een leuk verhaal vindt de architect zijn grote wens om vooral ook een notariswoning in het plan op te nemen. ‘En deze woning is nu dus

ook door een echte notaris gekocht. Ik probeer mij zoveel mogelijk in te leven in een mogelijke doelgroep. Waar willen senioren graag wonen? Niet in een appartement ergens in uithoek weggestopt maar bij de levendigheid, met uitzicht over een plein.’ Volgens Smit is er geen echt aanwijsbare doelgroep voor De Woerd. ‘Wel zien we veel belangstelling vanuit De Meern zelf. Zij hebben dan ook het gevoel dat ze niet naar de nieuwbouw gaan maar juist in het dorp blijven wonen.’ ✏ [email protected]

Gemeente Utrecht houdt regie Woonpark De Woerd wordt turn key gerealiseerd. Met andere woorden, de woningen, de wegen, inrichting van de openbare ruimte en het groen worden allemaal door de combinatie Bouwfonds-Fortis en MBB gerealiseerd. Volgens ontwikkelingsmanager Tjakko Smit een goed voorbeeld van gebiedsontwikkeling, waarbij overigens de gemeente wel de regie houdt. Het complete gebied, waar het nieuwe woonpark gaat verrijzen, is door de marktcombinatie verworven. Het stedenbouwkundige plan is vervolgens in gezamenlijke opdracht met de gemeente Utrecht opgesteld maar het overleg hierover met omwonenden is weer alleen door de marktpartijen gevoerd. ‘Feitelijk’, zo legt Tjakko Smit uit, ‘realiseren wij de totale wijk en dragen die straks met een complete openbare ruimte over aan de gemeente Utrecht.’ Deze wijze van gebiedsontwikkeling heeft volgens Smit veel voordelen. ‘Iedere partij weet waar hij aan toe is en ook waar hij verantwoordelijk voor is. Hieraan ligt een contract van alles bij elkaar vijf pagina’s ten grondslag. Daarin is precies vastgelegd welke rol iedereen heeft.’

Smit weet dat veel gemeenten graag op deze manier zouden willen werken maar een zekere angst hebben om vergaande afspraken met ontwikkelaars te maken. ‘Zij zijn dan bijvoorbeeld bang dat ze niet krijgen wat ze willen hebben. Maar een gemeente loopt in principe geen enkel risico. Financieel niet, want de exploitatierisico’s zijn als grondeigenaren voor onze rekening, maar ook programmatisch niet. Verder is via de reguliere bestemmingsplanprocedures alles vast te leggen. Ook als het gaat om kwaliteitseisen die uiteraard ook terugkomen in de afgifte van de bouwvergunningen. Kortom, op die manier’, benadrukt Smit, ‘behoudt de gemeente ook de regie op de ontwikkeling.’ Volgens Smit kan een dergelijke aanpak vooral ook voor kleinere gemeenten een uitkomst zijn. ‘Ik denk dan bijvoorbeeld ook aan een kleinere gemeente waar vaak onvoldoende mankracht is en er opeens een grote locatie moet worden ontwikkeld.’ De ervaring met De Woerd leert Smit dat, omdat alles in één hand is komen te liggen, het gehele planproces sneller gaat. ‘Er is één aanspreekpunt maar tegelijk zorgt het gemeenschappelijke doel, een aantrekkelijk en kwalitatief goede wijk, dat alle partijen scherp zijn. Het is een heel positief model.’

ontwerp

11

programma Stadshart Almere

Dutch mountains, eigenlijk twee steden over elkaar auteur Boukje Klinker beeld Sabine Plamper

Almere 1980. 10.000 inwoners. De eerste aanzetten van een winkelcentrum zijn zichtbaar. Op een grote zandvlakte staat een rijtje winkels met woningen erboven. Om er te komen, lopen de bezoekers over een plankier dat los op het zand ligt. Almere 2005. Een nieuw stadscentrum is in volle ontwikkeling. Weer is er zand, weer zijn er tijdelijke routes, maar wat nu neergezet wordt is grootser en stadser dan Almeerders in 1980 durfden te dromen. Met de realisatie van Stadshart Almere krijgt de stad eindelijk het centrum en de voorzieningen die passen bij een gemeente van 180.000 inwoners. Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Blauwhoed Eurowoningen zijn geselecteerd voor de ontwikkeling en realisatie van de woningen en de commerciële voorzieningen.

Almere-Buiten Almere-Stad Stadshart

Almere-Haven

Dingeman Lievense, directeur Dienst Stadscentrum, gemeente Almere

‘De gemeente koos voor een mix van functies, autobereikbaarheid en intensief ruimtegebruik’

De voorgevel van de nieuwe bioscoop Utopolis in Stadshart Almere

Winkelen, werken, parkeren, wonen, uitgaans- en culturele voorzieningen krijgen allemaal een plek in het nieuwe stadshart Almere. Alles is straks per auto goed bereikbaar. Parkeergarages bevinden zich onder een gebogen maaiveld.

12

programma

programma

13

Impressies van het Stadshart Almere, afgewisseld met foto’s van de eerste onderdelen van het stadshart die gereed zijn; in zwart-wit schetsen van de parkeergarage

De plannen voor het nieuwe Stadshart begonnen in 1994 met een competitie voor een masterplan. De gemeente Almere vroeg om een centrum dat zou leven en tot de verbeelding zou spreken. ‘Daarbij maakte Almere een tegenbeweging ten opzichte van veel andere steden’, vertelt Dingeman Lievense, directeur Dienst Stadscentrum van de gemeente Almere. ‘Almere wilde dat auto’s tot aan het hart van het winkelcentrum zouden kunnen komen. Logisch, als je kijkt naar hoe autogericht de opzet van Almere is. En Almeerders zijn dat ook zo gewend. Daarnaast koos de gemeente voor een mix van functies in het centrum en intensief ruimtegebruik. Wonen,

winkelen, kantoren, parkeren, culturele- en uitgaansvoorzieningen moesten allemaal op een beperkt aantal vierkante meters bij elkaar worden gebracht. Terwijl je in veel steden functies als bioscopen en theaters naar de periferie zag trekken, was duidelijk dat Almere een in functiemix ‘ouderwets’ centrum nodig had.’ De competitie leidde tot de selectie van een plan van Office for Metropolitan Architecture (OMA, Rem Koolhaas), waarin het programma nog verder in elkaar geschoven werd. Floris Alkemade, directeur-partner van OMA, vertelt: ‘In eerste instantie had de gemeente alle nog lege gebieden in het bestaande centrum bestemd voor de uit-

Floris Alkemade, directeur-partner, Office for Metropolitan Architecture (OMA) architect

‘Wij willen een stedelijkheid creëren die Almere nodig heeft’

14

programma

breiding. Daarmee was er genoeg ruimte om meer van hetzelfde te maken, maar daarmee creëer je niet de herkenbare stedelijke identiteit die Almere wilde. Wij hebben er daarom voor gekozen om juist in het centrum de stad veel verder te verdichten. We wilden niet alles bij elkaar bouwen, maar over elkaar. Alleen op die manier werd het mogelijk een vorm van stedelijkheid te introduceren die Almere nodig heeft. Alle kantoren hebben we daarom ten noorden van het station geconcentreerd, en alle andere functies in één carré van zo’n 300 bij 300 meter aan het Weerwater. Daarmee konden we een hele strook aan het meer openhouden en bovendien de oostflank voor een eventuele

vierkante kolomkop, gelijk in formaat verschillend in diepte, 100 mm kolom

volgende ontwikkeling. De opeenstapeling van gebouwen en functies vormt een zwaartepunt en daarmee een duidelijk herkenbaar centrum.’ Dutch mountain Om alle functies op dit kleine gebied te krijgen ontwierp OMA een ‘dutch mountain’. De parkeergarages bevinden zich daarbij onder het maaiveld. Op zich niet bijzonder, ware het niet dat het in de Almeerse poldergrond vrijwel niet mogelijk is om onder de grond te bouwen. Het gaat dan ook om een gebogen maaiveld. Vanaf het stadhuisplein (aansluitend op het bestaande centrum) loopt het met zo’n drie graden omhoog totdat het zich zo’n zes meter

boven het niveau van het omringende maaiveld bevindt, dan loopt het weer naar beneden om als strand uit te lopen in het Weerwater dat twee meter onder stadsniveau ligt. Hiermee worden alle niveaus verbonden en ontstaat de mogelijkheid om voor voetgangers én auto’s optimale condities te scheppen. Onder het gebogen maaiveld bevinden zich namelijk de parkeergarages, de doorgaande weg door het centrum en de busbaan. ‘Ook het laden en lossen kan onderlangs worden opgelost. Daarmee wordt het mogelijk om daarboven een stad met alleen maar voorkanten te maken’, aldus Alkemade. ‘Zo ontstaat een winkelgebied waarbij alles dicht bij elkaar te vinden is. Ook maakt dit het moge-

lijk om publiektrekkers als grote winkels en een mega-bioscoop weer in het centrum op te nemen. In Almere is het moderne autogebruik gecombineerd met authentieke binnenstadsfuncties. Eigenlijk heb je twee steden over elkaar: één voor de auto’s en één voor de mensen.’ Om een autovrije bovengrond te creëren is ook een ondergronds afvaltransportsysteem geïntroduceerd. ‘Dit is in Nederland op deze schaal nieuw. Op veel plekken in het centrum zijn inwerp-openingen. Alle vuil dat daarin wordt gegooid, wordt via een ondergronds buizenstelsel letterlijk afgezogen. Aan de rand van het centrum wordt dit vervolgens verzameld in grote containers en verder afgevoerd.’

