Low Cost Carrier: Vloek of zegen?

Low Cost Carrier: Vloek of zegen?

Universiteit Twente Enschede, Overijssel Scriptie Bedrijfswetenschappen Oktober 2009

M.J. Poolman , 0127930 Bedrijfswetenschappen Universiteit Twente Begeleider; Dr. J.M.G Heerkens

In deze scriptie wordt de impact behandeld van de komst van Low Cost Carriers (LCC) op regionale luchthavens in Europa en de directe omgeving van de luchthaven. Ook wordende voor- en nadelen van de aanwezigheid van een LCC op een regionale luchthaven uitgebreid behandeld.

Voorwoord Ik zal mijn voorwoord kort en krachtig houden. Dit onderzoek is voor mij het einde van mijn Bachelor Bedrijfswetenschappen aan de Universiteit Twente. Het is echter voor mij nog niet het einde van mijn studietijd, omdat ik onder andere nog mijn Master wil afronden aan de Universiteit Twente. Op het moment dat ik aan mijn bacheloropdracht wilde beginnen had ik nog geen idee over het onderwerp van mijn opdracht. Om deze reden heb ik rondgezocht in de Opdrachtenbank van de universiteit. Mijn oog viel daarbij op een opdracht gericht op economische effecten van regionale luchthavens. Deze opdracht had in eerste instantie een enigszins andere vorm, maar na een aantal gesprekken met mijn begeleider, de heer Heerkens, is de huidige opdracht er uit gerold. Het spreekt mij ten zeerste aan, omdat ik altijd al geïnteresseerd ben in de luchtvaart in het algemeen. Daarnaast moest het aansluiting hebben met mijn gevolgde studie, bedrijfswetenschappen. Daarom ben ik dankbaar dat ik deze opdracht uit mocht voeren. Ik wil hiervoor de heer Heerkens bedanken, niet alleen voor het ontvangen van de opdracht, maar ook voor de geleverde begeleiding.

2

Inhoudsopgave 1. Inleiding

4

2. Onderzoeksmethode

7

3. De Luchtvaartindustrie

9

4. LCC en de Luchthaven

13

5. Stakeholders: Impact op de regio

21

6. Stakeholders: Belangengroepen en Wetgeving

26

7. Conclusie

30

8. Literatuurlijst

33

9. Bijlagen

34

3

1. Inleiding De doelstelling van deze scriptie is een onderzoek te verrichten naar regionale luchthavens waarbij de opgedane kennis van de bachelor Bedrijfskunde in de praktijk kan worden gebracht. Deze scriptie zal de volgende vraag moeten beantwoorden; ‘Wat is de impact van low-cost carriers (LCCs) op de economische ontwikkeling van regionale luchthavens in Nederland?’. Aan de hand van een aantal onderzoeksvragen zullen de positieve en negatieve invloeden onderzocht worden van de vestiging van een LCC op de luchthaven zelf en voor de desbetreffende regio. Uiteindelijk zal in de conclusie duidelijk worden of het interessant is voor een regionale luchthaven in Nederland om een LCC aan te trekken. Het verslag kan door regionale luchthavens, die voor de keuze staan om een LCC aan te trekken, gebruikt worden als een soort handboek om een goede beslissing te maken ten aanzien van het aantrekken. Het hierboven genoemde onderwerp is onder andere gekozen omdat het bijzonder actueel geworden in onze regio door de recente beslissing om weer charterverkeer toe te staan op luchthaven Twente.1 Deze beslissing zet namelijk voor Twente de deur open om eventueel een poging te wagen om een LCC naar de luchthaven te halen. Voor het analyseren van de probleemstelling moeten twee specifieke onderdelen eerst los worden bekeken; de verhouding tussen regionale luchthavens en LCCs in het algemeen en de mogelijkheden van regionale luchthavens in Nederland. Voordat een LCC zich vestigt op een regionale luchthaven, moeten er door beide partijen een groot aantal stappen worden doorlopen. Het is essentieel dat een regionale luchthaven de mogelijke gevolgen van de komst of uitbreiding van een LCC overziet. Hiervoor is het noodzakelijk te onderzoeken wat de LCCs verwachten van een luchthaven als ze zich daar vestigen en hoe regionale luchthavens hier mee omgaan. Ook is het van essentieel belang te onderzoeken hoe de huidige economische situatie de toekomst van LCCs beïnvloedt en hoe dit vervolgens doorwerkt op de luchthavens. Een voorbeeld van verandering op het gebied van LCCs is dat er steeds meer sprake is van consolidatie van low-cost carriers.2 Deze ontwikkeling zal ongetwijfeld invloed hebben op de regionale luchthavens met LCCs. De drie grootste en meest bekende LCCs zijn Easyjet, Ryanair, en Air Berlin. In deze studie zal duidelijk worden dat Ryanair hierbij de grootste rol speelt vanwege het feit dat Ryanair als enige voornamelijk regionale luchthavens als basis gebruikt.3 Vandaar dat we in het onderzoek van regionale luchthavens in Noord West Europa een duidelijke focus zullen zien op Ryanair. Al deze 4

gegevens zullen uiteindelijk leiden tot een analyse van de impact die de komst van een LCC heeft op een regionale luchthaven en of dit uiteindelijk een positief financieel eindresultaat oplevert. De andere kant van dit project draait om de mogelijkheden die de verschillende regionale luchthavens in Nederland hebben om uit te breiden en om de beperkingen vanuit de omgeving die hen hierbij worden opgelegd. Uit de Luchtvaartnota van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat uit april 2009 blijkt dat de Nederlandse regering een onderverdeling maakt tussen de verschillende regionale luchthavens in Nederland. Bovendien heeft de regering een specifiek plan opgesteld voor zowel de ontwikkeling van de Nederlandse luchtvaart in de periode tot 2020 als voor de periode tot 2040.4 Het is bijzonder belangrijk om een goede analyse te maken van de plannen van de overheid omdat de overheid uiteindelijk besluit of bepaalde luchthavens de mogelijkheid om zich verder uit te breiden. De mogelijkheden die de wetgeving en de directe omgeving biedt, zijn namelijk zeer belangrijk voor het bepalen of een regionale met luchthaven mét LCC een succes kan worden. Dit onderwerp zal verder worden behandeld in het hoofdstuk over de impact van wetgeving op de komst van LCCs. Om op een geleidelijke manier tot een gedegen conclusie te komen, is de volgende structuur aangehouden. Ten eerste zal er in het onderdeel Onderzoekmethode een beschrijving komen van de werkwijze van dit onderzoek. Vervolgens zal er een introductie gegeven worden van de huidige situatie van de luchtvaartindustrie met een nadruk op de gevolgen van de economische situatie. Hierbij zullen zowel de gevolgen voor LCCs als voor regionale luchthavens aan bod komen. Vervolgens zal de verhouding tussen LCCs en regionale luchthavens onderzocht worden en zal hierbij vooral gekeken worden naar de directe financiële gevolgen van de komst van een LCC op een regionale luchthaven. Dan zullen de verschillende stakeholders van de luchthaven nader besproken worden en hier zal vooral gekeken worden naar de belangen van verschillende groepen in de regio. Als laatste komen de wetten en regels aan bod en de mogelijke drempels die deze zullen opleveren voor de regionale luchthaven. Uiteindelijk zal er een analyse besproken worden van deze vier onderwerpen, waarop een conclusie over de impact van LCCs op regionale luchthavens zal samenvatten. Daarnaast zal gebruik gemaakt worden van de Sterkte-zwakteanalyse (beter bekend als de SWOTanalyse). In dit model worden intern de sterktes en zwaktes en extern de kansen en bedreigingen geanalyseerd. In dit onderzoek kan het model op een zodanige manier gebruikt worden dat het voor een regionale luchthaven op een overzichtelijke manier duidelijk wordt met welke punten rekening 5

gehouden dient te worden in de besluitvorming. Daarnaast wordt de analyse gezien als een hulpstuk in dit onderzoek, omdat het een bepaalde richting aangeeft waarin gedacht wordt. In de conclusie zal het model zijn invulling krijgen. In het volgende figuur heb ik getracht om een meer visuele manier het verloop van mijn onderzoek weer te geven.

De Luchtvaartindustrie

Regionale Luchthavens

Low-Cost Carriers

Stakeholders: Regio

Stakeholders: Overheid

Conclusie

6

2. Onderzoeksmethode Het spreekt voor zich dat mijn opleiding aan de Universiteit Twente en de ervaring die ik heb opgedaan met het doen van onderzoek, de basis zullen vormen voor deze scriptie. Er zal echter ook gebruik gemaakt worden van een groot aantal bronnen die de specifieke informatie over de luchtvaart zullen bieden om tot een gedegen analyse en conclusie te komen. Ik heb ervoor gekozen om ten eerste (wetenschappelijke) bronnen te gebruiken die een beeld geven van ontwikkelingen in de luchtvaartindustrie in het algemeen en op het gebied van LCCs in het bijzonder; hiermee wordt een beeld geschept van de krachten die invloed hebben op de regionale luchthavens. Vervolgens zal ik ook bronnen gebruiken die specifiek gaan over onderwerpen waar regionale luchthavens direct mee zullen worden geconfronteerd, zoals de wetten en regels die hen beïnvloeden. Hoewel het onderwerp specifiek Nederlandse luchthavens zal behandelen, zal ik mijn conclusies ook onderbouwen met statistieken en voorbeelden uit het buitenland, met name uit West-Europa. Ik heb ervoor gekozen om ook voorbeelden uit het buitenland te gebruiken, omdat deze vaak een goede indicatie geven van toekomstige ontwikkelingen in de luchtvaartsector. Bovendien worden landsgrenzen steeds minder belangrijk binnen Europa op het gebied van transport, aangezien de wetten en regelgeving steeds meer op een lijn komen. Wel is er gekozen voor luchthavens die in of dichtbij Nederland liggen om op deze manier de generaliseerbaarheid van de conclusie voor Nederland te versterken. Daarnaast is er gekozen voor een relatief klein aantal voorbeelden om de overzichtelijkheid te behouden en hoewel dit slechts een handvol voorbeelden zijn, kunnen we aan de hand van deze regionale luchthavens en met behulp van andere bronnen, toch de nodige conclusies trekken. De voorbeelden die in dit verslag naar voren zullen komen zijn Eindhoven, Rotterdam, Frankfurt-Hahn, Weeze, en Charleroi. Voordat ik begon met mijn scriptie heb ik eerst via Google en verschillende Databases die ik op de UT kon bezoeken gezocht naar (wetenschappelijke) artikelen over de luchtvaartindustrie in het algemeen. Hierbij heb ik algemene zoektermen in zowel Engels als het Nederlands gebruikt zoals; ‘luchtvaartindustrie’,

