Kadernota 2016
Lochem, juni 2015 Opdrachtgever: Vormgeving: Drukwerk:
Gemeente Lochem Mo Middag, Lochem Drukkerij Lammerdink, Lochem
Contact:
Gemeente Lochem Afdeling Financiën Postbus 17, 7240 AA LOCHEM (0573) 28 92 22 www.lochem.nl
Kadernota 2016
Inhoudsopgave JAARVERSLAG Aanbiedingsbrief
3 3
1 . Ambities vanuit collegeprogramma
4
2. Financieel kader
7
3. Voortgang bezuinigingsmaatregelen uit Begroting 2015 9 4. Reservepositie
10
5. Begrotingsrichtlijnen
11
6. Beslispunten
12
6. Bijlagen 1. Toelichting nieuw beleid
13
2. Voortgang bezuinigingsmaatregelen
23
3. Financiële mutaties
29
1
Aanbiedingsbrief
Aanbiedingsbrief Wij bieden u hierbij de kadernota 2016 aan. Hierin wordt het inhoudelijke en financiële raamwerk weergegeven waarbinnen wij de komende jaren verder bouwen aan een vitale Lochemse samenleving. Het financieel beleid
stelt ons in staat om bestuurlijk en organisatorisch onze opgaven en rollen waar te maken en de prestaties te
leveren waar een samenleving om vraagt die continue in beweging is. Het afgelopen jaar hebben we hard ge-
werkt aan de bestuurskracht van onze gemeente. De organisatie is op onderdelen gewijzigd en versterkt om
succesvol te zijn in de vraagstukken (bijvoorbeeld de decentralisaties in het sociale domein) die voorliggen en om te komen tot de gewenste maatschappelijk effecten. Deze kadernota is de opmaat naar een sluitende begroting
2016. Kijkend naar de gemiddelde financiële situatie van vergelijkbare gemeenten in Nederland, mogen we daar best trots op zijn. Dit laat onverlet dat wij er komende periode hard aan werken om het door u vastgestelde pakket
aan bezuinigingsmaatregelen te realiseren. En hoewel we er qua bezuinigingen nog niethelemaal zijn, hebben we in deze kadernota toch ruimte gevonden voor nieuw beleid. Dit nieuw beleid richt zich op twee thema’s die
voor ons (financiële) prioriteit hebben; de leefbaarheid van de kernen en de transitie naar de Regiegemeente. Dit betekent investeren in sportorganisaties, accommodatiebeleid, handhaving en cultuur, maar ook het stimuleren van initiatieven met een revolverend karakter en het versterken van ons strategisch vermogen. In voorliggende nota vindt u hiervan de voorgestelde vertaling naar beleid.
Ondertussen zijn wij onverkort bezig met het uitvoering geven aan ons collegeprogramma. Het is daarbij van belang om te weten, dat er vele activiteiten gaande zijn die u in deze kadernota niet direct terugziet.
Meicirculaire
De meicirculaire van het Gemeentefonds verschijnt te laat om te kunnen verwerken in deze kadernota.
In de tussentijdse berichtgeving in maart 2015 is de voorlopige uitkomst van de 2e fase herverdeling Gemeentefonds bekend gemaakt. Met deze herverdeling krijgen plattelandsgemeenten ten koste van de steden een
hogere uitkering uit het Gemeentefonds. De VNG en de Raad voor financiële verhoudingen hebben echter kritiek
geuit op de voorgestelde wijze van herverdeling van het Gemeentefonds. Waarschijnlijk leidt dit tot een tussenoplossing door eenmalig voor 2016 1/3e van het oorspronkelijke voordeel uit te keren. Voor Lochem is dit circa
€ 350.000. Hoe het er voor de jaren erop uitziet, blijft voorlopig onduidelijk. In de meicirculaire wordt meer bekend
gemaakt. Het college wacht de meicirculaire voor de definitieve uitkomst af. De uitkomst en de consequenties
voor deze kadernota komen in een aanvullende memo naar de raad. Op deze manier heeft de gemeenteraad bij het behandelen van de kadernota de mogelijkheid tot integraal kaderstellen.
Leeswijzer
In deze kadernota wordt het nieuw beleid afgezet tegen de beschikbare financiële middelen. Voor het nieuw beleid
is een prioriteitenlijst (hoofdstuk 1) opgesteld. Hoofdstuk 2 geeft inzicht in de beschikbare financiële middelen.
Voor de beschikbare structurele middelen kijkt het college naar het saldo in 2019. Dit is met de informatie van
nu de beschikbare financiële ruimte. Met de prioriteitenlijst is het voor de raad mogelijk om kaders te stellen bij de voorgestelde keuzes. Ook als blijkt dat vanuit de meicirculaire sprake is van veranderende financiële omstandigheden kan op basis van de prioriteitenlijst keuzes verder worden ingevuld of bijgesteld.
3
1. Ambities vanuit collegeprogramma
1. Ambities vanuit collegeprogramma Ambities en prioriteiten voor deze raadsperiode zijn verwoord in het collegeprogramma. Kernwoorden hierbij zijn: vertrouwen, durf, vernieuwing, zelfredzaamheid en zelfsturing. Samen bouwen aan een levendige gemeenschap waarin iedereen naar vermogen een bijdrage levert maar niemand buiten de boot valt, is daarbij het uit-
gangspunt. Woorden die vertaald worden naar het begrip ‘de vitale samenleving’. Of het nu gaat over onze lokale economie, de transities in het sociaal domein, wonen en werken, sport en cultuur: deze raadsperiode zijn al onze
inspanningen op dat begrip terug te voeren. Een vitale samenleving is leefbaar voor alle inwoners (jong en oud), veerkrachtig en initiatiefrijk. Er is zorg voor elkaar en voor mensen in een kwetsbare positie. En beschikt over een stevige economie en voldoende werkgelegenheid.
Regisserend Lochem wordt voortgezet en samen met de organisatie, gemeenteraad, bewoners en maatschappelijke partners gaat het college verder in gesprek om vorm en inhoud te geven aan onze rollen in de verande-
rende samenleving. Duidelijk is wat burgers van ons kunnen verwachten. Transparantie en integriteit zijn daarbij belangrijke voorwaarden.