Chris van Holthe, senior ontwikkelingsmanager, Bouwfonds MAB Ontwikkeling

‘Wij willen die voorzieningen toevoegen, waar het meeste behoefte aan is’

programma

15

Supermodern In dit gebogen maaiveld zijn de gebouwen als grote blokken geplaatst. De blokken raken elkaar rakelings. Alkemade: ‘Nu, tijdens de bouw, lijken de blokken nog vrij massaal, maar straks zijn ze opgenomen in het stedelijk weefsel. De grootte zie je dan niet meer, je ziet alleen fragmenten door de verdraaiing in de straten net als in een oude stad. Overigens is het zeker niet ons doel om een oude stad na te bouwen. Belangrijk uitgangspunt voor ons ontwerp en voor de architectenkeuze was: hoe ga je concurreren met de binnenstad van Amsterdam? Dat is toch de plek waar veel Almeerders aan refereren als het gaat om een stadscentrum. Wij zagen twee methodes. Vaak kiezen stadscentra voor hun nieuwbouw een historiserende aanpak, waarbij wordt geprobeerd een oude stad na te maken. Dat kun je in Almere zeker niet doen, want op dat vlak kun je nooit concurreren met het nabijgelegen Amsterdam. Bovendien vinden we het onaanvaardbaar dat je de bewoners van Almere met een centrum met een soort imitatiearchitectuur opzadelt. Als een van de belangrijkste kwaliteiten van Almere zien we de waarachtigheid waarmee deze nieuwe polderstad is opgezet. We kozen daarom voor een vlucht voorwaarts. Oftewel benadruk waar je voor staat, wat je wezenlijke karakter is, zelfs als je daar bevreesd voor bent. In het geval van Almere: aanvaard en benadruk dat je een nieuwe, moderne stad bent en maak dan ook een supermodern centrum waar op een intelligente manier wordt omgegaan met de massale aanwezigheid van auto’s. Daarmee doe je wat geen enkele oude binnenstad kan

en creëer je een eigen herkenbare identiteit.’ Voor de ontwerpen van de gebouwen in het centrum is dan ook gekozen voor grote namen uit de moderne architectuur als Meyer en Van Schooten, William Alsop, Claus en Kaan, Christiaan de Portzamparc, David Chipperfield, OMA, René van Zuuk, Jakob+MACFARLANE, S333, Van Sambeek Van Veen Architecten, SeArch, Gigon&Guyer, De Architectengroep, De Architecten Cie., Gunnar Daan en Sejima. Om de kwaliteit te waarborgen is een Qualityteam opgericht dat alle plannen bekijkt en beoordeelt en ervoor zorgt dat de gebouwen ondanks hun grote verschillen zich toch in samenhang ontwikkelen. Kwaliteit Met het masterplan op zak selecteerde de gemeente MAB (inmiddels Bouwfonds MAB Ontwikkeling) en Blauwhoed Eurowoningen voor de ontwikkeling en realisatie van de woningen en de commerciële voorzieningen. Zelf draagt de gemeente zorg voor de realisatie van de openbare ruimte, het theater en de bibliotheek. Lievense: ‘Met het stadshart laat je als stad zien wie je bent. Dat moet je dus niet alleen door een ander laten doen. Daarom investeert de gemeente ook veel geld in de kwaliteit van de openbare ruimte. We willen er zo veel mogelijk aan doen om ervoor te zorgen dat mensen die hier komen winkelen of recreëren het naar de zin hebben. Daarom kiezen we voor kwaliteit in meubilair en materiaal, zo komt in het hele centrum – dus ook in het bestaande deel – graniet op de grond.’

Uitdaging Inmiddels zijn de eerste delen van Stadshart Almere gereed en zijn de contouren te zien van een groot deel van de rest van het centrum. Het Urban Entertainment Center aan het Weerwater én het Waterplein is als eerste gebouwd. Ook zijn de eerste appartementen opgeleverd. Aan het gebogen maaiveld en de gebouwen die erop komen wordt hard gewerkt. Chris van Holthe, senior ontwikkelingsmanager Bouwfonds MAB Ontwikkeling: ‘Het is een bewuste keuze geweest om eerst die voorzieningen toe te voegen waar het meeste behoefte aan is. Voor ons als ontwikkelaar wellicht niet commercieel het meest interessante om neer te zetten, maar voor Almere wel heel belangrijk. Daarmee werk je ook aan het draagvlak voor zo’n grootschalig project, hoewel dat bij de Almeerders bijna niet nodig bleek. Je merkt dat Almeerders gewend zijn aan bouwoverlast en dat ze enthousiast over de toevoegingen aan het centrum. De reacties die ik krijg lopen sterk uiteen, van ‘eindelijk iets wat allure heeft’ tot ‘wat een koude, grote blokken’. Maar ja’, vervolgt Van Holthe, ‘over smaak valt niet te twisten!’ Medio 2007 is het overgrote deel van Stadshart Almere klaar en zal de officiële opening plaatsvinden. Maar dan begint het pas, aldus Lievense: ‘We zorgen er nu voor dat de gebouwen er staan en winkels en voorzieningen er komen, dat is de voorwaarde voor een centrum. Maar waar het echt om gaat is dat het gaat leven. Dat het gezellig is en één wordt met het bestaande centrum. En dat is nu de uitdaging, zowel voor de gemeente als voor de Almeerders, om er een écht kloppend hart van te maken.’ ✏ [email protected]

Studio Bouwfonds MAB zoekt balans Vrijwel direct na oplevering van het masterplan van Architectenbureau OMA voor Stadshart Almere, werd Studio Bouwfonds MAB betrokken bij de uitwerking ervan. ‘Dat is nu zo’n elf jaar geleden. Het oorspronkelijke masterplan van OMA was een mooi plan, maar commercieel niet wenselijk. Samen met de projectmanager, de projectgroep en OMA hebben we twee jaar gewerkt om er een haalbaar plan van te maken. Het plan dat nu daadwerkelijk gerealiseerd gaat worden’, vertelt James Craven, lid Studio Bouwfonds MAB. ‘De rol van Studio Bouwfonds MAB in dit proces was vooral het combineren van de stedenbouwkundige visie van OMA met onze kennis van wat commercieel functioneert. En daar dan de balans in te vinden. Dan gaat het concreet bijvoorbeeld om winkelroutes en bevoorrading, maar meer algemeen om het inbrengen van de beleving van de consument in de grote schaal van het stedenbouwkundig plan.’ Een voorbeeld van de wijzigingen die door inbreng van Studio Bouwfonds MAB zijn ontstaan, is de diagonale straat dwars door het middenblok van het centrum. Deze straat brengt de verschillende winkelroutes in het centrum bij elkaar, commercieel gezien interessant. Ook bij de vervolgfasen van de ontwikkeling van Stadshart Almere is Studio Bouwfonds MAB nauw betrokken. Craven is lid van het Q-team. Dit team, waarin ook afgevaardigden van OMA, gemeente en BlauwhoedEurowoningen zitten, staat garant voor de kwaliteit van de invulling van het stedenbouwkundig plan. Het Q-team verzorgde de architectenselectie voor alle gebouwen in het centrum en toetst de ontwerpen voor alles wat in het stadshart gerealiseerd wordt. ‘Dus ook de ontwerpen voor openbare ruimte en de straatnaambordjes komen bij ons voorbij’, beschrijft Craven het detailniveau van kwaliteitsbewaking. ‘We hebben in het Q-team een

16

programma

duidelijke, gezamenlijke visie op Stadshart Almere. Een visie die door de sterke samenwerking in de loop van de jaren tot stand is gekomen.’ Ook nu langzamerhand meer gebouwen worden opgeleverd, blijft Studio Bouwfonds MAB betrokken bij het bewaken van de kwaliteit van het centrum. Zo worden in een winkelwelstandsteam alle ontwerpen voor winkelpuien gekeurd, en wordt bekeken of ze kwalitatief en commercieel passend zijn. Ook is de studio betrokken bij het ontwerpteam voor de openbare ruimte. Deze sterke betrokkenheid bij de stedenbouwkundige en architectonische uitwerking van een project is niet vreemd voor Studio Bouwfonds MAB, vertelt Craven. ‘Deze betrokkenheid geldt eigenlijk voor al onze projecten. Als schakel tussen de ontwikkelingsmanagers van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en de stedenbouwkundigen en architecten is ons voornaamste doel om het concept overeind te houden, maar dan wel in een commercieel haalbare versie. Oftewel: we zoeken de balans.’

100 jaar wonen werken winkelen

Van bedstee naar boxspring De bedstee is in ere hersteld. In het nieuwe Lloyd Hotel in Amsterdam is het voor de gasten mogelijk om in enkele kamers die intimiteit te herbeleven van de slaapkamer van weleer. Bedsteden zijn er in allerlei maten en soorten, heel klein, zodat de hotelkamer eigenlijk bestaat uit een bedstee tot superbreed – dat is dan de door Joep van Lieshout ontworpen kamer voor een (rock)band. Als je samen kunt musiceren, kun je ook samen het bed delen, al dan niet met groupies: dat moet de achterliggende gedachte zijn geweest. De bedstee is samen met de Staphorster gordijnen en de Genemuider matten in het Lloyd Hotel een subtiele hommage aan de Nederlandse interieurcultuur, zeggen de initiatiefnemers. Bijna uitgestorven en dus onderwerp voor het Nederlands Openluchtmuseum, zou je kunnen zeggen, maar door toepassing in een ‘designhotel’ voor uitsterven behoed, zoals je ook kwijnende planten- en diersoorten van de ondergang redt. De herwaardering van de bedstee is daarmee op één lijn te stellen met de herlevende aandacht voor Nederlandse gerechten. Zelfs in de chicste restaurants staan ineens weer hutspot en spruitjes op het menu. Trouwens, wat is er mis met hutspot en spruitjes? Maar zoals bij elke revival ziet het herontdekte en opgepoetste object er toch anders uit dan vroeger. Vergelijk de bedsteden in het Lloyd Hotel met die in de boerderijtjes van het Openluchtmuseum en wat opvalt is het verschil in maat. Waren de Nederlanders echt zo klein, honderd jaar geleden? Zeker, maar het was ook de gewoonte halfzittend te slapen, nek en rug gesteund door een stevige peluw. Dat moet een goede remedie zijn geweest tegen het gesnurk. Als je de ontwikkeling van bedstee naar boxspring overziet, dan kun je niet anders concluderen dan dat de slaapkamer van een bijvertrek is opgeklommen tot showroom. In de vroegste arbeidershuizen van begin 1900 bestond er soms zelfs niet eens een aparte slaapkamer. Dan werd er ’s avonds een matras uitgerold in de woonkamer voor de vermoeide

handarbeider. De iets beter gesitueerden hadden de beschikking over een alkoof. Omdat dergelijke omstandigheden onhygiënisch en onacceptabel waren, werden de corporaties gehouden aan voorschriften voor de woningindeling: op de bouwtekeningen werden de slaapkamers nadrukkelijk aangeduid, en wel heel specifiek: jongensslaapkamer en meisjesslaapkamer. Zoals eten is veranderd in dineren, is slapen opgesplitst in rusten en relaxen; en is dus navenant het interieur aangepast. Wanneer is dat begonnen? Met de introductie van de garderobekast en het lits jumeaux in de jaren zestig van de 20ste eeuw? Of al eerder, met het op elkaar afgestemde slaapkamerameublement waarvoor de firma Pander voor de Tweede Wereldoorlog reclame maakte? Dat slaapkamerameublement is gebleven, maar de slaapkamer zelf is een bonte verzameling geworden van inloopkasten, verstelbare bedden (in diverse vormen) en zelfs inloopbadkamers. Wat het laatste betreft: er bestaat nu ook een badkamer en-suite, hoorde ik laatst vertellen. En dat allemaal omdat we op grond van de reclamefoto’s geacht worden in de slaapkamer te lezen, op de laptop te werken, televisie te kijken, te ontbijten en te relaxen (vrijen is kennelijk nog een taboe voor de reclamefotografen). Sommige stylisten gaan zelfs zover om het bed, het liefst een kingsize model, vrij in de kamer te plaatsen, als een soort podium voor bovengenoemde activiteiten. Dat kan ook, omdat de omvang van de slaapkamer in honderd jaar zo niet verdubbeld danwel verdrievoudigd is. Is het in dat licht bezien niet vreemd dat er ook nog plaats is voor een bedstee? Misschien wel niet. Als we zulke masterbedrooms maken volgens Amerikaans voorbeeld, is er behoefte aan om weg te kruipen, jezelf onder te stoppen in een cocon van kapok en wol. Echt Hollands: een bedstee als schuilhoek voor de boze buitenwereld. ✏ [email protected]