‘low-cost

carriers’,

‘regionale

luchthavens,

‘economische

ontwikkeling

luchthavens’, ‘stakeholders luchthavens’ etc. Vervolgens ben ik combinaties gaan maken van de verschillende termen om tot een beter begrip van de situatie te komen zoals; ‘low-cost carriers + regionale luchthavens’, ‘LCCs + economische situatie’, etc. Na veel bronnenonderzoek wist ik waar het 7

over moest gaan en kon ik specifieke vragen beantwoorden met het zoeken van bronnen, hiervoor gebruikte ik termen als; ‘ryanair charleroi rechtszaak’, ‘winstgevendheid regionale luchthavens’, ‘ryanair/southwest effect’, ‘impact vestiging LCCs’, ‘milieu problemen luchthavens’, ‘wetgeving luchthavens Nederland’, etc. Door het gebruik van deze zoektermen heb ik eerst algemene bronnen verworven en kon ik vervolgens met behulp van de informatie uit deze bronnen, mijn onderzoek specialiseren en meer gedetailleerde bronnen vinden.

8

3. De Luchtvaartindustrie Wanneer de luchthaven de beslissing moet maken met betrekking tot het aantrekken van een LCC zal het ook de algemene ontwikkelingen in de luchtvaartindustrie en de huidige economische situatie mee moeten nemen in de besluitvorming. Op deze manier verschaft de luchthaven een goed beeld over de toekomst en zou het beter in kunnen spelen op bepaalde effecten. Dit hoofdstuk probeert dit beeld te schetsen. De luchtvaartindustrie heeft in de laatste tien tot vijftien jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt; de concurrentie werd steeds groter en waar grote bestaande luchtvaartmaatschappijen het zwaar hadden, bleven veel luchthavens winst behalen. Het aanbod van luchtvaartmaatschappijen namen constant toe en door de komst van LCCs werden de bestaande luchtvaartmaatschappijen geconfronteerd met hun gebrek aan efficiëntie en te hoge kosten. Sinds de LCCs begin jaren ’90 de markt betraden, nemen zij een steeds groter deel van de markt over en komen de grote maatschappijen steeds meer onder druk te staan. Veel maatschappijen waren niet langer winstgevend en gingen failliet of werden overgenomen door andere luchtvaartmaatschappijen, wat tot consolidatie in de markt heeft geleid.5 Een bijkomend verschijnsel van de veranderende markt en de groei van LCCs is dat de, voorheen nauwelijks geütiliseerde, regionale luchthavens steeds belangrijker worden en vluchten overnemen van de grotere luchthavens.6 De belangrijkste reden waarom een LCC zich vooral vestigt op een regionale luchthaven is dat de regionale luchthaven bepaalde voordelen heeft die de grote geconsolideerde luchthavens minder kunnen. Zo kunnen de vliegtuigen op regionale luchthavens sneller weer vertrekken na aankomst, is de bagageafhandeling er sneller, goedkoper en is er minder kans op vertragingen. 7 In het kort is dat een samenvatting van de ontwikkelingen in de luchtvaartindustrie in de laatste 5 tot 10 jaar. Maar een ontwikkeling van het laatste jaar is momenteel een andere zeer belangrijke factor: de economische crisis. De huidige economische situatie in de wereld wordt ook wel omschreven als de grootste recessie sinds de Tweede Wereldoorlog en dit heeft ongetwijfeld haar impact op het luchtverkeer in Europa en de rest van de wereld.8 9 De luchtvaartindustrie is zwaar afhankelijk van het inkomen van mensen en uit onderzoek blijkt dat de vraag naar vliegreizen proportioneel is aan het nationaal product van een bevolking.10 Ook blijkt dat een internationale crises zoals de Golfoorlog en 11 september een grote impact op de winstgevendheid van zowel luchtvaartmaatschappijen als luchthavens, zie het onderstaande figuur. Momenteel bevinden we ons in een international 9

economische crisis en luchtvaartmaatschappijen zullen hard getroffen worden door deze ontwikkelingen. Zowel vakantiegangers als zakenmensen zullen door de economische situatie gedwongen zijn om reizen met het vliegtuig uit te stellen of zelfs te cancelen.11 Impact internationale crisis op winstgevendheid

De legacy carriers ondervinden meer hinder van de crisis dan de LCCs en de luchthavens zelf. Dit komt vooral omdat veel passagiers in plaats van met een duurdere maatschappij nu eindelijk overschakelen naar LCCs. Deze ontwikkelingen brengen vooral voor luchthavens met zakelijke bestemmingen mogelijkheden met zich mee. De luchtvaart wordt extra zwaar getroffen door een verwachte overcapaciteit voor passagiers en dit zal grote druk leggen op de ticketprijzen zowel voor LCCs als de oudere luchtvaartmaatschappijen. Deze overcapaciteit is veroorzaakt door de te makkelijke toegang tot investeerders, hoge barrières voor het verlaten van de industrie, een overheid die steun blijft geven aan nationale bedrijven, en luchtvaartmaatschappijen die uitgaan van een voortdurende groei.12 Een luchthaven zal al deze effecten in ogenschouw moeten nemen voordat ze een beslissing nemen met betrekking tot het aantrekken van een LCC. Herstel van de economie wordt verwacht voor het einde van 2010 en hiervan zou een regionale luchthaven kunnen profiteren met de juiste investeringen. Door de ontwikkelingen op de kredietmarkt is het momenteel echter lastiger om geld vrij te maken om te investeren en LCCs aan te trekken. Dit geldt in het bijzonder voor luchthavens omdat zij gebaat zijn bij een stabiele economie en hoog consumentenvertrouwen voor toekomstige groei.13

10

Groei Low Cost Carriers

14

De luchtvaartindustrie zal de vraag voor haar diensten goed moeten analyseren voor het besluiten te investeren in de komst of in het behoud van een LCC. Het feit dat men denkt dat de economie in 2010 weer zal aantrekken is geen reden om aan te nemen dat er voldoende vraag zou zijn naar nog een regionale luchthaven met een LCC. Bovendien zal de eerder beschreven overcapaciteit leiden tot nog meer druk van vliegtuigmaatschappijen op luchthavens om kosten te drukken en prijzen laag te houden. Bovendien is het te verwachten dat ook in het LCC segment consolidatie een steeds belangrijke rol gaat spelen. Zoals

we

bij

de

oudere

luchtvaartmaatschappijen al

gezien hebben, verenigen

luchtvaartmaatschappijen zich in allianties (KLM/Air France etc. ) en deze trend wordt verwacht zich door te zetten bij de LCCs. Dit is een gevolg van het enorme aanbod van 50 LCCs in Europa en dat is een te groot aantal om te blijven bestaan.15 Het is dan ook te verwachten dat in de komende 10 jaar een aantal van deze LCCs zal falen, anderen zullen worden overgenomen en de overgebleven LCCs zullen groter zijn met meer macht ten opzichte van met name de regionale luchthavens.16 Een andere factor die groei voor een regionaal vliegveld zal belemmeren is het grote aantal regionale luchthavens met LCCs dat al gevestigd is, met name in het Noord-Westen van Europa. In zijn artikel over Luchtvaart Consolidatie schreef Michael Levine dan ook dat luchthavens in het geval van overlappende catchment areas niet langer een nieuwe groep passagiers aanboren, maar delen ze dezelfde groep tussen twee luchthavens zonder het totaal aantal passagiers te vergroten.17 Dat maakt het erg lastig voor een regionale luchthaven om jaar op jaar een regelmatige groei te behalen. 11

Dit hoofdstuk beschreef dat de luchtvaartindustrie een grote ontwikkeling heeft gekend in de laatste tien tot vijftien jaar, waarbij de LCCs een grote rol hebben gespeeld. Het is nu echter een andere periode, een periode van economische crisis. De legacy carriers zullen hier hard door getroffen worden, maar de LCCs en de luchthavens zelf zullen minder last hebben van de economische crisis. Mensen zullen nu eindelijk wel overschakelen naar de LCCs. Er wordt echter wel een overcapaciteit voor passagiers verwacht wat een grote druk zal leggen op de ticketprijzen. Dit zal leiden tot nog meer druk van vliegtuigmaatschappijen om kosten te drukken en prijzen laag te houden. Daarnaast wordt verwacht dat er consolidatie zal optreden en dat het moeilijk is om constante groei te verwachten.

Een

luchthaven zal veel rekening moet houden met de genoemde effecten en de toekomst met betrekking tot het aantrekken van een LCC.

