Lucia Tielen
De Driesprong Methode Familiezorg: theorie, beleid en praktijk
1
Colofon © 2010 Expertisecentrum Familiezorg, Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg) Onderzoek naar de implementatie van de methode familiezorg binnen het beleid van overheidsinstellingen en in de praktijk van zorg- en welzijnsinstellingen. In opdracht van Expertisecentrum Familiezorg, Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg). Onder supervisie van dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer (Tranzo), Klaartje van Montfort en drs. Lieselot Wibbelink (Expertisecentrum Familiezorg). De brochure is te downloaden via de website van het Expertisecentrum Familiezorg: www.expertisecentrumfamiliezorg.nl evenals een samenvatting van de ‘best-practices’ in de vier regio’s van Noord-Brabant Auteur / onderzoeker:
drs. Lucia Tielen
Kunstwerk omslag:
Victor Sonna
Meer informatie? Expertisecentrum Familiezorg www.expertisecentrumfamiliezorg.nl Dr. Deelenlaan 11, 5042 AD Tilburg Contactpersoon: Klaartje van Montfort:
[email protected]
2
Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Familiezorg ondersteunt eigen regie
Mensen moeten zelf de regie houden over hun eigen leven. We moeten geen problemen van ze overnemen, we moeten ze helpen om ze zelf op te lossen. Daarom spreekt Familiezorg me ook zo aan: we benutten de kracht die mensen hebben, hun vermogen om zelf oplossingen te zoeken. Ook als het gaat om zorg. Waar het om gaat bij de methode familiezorg is open communicatie, oog houden voor veranderende relaties, aandacht hebben voor het hele (zorg)systeem. In 2008 las ik voor het eerst over de methode familiezorg en hoe meer ik er over hoorde, hoe meer ik geïnteresseerd raakte. Het is voor Brabant van groot belang om deze methodiek breed te implementeren. Dan voorkom je immers dat mantelzorgers overbelast raken, creëer je (daardoor) mogelijkheden voor mensen om langer thuis te blijven wonen, blijven mensen geïnspireerd om in de zorg te werken en zorg je voor kostenbesparing. Allemaal belangrijke aspecten in een vergrijzend Brabant. Familiezorg is een mooie methodiek waarbij er een verbinding gelegd wordt tussen de vele aspecten van zorg. Want ziekte van jezelf of je naaste kan een grote impact op je leven hebben. Je wordt geconfronteerd met veranderingen waarbij je te maken krijgt met zorg vragen, zorg geven, zorgen voor de ander, zorgen voor jezelf. Dat zorgt er soms ook voor dat relaties (moeten) veranderen. Bij Familiezorg is er aandacht voor al deze aspecten, bij zorgvrager en zorgverlener.
3
Zoals ook uit deze brochure blijkt is de uitrol van de methode familiezorg een mooie coproductie gebleken tussen onder andere het Expertisecentum Familiezorg, talloze zorginstellingen, scholen, grote en kleine gemeenten en de provincie Noord-Brabant. Familiezorg maakt dan ook deel uit van het innovatieve Brabants Medisch Sector plan. We zijn tot dit prachtige resultaat gekomen door een samenwerking van mensen die in hun hart geraakt zijn door de methodiek omdat ze hebben gemerkt dat het in de praktijk echt een meerwaarde heeft. Dat is iets om trots op te zijn!