auteur Jaap Huisman

100 jaar wonen werken winkelen

17

kunst in de openbare ruimte Over de Bouwfonds kunstcollectie Bouwfonds is bijna dertig jaar geleden begonnen met het verzamelen van kunst. Aanleiding vormde de uitbreiding van het hoofdkantoor in Hoevelaken. Kunst kleedt gebouwen aan, veraangenaamt de werkomgeving en belangrijk is ook dat Bouwfonds – zeker in het licht van een terugtredende overheid – het culturele (inter-)nationale klimaat wil ondersteunen. Dit doen we niet alleen door het opbouwen van een belangrijke collectie hedendaagse kunst, maar ook door mee te werken aan bruiklenen aan musea in binnen- en buitenland en het initiëren van tentoonstellingen. In alle vestigingen in zowel Nederland als Duitsland hangt kunst uit de Bouwfonds collectie. De collectie bestaat uit 1.700 werken, variërend van fotografie, beelden, videokunst en schilderijen tot grafiek. Het aankoopbeleid wordt bepaald door de Bouwfonds Kunststichting en een externe adviseur. De aankopen vormen een afspiegeling van belangrijke ontwikkelingen in de hedendaagse kunst. De Bouwfonds Kunststichting bezoekt hiervoor kunstenaars, galeries, kunstacademies en beurzen in binnen- en buitenland. auteur Suzanne Witteman beeld Rogier Allebas

Kunstenaar: Barry Flanagan. The drummer 1988/1989. Beeld in brons. Bouwfonds collectie sinds 1994. Nu te zien in Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (S.M.A.K.) in Gent.

Haas op het Neude aanleiding voor referendum Wie een bezoek brengt aan het Neude in Utrecht kan er niet omheen. Een grote haas van brons kijkt hoog over de mensen uit. De herontwikkeling van één van de bekendste Utrechtse pleinen, vormde aanleiding voor het gemeentebestuur om dit beeld van de Engelse kunstenaar Barry Flanagan aan te schaffen. Voordat ‘Thinker on Rock’ ook echt een plek kreeg op het plein, waren ze in Utrecht jaren verder. De haas van Flanagan veroorzaakte een breed debat in de stad over kunst in de openbare ruimte.

Kunstenaar: Barry Flanagan. Thinker on Rock 1999/2002, Utrecht. Beeld in brons. Opdrachtgever: Gemeente Utrecht. Locatie: Utrecht, hoek Neude en Voorstraat.

Deze denkende haas is voor veel Utrechtenaren inmiddels een bekende. Flanagans ‘Thinker on Rock’ torent hoog uit boven de bezoekers en voorbijgangers op het kruispunt van het Neude en de Voorstraat.

18

kunst in de openbare ruimte

‘Het Neude heeft een langwerpige vorm waar heel goed een krachtig en figuratief beeld bij past’, licht Rimme Rypkema toe. Hij is werkzaam op de afdeling Culturele Zaken van de gemeente Utrecht en nauw betrokken geweest bij het debat. ‘Dit idee van West 8 – het bureau dat verantwoordelijk was voor de herinrichting van het plein – heeft de gemeente uiteindelijk op aanraden van de Adviescommissie Beeldende Kunst overgenomen. De zoektocht naar een beeld van ‘enige omvang’ – dat was een belangrijke randvoorwaarde – eindige bij ‘Thinker on Rock’ van Barry Flanagan. De aankoop van het beeld vormde het begin van een heftige discussie, aangevoerd door een groep Utrechtenaren die de lokale historie hoog in het vaandel hadden en de haas van Flanagan niet zagen zitten. Gepoogd is om via een ‘open inschrijving’ alternatieve beelden van lokale kunstenaars te vinden voor deze plek. Dit leverde geen bevredigende voorstellen op. Na een lange discussie

is uiteindelijk besloten een referendum te houden onder de Utrechtse bevolking. Naast de haas van Flanagan, konden twee andere kunstwerken worden gekozen. Flanagan kwam met ruime meerderheid uit de bus. Uiteindelijk is het beeld in bijzijn van de kunstenaar in 2002 geplaatst op het Neude. Conclusie? Het duurde allemaal lang maar we hebben wel het gevoel dat het kunstwerk inmiddels erg geliefd is in de stad Utrecht.’ De kunstenaar Barry Flanagan (geboren in Prestatyn, North Wales in 1941) is ook een bekende naam in de kunstcollectie van Bouwfonds. De beeldhouwer is bij het grote publiek vooral bekend om zijn hazen. ‘The Drummer’ is in 1994 aangekocht door de Bouwfonds Kunstcollectie. Sharon Oldenkotte-Vrolijk is conservator van de collectie en licht toe waarom. ‘Barry Flanagan is een belangrijke beeldhouwer die wij graag in onze internationale collectie wilden opnemen. Wij willen met de collectie een afspiegeling laten zien van de hedendaagse kunst, en daarin past Flanagan uitstekend. Hij maakt deel uit van een kunststroming die zich meer richt op de symboliek van het beeld dan op de vorm. Flanagan heeft een hele nieuwe generatie beeldhouwers geïnspireerd, waarvan ook verscheidene zijn vertegenwoordigd in de Bouwfonds kunstcollectie.’ The Drummer is momenteel in bruikleen gegeven aan het Stedelijk Museum van Actuele Kunst (S.M.A.K.) in Gent.

kunst in de openbare ruimte

19

Van drie locaties ➔ naar één

proces

verhuizen Consumentgericht ontwikkelen blijkt geen hype

Nieuws brengen vanuit voormalige autoshowroom auteur Christine van Eerd beeld Don Wijns

Wie ’s avonds over de Wibautstraat in Amsterdam rijdt, ziet felle kleuren schijnen vanuit de hal van de voormalige Renault-garage. In dit strakke pand – dat letterlijk transparantie uitstraalt – zijn sinds december 2004 BNR Nieuwsradio en Het Financieele Dagblad gevestigd. ‘Dit pand voldoet aan onze eisen om de multimediale strategie van de FD Mediagroep verder uit te bouwen’, vertelt manager interne zaken Henk Loves.

Henk Loves, manager interne zaken van FD Mediagroep

Nog steeds een issue? Van de oude situatie ... FD Mediagroep kent drie poten: print (Het Financieele Dagblad), radio (BNR Nieuwsradio) en online (FD.nl en BN.nl). Tot eind vorig jaar zaten ruim 250 medewerkers verspreid over drie locaties in Amsterdam. De wens om intensiever samen te werken én de behoefte aan een betere zichtlocatie waren aanleiding om op zoek te gaan naar iets nieuws. Bovendien liepen de huurcontracten af. Loves: ‘In de oude panden zaten we verstopt in achterkamertjes. We willen juist meer naar buiten treden. Op deze nieuwe locatie zijn we veel zichtbaarder.’ Het was een intensief zoekproject waarbij zo’n twintig panden de revue passeerden. Doorslaggevend was de ligging en de uitstekende bereikbaarheid. En de huurprijs was niet eens de hoogste. Etalage Tijdens een rondleiding wijst Loves op de oude structuur van de garage die bewaard is gebleven. ‘Parkeren is hier geen probleem, eigenlijk is het gebouw rond de parkeergarage gebouwd’, zegt hij. Op de begane grond de receptie, waar de telefonistes de meldingen van de BNR Nieuwsradioflitslijn noteren. Wie even moet wachten, kan een blik werpen in de studio.‘We hebben de radiozender in de etalage gezet. De redactie ziet de samenleving letterlijk langsrijden.’ De overige werkplekken bevinden zich op de tussenverdieping en op de eerste etage. Grote kantoortuinen, met glazen vergaderruimtes en her en der speciale gekleurde garderobemeubels verspreid; statafels in de buurt van printer en kopieerapparaat, die ook worden gebruikt voor snelle vergaderingen. ‘In dit gebouw kunnen we veel beter gasten ontvangen. Vroeger spraken we vaak elders af, maar nu vinden mensen het prettig om bij ons langs te komen.’ Elders in het pand komt binnenkort een fitnesscentrum, waarmee de FD Mediagroep vast van plan is te gaan samenwerken.

auteur Suzanne Witteman beeld Georges van Wensveen

Onder aanvoering van de toenmalige staatssecretaris Remkes was particulier opdrachtgeverschap een paar jaar geleden terug echt een hot item. Er werd veel onderzoek naar gedaan en met grote regelmaat is over dit thema gedebatteerd en geschreven. Niet verwonderlijk, want de opgave was groot. Van alle nieuwbouwwoningen moest in 2005 immers dertig procent door particuliere opdrachtgevers worden gebouwd. Nu de kruitdampen rond dit thema lijken te zijn opgetrokken, stelt NAW de vraag: ‘Is particulier opdrachtgeverschap nog steeds een item, of is het simpelweg in de vergetelheid geraakt?’

Hans Rosenhart, directeur Speciale Projecten Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Mediacafé Om van een garage een kantoor te maken, waren wel wat bouwkundige maatregelen nodig. Loves: ‘Het was een grote, hoge betonnen klankkast. Om de akoestiek te verbeteren zijn aan het plafond geluidspanelen bevestigd. Er is een klimaatbeheerssysteem aangebracht, kabels lopen onder de verhoogde vloer en de vloerpotten zijn verplaatsbaar. De medewerkers zijn unaniem enthousiast. Alleen de mensen van systeembeheer moesten even wennen aan het werken in zo’n grote open ruimte.’ Met ruim 3.600 vierkante meter is het totaal aan kantoorruimte iets minder dan ze hadden, maar het gebouw is veel efficiënter in te delen en dus is er meer effectief bruikbare oppervlakte. Maar het allermooiste moet nog komen, kondigt Loves aan terwijl hij naar een grote lege ruimte op de begane grond wijst. ‘Daar komt eind dit jaar een mediacafé en een auditorium, dat de mogelijkheid biedt om mensen te ontvangen en rechtstreekse uitzendingen vanuit het café te maken. Dat is dus de ultieme uitwerking van onze strategie om zichtbaar te zijn en het contact met onze doelgroepen te verstevigen.’ ... naar de nieuwe situatie.

20

verhuizen

proces

21

Jeanet Hacquebord, directeur Bouwpraktijkinnovatie

Karen de Klerk, senior beleidsadviseur Vereniging Eigen Huis

Welke conclusie we kunnen trekken? Dat marketing, kennis van de doelgroep, segmentatie en goede communicatie van groot belang zijn.