Afwegingskader nieuw beleid
Jaarlijks moeten keuzes gemaakt worden om invulling te geven aan de ambities en prioriteiten in het college-
programma. Deze kadernota geeft inzicht in de keuzerichting voor het jaar 2016. In de Begroting 2016 worden deze kaders uitgewerkt in concrete activiteiten. Om te komen tot een prioriteitenlijst is het van belang een af-
wegingskader op te stellen. Als afwegingskader in deze kadernota kiest het college ervoor om te kijken naar de ontwikkelingen die direct aansluiten op bewegingen in de Lochemse samenleving. Dit kunnen nieuwe ontwik-
kelingen c.q. initiatieven zijn, of er kan sprake zijn van een investeringsbehoefte in het “sociaal cement”. Uiteraard
moet er rekening worden gehouden met de wettelijk verplichte activiteiten voor 2016. Deze zijn onontkoombaar en staan daarmee bovenaan de prioriteitenlijst.
Het college ziet de thema’s leefbaarheid van de kernen en de transformatie naar regiegemeente als prioriteit. Investeringen in sport(organisaties), accommodaties, cultuur en handhaving dragen bij aan de leefbaarheid.
Vanuit het thema regiegemeente willen wij initiatieven uit de samenleving stimuleren door deze te ondersteunen vanuit een fonds met een revolverend karakter.
In lijn met de veranderingen in de samenleving ontwikkelt ook de organisatie van de gemeente Lochem zich. De focus ligt daarbij op de k anteling van verticale (hiërarchische) sturing naar horizontale (gelijkwaardige) samenwerking. Van binnen naar buiten. De Lochemse overheid als partner in complexe beleidsprocessen vereist een versterkte regierol.
Concreet vloeien hier drie aspecten uit voort. De ontwikkeling naar regiegemeente vraagt om meer strategisch vermogen. De noodzaak hiertoe is in versnelling gebracht door de conclusies van de adviescommissie Sterk
Bestuur in Gelderland. Een tweede aspect is de noodzakelijke aandacht voor de mobiliteit in de organisatie.
Mobiliteit draagt bij aan duurzame inzetbaarheid en flexibiliteit van medewerkers. Een derde aspect is de noodzakelijke opleiding en ontwikkeling van medewerkers. De integrale werkwijze doet een beroep op de professio-
naliteit en eigenaarschap en vraagt om ontwikkeling op het gebied van onder andere projectmatig werken en advisering.
De twee eerst genoemde aspecten zijn in deze kadernota vertaald in nieuwe beleidsvoornemens. Het aspect
van opleiding wordt eerst afgewogen binnen de daarvoor beschikbare middelen. Mocht dit niet toereikend zijn dan wordt een raadsvoorstel ingediend voor extra middelen.
Vanzelfsprekend bewegen ook overige beleidsvelden mee met de veranderingen in de samenle ving. Ook hier
investeren wij veel mankracht en middelen. Veel inspanningen zijn daarbij gericht op activiteiten in het sociaal domein en economie en werkgelegenheid.
4
1. Ambities vanuit collegeprogramma
Sociaal domein
Met de drie decentralisaties heeft de gemeente nieuwe wettelijke taken en bevoegdheden gekregen die bovendien met een gekort budget moeten worden uitgevoerd. De gemeente heeft hierbij een voorwaardenschep-
pende en stimulerende rol. We bieden middelen en ruimte waarmee inwoners de kans krijgen om zelf vorm te
geven aan hun leven. In het beleidskader sociaal domein heeft de gemeente daarom gekozen voor het sturingsprincipe waarbij de inwoner wordt aangesproken op wat er redelijkerwijs van hemzelf en zijn sociaal netwerk
verwacht mag worden en van welke algemene oplossingen hij gebruik kan maken. Als de inwoner hiermee niet voldoende geholpen is bij zijn z elfredzaamheid en participatie kan hij in aanmerking k omen voor een maat-
werkvoorziening. Inwoners kunnen altijd informatie en advies vragen van o.a. het zorgteam en van de gebiedsteams bij het vinden van een oplossing voor hun vragen en problemen.
Door de beleidsvelden Wmo, jeugd en participatie in de uitvoering te verbinden, zijn we beter in staat mensen
te bereiken en te ondersteunen die dit echt nodig hebben. We willen alle beschikbare middelen voor zorg en ondersteuning ten goede laten komen aan de mensen die dit het meest nodig hebben. Voorkomen moet worden dat mensen tussen wal en schip vallen.
Veel inspanningen, tijd en energie zijn de komende tijd gericht op doorontwikkeling van in 2014 vastgesteld
beleid. In financieel opzicht zijn wij in belangrijke mate afhankelijk van ontwikkelingen op rijksniveau. Het college gaat ervan uit met de bestaande middelen uitvoering aan beleid te kunnen geven.
Economie en werkgelegenheid
Economie en werkgelegenheid in onze gemeente zijn sterk verweven met de regio. Naast versterken van het netwerk met lokale ondernemers en bedrijven is een regionale aanpak hier van toepassing.
Zo zal met de regio Achterhoek en de provincie Gelderland sterk ingezet worden op een snelle realisatie van de
uitrol van breedband in het buitengebied. Ook met de regio Achterhoek zal voor wat betreft vrijetijdseconomie nieuwe stappen worden gezet. Lochem 3.0 heeft daarin een trekkende rol toebedeeld gekregen.
Met de regio Twente zal worden bezien of de ha venfunctie rond het Twentekanaal kan worden versterkt. Met de strategische board van de Stedendriehoek zal sterk worden ingezet op nieuwe werkgelegenheid o.a. op het gebied van Clean Tech. Lochem heeft in dit opzicht een naam hoog te houden wat betreft Agri-business en energietransitie.
Voldoende geoutilleerde bedrijventerreinen voor onze gemeente zal worden opgepakt. Opnieuw zal met provincie en regio kritisch worden bekeken of de bedrijventerreinen voldoen aan de vraag van deze tijd.
Vanuit het afwegingskader heeft het college onderstaande prioriteitenlijst nieuw beleid opgesteld (zie tabel 1).
5
1. Ambities vanuit collegeprogramma
Tabel 1
bedragen in €
nr. Prioriteitenlijst nieuw beleid 2016
Budgettaire lasten 2016
2017
2018
2019
p.m.
p.m.
p.m.
p.m.