Brigite van Haaften-Harkema Gedeputeerde Jeugd, Cultuur & Samenleving
4
Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Inhoud
Over deze publicatie
7
1. Waarom de methode familiezorg prikkelt
11
2. Effecten van het werken met de methode familiezorg op zorgvragers en hun families
17
3. De methode invoeren in zorgorganisaties
25
4. De kosten in breder perspectief
37
5. De methode familiezorg en het gezondheidszorgonderwijs
41
Nawoord van de auteur
45
Geraadpleegde personen en websites
47
Bijlage: Over de methode familiezorg
49
5
Voorbeelden uit de praktijk van de methode familiezorg Familiecoach Mandy Brants: “In een gezin waarbij de zoon een vorm van autisme heeft, zit ik in een familiegesprek met zoon, dochter, vader en moeder. Doel van het gesprek is het gezin met elkaar te laten praten over de zorgsituatie. Om op die manier van elkaar te horen wat de situatie voor iedereen betekent en wat ieders wensen zijn. In het gesprek kiest de dochter voor haar broer een kaart. Op deze kaart is de afbeelding van een drukke stad te zien in grijze tinten, op sommige plekken is een gebouw ingekleurd. De dochter vertelde dat zij het idee heeft dat de kaart laat zien hoe haar broer de informatie die op hem afkomt ervaart. Het is in haar ogen heel druk in zijn hoofd en hij probeert zaken te ordenen op de plekken waar de gebouwen gekleurd zijn. Dit hele proces kost hem heel veel energie en maakt ook weleens dat hij ‘niets aan zijn hoofd wil’. Haar broer voelde zich begrepen door zijn zus, herkende wat zij vertelde. De ouders hadden nog nooit op die manier naar hun zoon gekeken maar door deze invalshoek ontstond ook daar meer begrip. Het werken met de kaarten draagt ertoe bij dat familieleden elkaar gaan erkennen in de manier waarop ze de zorgsituatie beleven. Hierdoor ontstaat ruimte om te gaan praten over wensen. Dit gezin heeft niet eerder met elkaar aan tafel gezeten en zij ervaren het praten met elkaar als zeer helpend. Op deze manier wordt de draagkracht van het systeem ondersteund.”1 Teamleider Monique van Engelen van Zorgcentrum Den Herdgang: “Op onze afdeling is een mevrouw komen wonen die vier betrokken dochters heeft. Alle vier de dochters zijn verschillend van elkaar en twee hebben onderling geen goed contact. Alle vier willen dat moeder niets tekort komt. Maar de wijze waarop dit moet gebeuren, verschilt per dochter. Wij voelden ons als team vaak tussen de dochters in staan. Ook de wijze van communicatie was niet altijd even prettig. Een van de dochters bijvoorbeeld uitte zich op een nogal verwijtende toon naar ons. Met het team hebben we over deze situatie gepraat. Waarom loopt het uit de hand? Wat gaan we hieraan doen? Hoe pakken we het aan? Samen met de zorgcoördinator ben ik een gesprek aangegaan met de vier dochters. We vertelden respect te hebben voor ieders mening, dat we als team niet ‘voor’ de een of de ander waren, maar dat deze situatie wel de juiste zorg voor moeder belemmerde. Medewerkers waren namelijk bang iets verkeerd te doen. De dochters gaven aan niet in de gaten te hebben gehad wat dit met ieder van hen deed en wat de gevolgen waren. We luisterden ook waar ze tegenaan liepen. Nu loopt de communicatie goed en geven de dochters aan blij te zijn geweest met het open gesprek. (…) Voordat de methodiek gehanteerd werd, had het team veel sneller een oordeel over het gezin. Nu wordt gekeken naar wat er aan de hand is met het gezin, ook vanuit het verleden. Hier kan op ingespeeld worden.”2 M. Brants, persoonlijke mededeling, 10 mei 2010. In: Rombout, B. (2010). Passie, energie en plezier. Methodiek familiezorg in zorgorganisatie De Wever. Tijdschrift voor Verzorging en Beheer ZORG, 40, 3, 30-32, p. 32
1
2
6
Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Over deze publicatie
Deze publicatie biedt informatie over wat het betekent wanneer de methode familiezorg een vaste plaats krijgt in een welzijns- of zorgorganisatie, binnen het gezondheidszorgonderwijs of in het Wmobeleid3 van een gemeente, het beleid van een provincie of van een landelijke beleidsbepalende organisatie. Deze publicatie is daarom primair bedoeld voor politici, beleidsvoorbereiders en -beslissers, bestuurders en managers die interesse hebben in de methode familiezorg en zich willen oriënteren op de invoering en borging in de praktijk. Dr. D.M. Beneken genaamd Kolmer ontwikkelde de methode familiezorg. Niet alleen, maar samen met een groot aantal families, beroepskrachten en beleidsmakers. In 2007 promoveerde ze aan de Universiteit van Tilburg (Tranzo) op het proefschrift Family care and care responsibility: the art of meeting each other. Tegelijk kwam het praktische werkboek uit: Familiezorg en zorgverantwoordelijkheid: de kunst van het ontmoeten (2007). De introductie van de methode familiezorg in Noord-Brabant en op vele andere plaatsen in Nederland resulteerde in verschillende artikelen en publicaties, workshops, meerdaagse trainingen en lezingen. En leidde vooral tot de begeleiding van een groot aantal families met een intensieve zorgvraag.
Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo).
3
7
De bijlage geeft een indruk van de methode familiezorg 4. Inhoud methode familiezorg in het kort Uit: Beneken genaamd Kolmer, D. & Sonna, V. (2009). Art 4 Care. Grondslagen in de familiezorg. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg, p. 36 - Het voeren van het eerste familiegesprek - Conceptuele analyse van familiezorg - Vraaggericht werken en signaleren in de familiezorg - Relaties en posities in een gezin: het maken van een genogram - Afstemming in de zorgtriade: een toolkit voor beroepskrachten - Grondslagenanalyse, invoegen en onderhandelen - De drie fasen van hechting, loslaten en vasthouden - Zorgverantwoordelijkheid: werken in het ‘afschuifsysteem’ en zondebokmechanisme - Rolomkering, jonge familiezorgers en toekomst van de familiezorg - Geven en ontvangen in de zorgtriade
Vragen en antwoorden Deze publicatie biedt antwoord op de vragen: 1. Waarom prikkelt de methode familiezorg politici, beleidsmakers, bestuurders en managers? 2. Is de methode familiezorg in de praktijk effectief? Wat zijn de resultaten voor zorgvragers en hun families? 3. Wat komt er kijken bij de invoering van de methode in welzijns- en zorgorganisaties? En wat is het effect op de organisatie? 4. Wat zijn de kosten van het werken met de methode familiezorg? En wat zijn de invoeringskosten?5. Hoe verloopt de invoering van de methode binnen het gezondheidszorgonderwijs?
Overdruk van een interview met Deirdre Beneken genaamd Kolmer in: Van Hoof, J. (2010). Palliatieve zorg, 5, 1, 1-3.
4
8
Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer is de grondlegger van de methode familiezorg. Zij komt in deze publicatie regelmatig aan het woord. Daarnaast zijn de antwoorden op de bovenstaande vragen grotendeels gebaseerd op ervaringen uit de praktijk van functionarissen die familiezorg een plaats hebben gegeven in hun zorgorganisatie, opleiding of gemeente- of provinciaal beleid. Voor deze publicatie zijn enkele personen uitgenodigd hun ervaringen en opvattingen met ons te delen. U vindt deze terug in verschillende citaten. Daarnaast gebruiken we uitkomsten uit evaluaties en verslagen van onder andere trainingen familiezorg en het Symposium Familiezorg (8 oktober 2009, ’s-Hertogenbosch), en citaten uit verschenen artikelen over de methode familiezorg. De bronnen vindt u steeds onderaan de bladzijden. Schakel tussen theorie, beleid en praktijk Deze publicatie komt voort uit een onderzoek in opdracht van het Expertisecentrum Familiezorg, de Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg) naar het invoeren en verankeren van de methode familiezorg in de praktijk van alledag. De invoering en borging van de methode is de schakel tussen de theorie over de methode familiezorg, het beleid (missie en visie, strategie) en de praktijk (organisatie en uitvoering van het werk met cliënten). Een methode kan bewezen effectief zijn, de beleidsintenties nog zo mooi, maar uiteindelijk staat of valt het effect met de implementatie. Dat is precies waar deze publicatie over gaat. Aan het onderzoek en deze publicatie hebben direct en indirect veel mensen meegewerkt. We danken hen daarvoor hartelijk! Want alleen door gezamenlijke inspanning van wetenschappers, beleidsmakers, beroepsbeoefenaars en cliënten ontdekken we patronen waarover we kunnen zeggen: dit werkt! En daar is het ons uiteindelijk om te doen5. Meer informatie? Misschien vindt u in deze publicatie niet het antwoord op al uw vragen. Mogelijk wilt u nog eens van gedachten wisselen over een en ander, bent u benieuwd naar de laatste onderzoeksresultaten. Of lijkt het u interessant om een werkbezoek af te leggen. Schroom niet om contact op te nemen. Bel of mail naar de Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Tranzo, Universiteit van Tilburg) of het Expertisecentrum Familiezorg (zie colofon). In het vervolg korten we Expertisecentrum Familiezorg af tot de naam die in de praktijk gehanteerd wordt: ExFam. Vrij naar Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2009). Wat werkt wordt bepaald door de context. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken (TSS), 63, 3, 25-27.