De groei van het aantal eigenbouwers is niet van de grond gekomen, omdat er onvoldoende kavels beschikbaar zijn.

‘Het onderwerp is zeker geen politiek issue meer’, reageert Hans Rosenhart, directeur Speciale Projecten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, op deze openingsvraag. ‘Maar de diepere bedoeling achter dit gedachtegoed van Remkes, namelijk kopers zoveel mogelijk bedienen in hun individuele wensen, is wel degelijk breed opgepakt door ontwikkelaars van woningen. Bouwfonds heeft in 1998 het concept Persoonlijk Wonen ontwikkeld. Dit concept is de afgelopen jaren in een groot aantal projecten geëxperimenteerd en geoptimaliseerd. Welke conclusie we nu na een aantal jaren kunnen trekken? Dat marketing van groot belang is, en daarop afgestemd een goede segmentering per doelgroep. En dat veel staat of valt met goede communicatie. Op basis van gesegmenteerde doelgroepen bieden wij woningen aan met een groot aantal standaard keuzemogelijkheden voor uitbreidingen, indelingsvarianten, uitrusting en afwerking.

Te weinig kavels Ook Karen de Klerk, senior beleidsadviseur bij Vereniging Eigen Huis, veert op uit haar stoel bij de stelling dat particulier opdrachtgeverschap achter de horizon aan het verdwijnen is. ‘De focus is wel aan het veranderen, maar het is nog wel degelijk een thema dat speelt. In de nota van Remkes is Vereniging Eigen Huis opgeroepen om een faciliterende rol te vervullen voor eigenbouwers. We zijn aan de slag gegaan om op allerlei manieren eigenbouwers te voorzien in met name hun informatiebehoefte. In theorie een gewenst initiatief maar we zijn ingehaald door de praktijk van alledag. De groei van het aantal eigenbouwers is niet van de grond gekomen, omdat er gewoonweg nog niet genoeg kavels beschikbaar zijn. De ontwikkeling van particulier opdrachtgeverschap kwam in de hoofden op gang, maar in de praktijk stagneert het. Maar het onderwerp mag zeker niet naar

22

proces

Op deze manier wordt 80 à 90 procent van de vraag gedekt. Wat resteert zijn zeer specifieke, individuele wensen, die wij zoveel mogelijk trachten te honoreren.’ Definitiekwestie Particulier opdrachtgeverschap is een ruim begrip. Ontwikkelaars praten vaker over consumentgericht ontwikkelen. Wat is nu eigenlijk het verschil? Bij particulier opdrachtgeverschap is de eindgebruiker eigenaar van de grond en heeft zelf ook de bouwclaim. Bij consumentgericht ontwikkelen is dat de ontwikkelende partij of de gemeente. In dat laatste geval speelt de consument een centrale rol, maar dan zonder formeel opdrachtgever te zijn. Bouwpraktijkinnovatie, bureau voor innovatiebevordering, heeft een aantal jaar geleden een inventarisatie gemaakt van de verschillende vormen van consumentgericht ontwikkelen. ‘Iedereen had het erover, wij

wilden wel eens weten waar het nu echt om ging’, verduidelijkt Jeanet Hacquebord van Bouwpraktijkinnovatie. ‘We hebben onderzoek gedaan onder ontwikkelaars en bouwers naar deze omslag van productgericht naar marktgericht denken. Daaruit zijn drie dimensies naar voren gekomen die iets zeggen over de manieren waarop consumenten keuzevrijheid krijgen: duidelijkheid, bedenktijd en invloed. Door deze drie dimensies centraal te stellen, zijn zeven benaderingen van consumentgericht ontwikkelen te benoemen. Deze lopen uiteen van een traditionele aanpak met keuzelijsten voor meer- en minderwerk tot een integrale aanpak waarin de consument echt co-maker is. Kennis van de doelgroep is altijd essentieel. De drie dimensies hangen trouwens nauw met elkaar samen. Zo moet je nooit te veel invloed geven, zonder duidelijkheid te bieden. Wij zijn ervan overtuigd dat je altijd consumentgericht moet bouwen.’

de achtergrond verdwijnen. Je zou kunnen zeggen dat de wal het schip heeft gekeerd. Er is een periode veel aandacht gevestigd op de wensen van de consument, op keuzevrijheid en zeggenschap, waardoor deze thema’s zijn gaan leven. Veel partijen hebben het opgepakt. Dat is alleen maar goed.’ Ieder zijn vak Wie is die consument eigenlijk die zijn eigen huis wil bouwen? Uit onderzoek blijkt dat de echte eigenbouwers maar een kleine groep vormen. Vaak zijn dit inwoners van perifere gemeenten, die zelf aannemer zijn of een handig familielid hebben. De overgrote groep consumenten wil niet alles zelf doen, maar wil wel optimale keuzevrijheid hebben. Uit onderzoek van de Vereniging Eigen Huis blijkt dat de gemiddelde eigenbouwers stellen zijn van begin veertig, HBO+, getrouwd, met kinderen en een bovenmodaal inkomen.

‘Eigenbouwers zijn vaak geen starters, maar eerder mensen die uit hun tweede of derde woning zijn gegroeid, die weten wat ze willen, goed geïnformeerd zijn en ook nog een financiële armslag hebben’, licht De Klerk toe. Van alle huizenkopers is er zeker ook een groep die echt niet alles wil kiezen en bedenken. ‘Ik weiger ook te geloven dan mensen op basis van zeggenschap een huis kopen. Het gaat om locatie, volume en woonomgeving. Zeggenschap is leuk, maar voor de meeste huizenkopers zeker geen selectiecriterium.’ Dit gedachtegoed sluit aan bij de aanpak van veel ontwikkelaars. Wel keuzevrijheid bieden, maar duidelijke grenzen stellen aan de ontwerpvrijheid van kopers. ‘Ik geloof niet in het zelf ontwerpen van huizen door particulieren’, stelt Rosenhart. ‘Daar ben ik duidelijk in. Ik vind dat de taak van de architect: ieder zijn vak. Wel willen wij de consument zoveel mogelijk laten kiezen.’

proces

23

Gonny Spooren, manager Wenswonen®

Men vindt het erg belangrijk om te weten wat de financiële consequenties van hun keuzes zijn. Logisch natuurlijk.

Er is een trend ingezet die we niet meer terug kunnen en willen draaien.

Kosten moeten helder zijn Met het concept Wenswonen® geeft bouwonderneming Heijmans de consument de gewenste keuzevrijheid. Gonny Spooren, manager Wenswonen®, is bij Heijmans verantwoordelijk voor het concept en licht toe: ‘Consumentgericht ontwikkelen en bouwen is een van de speerpunten van onze organisatie. Wenswonen® is een concept, dat kopers in staat stelt individuele woonwensen te realiseren. Wij maken projectmatig consumentgerichte ontwikkelingen haalbaar en betaalbaar. Met de Woonplanner®, een interactief, klantvriendelijk computerprogramma, worden kopers aan de hand meegenomen in het proces. Alle keuzes die ze maken, zijn meteen in beeld. In de marge loopt een kostenteller mee. Mensen vinden het erg belangrijk om te weten wat de financiële consequenties zijn van hun keuzes. Logisch natuurlijk.’ Dat Heijmans zowel een ontwikkelende als een bouwende

anders is geweest. Wat ik wel merk is dat het echt van de grond komen van particulier opdrachtgeverschap vaak afhangt van het enthousiasme van één bevlogen persoon. Het is vaak een wethouder, ontwikkelaar, corporatiedirecteur of gemeenteambtenaar die ervoor gaat. En die tegen de gevestigde orde ingaat. Een ietwat idealistisch persoon met een sterke visie. Die bevlogenheid, daar kan ik erg van genieten maar het is jammer dat succes daar nog zo van moet afhangen. In die zin hebben we nog een lange weg te gaan.’

24

proces

partij is, is misschien wel hun belangrijkste sleutel tot succes. Spooren: ‘Hierdoor zijn wij in staat het hele proces vanaf het begin helder in kaart te brengen. Ook financieel. Standaard gaan wij aan het begin van een project aan tafel met alle partijen. Voor gemeenten is hier een belangrijke rol weggelegd.’ Spooren duikt even terug in de tijd. ‘Door de Nota Mensen, Wensen, Wonen realiseren ook gemeenten zich dat we niet om consumentgericht denken heen kunnen. Het vergt wel een andere manier van werken en ook de rol van gemeenten verandert. Hoe zij omgaan met welstandseisen, bestemmingsplannen, stedenbouwkundige plannen, noem maar op, heeft veel effect op het slagen van een project. Wij merken dat gemeenten enthousiast zijn en hun huiswerk doen. Het is van belang om vroeg aan tafel te gaan zitten met de gemeenten. Zodat het voor iedereen vanaf het begin van het traject duidelijk is wat de gevolgen zijn als de consument keuze-

vrijheid krijgt. Ook architecten moeten wennen aan hun nieuwe rol. Kenmerkend voor architecten is dat ze graag hun eigen signatuur meegeven aan een woning en het totale plan. Door consumentgericht ontwikkelen verandert dit, woningen en projecten krijgen de signatuur van de koper. Sommige architecten hebben daar moeite mee, maar er zijn er gelukkig ook die inzien dat deze beweging niet zomaar een hype is en zich dus wel kunnen vinden in hun nieuwe rol.’ Bevlogenheid Zijn er nog meer sleutels tot succes aan te wijzen? ‘Vertrouwen hebben in de consument’, stelt De Klerk. ‘Door kopers te ondersteunen maar vooral te inspireren, kunnen er mooie woningen ontstaan. Het is echt te makkelijk om te zeggen dat ‘consumenten toch alleen maar die retro jaren dertig woning willen’, terwijl het aanbod van de afgelopen jaren nauwelijks

Opgave voor de toekomst Wat staat ons te wachten als het gaat om vormen van particulier opdrachtgeverschap? ‘Er is een trend ingezet die we niet meer terug kunnen en willen draaien. De consument is nu eenmaal mondig en kritisch.’ Hacquebord merkt op dat het niet alleen een verschijnsel is op de kopersmarkt: ‘Consumentgericht

ontwikkelen is ook een thema waar corporaties mee bezig zijn. Deze trend zal zich de komende jaren voortzetten. Dus ook de huurmarkt gaat de consument centraal zetten. Dan gaat het niet over eigendom, maar wel om het bieden van zeggenschap en maatwerk.’ De Klerk hoopt dat consumentgericht ontwikkelen, maar dan met name ook particulier opdrachtgeverschap, zal zorgen voor woningaanbod met meer diversiteit dan het huidige. ‘Collectief opdrachtgeverschap is misschien wel het antwoord. Met een groep consumenten samen opdrachtgever zijn. Het heeft misschien zijn imago nog niet mee, maar ik denk dat we er ver mee kunnen komen. Het is vooral ook voor starters interessant.’ Rosenhart ziet op zijn beurt vooral een opgave in de rol voor de aannemers weggelegd. ‘Aannemers zijn van nature nog te weinig klantgericht. Dat zit vooral tussen de oren. Maar ook de organisatie van het bouwproces moet anders om aan het toenemende aantal koperswensen tegemoet te

kunnen komen. Gelukkig komen daar steeds meer aannemers achter, is onze ervaring. Consumentgericht bouwen biedt mogelijkheden voor imagoverbetering van de bouwsector, maar zeker ook voor margeverbetering. En dat laatste blijft altijd een belangrijke trigger.’ ✏ [email protected]