3.500
7.000
6.500
6.000
100.000
100.000
100.000
100.000
75.000
75.000
75.000
103.500
182.000
181.500
181.000
50.000
50.000
50.000
50.000
p.m.
p.m.
p.m.
p.m.
30.000
30.000
30.000
240.000
240.000
240.000
240.000
50.000
50.000
50.000
50.000
107.000
67.000
Wettelijk verplicht 1
Invoering vennootschapsbelastingplicht
2
Verbouw brandweerkazerne Almen (inv. € 100.000)
3
Duurzame onkruidbestrijding
4
Actualisatie/ herziening bestemmingsplannen Totaal wettelijk verplicht Onontkoombaar Thema Leefbaarheid van de kernen
5
Uitbreiding capaciteit handhaving (1 fte)
6
Cultuurinitiatieven versterken
7
SV Harfsen renovatie kleedkamer
8
Kerncontactfunctionarissen (0,3 fte en € 15.000 uitvoeringsbudget)
17.500 30.000
Thema transformatie naar regiegemeente 9
Revolving fund
10 Versterken strategische kracht
p.m.
Overige 11
Areaaluitbreiding openbare ruimte
12
Onderhoud civiele kunstwerken - incidenteel / achterstallig onderhoud - structureel budget
13
Bijdrage Strategische Board Stedendriehoek Totaal onontkoombaar
11.000
11.000
11.000
11.000
33.400
33.400
33.400
33.400
538.900
481.400
414.400
414.400
120.000
120.000
120.000
120.000
20.000
20.000
20.000
33.400
33.400
33.400
33.400
p.m.
p.m.
p.m.
p.m.
Wenselijk 14
Uitvoering generatiepact
15
Bijdrage aanleg rotonde N346-Almenseweg
16 Onderhoud fietspaden 17
Ontwikkeling Cleantech Regio Stedendriehoek - Bijdrage Cleantech congres 2016 - Bijdrage Cleantech Regio (Strategische Board)
18
6
50.000 20.000
Oprichting Havenbedrijf Twente
17.500
Totaal wenselijk
240.900
173.400
173.400
173.400
Totaal lasten nieuw beleid 2016
883.300
836.800
769.300
768.800
Beslispunt 1
Instemmen met de prioritering van nieuw beleid en het opnemen van de wettelijk verplichte activiteiten in de begroting.
2. Financieel kader
2. Financieel kader In hoofdstuk 1 is richting gegeven aan de prioriteiten voor 2016. Deze kadernota zet de ambities af tegen de beschikbare financiële middelen. Dit kader is niet statisch en vraagt om voortdurende monitoring. Het college wil innovatief en creatief zijn om toch, ondanks de financiële uitdagingen die er liggen,ruimte te maken voor nieuw beleid. Lochem heeft door het nemen van bezuinigingsmaatregelen een meerjarig sluitende begroting en voldoende weerstandsvermogen. De bezuinigingsmaatregelen moeten deels nog beleidsmatig worden ingebed. Uitgangspunt is dat de realisatie van de bezuinigingsmaatregelen voorop blijft staan. Ook daarin zijn wij koersvast. Dit is nodig voor een blijvend structureel sluitende begroting. Hoofdstuk 3 gaat hier verder op in.
Meicirculaire
Bij het bepalen van nieuw beleid en de beschikbare middelen, hoort een zo actueel mogelijk financieel perspectief. Volgens de beleidslijn nemen we de meicirculaire van het Gemeentefonds in de kadernota niet mee. Deze verschijnt te laat om te kunnen opnemen. Ook voor deze kadernota is dat het geval. Bij tussentijdse berichtgeving in maart 2015 is de voorlopige uitkomst van de 2e fase herverdeling Gemeentefonds bekend gemaakt. Daarin werd aangegeven dat Lochem mogelijk maximaal € 1,1 miljoen extra ontvangt door deze herverdeling. De VNG en de Raad voor financiële verhoudingen hebben echter kritiek geuit op de voorgestelde wijze van herverdeling van het Gemeentefonds. Hierdoor is het uitermate onzeker hoe de herverdeling voor Lochem definitief gaat uitpakken. Uit latere berichtgeving blijkt dat het waarschijnlijk is dat er een tussenoplossing wordt gevonden door eenmalig voor 2016 1/3e van het oorspronkelijke voordeel uit te keren. Voor Lochem is dit circa € 350.000. Hoe het er voor de jaren erop uitziet, blijft voorlopig onduidelijk. In de meicirculaire wordt meer bekend gemaakt. Het college wacht de meicirculaire voor de definitieve uitkomst af. De uitkomst en de consequenties voor deze kadernota komen in een aanvullende memo naar de raad. Op deze manier heeft de gemeenteraad bij het behandelen van de kadernota de mogelijkheid tot integraal kaderstellen.
Financieel perspectief
Met deze kadernota wil het college een actueel en realistisch financieel perspectief schetsen. Hiervoor is het van belang ontwikkelingen met onvermijdelijke financiële gevolgen te verwerken. Bijlage 3 geeft het overzicht van financiële mutaties die van invloed zijn op het financieel perspectief en dus leiden tot een begrotingswijziging. Onderstaande tabel 2 geeft het actuele financiële perspectief na verwerking van het wettelijk verplicht nieuw beleid en de onontkoombare financiële mutaties.
Tabel 2
Saldo Begroting 2015 Amendement Begroting 2015 (vervallen bez. maatreg. Rekenkamer) Raadsbesluiten: Raad 13-10-2014; Schouwburg Lochem; gez.fin.basis Raad 8-12-2014; Openbare verlichting (scenario 4) Raad 8-12-2014; Inrichting griffie Raad 18-5-2015; Ehzerbrug Raad 18-5-2015; Belastingsamenwerking Nieuw beleid wettelijk verplicht Overige financiële mutaties (bijlage 3) Saldo
- = nadeel, bedrag x € 1.000
2015 373
2016 161
2017 123 -15
2018 21 -15
2019 21 -15
-75 34 -81 -153 -244
-75 40 -8
-63 43 -8
-25 53 -8
0 53 -8
-102 -104 298 210
-66 -182 502 334
54 -182 293 191
130 -181 163 163
294 148
7
2. Financieel kader
Beslispunt 2
Instemmen met het in de begroting verwerken van de financiële mutaties uit bijlage 3.