12

4. LCC en de Luchthaven Om een goed beeld te krijgen van de financiële impact van de vestiging van een LCC op een regionale luchthaven, is er gekeken naar de voorbeelden van regionale luchthavens in het Noord Westen van Europa die recentelijk een dergelijke ontwikkeling hebben doorgemaakt. Door te kijken naar hoe deze luchthavens zijn omgegaan met de omzet, kosten en investeringen kan er een beeld verschaft worden van hoe een regionale luchthaven met LCCs een succes kan worden. Passagiers en Omzet Eén van de belangrijkste gegevens die wordt gebruikt om het succes van een luchthaven in te schatten, is het aantal passagiers per jaar en de groei hiervan per jaar. Wanneer naar voorbeelden uit de afgelopen jaren gekeken wordt, geven deze data bovendien een indicatie van de potentiële groei die de vestiging van een LCC zou kunnen bewerkstelligen. De grootste LCC, Ryanair, vestigde zich als LCC in 1991 en Easyjet in 1995 en sindsdien hebben LCCs zich sinds de jaren geleidelijk verspreid over Europa.18 19

Voor deze studie is het zeer belangrijk om te kijken naar de impact die deze LCCs over de jaren

hebben gehad op vele luchthavens in Europa waar ze zich vestigden. Een goed voorbeeld is de luchthaven Charleroi South Brussels: “In 1997 - Ryanair’s first year of operation at the airport - traffic reached 200,000 passengers. Last year, total passenger traffic at the airport increased 20% year-on-year, to almost 3 million passengers.”20 Ook dichter bij huis zijn echter voorbeelden te vinden van de impact van de komst van een LCC op het aantal passagiers. In april 2002 begon Ryanair met vliegen op Eindhoven Airport en het jaarverslag van 2002 leest: “De komst van de Ierse low-cost maatschappij Ryanair leverde vanaf de start in april 2002 de verwachte spin-off op. Het afgelopen jaar kon Eindhoven Airport dan ook een forse stijging in passagiersaantallen noteren, van 282.000 in 2001 naar 366.000 in 2002. Een absoluut record voor de luchthaven!”21 Ryanair is van alle LCCs het meest actief op regionale luchthavens in Europa en we zullen zien dat de beslissingen die Ryanair neemt van grote invloed zijn op de groei dan wel stilstand van regionale luchthavens. Hierbij moet een onderscheid worden gemaakt tussen het ‘slechts’ vliegen op een bepaalde luchthaven door Ryanair en het beginnen van een basis op een luchthaven, de economische impact van een basis is namelijk aanmerkelijk groter. Het beste voorbeeld is de luchthaven FrankfurtHahn die in 1999 als eerste low-cost vliegveld van Duitsland haar deuren opende met de komst van Ryanair. Twee jaar na de komst van Ryanair ging Hahn van 90.000 naar 450.000 passagiers en toen Hahn 13

een jaar later een basis van Ryanair werd, groeide het door naar 1.450.000 passagiers. Eenzelfde soort ontwikkeling maakten de vliegvelden van Weeze en Charleroi door, hoewel zij in de laatste jaren te maken hebben gekregen met diverse rechtszaken die de groei hebben gedrukt.22

23

Deze rechtszaken,

waar de luchthavens zich aan de zijde van Ryanair scharen, geven echter ook aan hoeveel belang de luchthavens hechten aan Ryanair. Het is echter niet voldoende om te kijken naar de passagiersdata om te bepalen of het goed of slecht gaat met een luchthaven, het is essentieel voor dit onderzoek dat hierbij wordt bekeken of de toename in het aantal passagiers ook een positieve invloed had op financiële situatie van de luchthaven. Het is bovendien belangrijk aan te tekenen dat Ryanair niet alleen de commerciële macht heeft om passagiers aan te trekken, ze kan ook op elk moment besluiten om haar vluchten te stoppen als een bepaalde verbinding niet winstgevend is. Dit gebeurde onder andere op de vluchten van London naar Maastricht, Reims, Clermont Ferrand, Groningen en Oosteinde. Een ander voorbeeld is het feit dat toen Ryanair, op aandringen van Air France, stopte met vliegen van London naar Strasbourg, de passagiersaantallen onmiddellijk daalden. Toen Ryanair vervolgens op het dichtbijgelegen Baden-Kalsruhe begon te vliegen, kwamen de passagiers met Ryanair mee.24 De impact van LCCs op het aantal passagiers wordt in de volgende figuren voor de eerder genoemde luchthavens. Als we kijken naar de grafiek waar de passagiersaantallen worden afgezet tegen het jaar van de komst van Ryanair en het jaar waarin Ryanair een basis opende. Hierbij geeft de groene kleur aan het jaar dat Ryanair begon met vliegen op de luchthaven en de blauwe kleur geeft aan welk jaar Ryanair een basis opende en dus permanent twee of meer vliegtuigen stationeerde op deze luchthaven. Ryanair vliegt overigens niet op Rotterdam, waardoor er geen kleur is aangegeven.

14

Totaal inkomende en uitgaande passagiers

25 26 27 28 29 30 31

Zoals eerder vermeld is het, wanneer we van een succesvolle vestiging willen spreken, noodzakelijk om ook naar de winstgevendheid te kijken die deze groei in passagiers met zich meebrengt. Het is namelijk essentieel dat een luchthaven weet om te gaan met de specifieke wensen en verwachtingen die LCCs met zich meebrengen voor de luchthaven. Een luchthaven moet ook in staat zijn om zowel mee te kunnen gaan in het efficiënte netwerk van de LCC en ook voor zichzelf het gebrek aan inkomsten van de LCC te kunnen compenseren met andere inkomsten (non-aviation).32 Hierbij kan vooral gedacht worden aan nieuwe inkomsten van bestaande passagiers, zoals retail, horeca en parkeren. Maar een andere mogelijkheid is het beginnen van een tweede bedrijfssegment, namelijk cargo. In hoeverre een vliegveld 15

in staat is om nieuwe inkomsten aan te boren zal voor een groot deel de winstpotentie bepalen. Als men kijkt naar de inkomsten van succesvolle regionale luchthavens met LCCs, dan ziet men dat de directe inkomsten van aviation alleen een stuk lager liggen dan de overige inkomsten.33 Het is hierbij belangrijk aan te tekenen dat de groei van het aantal passagiers als gevolg van de komst van LCCs ook de overige inkomsten voor een luchthaven stimuleert.34 Een regionale luchthaven moet zich hier dan ook al voor de tijd op instellen en maatregelen nemen om deze andere inkomsten te kunnen aanboren. Hierbij moet vooral gekeken worden naar de omzet die een luchthaven van iedere passagier verkrijgt, dus inclusief niet aan vliegen gerelateerde uitgaven. Als de komst van een LCC het aantal passagiers en de totale omzet vergroot, moet de luchthaven in staat zijn om deze toenames om te zetten in een groei van de omzet per passagier. Als ze hiertoe niet in staat zijn dan zou het kunnen dat groei in omzet de zware wissel die de eisen van de LCC op luchthaven trekken niet overstijgt. Uit het onderzoek “Airport–airline interaction: the impact of low-cost carriers on two European airports”, naar twee regionale luchthavens in Europa, blijkt dat de komst van een LCC niet altijd een positieve impact heeft op de winstgevendheid van een luchthaven. Uit het onderzoek blijkt dat essentieel hierbij is dat de regionale luchthaven in staat moet zijn om de inkomsten uit secundaire diensten op te voeren. Luchthavens zijn van oudsher afhankelijk van handling fees en met de komst van de LCCs zijn deze inkomsten sterk gedaald. Het percentage van de inkomsten uit overige inkomsten moet hoger liggen dan dat van de direct aan aviation gerelateerd inkomsten, anders is het voor een regionale luchthaven onmogelijk passagiersgroei om te zetten in winstgroei.35 Zo bleek uit hetzelfde onderzoek dat de komst van een LCC op een kleine luchthaven dichtbij een groter vliegveld leidde tot een winstgroei van 20%, onder andere door een sterke groei in overige inkomsten. Op een andere regionale luchthaven bleek het niet mogelijk om de komst van een LCC om te zetten in winstgroei, omdat slecht 21% van de inkomsten kwamen uit secundaire bronnen zoals retail en parkeermogelijkheden.36 De conclusie luidt dan ook: “If reduced aeronautical charges are to be offered then there is a need to ensure adequate retail facilities are in place to generate commercial revenue.” De veranderende omstandigheden en verwachtingen van zowel maatschappijen als passagiers zorgen ervoor dat luchthavens een financiële planning moeten opstellen die ook denkt aan het verkrijgen van andere inkomsten. Naast deze financiële planning zal het ook belangrijk zijn om de winstgevendheid te vergroten.