Succesfactoren voor consumentgericht ontwikkelen: • Rekening houden met de locatie en de plaatselijke marktomstandigheden. • Goede kopersbegeleiding is essentieel. • Communicatie gedurende het proces is van groot belang. • Neem de klant alle zorgen uit handen. • Woonmarkten zijn heel regionaal, dus oplossingen verschillen per regio.

proces

25

de verandering

Henry Meijdam, burgemeester van Zaanstad

Slimme burgers en een interessante opgave auteur Suzanne Witteman beeld Don Wijns

‘Het grootste verschil met mijn oude baan is het contact met mensen.’ Aan het woord is de kersverse Zaanse burgemeester Henry Meijdam. Sinds het begin van dit jaar is hij burgervader van de gemeente Zaanstad. Hij was voorheen gedeputeerde bij de Provincie Noord-Holland. Besturen blijft besturen, maar dat deze twee banen toch erg van elkaar verschillen, ondervindt Meijdam dagelijks. ‘Echt contact met mensen, het klinkt wellicht als een cliché, maar ik vind het erg boeiend.’

Persoonlijk Wonen niet meer weg te denken Zeven jaar Persoonlijk Wonen, wat heeft dat opgeleverd? Binnen Bouwfonds MAB Ontwikkeling is klantgericht denken tussen de oren gaan zitten. Persoonlijk Wonen is geen los concept dat aangeboden wordt, het is als het ware opgegaan in de organisatie. Barbara van den Bree, Hoofd Verkoop en Marketing in de regio Zuid-West te Delft, licht toe hoe ze in deze regio omgaan met consumentgericht ontwikkelen. ‘Waar we zeven jaar geleden begonnen met Persoonlijk Wonen als concept is het nu binnen de organisatie compleet opgenomen. Sterker nog, ik durf wel te stellen dat we al onze projecten ontwikkelen volgens het concept Persoonlijk Wonen. Waar dat in het kort op neerkomt? De koper centraal zetten en per doelgroep voldoende keuzemogelijkheden bieden. Om welke keuzes het dan gaat, verschilt per project. Dat hangt af van de locatie, het prijsniveau, maar ook van de markt. Standaard is dat we een aantal variaties in woningtype aanbieden, die desgewenst kunnen worden aangevuld met opties. Kopers kiezen zo het huis van hun dromen en dat is altijd een persoonlijke keuze. Wat we heel duidelijk hebben gemerkt de afgelopen jaren, is dat het aantal keuzes wel overzichtelijk moet blijven.

26

proces

Als er teveel te kiezen valt, ontbreekt het totaalbeeld en dit waarderen consumenten niet. Het aanbieden van een aantal varianten, met een bijbehorend kostenplaatje, zorgt ervoor dat het maken van keuzes inzichtelijker wordt. Dit spreekt onze kopers erg aan. Het lijkt misschien een afzwakking van het oorspronkelijke idee, maar het is wel wat de mensen willen. Wij doen voortdurend marktonderzoek en we verkopen onze woningen zelf. Daardoor toetsen we steeds het concept aan de praktijk. Hierdoor weten we goed wat consumenten wensen. Een bijkomend, maar erg belangrijk voordeel van het uitwerken van een beperkt aantal variaties is dat je in de communicatie-uitingen al kunt laten zien hoe het eruit komt te zien. Dat kan niet als je echt alles vrij laat. Advertenties bijvoorbeeld, werken het beste als je simpelweg kunt laten zien hoe de woning en de woonomgeving eruit komen te zien. Kopen is een emotioneel proces, waarbij de klanten willen zien wat ze zelf kopen, maar ook wat hun buren kopen. Bouwfonds MAB zet met Persoonlijk Wonen heel duidelijk in op het bieden van keuzemogelijkheden, dit concept is binnen de organisatie echt niet meer weg te denken.’

In 2004 vertrok de voormalige burgemeester Ruud Vreeman naar Tilburg en Zaanstad ging op zoek naar een nieuwe burgemeester. Meijdam kreeg het verzoek mee te doen aan de sollicitatieprocedure. Meijdam: ‘Er werd me verteld dat een aantal partijen in het Zaanse het prettig zou vinden als ik mee zou doen. Dat is natuurlijk positief om te horen en heeft mij eerlijk gezegd wel over de streep getrokken. Het gaf me vertrouwen.’ Meijdam nam de stap, schreef een brief en werd samen met nog een kandidaat geselecteerd voor een gesprek met een vertrouwenscommissie. Vervolgens heeft de gemeenteraad zich uitgesproken en kwam hij als winnaar over de streep. ‘Gekozen burgemeester dus. Ik was er erg blij mee. Ik had het op zich nog prima naar mijn zin bij de provincie. Maar zoals velen zullen herkennen, als je eenmaal in de race bent, wil je gewoon winnen.’ Diversiteit spreekt aan Op de vraag of Meijdam altijd al een burgemeesterpost heeft geambieerd antwoordt hij ontkennend. ‘Nee, de situatie heeft me verleid. Zaanstad is een gemeente die bestaat uit kleine dorpskernen enerzijds en een stad anderzijds. De problematiek en onderwerpen waar je als burgemeester mee te maken krijgt, zijn divers en dat spreekt me aan. De grootstedelijke opgave van Zaanstad vind ik bijzonder boeiend. Ik had er vanuit de provincie wel al zijdelings mee te maken en nu natuurlijk heel direct. Wat er allemaal speelt? Er ligt een woningopgave van 8.000 woningen voor de

komende jaren, de economische structuur verdient een impuls en niet te vergeten ons centrumproject Inverdan. Ik houd ervan bergen te beklimmen, er moet wel wat te doen zijn.’ Geen eendagsvlieg In januari ging Meijdam van start, midden in een lopende bestuursperiode. ‘Dat was natuurlijk lastig, maar al mijn nieuwe collega’s en ook de Zaanse inwoners hebben mij vanaf het begin een heel welkom gevoel gegeven. Een extra uitdaging vind ik het om als liberale burgemeester aan het roer te staan, nadat decennia lang sociaal democratische burgemeesters mij zijn voorgegaan. Wat ik anders zal doen? Laat ik het zo zeggen, ik geloof erg in het eigen kunnen van mensen.’ Momenteel is Meijdam on tour langs alle wijken in de gemeente. Alle negentien gaat hij af. ‘Ik praat met mensen, hoor wat ze bezig houdt, welke dingen er spelen. Dit contact vind ik erg belangrijk. Ik merk namelijk dat de burgers zich over het algemeen niet verbonden voelen met hun bestuurders. Dat is natuurlijk een landelijk thema, maar speelt hier zeker ook. Ik probeer te horen wat er speelt om daar vervolgens echt iets mee te doen. Het moet geen eendagsvlieg zijn. Of je doet er iets mee, of je vertelt ze dat je er niets mee kunt doen. Dat is ook een optie. Als je maar duidelijk bent. Dat bedoel ik ook met geloven in het eigen kunnen van mensen. De overheid hoeft niet alles te regelen of op te lossen. Mensen zijn veel slimmer dan bestuurders wel eens denken.’

de verandering

27

beleid

Skyline van Apeldoorn

Steeds meer steden voeren hoogbouwbeleid

Niet hoger dan de kerktoren auteur Anne Luijten beeld Luuk Kramer en Anita Tjong

De tijd is er rijp voor, zeggen ze in Utrecht en Apeldoorn. Beide steden voerden een intensief maatschappelijk debat over hoogbouw, en merkten dat de angst grotendeels is verdwenen. In München is een stadsdebat gevoerd over nieuwe hoogbouw in relatie met de hoogte van de Frauenkirche. Hoogbouw lijkt zo onderhand een breed geaccepteerd verschijnsel te zijn, en niet alleen in de grote steden Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Maar ís dat ook zo, en wat kun je als stad doen om aan de gevoelens die in de stad leven tegemoet te komen? Met een nieuw stadssilhouet krijgt een stad immers niets minder dan een nieuwe identiteit? En het open landschap, is dat wel gebaat bij de nieuwe, forse torens die in veel middelgrote steden in rap tempo aan de horizon lijken te verschijnen?

28

beleid

In München was het even slikken voor het gemeentebestuur. In een referendum sprak een nipte meerderheid van de bevolking zich uit tégen hoogbouw. De komende jaren mag er in de Beierse hoofdstad niet hoger worden

zomer, van 146 meter hoog. Men schrok van de toren die de Frauenkirche als dominante in het stadsbeeld van haar troon leek te stoten. Dat twee andere nieuwe torens, de Highlighttowers, hét nieuwe baken van München vanaf

‘De maatschappelijke acceptatie van hoogbouw is beduidend groter’ gebouwd dan de beeldbepalende Frauenkirche, die 99 meter hoog is. Vergevorderde ontwikkelingstrajecten moesten worden gestopt: hoe betrouwbaar is München eigenlijk nog voor investeerders, vraagt Guido Breuer, hoofd projectontwikkeling van de Beierse vestiging van Bouwfonds Immobilienentwicklung, zich af. Hij schetst het beeld van een stad die verdeeld is tussen traditie en moderniteit, de tegenstelling tussen Laptop und Lederhosen. ‘Eigenlijk was het een hele nipte meerderheid die tegen was. De uitslag was 51 om 49 procent. Maar de gemoederen liepen hoog op, men was uitgesproken voor of tegen, een middenweg was er niet.’ Naast de sterke traditionele inslag van veel Münchenaren en de effectieve lobby van de conservatieve oud-burgemeester Grünewitter, speelt ook de bestaande hoogbouw een rol in de tegenstand, meent Breuer. De directe aanleiding voor het referendum was het gereedkomen van de Hines-toren afgelopen

de snelweg zijn geworden, en ook nog eens het zicht in de belangrijkste historische straten van de stad domineren, is veel Münchenaren in het verkeerde keelgat geschoten. Daar komt nog eens bij dat het grootste deel van de nieuwe kantoortorens leeg staat, en zo aanzienlijk bijdraagt aan het leegstandspercentage van kantoren in München van tien procent, het hoogste ooit. ‘De mensen vragen zich af waarom al die nieuwe torens eigenlijk nodig zijn’, zegt Guido Breuer. ’n Tikkeltje minder In Nederland lijkt ondertussen de heftige maatschappelijke weerstand zoals die in München heerst, tot bedaren te zijn gekomen, aldus Jan Laan. Laan is vice-voorzitter van de Stichting Hoogbouw, dat vorig jaar haar twintigjarig jubileum vierde. De Stichting Hoogbouw is opgericht met als doel hoogbouw in Nederland maatschappelijk aanvaardbaar te