Afstemming nieuw beleid met de beschikbare financiële middelen
Het financieel perspectief laat zien dat er, zelfs in deze nog steeds economisch mindere tijd, financiële ruimte is voor nieuw beleid. In deze kadernota stelt het college voor om de wettelijk verplichte activiteiten op te nemen
in de begroting. Naast de wettelijk verplichte activiteiten is er ruimte voor overig nieuw beleid. De daadwerkelijke invulling werkt het college, op basis van de kaderstellende uitspraken van de gemeenteraad, uit in de Begroting
2016. Met de prioriteitenlijst nieuw beleid, tabel 1 in hoofdstuk 1, is aangegeven, waar wat het college betreft, de prioriteiten liggen.
8
3. Voortgang bezuinigingsmaatregelen uit Begroting 2015
3. Voortgang bezuinigingsmaatregelen uit Begroting 2015 Met de Begroting 2015 heeft de gemeenteraad een evenwichtig pakket aan bezuinigingsmaatregelen vastge-
steld. Het college is daarmee op positieve en constructieve wijze aan de slag gegaan. En hoewel we er nog niet
helemaal zijn, is op dit punt al v eel bereikt. Zo heeft Lochem door het nemen v an bezuinigingsmaatregelen een meerjarig sluitende begroting en voldoende weerstandsvermogen. Dit willen wij zo houden, realisatie van de bezuinigingstaakstellingen blijft daarom voorop staan.
Een deel van de bezuinigingsmaatregelen moet nog beleidsmatig worden ingebed. Duidelijk is dat dit geen eenvoudige opgave is en nog veel inspanning vergt met de nodige maatschappelijke impact.
Via de reguliere planning & control cyclus monitoren en verantwoorden wij de voortgang op de bezuinigingsmaatregelen.
In deze kadernota geeft bijlage 2 inzicht in het totaal aan bezuinigingsmaatregelen met een toelichting op de voortgang. De oranje gearceerde maatregelen is nog onderhanden werk. De vet gedrukte maatregelen (kolom
‘omschrijving maatregel’) zijn zowel financieel als beleidsmatig verwerkt en worden bij latere verantwoordingsmomenten niet meer opgenomen.
In enkele gevallen is de taakstelling (incidenteel) niet haalbaar gebleken. Daar waar dit financiële gevolgen heeft
zijn deze verwerkt in het overzicht financiële mutaties (bijlage 3). De betreffende bedragen zijn in bijlage 2, het
voortgangsoverzicht bezuinigingsmaatregelen, geel gearceerd.
Beslispunt 3
Instemmen met de afgeronde bezuinigingsmaatregelen. De afgeronde bezuinigingsmaatregelen staan vet afgedrukt in de kolom 'omschrijving maatregel' in bijlage 2.
9
4. Reservepositie
4. Reservepositie Binnen de gemeente Lochem zijn de reserves te onderscheiden in de algemene r eserve en de bestemmings-
reserves. De algemene reserve bevat de middelen waaraan nog geen specifieke bestemming is gegeven door de raad. Een bestemmingsreserve is een reserve waaraan de gemeenteraad wel een bepaalde bestemming heeft gegeven.
Met het vaststellen van de ‘Nota reserves en voorzieningen 2014’ is een groot aantal bestemmingsreserves opge-
heven en zijn niet bestemde saldi toegevoegd aan de algemene reserve. In totaal zijn er per 1 januari 2015 nog 11 bestemmingsreserves (reserve sociaal domein is nog niet gevuld per 1-1-2015). Onderstaande tabel 3 maakt het meerjarig verloop van de algemene reserve inzichtelijk.
Tabel 3
bedragen in €
Begroot saldo (incl. mutaties t/m 2019)
15.297.000
Minimale hoogte algemene reserve
3.000.000
Saldo per 31-12-2019
12.297.000
De stand per 31 december 2019 is de werkelijke stand per 1 januari 2015 (jaarrekening 2014) bijgewerkt met de raadsbesluiten met financiële ge volgen tot en met de raad van juni 2015 (dus inclusief de muta tie op de
algemene reserve vanuit de vaststelling van de jaarrekening 2014).
Aan de algemene r eserve wordt op begrotingsbasis per saldo € 2,7 miljoen onttrokken in de periode 2015
t/m 2019. De grootste mutaties betreffen projecten en investeringen die (voor een deel) gedekt worden uit de algemene reserve. Hierbij moet gedacht worden aan investeringen vanuit de Nota mobiliteit, projecten in het
kader van dienstverlening, functiegericht wegbeheer en wegonderhoud, Centrum Jeugd en Gezin en programma
huisvesting onderwijs. De belangrijkste toevoeging betreft het jaarrekeningresultaat 2014 dat in 2015 wordt toe-
gevoegd aan de algemene reserve.
De minimale hoogte (har de ondergrens) van € 3 miljoen is het bodembedrag van de algemene reserve om
onvoorziene omstandigheden (risico’s) op te kunnen vangen. Dit is besloten in de r aad van 7 juli 2014 bij de vaststelling van de ‘Nota reserves en voorzieningen 2014’.
Op basis van de risicoanalyse uitgevoerd bij de jaarrekening 2014 bedraagt het totaal aan incidentele risico’s
ruim € 4 miljoen. Deze € 4 miljoen is in de jaarrekening 2014 aangehouden als minimale hoogte van de algemene reserve om deze risico’s te kunnen opvangen, de zogenaamde “dynamische buffer”. Dit betekent dat op basis
van het huidige risicoprofiel er een vrij besteedbaar deel van ruim € 11 miljoen (€ 15,3 mln. - € 4 mln.) resteert in de algemene reserve.
De reservepositie is solide en de wens is da t zo te houden. De gemeente is vanaf 2015 verantwoordelijk voor
forse taakuitbreidingen vanuit de decentralisaties, waarbij de financiën van de gemeente onder grote druk staan
door rijksbezuinigingen op deze taken. De transitie naar regiegemeente blijft hoog op de agenda staan. Ook de financiële gevolgen van de invoering van de vennootschapsbelasting per 1 januari 2016 zullen in 2015 in beeld
worden gebracht. Deze ontwikkelingen hebben invloed op de robuustheid van de financiële positie.