16

Kosten Om winstgevendheid te vergroten is het ook noodzakelijk dat regionale luchthavens meegaan in het low-cost tijdperk en de kosten op de luchthaven zoveel mogelijk beperken. In het verleden was het vaak zo dat luchthavens werden gezien als een verhuurder van de infrastructuur van een vliegveld. Zoals hierboven vermeld, zijn sinds de komst van LCCs de inkomsten van dit ‘verhuur’ dramatisch gedaald en soms moeten vliegvelden zelfs betalen om een maatschappij aan te trekken. Luchthavens waren hier niet op voorbereid en met een lager dan verwachtte passagiersgroei en minder steun van de overheden in Europa, zullen luchthavens moeten snijden in de kosten.37 Hoewel de komst van een LCC een positieve invloed op het aantal passagiers heeft, zal een regionale luchthaven wel in staat moeten zijn om de groei van het aantal passagiers op een efficiënte manier op te vangen en kosten te beperken. Als dit niet het geval is dan zal de groei van het aantal passagiers geen positief effect hebben op de financiële situatie van de luchthaven. Zoals beschreven in een studie naar de toekomst van luchthavens, met betrekking tot regionale luchthavens: “The focus should be on LCC and exceptionally tight cost control, not just to satisfy LCCs’ demands but to return to or maintain profitability.”38 Oftewel regionale luchthavens moeten hun aandacht vestigen op het aantrekken van LCCs en ze moeten vooral erg letten op de kosten, zowel om LCCs aan te trekken als om de eigen winstgevendheid te verzekeren. Door het hierboven beschreven bevinden regionale luchthavens zich in een nieuwe positie met betrekking tot de relatieve machtspositie die zij bezitten tegenover de luchtvaartmaatschappijen. Luchtvaartmaatschappijen en met name LCCs hebben veel hogere verwachtingen van de luchthavens en ze zijn minder bereid om hiervoor te betalen. Dat is een van de belangrijkste redenen dat luchthavens enorm moeten letten op hun kosten. Doordat luchthavens zich in het verleden echter in de laatste decennia luchthavens weinig met kostenbesparingen bezighielden, is er bijzonder veel ruimte voor verbetering en volgens de Boston Consulting Group kunnen luchthavens hun overheadkosten verlagen met gemiddeld 20 tot 30 %.39 Men kan een goede indicatie krijgen van de impact van de vestiging van een LCC door te kijken of een regionale luchthaven in staat is om het toenemende aantal passagiers te verwerken zonder daarbij veel hogere kosten op te lopen. Het is namelijk zo dat LCCs zeer efficiënte “airside operations” vragen van luchthavens, maar hiervoor weigeren ze te betalen.40 Het is dan aan de luchthaven om de kosten toch zo laag te houden dat er geen verlies wordt gedraaid en om vervolgens met andere non-aviation inkomsten de winst te vergroten.

17

Investeringen Om een LCC aan te trekken en om inkomsten te halen uit non-aviation onderdelen van de luchthaven is het noodzakelijk dat een luchthaven investeert in nieuwe faciliteiten. LCCs verwachten van een luchthaven dat ze makkelijk toegankelijk is, simpele terminals, snelle turnarounds en goede faciliteiten voor passagiers.41 De komst van een LCC brengt bovendien een extra stroom aan passagiers met zich mee, een luchthaven moet dan ook of een overcapaciteit hebben of ze moeten investeren in capaciteitsverhoging.42 Ook eisen LCCs zoals Ryanair voorzieningen die hen in staat stelt om zo snel en efficiënt mogelijk te opereren en hierin moet vaak worden geïnvesteerd. Als een vliegveld deze voorzieningen niet heeft en niet van zins blijkt om deze te bouwen dan zal een LCC vaak besluiten om het aantal vluchten naar deze luchthaven te beperken. Wil een regionale luchthaven dat er meer vluchten komen of dat een LCC die stad kiest als basis dan zullen de nodige investeringen moeten worden gedaan. Zowel om de kosten laag te houden als om nieuwe bronnen van inkomen aan te boren, zal een luchthaven moeten investeren in efficiënte en simpele voorzieningen op het vliegveld als deze niet al aanwezig zijn. Het is echter van groot belang dat een luchthaven alleen investeringen doet die leiden tot een verwachte winstgroei hoger dan de kapitaalinvestering.43 Dit lijkt een logische richtlijn, maar deze werd in het verleden maar al te vaak gebroken door luchthavens. Op sommige momenten is het misschien beter voor een luchthaven om een LCC te laten schieten als deze om een onverantwoorde investering vraagt. In het volgende figuur kunnen we zien wat de belangrijkste keuze factoren zijn van een LCC voor de keuze van een bepaalde luchthaven, hieruit blijkt ook dat goede faciliteiten en dus investering zeer belangrijk zijn.

44

18

Ook hier kunnen we een goed voorbeeld geven uit de praktijk met betrekking to investeringen, de luchthaven van Frankfurt-Hahn. Han opende in 1999 haar deuren als eerste low-cost luchthaven van Duitsland en sloot zich onmiddellijk aan bij de bedrijfsstrategie van LCCs door een focus op efficiëntie en kostenbesparing. De terminals van Han zijn niet luxueus en de kosten van een investering in een terminal zijn slechts 5 euro per passagier en zij investeerde 17 miljoen euro in een terminal die voor anderen 100 miljoen euro zou kosten.45 Andres Helfer, de general manager van Hahn, zegt hierover: “Low-Cost means “low cost”; that is to say low costs for Construction and investment that can be compensated through non-aviation revenue.”46 Het is dus essentieel dat als er geïnvesteerd wordt om LCCs aan te trekken, deze investering aansluit bij de lage kosten stijl van de LCCs en deze investering gedaan wordt met het oog op efficiëntie. Zoals eerder vermeld moet een regionale luchthaven die een LCC heeft, ook van non-aviation omzet krijgen en ook hiervoor zijn investeringen noodzakelijk. Hierbij gaat het om investeringen in goede voorzieningen voor retail en horeca, hier kan een luchthaven namelijk een groot deel van de aanvullende omzet uithalen.47 Ook is het essentieel dat een regionale luchthaven de nodige mogelijkheden aanbiedt, hierbij kan gedacht worden aan autoverhuur en parkeermogelijkheden. Goede voorbeelden hiervoor zijn het eerder genoemde Frankfurt-Hahn, waar ze meteen ook investeerden in diezelfde mogelijkheden en Albany, NY in de Verenigde Staten dat een uitgebreid vervoersnetwerk aanlegde met voldoende parkeerruimte. 48 Dit is erg belangrijk omdat hier inkomsten uitgehaald kunnen worden en omdat het vliegvelden in staat stelt om een groter aantal passagiers te verwerken. Ook is het zo dat het aanleggen van parkeerruimte geen enorme investering vereist en regionale vliegvelden vaak meer dan genoeg ruimte hebben voor meer parkeerruimte. De uitbreiding van parkeerruimte kan er toe leiden dat een luchthaven tussen de 10 en 20% van haar omzet hiervandaan kan halen.49 Bovendien stelt het de luchthaven instaat om de ‘catchment area’ nog verder te vergroten en ook passagiers van verder weg de mogelijkheden te geven om de luchthaven te gebruiken. Zoals vermeld probeert dit hoofdstuk weer te geven op welke manier een luchthaven, waarbij er sprake van een eventuele komst van een LCC, moet handelen om deze komst ook om te zetten in een succes. Geconcludeerd kan worden is dat de komst van een LCC in de meeste gevallen leidt tot een flinke stijging van het aantal passagiers. De luchthaven moet echter ook in staat zijn om zowel om te gaan met het efficiënte netwerk van de LCC en ook voor zichzelf het gebrek aan inkomsten van de LCC te kunnen compenseren met andere inkomsten. Om dit te kunnen verwezenlijken zullen in de meeste gevallen de 19

nodige investeringen gemaakt moeten worden. Om dit op een juiste manier te doen zal hier een gedegen en bescheiden financiële onderbouwing voor gemaakt moeten worden. Hierbij kan echter ook gekeken worden naar eventuele financiële steun van de overheid of van de moederinstelling (Schiphol voor Rotterdam en Eindhoven). Daarnaast zal het moeten blijven letten op de kosten, om zodoende mee te gaan in het low-cost tijdperk.

20

5. Stakeholders: Economische impact op de regio Tot zover hebben wij ons vooral bezig gehouden met de (economische) gevolgen die de komst van een LCC heeft op de luchthaven zelf en waar de luchthaven met de keuze voor het aantrekken van een LCC dus rekening mee moet houden of op moet anticiperen met betrekking tot de luchthaven. Het is echter ook erg belangrijk om rekening te houden met de consequenties die de komst van een LCC zullen hebben op de directe omgeving van de luchthaven. Dit zullen zowel positieve als negatieve consequenties zijn. Het is echter niet alleen aan de luchthaven om te beslissen of de positieve gevolgen van de komst van een LCC groter zijn dan de negatieve gevolgen. Dit eerste hoofdstuk is gericht op de economische ontwikkeling en additionele werkgelegenheid die een luchthaven kan bieden, wat gezien kan worden als de belangrijkste positieve consequenties. In het volgende hoofdstuk, “6. Stakeholders: Belangengroepen en Wetgeving” zal dieper ingegaan worden op de belangrijkste negatieve consequenties. Door deze twee hoofdstukken wordt het duidelijk welke stakeholders waarschijnlijk achter de komst van een LCC zullen staan en welke er juist tegen zijn. Op deze manier kan een luchthaven met de keuze voor het aantrekken van een LCC hier beter op anticiperen. Dit eerste hoofdstuk, waarin dus de positieve consequenties belicht worden, is onderverdeeld in Economie en Toerisme en Werkgelegenheid. Economie en Toerisme In dit hoofdstuk zullen we kijken naar de precieze effecten die een regionale luchthaven zou kunnen verwachten van de komst van een LCC. De invloed van de komst van een LCC is overal in Europa gedocumenteerd en ik zal een aantal voorbeelden aandragen waaruit blijkt wat de invloed van een nieuwe LCC is op de omgeving van een regionale luchthaven. Er is zelfs een naam voor wat er met de regionale ontwikkeling gebeurt als een (low-cost) luchtvaartmaatschappij zich op een regionale luchthaven in Europa vestigt: het ‘Ryanair Effect’ of in de Verenigde Staten: het ‘Southwest Effect’. Dit effect beschrijft de impact die de vestiging van Ryanair, of een andere LCC, heeft op de luchthaven en op de economische ontwikkeling van de regio. Hoewel het erg lastig is om alle regionale vliegvelden in Europa over één kam te scheren is er wel een duidelijk patroon te herkennen in wat er gebeurt met een regio wanneer Ryanair zich daar vestigt. Door een groei in het aantal passagiers veroorzaakt door de komst van LCCs, wordt de luchthaven in staat gesteld om economische activiteiten op het terrein van de luchthaven zelf uit te breiden. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om retail en horeca die winst opleveren voor lokale ondernemers en die belastingopbrengsten genereren voor de lokale overheden. Bovendien kan 21