maken, en heeft altijd ingezet op hoogbouw als middel om stedelijke concentratie te bereiken en effectief om te gaan met de schaarse ruimte door middel van meervoudig ruimtegebruik. In twintig jaar tijd is er zeker veel veranderd, vindt Laan. ‘De maatschappelijke acceptatie van hoogbouw is nu beduidend groter. Maar hoogbouw heeft ook een eigen plek verworven in de stedenbouw en architectuur. In de centra van de grote steden is het een geaccepteerd verschijnsel, waar je wonen en werken, voorzieningen en openbaar vervoer-infrastructuur kunt combineren. Het zijn inmiddels bijna ‘logische’ plekken voor hoogbouw.’ De Stichting Hoogbouw is niet voor hoogbouw op álle plekken. ‘De stedelijke centra kunnen het hebben, hoewel je goed moet kijken wat hoogbouw met je historische kern doet. Plaats de hoogbouw altijd zorgvuldig ten opzichte van historische torens en andere bakens.’ Een nieuwe trend lijkt te zijn dat veel middelgrote steden hoogbouw inzetten om aan hun stadsranden nieuwe (kantoren)centra te laten ontstaan. Een trend waar Laan niet onverdeeld blij mee is. ‘Hoogbouw in de periferie brengt zijn eigen problemen met zich mee. Zo’n hoge kolos heeft een enorme impact op het landschap, zeker in ons open, doorgaans weinig geaccidenteerde landschap. De dominantie van een toren reikt visueel heel ver door. Als ik door het Friese land rijd en van verre die nieuwe

beleid

29

Skyline van Utrecht

Hong Kong

New York

Parijs

‘Hoogbouw in de periferie heeft een enorme impact op het landschap’ toren in Leeuwarden zie, dan vraag ik me echt af of het niet een tíkkeltje minder kan.’ Architectuur kan dan trouwens een groot verschil maken, vindt Laan. ‘Een slanke toren wordt toch als minder ‘fors’ ervaren dan een wat meer plomper geval.’ Een andere trend die Jan Laan signaleert is dat steeds meer gemeenten beleid ontwikkelen over hoogbouw. Men wil niet meer ad-hoc, per aanvraag of opgave een beslissing moeten nemen, maar een visie ontwikkelen op de gehele stad. Absoluut noodzakelijk, vindt Laan, hoewel het eigenlijk

30

beleid

nog beter zou zijn als er op regionaal niveau beleid zou worden gevoerd, gezien de impact van perifere hoogbouw op het omringende landschap. Draagvlak Een gemeente die momenteel druk bezig is met het ontwikkelen van beleid over hoogbouw, is Apeldoorn. Ook deze stad kreeg met name bij (kostbare) herstructureringsopgaven steeds vaker de vraag hoe hoog er mocht worden teruggebouwd. ‘Om iedere keer ad-hoc te

moeten reageren, óók op de maatschappelijke commotie die vaak ontstaat, dat schiet niet echt op als je met de stad aan de slag wilt’, zegt wethouder ruimtelijke ontwikkeling Marja van der Tas. Apeldoorn nam de maatschappelijke discussie serieus – ‘uiteindelijk is draagvlak belangrijker dan beleid’, aldus Van der Tas. De gemeente heeft het lokale architectuurcentrum opdracht gegeven om een aantal debatten over hoogbouw te organiseren. ‘Een paar jaar geleden had dit nog absoluut niet gekund. Maar de tijd lijkt rijp om met elkaar op

Londen

‘Het effect van hoogbouw gaat vooral over zichtlijnen op afstand’ een zinnige, inhoudelijke manier over voors en tegens te praten. De beladenheid is eraf, het gaat niet meer alleen over mooi of lelijk.’ Een belangrijke conclusie van de zojuist afgesloten debattenreeks is voor Van der Tas dat Apeldoorn niet meer bang lijkt te zijn voor hoogbouw. ‘Er waren geen heftige discussies en de zalen zaten niet bomvol. Er waren geen zware tegenstanders tegen onze voornemens om beleid te ontwikkelen voor hoogbouw. De discussie was duidelijk het stadium van onderbuikgevoelens voorbij en kreeg echt

inhoud.’ Belangrijk daarbij was de input van een breed scala van externe deskundigen, zoals vertegenwoordigers van marktpartijen, architecten en stedenbouwkundigen, een medewerker van het Nederlands Architectuur instituut en van de Stichting Hoogbouw. Van der Tas: ‘Wij hebben echt geléérd van deze bijeenkomsten.’ En anders dan in München heeft Apeldoorn een positief voorbeeld uit het recente verleden. Eerder was de tegenstand tegen de nieuwe torens van het belastingkantoor behoorlijk stevig. Inmiddels is een

van de torens gereedgekomen en blijkt het allemaal wel mee te vallen. ‘Men ziet dat zo’n toren ook mooi kan zijn. Bovendien ontdekken mensen dat het effect van hoogbouw vooral gaat over zichtlijnen op afstand. Kom je dichterbij een hoog gebouw dan is het effect veel minder. Veel tegenstanders bevonden zich toch in de directe nabijheid van het belastingkantoor en zij vinden de verwachte negatieve effecten nu alleszins meevallen.’ De inzet van het Apeldoornse bestuur is de norm dat niet hoger mag worden gebouwd

beleid

31

Skyline van Zwolle

Nieuw landmark voor Zwolle dan het hoogste punt op de Veluwe. Gezien de hoogteverschillen in de stad zal per locatie de maximale hoogte variëren, maar de nieuwbouw zal niet boven het Veluwemassief uit mogen prikken. Tijdens de debatten verraste het Van der Tas dat deze norm geen dwingende rol speelde. Kennelijk is het maximale plafond geen echt item meer. Maar nog belangrijker dan de precieze hoogte vindt Van der Tas het uitgangspunt dat vooral naar kwaliteit zal worden gekeken. Van der Tas: ‘Dat betekent bijvoorbeeld dat hoogbouw alleen op specifieke plekken in de stad mag komen. Daar waar het echt een toevoeging aan de stad kan betekenen. Bovendien stellen we: hoe hoger het gebouw, en dus hoe zichtbaarder, des te hoger de kwaliteit moet zijn. Zo’n gebouw moet echt iets te betekenen hebben voor de stad, zowel in de lucht als op de grond.’ Nieuw stadshart In Utrecht zijn ze inmiddels al een stap verder. De gemeenteraad heeft voor de Domstad begin dit jaar een hoogbouwvisie vastgesteld. Een aantal jaar geleden werd het UCP-plan van Riek Bakker voor het stationsgebied nog door de bevolking afgewezen, mede door de forse hoogbouw die het plan in de directe nabijheid van de Domtoren mogelijk maakte. De aanvraag van de Rabobank om bij het Centraal Station hoger te bouwen dan de Domtoren, vormde

32

beleid

de aanleiding om, samen met de bevolking, opnieuw te kijken welke kansen en beperkingen er voor hoogbouw zouden moeten gelden. Net als in Apeldoorn is nadrukkelijk het debat met de bevolking aangegaan, onder meer door

Zone linkt de binnenstad aan het nieuwe stadsdeel ten westen van de stad, waarbij op het grenspunt tussen beiden, ter hoogte van de A2, het nieuwe Centrum Leidsche Rijn zal komen. In dit nieuwe centrum mogen de bomen

‘Oude hoge torens zijn vaak maatgevend voor nieuwe hoogbouw’ een publieke discussie-avond, een openbare hoorzitting met externe deskundigen en het openen van een interactieve website. Etienne Salet, projectleider Hoogbouwvisie bij de Dienst Stadsontwikkeling, maakte het proces van dichtbij mee. Ook hij constateert dat de tijd er rijp voor was. ‘Er wordt veel genuanceerder gedacht dan een aantal jaar geleden, zowel bij de bevolking als bij de plannenmakers. Tegelijkertijd zie je een duidelijke behoefte, zowel aan hoogstedelijk wonen, als bij zakelijke dienstverleners die zich met een mooi gebouw willen profileren.’ De nieuwe zorgvuldigheid heeft duidelijk een plek gekregen in het beleid. De Utrechtse hoogbouwvisie verdeelt de stad in drie soorten gebieden, waarbinnen verschillende kwaliteiten en bouwhoogtes zijn benoemd. Hoogbouw wordt geconcentreerd in de ‘Centrale Zone’, die loopt tussen de westkant van het CS naar de Leidsche Rijn. De Centrale

letterlijk tot in de hemel reiken, de bouwhoogte is er volledig vrij gelaten. Etienne Salet: ‘De maximale bouwhoogte in de bestaande stad, bij het CS, is gerelateerd aan de 112 meter hoge Domtoren en mag niet hoger dan 90 meter worden. Het Centrum Leidsche Rijn, boven op de A2, wordt een groot, nieuw stadshart. Hoogbouw markeert die hoogstedelijke functie en maakt de plek bij wijze van spreken al vanaf Amsterdam zichtbaar.’ Hoe men aankijkt tegen het beleid ten aanzien van hoogbouw wisselt per gemeente. In verschillende steden gaan bestuurders in debat met bewoners om aan hun gevoelens tegemoet te komen. Oude hoge torens, als de Dom in Utrecht of de Frauenkirche in München, zijn vaak maatgevend voor nieuwe hoogbouw. Standaard oplossingen zijn er, zeker als het gaat om hoogbouw, niet. Het gaat altijd om maatwerk. ✏ [email protected]