10
5. Begrotingsrichtlijnen
5. Begrotingsrichtlijnen 2016-2019 Tussentijdse voorstellen met financiële gevolgen (drie O’s)
Tussentijdse voorstellen met financiële gevolgen komen alleen in aanmerking als die voldoen aan de drie O’ s van onvoorzienbaar, onvermijdelijk en onuitstelbaar.
Zwart blokje (investeringen)
In het investeringsplan 2016-2019 kunnen voornemens met een zwart blokje worden gemarkeerd. Dit betekent dat bij de vaststelling van het investeringsplan bij de Begroting 2016 de kredieten/budgetten meteen beschikbaar worden gesteld.
Doorlooptijd kredieten
De doorlooptijd van een krediet voor een investering is maximaal drie jaar, tenzij aan de hand van bijzondere omstandigheden wordt aangetoond dat een langere doorlooptijd noodzakelijk is.
Inflatiepercentage
Het percentage is gebaseerd op gegevens uit de gemeentefondscirculaire van september 2014. Het verwachte percentage voor onze exploitatie 2016 is 0,75% en voor volgende jaren 0,5%. Dit percentage gebruiken we voor aanpassing van de exploitatiebudgetten en reserves.
Loonkosten
De laatst afgesloten CAO loopt tot en met 31-12-2015 en is verwerkt in de begroting. Het verwachte percentage voor onze exploitatie 2016 is 0,75% en voor volgende jaren 0,5%. Dit percentage is gebaseerd op ramingen in de gemeentefondscirculaire september 2014.
Subsidies
Het percentage waarmee we subsidies verhogen is gelijk aan het laatst bekende Consumentenprijsindexcijfer (CPI) over een heel jaar. Het percentage voor 2016 bedraagt 1,0% (= CPI 2014).
Rente(omslag)
De rekenrente is 4,25%. Het is gebaseerd op het gemiddeld rentepercentage van de opgenomen langlopende leningen en de kapitaalmarktrente. Gezien onder andere de ontwikkelingen op de kapitaalmarkt gaan we bekijken hoe we om moeten gaan met de rente(omslag).
Tarieven
De belastingen en tarieven worden met het verwachte inflatiepercentage van 0,75% verhoogd. Dit percentage is gebaseer d op inf ormatie in de gemeentefondscirculaire van september 2014.
Aantal inwoners (per 1 januari)
2016 33.249
2017 33.249
2018 33.249
2019 33.249
Woningvoorraad (per 1 januari)
2016 15.641
2017 15.711
2018 15.781
2019 15.851
De aantallen woningen zijn deels gebaseer d op de gegevens die gebruikt worden voor de berekeningen binnen het gemeentefonds. Tot en met 2014 waren de aantallen gebaseerd op gegevens die door het CBS verzameld werden. De berekening binnen het gemeentefonds is gewijzigd door invoering BAG. Voor de toename van het aantal woningen is het overzicht “Planningslijst woningbouw 2015 Lochem “ gebruikt.
Beslispunt 4
Instemmen met de richtlijnen voor het opstellen van de Begroting 2016. 11
5. Beslispunten
5. Beslispunten
12
Beslispunt 1
Beslispunt 2
Beslispunt 3
Beslispunt 4
Instemmen met de prioritering van nieuw beleid en het opnemen van de wettelijk verplichte activiteiten in de begroting.
Instemmen met het in de begroting verwerken van de financiële mutaties uit bijlage 3.
Instemmen met de afgeronde bezuinigingsmaatregelen. De afgeronde bezuinigingsmaatregelen staan vet afgedrukt in de kolom 'omschrijving maatregel' in bijlage 2.
Instemmen met de richtlijnen voor het opstellen van de Begroting 2016.
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
13
Bijlage 1: Toelichting nieuw beleid
Activiteit
1. Invoering vennootschapsbelastingplicht
Waar staan we
Door Europese wetgeving wordt de invoering van de vennootschapsbelasting (Vpb) noodzakelijk met als doel een gelijk speelveld creëren tussen overheidsondernemingen en private ondernemingen. Daarom moeten overheden die winst behalen met activiteiten die concurreren met de ‘markt’, vanaf 2016 vennootschapsbelasting gaan betalen. Wat gaan we doen
Vennootschapsbelasting is een fiscale benadering van de activiteiten van de gemeente en heeft zijn eigen dynamiek op de gemeentebegroting, administratie, et cetera. In de huidige werkzaamheden zijn wij gewend om bedrijfseconomisch te kijken naar activiteiten. Vpb vergt een andere kijk. Net als bedrijven moeten wij ook een fiscale balans en begroting gaan maken. Naast het kostenaspect van de afdracht van belastingen, is er het beheersmatig aspect van inrichten en
voeren van een afzonderlijke fiscale administratie. Hiervoor is forse extra ambtelijke capaciteit nodig, zowel incidenteel als structureel. Voor de voorbereidingskosten is in de begroting 2015 een bedrag van € 30.000 gereserveerd. Wat kost het
Fte (incidenteel + structureel): Structureel budget:
Activiteit
p.m. fte / € p.m.
€ p.m.
2. Verbouw brandweerkazerne Almen
Waar staan we
De gemeente heeft een wettelijke taak op het gebied van brandweerzorg. Hoewel deze taak is overgedragen aan de
Veiligheidsregio Noord- en Oost Gelderland (VNOG) blijft de gemeente financieel verantwoordelijk voor de voorzieningen op haar grondgebied.
De brandweerkazerne is een volwaardige kazerne met ruimte voor een brandblusvoertuig (type tankautospuit). Wat gaan we doen
De VNOG schaft volgend jaar nieuwe voertuigen aan waaronder een bosbrandvoertuig. De VNOG heeft besloten in het kader van de herverdeling van het materieel dat dit bosbrandvoertuig in het kader van een goede brandweerzorg het
beste in de kazerne in Almen kan worden gestationeerd. Het voertuig is groter dan het huidige blusvoertuig en de VNOG
(cluster IJsselstreek) heeft gevraagd om te kijken en te beoordelen of de huidige kazerne in Almen aangepast kan worden. Om het brandblusvoertuig te kunnen plaatsen is een verbouwing van de kazerne nodig (waaronder aanpassing van de deur en het verdiepen van de locatie). Randvoorwaarden en risico’s
Binnen de VNOG vindt onderzoek plaats naar de kosten van de kazernes. Afhankelijk van de uitkomsten van dit onder-
zoek wordt in 2016 besloten hoe de kosten over de 22 deelnemers kunnen worden verdeeld en onder welke voorwaarden. De uitkomsten van het onderzoek kunnen van invloed zijn op het besluit om wel of niet de kazerne in Almen te verbouwen.