de uitbreiding van een regionale luchthaven worden aangegrepen om een cluster van luchtvaartgerelateerde bedrijven samen te brengen op het terrein van de luchthaven en dit kan leiden tot economische vooruitgang van zowel de luchthaven als de bedrijven.50 Naast de economische impact op de direct betrokkenen, heeft de komst van een LCC naar een regionale luchthaven ook gevolgen voor de economische ontwikkeling van de omgeving. Hierbij kan gedacht worden aan het vestigen van non-aviation gerelateerde bedrijven in de directe omgeving van de luchthaven en bedrijven die worden ingehuurd om diensten uit te voeren op de luchthaven. Ook zal de komst van een LCC de groei van economische activiteiten versnellen, maar dit geldt alleen als de regio al een redelijk ontwikkelde economische structuur heeft. Een zeer belangrijke factor voor gebieden met een zekere culturele aantrekkingskracht is dat de komst van LCC een enorme stimulans kan zijn voor het toerisme. Ryanair zegt in reactie op het vertrek uit de luchthaven van Rimini: “The move was due to the fact that airport authorities at Rimini just did not understand that it was Ryanair that turned Rimini from a ‘provincial backwater’ to an attractive tourist destination.”51 Ryanair heeft een enorme invloed op de komst van passagiers, waaronder toeristen, naar bepaalde regio’s. De passagiers volgen de goedkope prijzen van Ryanair en hiermee wordt eens te meer aangegeven dat LCCs business creëren voor een luchthaven. Dat LCCs hun eigen vraag naar vliegreizen veroorzaken blijkt onder andere uit het feit dat ongeveer 40% van de LCC passagiers zegt dat ze niet zouden reizen als de LCCs geen lage prijzen hadden.52 Bovendien maakt de komst van een LCC het voor de lokale bevolking goedkoper om te reizen met het vliegtuig en ook dit doet de vraag naar vliegreizen stijgen. Bovendien vergroot een LCC de zogenaamde ‘catchment area’ van een vliegveld, waardoor een regionale luchthaven meer mensen kan aantrekken uit een groter gebied. Mensen zijn namelijk bereid een langere afstand naar de luchthaven af te leggen, wanneer de vlucht op deze luchthaven goedkoop blijkt te zijn. 53 Dit heeft niet alleen positieve impact op de economische situatie van de luchthavens, maar ook van de omgeving. Deze groeiende vraag door de LCCs heeft ook een positieve invloed op de economische situatie van een luchthaven en staat toe dat de luchthaven groeit en ook de werkgelegenheid groeit, waarover later meer. Een voorbeeld is de luchthaven Prestwick, dichtbij Glasgow. Sinds de komst van Ryanair geeft de gemiddelde passagier £290 uit voor de gehele trip en heeft de luchthaven een financiële impact op de regio van £26 miljoen per jaar.54 Een ander voorbeeld uit Frankrijk; de luchthaven van Carcassonne heeft een directe impact, welke sterk verbonden is met de activiteiten op de luchthaven zelf, van €8.4 miljoen per jaar op de regio en een indirecte impact, welke inkomsten zijn 22

voor de overheid, en toegevoegde waarde is die niet op maar wel dankzij de luchthaven wordt gerealiseerd, van €64.4 miljoen per jaar voor de luchthavenregio.55 Het mag echter niet worden uitgesloten dat ook zonder Ryanair deze beide luchthavens een impact op de regio zouden hebben, maar zeker niet in deze mate. Belangrijk is het feit dat voor elke luchthaven andere normen gelden en voor de ene luchthaven werkt de komst van een LCC beter dan voor een andere. Maar het is zeker duidelijk dat de komst van een LCC een enorme impuls kan geven aan zowel het toerisme als het economische succes van een regio. Hierbij gaat het niet alleen om de omzetstijging voor verschillende bedrijven, maar ook om de groei in werkgelegenheid voor de bevolking. Werkgelegenheid De belangrijkste reden die bestuurders geven voor het uitbreiden van een luchthaven of het aantrekken van een nieuwe luchtvaartmaatschappij is de verwachte groei van werkgelegenheid die hier uit zou voortkomen. Zeker in deze moeilijke economische tijden is de factor werkgelegenheid erg belangrijk. Het is duidelijk dat in onderzoeken een direct verband wordt gelegd tussen het aantal passagiers en de werkgelegenheid. Als een regionale luchthaven het aantal passagiers kan uitbreiden zal dat zeker positieve gevolgen hebben voor de werkgelegenheid en de komst van een LCC zal hier zeker aan bijdragen. Een aantal andere voorbeelden komt van onderzoek dat is gedaan voor verschillende Nederlandse vliegvelden. Ook hier kun je zien dat de verwachting is dat de komt van een LCC en de bijbehorende groei van het aantal passagiers zowel indirect als direct goed zullen zijn voor de werkgelegenheid. Deze directe effecten zijn echter niet de enige die tot een groei in werkgelegenheid leiden, in het onderstaande schema kunt u ook andere effecten zien. Uit het onderzoek naar de verschillende mogelijkheden voor Lelystad Airport en hieruit blijkt bijvoorbeeld de impact van de uitbreiding van het vliegveld op de werkgelegenheid en de aantrekkingskracht op nieuwe bedrijven. Deze scenario’s geven ons een indicatie van de mogelijke invloed die een uitbreiding van een vliegveld met nieuwe luchtvaartmaatschappijen met zich mee kan brengen. Ook de scenario’s van Groningen en Rotterdam geven een idee van de impact die een regionale luchthaven kan hebben op de werkgelegenheid. Het Nederlandse kabinet is bijzonder duidelijk in de voordelen die zij luchthavens toedichten. In de Luchtvaartnota staat: “Daarnaast stimuleren de luchthavens de economie door, direct en indirect, werkgelegenheid te creëren (de luchthaven als vestigingsplaatsfactor)” en “… ook de luchthavens van nationale betekenis dragen bij aan sterke ruimtelijk-economische structuur.”56 Echter er zijn ook critici 23

die menen dat de gegevens die luchthavens en overheden aandragen om de groei van de werkgelegenheid te duiden te positief zijn. Het zou namelijk zo zijn dat er bij de aantallen becijferde nieuwe banen geen rekening wordt gehouden met de banen dat in de rest van de regio verloren kunnen gaan. Op de volgende pagina kan men een aantal voorbeelden zien van de verwachte groei in de werkgelegenheid die een uitbreiding van regionale luchthavens, onder andere door de komst van LCCs, met zich mee zou brengen. Deze nummers geven een goede indicatie, maar men moet in het achterhoofd houden dat voordat nummers als waarheid kunnen worden aangenomen er een onafhankelijk onderzoek wordt gedaan naar de economische effecten van de groei van een regionale luchthaven. Daarnaast komen deze nummers uit drie verschillende onderzoeken en kennen ook verschillende aannames, waardoor het ook moeilijker wordt om deze nummers naar een andere luchthaven te generaliseren, maar ze geven dus wel een indicatie. Basisaannames scenario’s Lelystad Airport

Scenario A Scenario B Scenario C 57

Aantal Aantal Luchtvaartmaatschappijen bestemmingen (charter en low cost) 3-5 15-20 5-10 20-30 10-20 30-75

Thuisbasis

Aantrekkingskracht op nieuwe bedrijven

Nee Minimaal 1 Enkele

Gering Sterk Sterk

Werkgelegenheidseffecten van scenario's (werkzame personen) 2010-2020 voor Lelystad Scenario

Aantal passagiers

Directe werkgelegenheid

A B C

1 miljoen 2 miljoen 4 miljoen

300-400 800-1600 3200-4000

58

Totale werkgelegenheid (direct + achterwaarts) 450-600 1200-2400 4800-6000

Totaal aantal werkzame personen per miljoen passagiers 450-600 600-1200 1200-1500

24

Werkgelegenheidseffecten en toegevoegde waarde Rotterdam Airport (uitgegaan van één miljoen passagiers) Effecten Direct Indirect voorwaarts Indirect achterwaarts Totaal 59

Werkgelegenheidseffect (aantal arbeidsplaatsen) 700-900 550-1450 350-450 1600-2800

Toegevoegde Waarde (miljoenen euro) 90-115 60-165 45-60 195-340

Werkgelegenheidseffecten en toegevoegde waarde Groningen Airport (waarbij er in 2003 178.000 passagiers waren en 2015 op een geschat aantal van 675.000 aantal passagiers) Effecten Direct Indirect achterwaarts Totaal 60

Aantal arbeidsplaatsen 2003 230 115 345

Aantal arbeidsplaatsen 2015 625 312 937

Wat geconcludeerd kan worden uit dit eerste hoofdstuk waarin de twee belangrijkste (positieve) consequenties belicht zijn, is dat er zeker stakeholders zijn die belang hebben bij de komst van een LCC op de betreffende luchthaven. Lokale ondernemers kunnen winst halen uit de retail en horeca wat ook weer

belastingopbrengsten

genereert

voor

de

lokale

overheden.