In Zwolle realiseert Bouwfonds MAB Ontwikkeling momenteel een kantoor voor ABN AMRO. Het gebouw ligt aan de A28 en kan met recht een markant gebouw worden genoemd: een honderd meter hoge toren vormt een nieuwe landmark voor Zwolle. Zowel de Zwolse gemeenteraad als de Provincie Overijssel wilde op deze plek graag een nieuwe poort naar Zwolle als moderne woon- en werkstad. Niet iedereen was het daarmee eens. Ruud Berkhout, directeur Bouwfonds MAB Ontwikkeling, is enthousiast over het bijzondere ontwerp én over de samenwerking met de gemeente. Geheel van een leien dakje verliep het proces niet, omdat de Vereniging Vrienden van de Stadskern bezwaar maakten tegen de nieuwe toren. In hun ogen vormt de nieuw te realiseren IJsseltoren een concurrent voor de ‘Peperbus’, de bekende Zwolse kerktoren, en is het gebouw daarmee een inbreuk op het beschermde stadsgezicht. Eyecatcher Ruud Berkhout: ‘Er is geprocedeerd tot aan de bestuursrechter. Van het begin af aan is de gemeente echter duidelijk geweest. Zij wilden graag een gebouw dat de toon zou zetten op deze locatie, de A28-zone. Het is een voormalig industrieel gebied, dat nu volledig geüpgraded wordt. De gemeente vroeg Bouwfonds MAB in 2000 om op deze plek een smaakmakend gebouw neer te zetten. Men wilde een echte eyecatcher dat deze locatie de uitstraling van een nieuw centrumgebied zou geven. Over het ontwerp van PPKS Architects uit Chicago was men heel enthousiast. Alle procedures zijn met grote zorgvuldigheid doorlopen en de gemeente heeft van het begin af aan dit concept ondersteund.’ Het gebouw voor de ABN AMRO organisatie is het eerste gebouw op deze ontwikkelingslocatie. Voor de 35.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak is een oplossing gevonden in een gebouw dat bestaat uit een podiumgebouw met daar bovenop de 100 meter hoge toren en twee lagere kantoren. Niet alleen is de architectuur van hoogwaardige kwaliteit – ABN AMRO vroeg om een kantoor met ‘hoofdkantooruitstraling’ –

maar ook het kantoorconcept is hoogwaardig en innovatief. In het podiumgebouw zijn servicefuncties gesitueerd, zoals het bedrijfsrestaurant en vergaderfaciliteiten. Het bestaat uit twee lagen en vormt de centrale entree tot de toren en de andere kantoren. Onder het podiumgebouw kan worden geparkeerd. Ambities Berkhout: ‘De gemeenteraad was unaniem van mening dat dit gebouw op deze plek moest komen. Het was ook niet zo dat er in Zwolle een heftige maatschappelijke discussie speelde van voor of tegen. Het was eigenlijk alleen die ene vereniging die tegen was en met zijn bezwaren naar de rechter is gegaan. Maar de IJsseltoren komt op een locatie die twee kilometer van de Peperbus en de binnenstad af ligt. In dit perifeer gelegen, goed bereikbare gebied, wordt een nieuw centrumgebied ontwikkeld. Met de nieuwe toren wordt het gebaar gemaakt van ‘hier gaat het gebeuren’. Zwolle krijgt er een nieuw dynamisch gebied bij, waar het haar ambities als hoogwaardige kantorenstad waar kan maken.’

beleid

33

De Beurs van Berlage als architectuur hoogtepunt Amsterdam

Elk obstakel is een kans...

Architectuurexcursie Zaterdag 6, 13 en 20 augustus 2005 Tussen 1898 en 1903 bouwde H.P. Berlage (1856-1934) ‘zijn’ beursgebouw in opdracht van de gemeente Amsterdam. Het was zijn eerste echt grote opdracht die hem tevens wereldfaam zou brengen. Hoewel de meningen over het gebouw sterk uiteenliepen, heeft dit gebouw ervoor gezorgd dat Amsterdam rond 1900, na een lange periode van stilte weer de aandacht trok van de internationale architectuurwereld. De Beurs is een belangrijk architectonisch hoogtepunt en kent een interessante geschiedenis.

BOEi, VOOR DUURZAME HERBESTEMMING VAN INDUSTRIEEL ERFGOED

Postbus 15 3870 DA Hoevelaken (033) 243 95 35 [email protected] www.BOEi.nl

Tegenwoordig wordt de Beurs beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland, waarvan de Amsterdamse School de eerste grote stroming is. In 1903 opende de Beurs, toen nog Koopmansbeurs genaamd, haar deuren. Het in bakstenen opgetrokken, sober vormgegeven gebouw heeft een totale lengte van 141 meter, maar voegt zich makkelijk in de historische stadsstructuur. Baksteen was niet alleen goedkoop, maar maakte ook een monumentaal in- en exterieur mogelijk. De gevels worden nergens onderbroken door beeldhouwwerk of versiering. De gesloten, massieve muren, waar menig bezoeker aan Amsterdam nieuwsgierig langs wandelt, staan in contrast met het levendige silhouet van torens en topgevels. De bakstenen muren symboliseerden de democratische samenleving: ‘als enkeling nietig, als massa een macht’. Dichter Albert Verwey werd door Berlage gevraagd om het decoratieprogramma voor de Beurs uit te denken. Beeldhouwers en

schilders die hieraan meewerkten waren Jan Toorop, Richard Roland Holst, Antoon Derkinderen, Joseph Mendes da Costa en Lambertus Zijl. Een ieder van deze kunstaars was op eigen gebied verantwoordelijk voor vernieuwing. Door deze samenwerking tussen verschillende kunstdisciplines werd de Beurs uiteindelijk een ‘Gesammtkunstwerk’. Een kunstvorm die gericht is op de gemeenschap en dus van toepassing is in openbare gebouwen zoals de Beurs. De architectuur, schilder- en beeldhouwkunst vullen elkaar aan. Aan deze gedachte lag een socialistische denkwijze ten grondslag.

Tijdens uw bezoek vertelt de gids u over de geschiedenis en architectuur van het gebouw en bezoekt u de verschillende Beurszalen. U bezichtigt zowel het exterieur als het interieur.

Na de opening namen handelaren in goederen, effecten, graan, scheepsvrachten en valuta de Beurs direct in gebruik. Nog steeds luidt de Beursklok dagelijks rond 09.00 uur ten teken dat de handel gaat beginnen. Vanaf 1987 doet het gebouw dienst als muziekzaal en evenementenlocatie, met als hoogtepunt het huwelijk tussen Prins Willem-Alexander en Prinses Maxima in 2002.

Totale kosten voor dit arrangement zijn € 37,50. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel o.v.v. Beurs van Berlage + datum. Na betalingsontvangst krijgt u circa twee weken voor de aanvangsdatum schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

Aanmelden Aanmelden kan op 3 manieren: • Telefonisch: door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. • Schriftelijk: door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel, De Erven 2, 1151 AS Broek in Waterland. • Per e-mail: [email protected].

Programma Het programma ziet er in tijdschema als volgt uit: 13.30 – 14.00 Ontvangst met koffie/thee en gebak bij het NH Barbizon Palace Hotel te Amsterdam. 14.00 – 15.00 Inleidende dialezing door een kunsthistoricus van Artifex over de visie van H.P. Berlage, de bouwgeschiedenis en de architectuur van het beursgebouw. 15.00 – 15.30 Korte wandeling naar de Beurs van Berlage. 15.30 – 17.00 Rondleiding door de Beurs van Berlage.

excursie

35

markt

Slowakije

Nieuwe tijden, nieuwe kansen auteur Arjan Kaashoek beeld Peter van Breukelen

Warschau

Berlijn Amsterdam Nederland Duitsland

Polen Praag Tsjechië Wenen Oostenrijk

36

markt

Slowakije Bratislava Boedapest

Hongarije

In het communistische tijdperk had Slowakije, een land met ruim vijf miljoen inwoners, een grote woningbouwproductie. Na de omwenteling zakte die aanvankelijk in, om nu weer voorzichtig aan te zwellen. De opbloeiende economie zorgt voor een groeiende middenklasse die zich wat meer kan veroorloven. Zij willen zo snel mogelijk weg uit de Panelbau. Een grotere woning en stijgende woonlasten strijden om de voorrang.

Slowakije is sterk in ontwikkeling. Van oudsher is het land sterk in de metaalindustrie, met name de autoproductie. Nu het land een open markteconomie heeft gekregen, is het ook deze sector die buitenlandse investeerders trekt. Er is immers al een uitgebreid machinepark aanwezig en er zijn voldoende arbeidskrachten met de nodige vaardigheden. Extra aantrekkelijk is dat de loonkosten er circa dertig procent lager liggen dan in Noordwest-Europa. Dat maakt het land interessant voor de productie van arbeidsintensieve producten die in grotere series worden gemaakt, zoals laswerk en assemblage. Inmiddels hebben Kia en Citroën er fabrieken geopend, net als Volkswagen, de eigenaar van Skoda. Deze opbloei van de economie zorgt voor een groeiende middenklasse, die zich wat meer kan veroorloven. Een andere aanjager van de woningmarkt is de hypothecaire lening.

Aanvankelijk was dit nieuw voor Slowakije als ex-communistische staat, maar inmiddels zijn er bijna net zoveel mogelijkheden als in Nederland. De Slowaakse woningmarkt laat zich slecht vergelijken met de Nederlandse. ‘Je vergelijkt

50.000 euro heb je een prima appartement in de hoofdstad.’ De helft van de woningen is gestapeld. Een ander groot verschil is dat meer dan negentig procent van de woningmarkt uit koopwoningen bestaat. Het grote aantal eigen woningen en de afwezigheid van een sociale huursector heeft alles te maken met de oude

‘Slowaken hechten sterk aan een groot huis, in elk geval veel kamers’ appels met peren’, vindt Hans-Hugo Smit. Hij is marktonderzoeker bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling en heeft Tsjechië en Slowakije als werkterrein. ‘In Nederland hebben we een productie van 60- tot 70.000 woningen per jaar; in Slowakije zijn het er niet meer dan 15.000! Ook het prijsniveau is onvergelijkbaar. Voor

Panelbau, waar het land in de communistische tijd heel productief mee vol is gezet. Na de omwenteling zijn deze staatswoningen geprivatiseerd, vaak door ze aan de zittende bewoners te verkopen. Omdat de woningen in slechte technische staat verkeerden en voor een groot deel al afgeschreven waren, konden de

markt

37

Slowaken zijn gewend aan zeer lage woonlasten, maar willen wel zo snel mogelijk een betere woning bewoners ze voor een appel en een ei kopen. Een ander deel van de Panelbau bestond uit corporatiewoningen, die iets beter waren en tegen de restwaarde zijn verkocht. Circa dertig procent van de Slowaken woont nog in de Panelbau. Enerzijds is men gewend aan de zeer lage woonlasten. Anderzijds is de wens groot om zo snel mogelijk een betere woning te krijgen, zodra het inkomen het toelaat. Kloof De verwachting van Smit is dat de vraag naar woningen sterk zal toenemen zodra de

38

markt

economie verder aantrekt en het inkomen stijgt. Daarbij is overigens wel sprake van een enorme kloof tussen de hoofdstad Bratislava, een stad zo groot als Den Haag, en de rest van Slowakije. Enkele cijfers: de werkloosheid in Slowakije was vorig jaar achttien procent, maar in de regio Bratislava slechts ongeveer drie procent. In deze regio wordt bijna dertig procent van het bruto nationaal product verdiend. De huizenprijzen verschillen dus ook sterk, net als de bouwproductie. Met name in de provincie bouwen veel Slowaken hun woning zelf. Dorpsbewoners en familieleden helpen elkaar met hun woningen.