Gezien de omvang van het bosbrandvoertuig en de daaraan verbonden verbouwingskosten van de huidige kazerne wordt onderzoek gedaan naar eventuele alternatieven. Wat kost het Investering:
14
€ 100.000
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
3. Duurzame onkruidbestrijding
Waar staan we
Vanaf 2016 is het verboden om met chemische middelen het onkruid te bestrijden. De uitvoering van de onkruid-
bestrijding is een taak van Circulus Berkel. Circulus Berkel voert deze taak budget gestuurd uit. Een andere wijze van onkruidbestrijding is binnen het huidige budget niet uit te voeren. Wat gaan we doen
Bestrijding van onkruid op verharding kan op een chemische, mechanische dan wel gecombineerde wijze plaatsvinden. Het huidige gebruik van glyfosaat-houdende middelen kan bijvoorbeeld vervangen worden door meer ecologische middelen als Ecostyle Ultima of Xardin Cito Global.
Omdat de toelating van beide middelen voor na 2016 onduidelijk is en Circulus-Berkel voor 2015 en nadien streeft naar
Integraal Beheer Openbare Ruimte (IBOR) met borging van WSW- en WWB-medewerkers is de inzet van een veegwagen
met onkruidborstel, handmatige onkruidbestrijding en heet water toepassen van moeilijke locaties een goed alternatief. Wat kost het
Structureel budget: € 100.000
Activiteit
4. Actualisatie/ herziening bestemmingsplannen
Waar staan we
In de afgelopen jaren zijn alle bestemmingsplannen herzien en geactualiseerd. Elk bestemmingsplan mag niet ouder zijn dan 10 jaar. Bij oudere plannen mogen geen leges omgevingsvergunning worden geheven. Wat gaan we doen
In 2018 dienen als eerste de komplannen van Laren en Barchem geactualiseerd te zijn. In 2020 moet het bestemmingsplan buitengebied herzien zijn. Wat kost het
Incidenteel budget (2017-2020): € 75.000 (per jaar)
Activiteit
5. Uitbreiding capaciteit handhaving met 1 fte
Waar staan we
In het bestuursakkoord is de ambitie uitgesproken om deze college periode in gesprek te gaan met de raad en samen-
leving over dit onderwerp. Dit doen we aan de hand van een evaluatie van het bestaande handhavingsbeleid, wat als input dient voor een handhavingsbeleid voor de komende jaren. We trekken hierbij samen op met het herzien van het veiligheidsbeleid. Uiteindelijk vertaalt zich dit in twee documenten, te weten het Integraal veiligheidsbeleid en het Handhavingsbeleid. Aan het eind van dit jaar worden deze documenten ter vaststelling aan de raad aangeboden.
Het proces van evaluatie is inmiddels opgestart. Dat betekent dat inwoners, dorpsraden ed. om hun mening wordt ge-
vraagd over het huidige handhavingsbeleid. Tevens wordt om suggesties gevraagd voor het nieuwe handhavingsbeleid. Wat gaan we doen
Na de analyse van de evaluatiegegevens wordt een concept handhavingsbeleid opgesteld. Deze wordt in het najaar via een Technisch Beraad met de raad besproken. De input daaruit zal meegenomen worden in het definitieve voorstel. Dit voorstel wordt voor het einde van dit jaar aan de raad voorgelegd.
Wij verwachten dat het nieuwe beleid leidt tot uitbreiding van de capaciteit van handhaving, met minimaal 1 fte. Wat kost het
Fte (structureel): 1 fte / € 50.000
15
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
6. Cultuurinitiatieven versterken
Waar staan we
Er zijn veel ontwikkelingen gaande die cultuur in de gemeente Lochem raken. De verandering van de samenleving
naar een participatiemaatschappij en de herstructureringen binnen het sociaal domein zijn hier v oorbeelden van.
Wat gaan we doen
Om leefbaarheid en sociale samenhang te stimuleren, willen we de samenhang tussen de cultuurinitiatieven
in Lochem versterken. Hierdoor wordt het in het sociaal cement steviger en kan de aantrekkelijkheid van de gemeente als vestigingsplaats versterkt worden. In 2016 wordt een integrale beleidsnota cultuur opgesteld, die aansluit op de toekomstvisie 2030 “Lochem verbindt”. Deze nota brengt in beeld welke initiatieven er zijn en
hoe we deze verbinden, met bijzondere aandacht voor de kwetsbare groepen en de jeugd. Wat kost het
Structureel budget: € p.m.
Activiteit
7. SV Harfsen renovatie kleedkamer
Waar staan we
Wat betreft de Subsidieregeling Sportvoorzieningen hebben we één aanvraag ontvangen van SV Harfsen afdeling Voetbal voor de renovatie van het kleedkamergebouw. Wat gaan we doen
De aanvraag voldoet aan de gestelde criteria v an de subsidieregeling. Dit betekent dat de subsidie aanvraag meeloopt als nieuw beleidsvoornemen in de kadernota en de begroting 2016 . Wat kost het
Incidenteel budget: € 17.500 (subsidie cofinanciering)
Activiteit
8. Kerncontactfunctionarissenn
Waar staan we
Dorpsraden worden (beperkt) financieel ondersteund om in samenwerking met dorpsgenoten dorpsplannen te maken en uit te voeren. De kerncontactfunctionarissen van de gemeente adviseren en ondersteunen dorpsraden maar ook andere burgerinitiatieven welke bijdragen aan een participatieve samenleving.
De kerncontactfunctionarissen komen tijd te kort (uren inzet). Veel overleg met inwoners (vrijwilligers veelal)
vindt plaats in de avond uren en steeds meer inwoners weten de kerncontactfunctionarissen te vinden met vragen of initiatieven. De kerncontactfunctionarissen hebben enig uitvoeringsbudget nodig om initiatieven daadwerkelijk te kunnen ondersteunen (smeerolie zogezegd). Op dit moment is dat € 10.000. Wat gaan we doen
• Uitbreiding van het aantal kerncontact uren met 8 uur (0,3 fte) naar 44 uur waardoor er meer tijd beschikbaar is om verder te ontwikkelen.