Daarnaast

kunnen

en

luchtvaartgerelateerde bedrijven op het terrein van de luchthaven leiden tot economische vooruitgang van zowel de luchthaven als de bedrijven. Daarnaast zal naar waarschijnlijkheid ook positieve gevolgen hebben voor de werkgelegenheid. Hierbij wordt bewust het woord “ waarschijnlijkheid” gebruikt, omdat onafhankelijk onderzoek nog niet is verricht. Vooral de lokale overheden en de lokale bedrijven zullen zich verheugen met deze consequenties. Deze groepen zouden gebruikt kunnen worden om de komst aan te moedigen en door wederzijdse belangen zouden er ook afspraken gemaakt kunnen worden in het voordeel van beiden. Echter, om een compleet antwoord te geven op de vraag wie er nu achter de komst zullen staan en wie er negatief tegenover staan, zullen in het volgende hoofdstuk de negatieve consequenties besproken worden.

25

6. Stakeholders: Belangengroepen en Wetgeving Dit hoofdstuk zal zich met name richten op de invloed van overheden en belangengroepen, die voortkomen uit de negatieve consequenties. De belangrijkste negatieve consequenties zijn het milieuen het geluidsoverlast. Zoals we vaak in het nieuws kunnen lezen, heeft Schiphol erg veel moeite om zich aan de richtlijnen van het milieu en overlast te houden, maar nu kijken we of deze ook een beperkende werking hebben op regionale luchthavens. In een rapport van de Civil Aviation Authority uit 2007 blijkt dat: “The arrival of a no-frills carrier may often transform the fortunes of that airport, creating more opportunities for those living near it and bringing attendant benefits to the local and regional economy.”61 De overheid dient rekening te houden met twee publieke belangen met betrekking tot de luchthavens; bescherming van omwonenden tegen negatieve effecten van de luchtvaart en het veiligstellen van het economisch belang van de luchthaven voor Nederland. Tussen deze belangen dient een juiste balans gevonden te worden. Er zal begonnen worden met het weergeven van de belangengroepen. Kennis van de belangengroepen is belangrijk voor de luchthaven, omdat de luchthaven met de keuze voor het aantrekken van een LCC op deze manier weet met welke groepen het in aanraking zal komen in de besluitvorming. Doormiddel van deze kennis kan er wederom beter geanticipeerd worden. Vervolgens zal er dieper ingegaan worden op de wetgeving op het gebied van milieu- en geluidsoverlast, waarbij zowel aandacht besteedt wordt aan de Nederlandse als de Europese regelgeving. Dit onderdeel is vooral van groot belang om de luchthaven inzicht te geven in de wetgeving die komt kijken en de belemmeringen die deze opleveren voor de luchthaven. Door dit inzicht kan er een betere beslissing genomen worden voor het wel of niet aantrekken van een LCC met de bijbehorende consequenties. Belangengroepen Zoals wij in Twente hebben meegemaakt is het meest gehoorde protest tegen de komst of uitbreiding van een toeristische luchthaven dat het zal leiden tot milieu- en geluidsoverlast. Het is uiteindelijk aan de betrokken bestuurders om een afweging te maken tussen overlast en economische voordelen. Belangengroepen van allerlei kanten bestoken elkaar met voor- en tegen acties. Vaak het bedrijfsleven en bestuurders tegen over de milieu- en actiebewegingen. Over luchthaven Twente zegt de gerenommeerde econoom Arnold Heertje dat het economische rapport dat leidde tot de beslissing van de uitbreiding van luchthaven Twente niet volledig is.62 Professor Heertje zegt, net als vele belangengroepen, dat economie om veel meer gaat dan banen maar ook over de menselijke 26

ontwikkeling van de regio. In een situatie waar de belangen zo groot zijn en de spanningen hoog oplopen is het erg moeilijk om feit van fictie te scheiden. Het is dan ook voor een regionale luchthaven van groot belang deze ‘strijd’ voor te bereiden. Het lijkt echter dat de overheid aan de kant van de uitbreiding van luchthavens staat, want zij ziet duidelijk een taak weggelegd voor de regionale luchthavens in Nederland (Eindhoven, Lelystad, Rotterdam, Maastricht, Twente en Eelde).63 Wanneer het blijkt dat het voor een luchthaven voordelig zal zijn om een LCC aan te trekken, zal het dus sterk moeten staan tegenover de verschillende belangengroepen waar het mee te maken zal krijgen. Wetgeving op het gebied van Milieu- en Geluidsoverlast Voor het beschermen van de omwonenden zijn een aantal regels opgenomen in de wetgeving. Vooral regels omtrent de milieueffecten geluid en luchtkwaliteit zijn terug te vinden in het wetboek. Geluidshinder wordt vooral veroorzaakt door het opstijgen en landen van vliegtuigen. Daarnaast wordt er vaak geklaagd over het feit dat de hele regio economisch profiteert van de luchthaven, maar alleen de mensen die dicht bij de luchthaven wonen hebben de overlast.64 Het begrip geluidsoverlast is qua regelgeving van groot belang. Het PBL (Planbureau voor de Leefomgeving) stelt het volgende: “Zonder aanvullende maatregelen zal in 2030 het totale aantal mensen met geluidhinder door het vliegverkeer van de regionale luchtvaartterreinen (Eelde, Lelystad, Maastricht en Rotterdam) met 60 tot 70% toenemen. Deze stijging treedt op bij een volledig gebruik van de huidige milieuruimte en wordt veroorzaakt door de bouw van ruim 12.000 woningen rondom de regionale luchthavens. Bij verruiming van de milieuruimte met een factor twee kan door de aanleg van deze woningen en door een toename in het vliegtuiggeluid, de geluidsoverlast met een factor 2 tot 3 toenemen. Bij halvering van de milieuruimte is een afname van ongeveer 10% mogelijk.”65 Duidelijk wordt dat de overlast een enorme hoeveelheid mensen treft of zal treffen wanneer er veel gegroeid wordt, vooral in drukbevolkte gebieden. Hierdoor is het dan ook een erg belangrijk politiek onderwerp. Voor iedere luchthaven wordt doormiddel van een gebruiksvergunning aangegeven hoeveel geluid er geproduceerd mag worden. Deze beslissing komt weer tot stand op basis van de invoerlijst die de luchthaven dient op te stellen. Hierin staat onder andere hoeveel vliegtuigen vliegen en welke types dit zijn. Belangrijk is ook op welk moment van de dag deze vliegtuigen vliegen. Het vliegen in de avond en in de nacht tellen namelijk zwaarder mee in de berekening van het aantal geluid dat geproduceerd mag worden. Zoals genoemd is dit begrip van groot belang voor de capaciteit. Voor Rotterdam en Eindhoven geldt zelfs dat er vluchten geweigerd moeten worden door deze restrictie, waardoor groei van de

27

luchthavens wordt bemoeilijkt. Daarom zal er op een slimme manier mee om gegaan moeten worden. Opties hiervoor zijn om nieuwe vliegroutes te realiseren, of doormiddel van innovaties stillere vliegtuigen te produceren. Op deze manier wordt er minder geluidsoverlast veroorzaakt waardoor er meer vliegbewegingen mogelijk zijn. De luchthaven met de eventuele komst van een LCC zal moeten onderzoeken hoeveel meer vliegbewegingen er maximaal mogelijk zijn door de restricties. Dit kan natuurlijk meegenomen worden in de besluitvorming. De uitstoot van vliegtuigen is niet bevorderlijk voor de luchtkwaliteit. Om deze milieureden zijn ook hier regels voor opgesteld in de wetgeving. Er zijn een aantal belangrijke stoffen die vrijkomen door het vliegverkeer die schadelijk zijn voor het milieu. Dit zijn de stoffen koolmonoxide (CO), nitraten (NOX), vluchtige organische stoffen (VOS), zwaveldioxide (SO₂) en roetdeeltjes (PM₁₀). De uitstoot van deze stoffen wordt per luchthaven genormeerd en hiervoor wordt per stof een grenswaarde opgesteld. De stoffen die door de luchthaven wordt uitgestoten worden gemeten doormiddel van emissiewaarden, uitgedrukt in gram per ton. 66 Als voorbeeld wordt hier de situatie van Schiphol gegeven in het jaar 2004. CO

NOX

VOS

SO₂

PM₁₀

Grenswaarde 2004

73,1

74,6

15,6

2,1

2,5

Uitstoot (emissie)

61,7

66,3

10,9

2

2,2

15,60%

11,10%

30,10%

4,80%

12,00%

Emissieruimte 67

Deze tabel laat ook zien welke ruimte (de emissieruimte) er nog bestaat voordat de grens wordt bereikt. Te zien is dat er gelet moest worden op de uitstoot van zwaveldioxide. Ook hier is duidelijk dat luchthavens rekening dienen te houden met de uitstoot, wat eventuele groei kan beperken. Een luchthaven zal hier al bij de uitbreidingsplannen en beleidsplannen rekening mee moeten houden. Maar de uiteindelijke conclusie kan luiden dat hoewel de normen relatief streng zijn dat er binnen het kader van Nederlandse wetgeving voldoende is voor duurzame groei van de regionale luchthavens.