5
9
Wie zijn met de methode familiezorg aan de slag? Een greep uit de organisaties, beroepsgroepen en overheidsinstellingen6. - Wmo-/zorgloketten In gemeenten Tilburg, Reusel de Mierden, Waalwijk, Loon op Zand, Amsterdam, Utrecht, Goirle, Uden, Dongen, 7 West-Brabantse gemeenten, 6 gemeenten in Rivierenland - Woon- en zorgvoorzieningen / ouderenadvisering Den Herdgang (Tilburg), Kievitshorst (Tilburg), zorgbemiddelaars Thebe en De Wever, De Twern (Tilburg), BerneZorg (Heeswijk Dinther), Avoord Zorg en Wonen (Etten-Leur), RSZK de Kempen, Birgen di Rosario Curaçao - Thuiszorgorganisaties Thebe Thuiszorg, Thuiszorg Pantein, Thuiszorg Banda Bou en Thuiszorg Wit-Gele Kruis Curaçao, Brabantzorg, Zuidzorg, Thuiszorg WestBrabant - Maatschappelijk Werk AanZet regio Oss/Uden-Veghel - MEE-organisaties Utrecht, Noord-Brabant - Zorg voor mensen met kanker IKZ Eindhoven - Zorg voor mensen met dementie Dementieondersteuningsnetwerken (Annevillegroep Boshoeve, Rijsbergen) - Organisaties mantelzorgondersteuning / consulenten mantelzorg Via STOC (Bunnik), mantelzorgwinkel Uden-Veghel,
- - - - - -
Markant (Amsterdam), regio Boxtel, regio Land van Cuijk, regio de Kempen, regio Geldrop, HOOM West Brabant Ziekenhuis en Revalidatiecentrum Elisabeth Ziekenhuis Tilburg, RCL en Gemini in Tilburg Verschillende organisaties werkzaam in een werkgebied Op initiatief van GG&GD Utrecht: Stichting MEE Utrecht, Gooi & Vecht, Indigo (GGZ preventie), Doenja Dienstverlening, wijkpedagoog GG&GD Utrecht, Centrum Maliebaan (verslavingszorg preventie), Stichting Stade (Profiel en mantelzorgondersteuning) Huisartsen Brabant, samen met Robuust Jeugdartsen Artsen (vereniging) Jeugdgezondheidszorg Nederland (AJN) Vrijwilligers Contour Tilburg, Toon Hermanshuis, Zorgbelang in het kader van allochtone familiezorg, Vicki Brownhuis (inloophuis voor volwassenen en kinderen met kanker en hun naasten) Gemeenten en provincies Gemeenten Midden-, West-, Zuid-Oost- en Noord-Oost Brabant, in totaal 34 gemeenten, gemeente Utrecht, gemeente Amsterdam, Provincie Noord-Brabant en Provincie NoordHolland
Voor een overzicht van de opleidingen waar de methode familiezorg een plaats heeft gekregen: zie hoofdstuk 5.
6
10
Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