• Beschikbaar stellen van uitvoeringsbudget om actiever en sneller initiatieven (beperkt van omvang) te kunnen faciliteren.
Wat kost het
Fte (structureel): 16
Structureel budget:
0,3 fte / € 15.000 € 15.000
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
9. Revolving Fund
Waar staan we
De wens om middelen beschikbaar te stellen voor maatschappelijke doelen met revolverend karakter. Met een revolverend fonds willen we initiatieven ondersteunen t.b.v.: • Duurzaamheid (energie besparing/opwekken);
• Leefbaarheid in de kernen (zelfredzaamheid van burgers bevorderen/gezondheid bevorderen); • Accommodaties (verbeteren van de leefbaarheid van kernen);
• Innovaties (voorfinanciering van nieuwe methodes/processen met een maatschappelijk resultaat); • Evenementen (voorfinanciering van grote openbare evenementen de leefbaarheid bevorderen); • Initiatieven en projecten die de werkgelegenheid en participatie stimuleren. Wat gaan we doen
• Uitwerking in de loop van de zomer van 2015: kaders stellen voor beoordeling en afbakening; • In het najaar definitief ontwerp gelijktijdig met Begroting 2016 aanbieden aan de raad. Wat kost het
Lening verstrekken aan revolverend fonds: € 250.000 Structureel budget:
budgettair neutraal (rentekosten)
Fte (structureel):
p.m. fte / € p.m. (administratie en beheer van leningen en terugbetaling).
Incidenteel budget 2015
Activiteit
€ p.m. (uitwerken overeenkomst)
10. Versterken strategische kracht
Waar staan we
De ontwikkeling richting een regiegemeente vraagt om meer strategisch vermogen. In plaats van uitvoering
geven aan bestaande processen moet er steeds meer maa twerk worden geleverd. Om flexibel en efficiënt te
kunnen reageren op de diverse opgaven, is integraal werken en samenwerken, zowel intern als extern noodzaak. Wat gaan we doen
Deze bewegingen vragen om verbinding en bewaking van de samenhang. Hiervoor is capaciteit nodig terwijl ook
strategisch denkvermogen en advisering nodig is om de veranderingen in de organisatie te begeleiden. De nood-
zaak hiertoe is in versnelling gebracht door de conclusies van de adviescommissie Sterk Bestuur in Gelderland.
In het licht van de uitbreidende intergemeentelijke samenwerking en in het bijzonder binnen de Stedendriehoek, moet de ambtelijke formatie op strategische dossiers worden vergroot. Wat kost het
Incidenteel budget (2016-2019): € 240.000 (per jaar)
17
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
11. Areaaluitbreiding openbare ruimte
Waar staan we
Sinds de herindeling is het budget voor onderhoud openbare ruimte niet structureel opgehoogd bij uitbreiding van het areaal.
Wat gaan we doen
Om het areaal integraal te kunnen onderhouden op het gewenste kwaliteitsniveau is extra onderhoudsbudget
nodig bij areaaluitbreiding. Om in ieder ge val het huidige onderhoudsniveau te continueren is structureel
€ 70.000 nodig. In de Begroting 2015 is hiervoor al een struc tureel budget gereserveerd van € 20.000 (nieuw
beleid 2015), maar deze is nog niet beschikbaar gesteld. Nu wordt aanvullend nog eens extra € 50.000 opgevoerd
(€ 70.000 minus € 20.000) structureel vanaf 2015. Een raadsvoorstel hierover is in voorbereiding. Wat kost het
Structureel budget: € 50.000
Activiteit
12. Onderhoud civiele kunstwerken
Waar staan we
Uit de inspectie en inventarisatie blijkt dat er op korte termijn een inhaalslag moet worden gemaakt om verantwoord onderhoud aan de civiele k unstwerken uit te voeren. We bereiden een werkprogramma en beheerplan
voor om op een verantwoorde wijze te komen tot een noodzakelijk herstel van de aanwezige bruggen en duikers
in onze gemeentelijke wegen. Uit het beheersysteem blijkt dat in de gemeente 25 bruggen en 146 duikers aanwezig zijn.
Wat gaan we doen
In eerste instantie wordt prioriteit gegeven aan de veiligheid van de kunstwerken, vervolgens wordt ingezet op duurzaamheid, d.w.z. voorkomen van een te snelle en harde achteruitgang van de kunstwerken.
Door genoemde prioritering (veiligheid) aan te brengen, zijn de kosten voor het noodzakelijke onderhoud in
2016 teruggebracht tot € 130.000. Met name herstel van stalen brugleuningen wordt dan uitgesteld. In 2017 is dan € 90.000 benodigd en vanaf 2018 dan € 23.000 structureel. Aangezien er al een regulier budget aanwezig is van ca. € 12.000 per jaar is alleen het meerdere opgevoerd als nieuw beleid. Wat kost het
Incidenteel budget: • € 107.000 (2016) • € 67.000 (2017)
Structureel budget: € 11.000
18
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
13. Bijdrage Strategische Board Stedendriehoek
Waar staan we
Bij raadsbesluit van 13 oktober 2014 is de bijdrage Strategische Board Stedendriehoek voor 2015 beschikbaar
gesteld. Voor 2016 e.v. is nog geen bijdrage opgenomen in onze begroting. Wat gaan we doen
Voor 2016 e.v. bedragen de kosten € 1 per inwoner (€ 0,65 t.b.v. innovatieve projecten en € 0,35 t.b.v. het uitvoe-
rende programmabureau Stedendriehoek Innoveert).
De Strategische Board Stedendriehoek wil de komende jaren extra aandacht besteden aan de ontwikkeling van de Cleantech bedrijvigheid in de R egio Stedendriehoek. Een en ander is v astgelegd in het door de regio en de
colleges van burgemeester en wethouders van de aangesloten gemeenten vastgestelde Jaarplan 2015 e.v. van de Strategische Board.