28

Wetgeving op het gebied van economie De belangrijkste discussie binnen Europa op het gebied van economische regelgeving draait om het feit dat veel regionale luchthavens en de desbetreffende overheden LCCs betalen om naar hun luchthaven te komen. Dit is nog een stap verder dan de eerder genoemde enorme kortingen op landingsgelden en de fees. Ryanair maakt hier geen geheim van, een zeer belangrijke zaak voor de Europese Commissie betekende zowel voor LCCs als voor regionale luchthavens een terugslag. In 2004 beperkte de EC de ‘subsidies’ die Ryanair kreeg van Brussels South Charleroi Airport (BSCA) en Ryanair moest 3 miljoen terugbetalen aan illegale subsidies van Charleroi.68 Ook zijn er meerdere rechtszaken geweest waar blijkt dat ook overheden een probleem hebben als ze aan de ene luchtvaartmaatschappij wel geld betalen en aan de andere niet. Ook dit beperkt de mogelijkheden die een luchthaven heeft in de onderhandelingen. Deze uitspraken met betrekking tot kortingen en subsidies hebben grote impact op de mogelijkheden van regionale luchthavens om LCCs aan te trekken wanneer blijkt dat een LCC voordelig zal zijn voor de luchthaven en er dienen nieuwe manieren gevonden om de grote LCCs tegemoet te komen wanneer blijkt dat het aantrekken voordeling zal zijn voor de luchthaven. Het kan zijn dat deze uitspraken de uitbreiding naar regionale of secundaire luchthavens stevig zal vertragen. Dan zijn er nog een aantal regels die de rechten van passagiers moeten beschermen: de namen die LCCs geven aan low cost luchthavens moeten de locatie reflecteren (niet Leeuwarden Amsterdam Airport), LCCs moeten duidelijk zijn over prijzen en aanbiedingen en regels met betrekking tot vlucht annuleringen. Hoewel deze laatste wetten de LCC meer direct beïnvloedt dan de luchthaven, zullen ook de luchthavens rekening moeten houden met de problemen van de LCCs. Het is uiteindelijk naam ook van belang voor een regionale luchthaven dat LCCs niet negatief in het nieuws komen en dat er vertrouwen bestaat in de levensvatbaarheid van regionale luchthavens met LCCs. Uit dit hoofdstuk kunnen een aantal zaken geconcludeerd worden. Ten eerste zal de luchthaven met de verscheidene belangengroepen te maken krijgen. De luchthaven zal hierin een eenduidig geluid moeten uitdragen dat de socio-economische voordelen benadrukt van de komst van een LCC wanneer blijkt dat deze voordelig zal zijn voor de luchthaven. Daarnaast zal de luchthaven veel rekening moeten houden met de regelgeving betreffend het milieu- en geluidsoverlast. Het zal vooral een duidelijke analyse moeten maken met de restricties die voor stagnering in de groei zal kunnen zorgen. Het onderdeel “Wetgeving op het gebied van economie” is enigszins globaal, maar geeft wel aan dat ook de LCCs problemen kennen en het niet altijd een succesverhaal is.

29

7. Conclusie We hebben in dit project vele voorbeelden aangehaald en velen geven een andere indruk van de levensvatbaarheid van de komst van een LCC. Het is dan ook erg lastig om een conclusie te geven voor elke regionale luchthaven in Nederland, daarvoor is meer lokaal onderzoek nodig. Echter, we kunnen zeker stellen dat er een aantal vereisten zijn, wil een regionale luchthaven met succes een LCC thuisvesten. Als een luchthaven hier aan kan voldoen dan is het zeker de moeite waard om een LCC te behouden dan wel aan te trekken. Er is een grote kans op economische vooruitgang, maar alleen als de markt voldoende groot is en de juiste faciliteiten aanwezig zijn. Het is essentieel om voor elke luchthaven te onderzoeken of het in staat is om de investeringen te doen om winstgevend te worden. Hoewel ik mijn onderzoek hiermee eindigde is het belangrijk dat een luchthaven inventariseert of er draagkracht is voor een uitbreiding van de luchthaven bij lokale politici, bedrijven en de bevolking. Is er een zekere mate van enthousiasme dan moet de luchthaven naast het doorontwikkelen van de plannen ook blijven lobbyen zodat de draagkracht voor de plannen wordt vergroot. Het is hierbij essentieel dat het vliegveld zich duidelijk positioneert en dat er een duidelijk bedrijfsplan ligt dat duidelijk en haalbaar is in de ogen van de bestuurders en bevolking.

69

De luchthavens zullen de situatie goed moeten

uitleggen aan de stakeholders en hierbij moet een geïntegreerde marketing en PR campagne de ontwikkeling van de luchthaven van begin tot einde begeleiden. Bovendien moet er vanaf het begin samengewerkt worden met gemeente, bedrijven, omwonenden, en belangenverenigingen en moet er op een duidelijke manier worden uitgelegd wat de economische voordelen voor de regio zijn. Hierbij is het essentieel dat luchthavens zich niet beeldstaren op overpositieve rapporten en op een objectieve manier naar de economische situatie kijkt. Ook een luchthaven schiet zichzelf namelijk in de voet als ze zich baseren op prognoses die onrealistisch zijn. Een zeer groot risico voor de regionale luchthavens komt van de sterk toegenomen macht van de LCCs en geconsolideerde vliegtuigmaatschappijen. Als uit het vooronderzoek blijkt dat een LCC een positieve impact kan hebben op de luchthaven, zelfs zonder startgelden, dan is het goed om de LCC aan te trekken. Mocht een luchthaven er succesvol in slagen om een LCC te integreren in het business model van de luchthaven dan is de luchthaven nog steeds afhankelijk van de grillen van de LCC. Zoals we in het onderzoek zagen, zijn er meerdere momenten geweest waarin een LCC kortingen eiste en als ze deze niet kreeg simpelweg vertrok van de luchthaven. Doordat LCCs zo gefocust zijn op kostenbesparing, 30

zullen ze geen enkel middel schuwen in een steeds moeilijkere markt. Dit blijkt onder andere uit de vele rechtszaken waarin Easyjet en Ryanair verzeild raken. Het risico van problemen in latere onderhandelingen moet ook worden gewogen in de beslissing over de vestiging van een LCC, bovendien kan het een zeer belangrijke rol spelen als er grote investeringen moeten worden gedaan. Het is voor luchthavens essentieel te begrijpen dat er een groot aantal stakeholders zijn maar dat de luchtvaartmaatschappijen de uiteindelijke beslissingen nemen.70 Een luchthaven zou zich hierbij kunnen richten op meerdere kleine LCCs en niet meteen de hoofdprijs willen binnen te slepen in Ryanair of EasyJet. Hierdoor werkt de luchthaven met een meer gelijke partner, in plaats van een multinational die de dienst uitmaakt. Het bedrijfsplan is erg belangrijk en alleen met een plan dat de risico’s erkent en dat flexibel genoeg is om eventueel aangepast te worden aan verschillende scenario’s op het gebied van zowel economische als wettelijke veranderingen kan succesvol worden.71 Hierbij moet onderzoek zijn gedaan met of er voldoende marktpotentieel (catchment area) is en of er op de luchthaven groeimogelijkheden zijn, zowel qua terminalcapaciteit als luchtzijdige capaciteit. 72 Dit hangt samen met investeringen die leiden tot: “eenvoudige en efficiënte luchthavenprocessen leidend tot snel en efficiënt inchecken, security controles, in- en uitstappen en een snelle omdraai tijd voor het vliegtuig.”73 Het is momenteel een erg moeilijke markt om investeerders te vinden en de toekomst van de luchtvaartindustrie blijft in de huidige economische situatie onduidelijk. Zonder de nodige infrastructurele investeringen is de komst van een LCC bijna onmogelijk en is winstgevendheid simpelweg onhaalbaar. Minder gefortuneerde luchthavens zullen dan ook moeten besluiten om af te zien van de ontwikkeling van haar faciliteiten. Als een luchthaven zich in een gebied bevindt met een groot genoeg catchment area en potentieel op economische ontwikkeling dan zal de komst van een LCC leiden tot een groei in passagiers en tot groei in omzet. Vervolgens kan met een gedegen strategie van het controleren van kosten, het aanboren van nieuwe inkomstenbronnen en het waarborgen van efficiëntie op lange termijn de winstgevendheid worden gewaarborgd. Door de huidige economische situatie en de investeringen die de komst van een LCC vereist is de beslissing op dit moment een risicovolle keuze. In conclusie, kan ik stellen dat als gedegen vooronderzoek op elk gebied echter uitwijst dat de luchthaven aan de nodige eisen kan voldoen dan moet alles in het werk worden gesteld om de komst van een LCC te faciliteren.

31

Zoals vermeld in het onderdeel “Onderzoeksmethode”, zal in deze conclusie ook de SWOT-analyse aan bod komen. Het geeft intern de sterktes en zwaktes en extern de kansen en bedreigingen aan. 74 Dit verslag heeft deze punten reeds besproken en daarom wordt de SWOT-analyse in dit verslag gebruikt om de punten samenvattend in de tabel weer te geven. De betreffende regionale luchthaven zal zelf in moeten schatten in hoeverre de punten van belang zijn voor de luchthaven. Op deze manier zal het in moeten zien of de komst van een LCC op haar luchthaven een vloek of een zegen genoemd mag worden. Hier zal mijn verslag dan ook eindigen. SWOT-analyse regionale luchthaven t.a.v. het aantrekken van een LCC