Daardoor kan het overigens wel jaren duren eer de woning af is. Overal in het land zijn onvoltooide huizen te vinden. Veel kamers Een andere woningmarkt betekent ook andere woonwensen. Als marktonderzoeker probeert Hans-Hugo Smit die wensen boven water te krijgen. ‘Vaak is er in Slowakije sprake van particulier opdrachtgeverschap of van kleine plukjes projectontwikkeling. In die gevallen is de koper ook opdrachtgever en is dus wel duidelijk wat hij wil. Bij de ontwikkeling van iets grotere projecten is de bewoner niet vooraf

Qua woningmarkt is er een enorme kloof tussen Bratislava en de rest van Slowakije bekend en daar ligt het een stuk moeilijker. Je zou kunnen kijken naar wat andere projectontwikkelaars doen. Maar er zijn in Bratislava heel veel kleine projectontwikkelaars en

VROM zo’n onderzoek op landelijk niveau. In Slowakije gebeurt dat niet en dat zou voor een private partij ook onbetaalbaar worden. Daarom zouden we het daar op lokaal niveau

‘Het grondbezit is sterk versnipperd’ branchegegevens ontbreken. Bovendien kom je zo geen nieuwe markten en doelgroepen op het spoor. Een betere methode vind ik een woningbehoeftenonderzoek. In Tsjechië doen we daar momenteel goede ervaringen mee op. In Nederland doet het Ministerie van

kunnen doen, voor een specifiek project.’ Egon Steuer is managing director Central Europe bij Bouwfonds Property Development en stuurt de ontwikkelingsmanagers in diverse Centraal Europese landen aan. Hij kan inmiddels uit eigen ervaring al een aantal

overeenkomsten en verschillen met de Nederlandse woonconsument noemen: ‘Verhoudingsgewijs zijn Nederlanders vaak tevreden met een wat kleinere woning. Slowaken hechten sterk aan een groot huis. Als dat financieel niet haalbaar is, willen ze in elk geval veel kamers. Zo zie je daar veel driekamerwoningen van rond de vijftig, vijfenvijftig vierkante meter. De woonkamer mag dan wel wat kleiner zijn, als het moet. Verder willen veel Slowaken graag een grote hal. Wij vinden dat een trap kostbare ruimte inneemt. In een Slowaakse woning moet je de trap niet wegmoffelen, zij willen juist

markt

39

Joint venture Dona Development Bouwfonds Property Development heeft samen met Kondor Wessels Deutschland een joint venture in Slowakije opgericht onder de naam Dona Development. Met de bouw van het eerste project, 150 woningen in Bratislava, is inmiddels gestart. Hiermee is Bouwfonds Property Development voor het eerst actief op de Slowaakse woningmarkt. Het samenwerkingsverband is tot stand gekomen na bemiddeling van de Nederlandse en Slowaakse ministeries van volkshuisvesting. Bouwfonds werd geselecteerd, samen met Kondor Wessels. Beide partijen richtten voor dit plan de joint venture Dona Development s.r.o. op, elk met een vijftig procentbelang. De Nederlands-Slowaakse onderneming ‘de Bondt Trencin s.r.o.’ verzorgt de uitvoering van het woningbouwproject in Bratislava, eengezinswoningen en appartementen in de nabijheid van een nieuwe Volkswagenfabriek. Aanvankelijk was Volkswagen zelf betrokken bij deze nieuwbouwwijk, maar inmiddels heeft de autofabrikant er geen bemoeienis meer mee. Wel zijn de woningen behoorlijk gewild onder veel medewerkers van de fabriek, die de nabijheid van wonen en werken

waarderen. Inmiddels is vijftig procent van de woningen verkocht. Het succes van het eerste woningbouwproject en de economische ontwikkeling van Slowakije rechtvaardigen de ambitie om van Dona Development een belangrijke speler op de Slowaakse woningmarkt te maken. De acquisitie wordt opgezet in samenwerking met lokale partijen en personen. Ook worden eigen medewerkers aangetrokken. Per begin mei is een nieuwe ontwikkelingsmanager in dienst getreden met de opdracht om nieuwe locaties te werven in Bratislava en andere grote steden als Zilina en Trnava. De eerste stappen in oostelijk Europa zette Bouwfonds Property Development via Tsjechië, een land dat zich vanwege de gezamenlijke geschiedenis goed laat vergelijken met Slowakije. Na Slowakije wordt binnenkort ook in Hongarije een kantoor geopend. De activiteiten in Centraal Europa zijn redelijk ambitieus – volgens de huidige plannen moeten er in het jaar 2009 tot duizend woningen per jaar gebouwd worden. Bouwfonds Property Development en haar partners hebben al meer dan 15 jaar goede internationale ervaring met joint ventures. Buiten de reeds genoemde landen is de organisatie ook actief in Frankrijk, Duitsland, België en sinds kort ook in Scandinavië en Spanje.

Onder de vlag van Dona Development ontwikkelt Bouwfonds samen met Kondor Wessels eensgezinswoningen en appartementen in de

een flink trappenhuis. De representatieve aspecten van de woning zijn belangrijk.’ Wat betekent dat voor het uiterlijk? Steuer: ‘Ik vind de architectuur soms erg extreem. Het officiële

nog een erfenis van het communistische verleden, met zijn sterke hiërarchie.’ Een andere erfenis is letterlijk te nemen, licht Smit toe: ‘Toen het communisme zijn intrede deed in

‘Iedereen wil ontzettend rijk worden en wel nu meteen’ architectuurbeleid is redelijk modern, maar je vindt er ook veel protserige kasteeltjes van de ‘nieuwe rijken’ die hun welvaart willen etaleren.’ Erfenis Slowakije heeft stadsarchitecten en de welstandsprocedures lijken op de Nederlandse. Wel worden bestemmingsplannen veel vaker aangepast. Steuer: ‘De gewone burger heeft daar niet zoveel over te zeggen. De gemeenteraad trouwens ook niet. De burgemeester heeft bijzonder veel invloed. Misschien is dat

40

markt

Slowakije, is alle grond onteigend. Na de omwenteling is deze grond weer teruggegeven aan de rechtmatige eigenaar. Maar die heeft in de loop der tijd vaak heel wat kinderen en kleinkinderen gekregen, waardoor het grondbezit sterk versnipperd is. Lang niet altijd is bekend van wie de grond precies is, zelfs niet bij het Kadaster. Het is al eens voorgekomen dat er op de dag van de ondertekening van de grondaankoop iemand op de proppen kwam, die aanspraak maakte op een stukje van de grond.’

Aarzelend Ook speelt het communistische verleden een rol bij de zakelijke omgang. Steuer vindt het niet eenvoudig zaken te doen: ‘Knopen doorhakken aan het einde van een vergadering is er vaak niet bij. Over het algemeen worden toezeggingen slechts aarzelend gedaan. Men moet het altijd nog even aan iemand anders vragen. Dat voelt voor de Slowaken wel zo veilig, want vroeger moest dat ook altijd zo. Hier valt weinig aan te doen. Je kunt immers niet zeggen: wij doen het altijd anders, jullie moeten het ook zo gaan doen. Wat we ook zien is dat iedereen ontzettend rijk wil worden en wel nu meteen.

nabijheid van de nieuwe Volkswagenfabriek. Deze nieuwe woningen geven een heel andere aanblik dan de oude arbeiderswoningen.

Mensen denken vaak dat het bij ons niet op kan en zijn dan verbaasd als we moeilijk doen over een paar ton. Overigens zijn er wel steeds meer Slowaken te vinden die realistischer en zakelijk gezien zelfstandiger in het leven staan. En Slowaken zijn bovenal bijzonder prettige, aardige mensen.’ ✏ [email protected]

markt

41

interieur

Jan Bijloo

HOOFDKANTOOR

Brasserie Zeppelin in Alexandrium Rotterdam

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Bouwfonds MAB Ontwikkeling, actief in Nederland, is een onderneming van Bouwfonds Property Development. Met de in 60 jaar in Nederland opgebouwde kennis en expertise op het gebied van wonen, werken en winkelen is Bouwfonds ook actief in Frankrijk, Duitsland, België, Tsjechië en Slowakije. De organisatie telt ruim 800 medewerkers en heeft naast landenvestigingen in Amersfoort, Parijs, Düsseldorf, Brussel, Praag en Bratislava ruim twintig regionale vestigingen.

UITGAVE

Bouwfonds MAB Ontwikkeling B.V. Displayweg 8 Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam 3821 BT Amersfoort Postbus 15 ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 97 00 REDACTIERAAD Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Fax 033 253 96 85 Email [email protected] René van Gameren, Nina van Gelderen, MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN Annemarie de Graaff, Hella Hendriks, Wijnhaven 60 Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Postbus 19412 Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, 2500 CK Den Haag Suzanne Witteman, Henk van Zandvoort, Telefoon 070 306 84 00 Friso de Zeeuw Fax 070 354 36 18 AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Jaap Huisman, Arjan Kaashoek, Email [email protected] Saskia van der Kam, Boukje Klinker, REGIO NOORD-OOST Grote Voort 45 Barber van Leeuwen, Anne Luijten, Postbus 10054 Anja Manuel, Hans Ouwerkerk, 8000 GB Zwolle Marcel van Roosmalen, Wilco Voordouw, Telefoon 038 425 44 40 Suzanne Witteman Fax 038 425 44 41 BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Email [email protected] Peter van Breukelen, Anton van Daal, REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Reinier Gerritsen, Luuk Kramer, Postbus 1 Ineke Oostveen, Sabine Plamper, 3800 AA Amersfoort Sarah Jane Raasveld, Anita Tjong, Telefoon 033 453 41 11 Maarten van de Velde, Martin van Welzen, Fax 033 453 41 90 Georges van Wensveen, Don Wijns en Email [email protected] anderen PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

LITHOGRAFIE

REGIO NOORD-WEST

Nefli, Haarlem

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email [email protected]

DRUK

PlantijnCasparie, Capelle aan den IJssel CONTACT

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85 Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

‘Dit is geen gewoon winkelcentrum. Je hebt in Alexandrium geen vaste klanten maar voornamelijk dagjesmensen, een plezierig publiek. We zitten op een ideale plek. Onze brasserie is klein maar we gebruiken iedere vierkante centimeter optimaal.’

42

interieur

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds MAB Ontwikkeling, zomer 2005

Bij deze NAW hoort een dossier over gemengde projecten in de stad. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar [email protected]

REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email [email protected] REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]

Ruimte voor succesvolle combinaties

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds MAB Ontwikkeling magazine # 17 / zomer 2005

Alles wat leeft veroudert. Ook steden. Wie in een stad de condities wil scheppen voor plezierig wonen en werken, moet zorgen voor een goede balans tussen oud en nieuw. Binnenstedelijke ontwikkeling is daarom niet bouwenom-het-bouwen. Het is het benutten van kansen om wijken een nieuwe injectie te geven. Oude en nieuwe wijken moeten harmonieus in elkaar overvloeien. Succesvolle vernieuwing binnen de stadsmuren begint daarom met een sterk concept. Oog hebben voor wat er al is. En oor hebben voor de wensen van mensen die er wonen en werken. Optimale combinaties vragen ruimte. Ruimte voor woonconcepten.

Magazine over wonen, werken en winkelen