Voorgesteld wordt vanuit de Regio om vanaf 2016 ook € 1 extra per inwoner ter beschikking te stellen ter reali-
sering van de in het jaarplan vastgelegde ambities. Daarnaast zal door de gemeenten Lochem en Zutphen in het voorjaar van 2016 gezamenlijk het jaarlijkse Cleantech congres worden georganiseerd. Hiervoor is per gemeente
een bijdrage nodig van € 17.500. Met deze activiteiten beogen we een verdubbeling van de omzet in deze sector. Ook leiden deze nieuwe bedrijvigheid en innovatie-activiteiten in het bestaande bedrijfsleven tot extra banen. Een circulaire economie houdt meer rekening met vermindering van gebruik van fossiele brandstoffen en een
zorgvuldiger gebruik van grondstoffen. De inschatting is, dat veel subsidieprogramma’s juist op de Cleantech ont-
wikkeling zijn afgestemd. Dus extra kansen voor het bedrijfsleven om de vernieuwing gefinancierd te krijgen. Met deze innovatie en verduurzaming willen wij een gezond bedrijfsleven in de regio en de gemeente Lochem
stimuleren. Deze extra investering is goedkoper dan twee mensen op jaarbasis in de bijstand (zie ac tiviteit ‘Ontwikkeling Cleantech Regio Stedendriehoek’). Wat kost het
Structureel budget: € 33.400
Activiteit
14. Uitvoering generatiepact
Waar staan we
Een aspect van de organisatieontwikkeling is de noodzakelijke aandacht voor de mobiliteit in de organisatie. Mobiliteit draagt bij aan duurzame inzetbaarheid en flexibiliteit van medewerkers. En dit is nodig om toekomstige veranderingen aan te kunnen gaan. Wat gaan we doen
Om de beweging in de or ganisatie op gang te brengen zijn meerdere acties nodig. Daar waar mogelijk zal in reactie op uitstroom van pensioengerechtigden instroom van jongere medewerkers plaatsvinden. Een andere actie wordt ingegeven door het cao-akkoord waarbij oudere medewerkers de mogelijkheid krijgen minder te gaan werken en hiervoor gedeeltelijk worden gecompenseerd middels loon en aan vulling van de pensioen-
premie. Voor de ouderen betekent het een bijdrage aan vitaliteit en duurzame inzetbaarheid. Tevens creëert het ruimte om jongeren te laten instromen en de doorstroming te bevorderen. Wat kost het
Structureel budget: € 120.000
19
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
15. Bijdrage aanleg rotonde N346-Almenseweg
Waar staan we
Samen met de gemeenten Zutphen en Bronckhorst hebben wij de veiligheid van de oversteek N346 voor fietsers tussen Almen en Vorden bij de provincie aan de orde gesteld. Wat gaan we doen
Aanvullend op de aanpak van de provinciale weg lijken er mogelijkheden te zijn een rotonde aan te leggen, mits
de gemeentes hierin bijdragen. Een bestuurlijk overleg over de gemeentelijke bijdrage vindt eind mei 2015 plaats.
Vooruitlopend op dit overleg wordt € 50.000 voorzien als reële bijdrage van Lochem in deze rotonde. Wat kost het
Incidenteel budget: € 50.000
Activiteit
16. Onderhoud fietspaden
Waar staan we
De gemeente Lochem kent ca. 68 kilometer aan fietspaden. Het onderhoud komt eens per zeven jaar rond. Hier-
mee wordt beeldkwaliteit B niet behaald. In 2009 is een éénmalig budget beschikbaar gesteld voor de fietspaden, incl. 3 jaar onderhoudsbudget. Vanaf 2012 is er achterstand in het onderhoud.
Lochem heeft ingezet op recreatie als speerpunt. Daarbij zijn de fietspaden een essentieel onderdeel. De fiets-
paden bestaan uit gemeentelijke (on)verharde fietspaden en de zogenaamde ‘RAL-fietspaden’. Voor de ‘RAL-fietspaden’ is een budget van ca. € 22.700 per jaar beschikbaar. Voor de overige gemeentelijke fietspaden is geen
budget voor onderhoud en beheer. Wat gaan we doen
Om de gemeentelijke fietspaden de komende jaren qua onderhoud op onderhoudsniveau B te houden, is meer inzet structureel benodigd:
• € 4.000 voor de onverharde fietspaden; • € 14.000 voor de verharde fietspaden;
• € 2.000 voor de onkruidbestrijding op deze paden (gevolg van veranderd beleid, duurzame onkruidbestrijding). Wat kost het
Structureel budget: € 20.000
20
Bijlage 1. Toelichting nieuw beleid
Activiteit
17. Ontwikkeling Cleantech Regio Stedendriehoek
Waar staan we
Zie voor de toelichting activiteit ‘Bijdrage Strategische Board Stedendriehoek’. Wat gaan we doen
Zie voor de toelichting activiteit ‘Bijdrage Strategische Board Stedendriehoek’. Wat kost het
Incidenteel budget: € 17.500
Structureel budget: € 33.400
Activiteit
18. Oprichting Havenbedrijf Twente
Waar staan we
In 2014 is door de gemeenten Almelo, Enschede, Hengelo, Hof van Twente en Lochem besloten tot een samen-
werking van de aan het Twentekanaal gelegen havens middels een Gemeenschappelijk Havenbeheer Twentekanalen. In verband hiermee is door de gemeen teraden van deze gemeenten inmiddels een gez amenlijke Havenverordening plus bijbehorende belastingverordening opgesteld. Wat gaan we doen
De komende 2 tot 3 jaar zal in gezamenlijkheid worden gewerkt aan de oprichting van het Havenbedrijf Twente.
Verzelfstandiging, professionalisering, werkgelegenheid en het gegeven dat in casu in principe geen gemeen-
telijke taak is weggelegd, zijn daarbij de overwegingen. Op 25 juni 2015 zal het Bestuurlijk Overleg van de 5 ge-
meenten ter zake een Plan van Aanpak worden aangeboden. Daarin zullen onder meer de benodigde financiële middelen worden gepresenteerd om tot de oprichting van het Havenbedrijf Twente te komen. Wat kost het
Incidenteel budget: € p.m.
21
22
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
23
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
24
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
25
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
26
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
27
Bijlage 2. Voortgang Bezuinigingsmaatregelen
28
Bijlage 3. Financiële mutaties Kadernota 2016
29
Bijlage 3. Financiële mutaties Kadernota 2016
30
Bijlage 3. Financiële mutaties Kadernota 2016
31
Bijlage 3. Financiële mutaties Kadernota 2016
32
Bijlage 3. Financiële mutaties Kadernota 2016
33