32

8. Bijlagen De verschillende effecten van de Low-Cost Markt

75

33

9. Literatuurlijst Twente kan weer vliegen vanaf 2011, De Twentsche Courant Tubantia, woensdag 01 juli 2009 Luchtvaartnota: Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie Ministerie van Verkeer en Waterstaat, April 2009 pagina 30 3 Official Airline Guide Press Release May 2008 4 Luchtvaartnota: Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie Ministerie van Verkeer en Waterstaat, April 2009 pagina 7 5 Airline Alliances Rotterdam School of Management door R. H. Schakel 6 The sustainability of the Ryanair Model door: S.D. Barrett in: International Journal of Transport Management 2 (2004) 7 Regionale luchthavens en economie, Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag/Bilthoven, 2009 pagina 9 8 Stocks Advance, Bonds Decline Before Goldman Sachs Earnings door: Daniel Hauck van: http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601087&sid=ajbTNp5DOqQI 9 Politicians, Executives, meet in Davos AP door: Matt Moore van: http://www.boston.com/business/technology/articles/2008/01/22/politicians_executives_meet_in_davos/ 10 Augusdinata en Klein (2002) uit: Airline Alliances Rotterdam School of Management door R. H. Schakel 11 The State of the Airline Industry 3rd Airneth Annual Conference door: Jan Veldhuis 12 Understanding the Demand for Air Travel: How to Compete More Effectively door: Boston Consulting Group Juni 2006 13 Airport Projects Adapt to Financiel Squeeze in: Airline Business van http://www.flightglobal.com/articles, November 2008 14 Major Trends in the Airport Industry NERA Economic Consulting door: Stuart Holder 15 Airline Consolidation: How Will It Reshape The Industry? What Does It Mean For Europe? Door: Michael E. Levine 11 Maart 2009 16 Airline Consolidation: How Will It Reshape The Industry? What Does It Mean For Europe? Door: Michael E. Levine 11 Maart 2009 17 Airline Consolidation: How Will It Reshape The Industry? What Does It Mean For Europe? Door: Michael E. Levine 11 Maart 2009 18 Proud to be Orange, door: Cathy Buyck in:Air Transport World, December 2007 19 EU network carriers, low cost carriers and consumber behavior: A Delphi study of future trends door: Keith J. Mason en F. Alamdari uit: Journal of Air Transport Management 13 (2007) 20 Ryanair/Charleroi ruling positive for Small and Regional airports in: Airport Business Maart 2009 21 Jaarverslag 2002 Eindhoven Airport 22 Ryanair Hails Charleroi Ruling door: David Gow, in: The Guardian van: http://www.guardian.co.uk/business/2008/dec/17/ryanair-european-commission 23 Ryanair Blijft Op Weeze Vliegen uit: De Gelderlander van: http://www.gelderlander.nl/algemeen/dgbinnenland/4906187/Ryanair-blijft-op-Weeze-vliegen.ece 24 The sustainability of the Ryanair Model door: S.D. Barrett in: International Journal of Transport Management 2 (2004) 25 Eindhoven Airport Jaarverslag 2005: Join the World 26 Eindhoven Airpot Jaarverslag 2008: Bestemming Anders 27 Frankfurt-Hahn Year Performance 2004: Breakeven expected in one year 28 Frankfurt-Han Airport: Passagiere und Fracht im Aufwind, van http://www.hahnairport.de/default.aspx?menu=traffic_data&cc=de op 1 juli 2009 29 Airport Weeze: Facts and Figures van http://www.airport-weeze.de/5-2-1_lage_und_anbindung.php?lang=en op 1 juli 2009 30 How It All Started: Charleroi Airport van http://www.charleroiairport.com/doc.php?nd=115&tid=15&site=1&lg=2&deploy=1 op 1 juli 2009 31 Overzicht Verkeer en Vervoer Rotterdam Airport van http://www.rotterdamairport.nl/files/Files/website/Over%20Rotterdam%20Airport/Verkeer%20%20Vervoercijfers/venv2007.pdf op 1 juli 2009 32 The Value of Low-Cost Operators to Airports, door: Dr. Nigel Dennis 1 2

34

Airports – Dawn of a New Era: Preparing for one of the industry’s biggest shake-ups door: Boston Consulting Group April 2004 34 Airport–airline interaction: the impact of low-cost carriers on two European airports door: Graham Francisa, Alessandro Fidatob, Ian Humphreysb, in: Journal of Air Transport Management 2003 35 Airport–airline interaction: the impact of low-cost carriers on two European airports door: Graham Francisa, Alessandro Fidatob, Ian Humphreysb, in: Journal of Air Transport Management 2003 36 Airport–airline interaction: the impact of low-cost carriers on two European airports door: Graham Francisa, Alessandro Fidatob, Ian Humphreysb, in: Journal of Air Transport Management 2003 37 Airports – Dawn of a New Era: Preparing for one of the industry’s biggest shake-ups door: Boston Consulting Group April 2004 38 Airports – Dawn of a New Era: Preparing for one of the industry’s biggest shake-ups door: Boston Consulting Group April 2004 39 Airports – Dawn of a New Era: Preparing for one of the industry’s biggest shake-ups door: Boston Consulting Group April 2004 40 The Value of Low-Cost Operators to Airports, door: Dr. Nigel Dennis 41 An exploratory study into airport choice factors for European low-cost airlines, door:David Warnock-Smith and Andrew Potter, in: Journal of Air Transport Management, November 2005 42 Competitive advantage of low-cost carriers: some implications for airports door: David Gillena, Ashish Lallc uit: Journal of Air Transport Management 2004 43 Airports – Dawn of a New Era: Preparing for one of the industry’s biggest shake-ups door: Boston Consulting Group April 2004 44 An exploratory study into airport choice factors for European low-cost airlines, door:David Warnock-Smith and Andrew Potter, in: Journal of Air Transport Management, November 2005 45 What Makes a Proper Low-Cost Airport? Frankfurt Hahn Press Release 46 What Makes a Proper Low-Cost Airport? Frankfurt Hahn Press Release 47 Low Cost Carriers: Issues for Airports door: David gillen en Ashish Lall 48 Competitive advantage of low-cost carriers: some implications for airports door: David Gillena, Ashish Lallc uit: Journal of Air Transport Management 2004 49 Airports’ perspectives on the growth of low cost airlines and the remodeling of the airport-airline relationship door: Graham Francis, Ian Humphreys, Stephen Ison in: Tourism Management 25, 2004 50 Germany’s changing airport infrastructure: the prospects for ‘newcomer’ airports attempting market entry, door: Tobias Behnen uit: Journal of Transport Geography, 2004 51 Competitive advantage of low-cost carriers: some implications for airports door: David Gillena, Ashish Lallc uit: Journal of Air Transport Management 2004 52 The Impact of Low-Cost carriers on catchment areas of established international airports by Nadine Pantazis en Ingo Liefner in: Journal of Transport Geography 14, 2006 53 Information & Holiday Guide Summer 2004, Nottingham East Midlands Airport, Castle Donington: NEMA, 2004 54 Economic Impact Study, door: Scottish Enterprise Ayrshire, 2005 55 Economic Impact Study, door: Carcassonne Kamer van Koophandel, 2003 56 Luchtvaartnota: Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie Ministerie van Verkeer en Waterstaat, April 2009 pagina 3 57 Samenvatting Regionaal-Economische Betekenis Lelystad Airport door: Buck Consultants International Maart 2005 58 Samenvatting Regionaal-Economische Betekenis Lelystad Airport door: Buck Consultants International Maart 2005 59 Economische effecten en perspectief van regionale en kleine luchtvaart in Zuid-Holland door: Ecorys en Stratagam juli 2007 60 Economische betekenis Groningen Airport Eelde N.V. door: Buck Consultants International Uitgevoerd in opdracht van: Groningen Airport Eelde N.V. Januari 2005 61 Report Debunks Budget Airline Myths Civil Aviation Authority Maart 2007 van: www.airinternational.com 62 ‘Keuze voor vliegveld is pure destructie’ door: Teun Staal, in: Twentsche Courant Tubantia, 26 augustus 2004 33

35

63

Luchtvaartnota: Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie Ministerie van Verkeer en Waterstaat, April 2009 pagina 36 64 Verkenning regionale luchthaven, Ruimtelijk Planbureau, door Judith Borsboom - van Beurden, Hugo Gordijn, Anton van Hoorn, Jan Schuur 65 Stelling van planbureau voor de leefomgeving omtrent geluidsoverlast http://www.pbl.nl/nl/dossiers/luchtvaart/veelgestelde_vragen/index.html?vraag=10&title=Hoe%20ontwikkelt%20 zich%20de%20geluidsoverlast%20bij%20regionale%20luchthavens%3F#10 op 26 augustus. 66 Schonere lucht, schonere vliegtuigen, meer uitstoot, ing. P. Frankena, ir. H. ten Have, ir. W. Haverdings, ir. K. Pauwels, in opdrachtgeving ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Transport en Luchtvaart en het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu 67 Handhavingsrapportage Schiphol 2004, 2004 68 Germany’s changing airport infrastructure: the prospects for ‘newcomer’ airports attempting market entry, door: Tobias Behnen uit: Journal of Transport Geography, 2004 69 Major Trends in the Airport Industry NERA Economic Consulting door: Stuart Holder 70 Airport-airline interaction: the impact of low-cost carriers on two European airports, door: Graham Francis, Alessandro Fidato, Ian Humphreys, in Journal of Air Transport Management 9, 2003 71 The regional economic effects of commercial passenger air service at small airports by Warren, Drake Edward, Ph.D., University of Illinois at Urbana-Champaign, 2008 , 424 pages 72 Economische betekenis Groningen Airport Eelde N.V. door: Buck Consultants International Uitgevoerd in opdracht van: Groningen Airport Eelde N.V. Januari 2005 73 Economische betekenis Groningen Airport Eelde N.V. door: Buck Consultants International Uitgevoerd in opdracht van: Groningen Airport Eelde N.V. Januari 2005 74 Competitive strategy: Techniques for analyzing industries and competitors, door: Porter, M.E., The Free Press, New York, 1980 75 Die regionalwirtschaftlichen Auswirkungen des Low cost-Marktes im Raum Koln/Bonn, door: Dr. Klaus Esser en Dr. Judith Kurte, 2004

36