Europa / Groot-Brittannië
‘Rambling, hiking, wandering' - de Britten hebben het wandelen uitgevonden, eenvoudigweg omdat hun land zoveel moois te bieden heeft. 'Right of passing', 'stiles', ‘kissing gates' en een uitgestrekt net van wandelpaden leiden u door een afwisselend landschap in ontelbare tinten groen. De kliffen van Cornwall en Pembrokeshire, het Lake District en de weidse Schotse Hooglanden laten zich het best te voet bewonderen.
land & cultuur
algemeen Algemeen Feiten en cijfers Oppervlakte: 244.820 km2 (circa 5,8 x Nederland) Hoofdstad: Londen Inwonertal: 59,8 miljoen (2000) Bevolkingsdichtheid: 244 inwoners per km2 (2000) 1
18-11-2015 8:38
Godsdienst: anglicaans (Church of England), rooms-katholiek, moslim, presbyteriaans (Church of Scotland), sikh, hindoe, joods Taal: Engels, Welsh, Scottish Gaelic en Irish Gaelic Klimatologische gesteldheid: gematigd
Eilandbewoners Eilanden hebben een bijzondere aantrekkingskracht, omdat ze altijd iets eigens hebben bewaard. Dat kan natuurhistorisch zijn, maar ook cultureel. Zo hebben sommige plant- en diersoorten Engeland na de laatste IJstijd niet bereikt of een eigen ontwikkeling doorgemaakt. Eilanders zetten zich af tegen mensen van het vasteland. Onontkoombaar voor Groot-Brittannië geldt: links rijden, afstanden in miles, het Engelse Pond, de Anglicaanse Kerk, zwarte taxi’s, dubbeldekkers, High Tea, de dorpspub waar jong en oud naartoe komt en die tot voor kort al om 23.00 uur dichtging, het ’euroscepticisme’ en tuinieren. Daar staat tegenover dat Londen een ’hippe’ stad is, Edinburgh cultureel interessant en ook Glasgow, Manchester of Birmingham veel te bieden hebben, nog afgezien van alle andere steden en plaatsen waar allerlei culturele hoogtepunten georganiseerd worden. Historie overal merkbaar Groot-Brittannië heeft een rijke geschiedenis, het mooie is dat daarvan nog veel aanwezig is op het platteland, in de steden en in musea: Stonehenge uit de Bronstijd, Scara Brae op de Orkney Eilanden, het Keltische landschap in Cornwall bij St.Ives, de Saxon fields in de Cotswolds, kerken en abdijen, landhuizen en parken, historische fabrieksgebouwen, mijnen, oude kanalen en spoorwegen, The British Museum, Kew Gardens of Tate Gallery. GrootBrittannië is zes keer groter dan Nederland en heet ook wel het Verenigd Koninkrijk. Het Engelse landschap is bij veel Nederlanders geliefd. De wat zwaarmoedig stemmende, maar door schitterende zonnestralen doorbroken atmosfeer met voortjagende wolkenschaduwen over de groene afgeronde Schotse bergen, uitgestrekte venen en heidevelden komt tegemoet aan onze romantische inslag. De afwisseling van loofbossen en de verkaveling met hagen en muurtjes geeft het Engelse landschap een parkachtig aanzien. Dit gaat dan ook naadloos over in de oa. door Lancelot ’Capability’ Brown aangelegde grote 18e eeuwse landschapsparken, in de met zorg onderhouden en uitbundig bloeiende tuinen van landhuizen en particulieren. In het milde vochtige klimaat kunnen planten van overal ter wereld gedijen. Hoe verder u naar de westrand van Europa reist, des te meer u de losse, behulpzame en improviserende ’easy going way of life’ als overblijfsel van de Keltische cultuur tegenkomt. In Engeland is dit merkbaar, in Ierland des te meer.
bevolking Bevolking Na de prehistorische volken betrokken vanaf de 4e eeuw voor Chr. de Kelten bewoonbare gebieden in Groot-Brittannië, vanaf 43 na Chr. gevolgd door Romeinen, in de 5e en 6e eeuw door de binnenvallende Germaanse Angelen en Saksen en in de 9e en 10e eeuw door de Vikingen. In 1066 veroverden de 2
18-11-2015 8:38
Normandiërs het land. Zij vormden de aristocratie. In de Bronstijd leefden naar schatting 20.000 mensen in Groot-Brittannië, aan het begin van onze jaartelling waren het er ongeveer 400.000, in 1086 volgens het Domesday Book om en nabij 1.250.000 en in de 16e eeuw ongeveer 3 miljoen. Toch zijn nog overal, maar met name op het platteland, overblijfselen van de oude bewoners en hun leefwijzen en culturen zichtbaar. Naast de meer relaxte leefwijze is een ander, niet te negeren Keltisch aspect, het ’desperate’, soms onderhuids, soms overduidelijk aanwezig: bij alcoholgebruik, in het verkeer en bij teamsporten als voetbal en rugby, waar veel is toegestaan mits het maar ’fair’ gebeurd. De teams en hun supporters voeren nog steeds een op het veld, maar daarbuiten soms minder, gereguleerde stammenstrijd; iets waar eens de Kelten berucht om waren. Standenmaatschappij De Normandiërs die met Willem de Veroveraar in 1066 Engeland veroverden, voegden hier de feodale standenmaatschappij aan toe. De aristocratie had eeuwenlang veel privileges, zowel op politiek als maatschappelijk terrein. De laatste jaren komt hieraan steeds meer een eind: de macht van het Hogerhuis en het overervend lidmaatschap is aan banden gelegd, de vossenjacht in 2005 afgeschaft. Door toedoen van Hendrik VIII is Groot-Brittannië een protestants land geworden, waar bijna 72% van de bevolking zegt protestants te zijn (incl. de Anglicanen) en nog maar ruim 13% Roomskatholiek; bijna 1,5% is moslim. Industrialisering Vanaf ongeveer 1750 industrialiseerde Groot-Brittannië zich als eerste land ter wereld. Er ontstond een nieuwe groep binnen de tot dan toe agrarische samenleving: fabrieksarbeiders. Hun leefomstandigheden waren lange tijd erbarmelijk, slechte en overvolle huisvesting, lange arbeidstijden, lage lonen, kinderarbeid. Zij emancipeerden zich via vakbonden, die tot in de tachtiger jaren van de 20e eeuw hun stempel drukten op de Britse samenleving. Hun rol is nu veel minder uitgesproken. Net als in andere westerse landen neemt de dienstverlening toe ten koste van de fabrieksmatige productie van goederen. Het bevolkingsaantal van Groot-Brittannië is nu ruim 60 miljoen. Hiervan woont 90% in de stad. Tegenwoordig is de Engelse bevolking een moderne smeltkroes van mensen uit de gehele wereldbevolking en van alle godsdiensten. Velen zijn afkomstig uit landen van het Gemenebest. Velen zijn geïntegreerd in de Britse samenleving, maar ook wonen grote groepen in bepaalde wijken bij elkaar, gescheiden van anderen. De Britse samenleving is niet vrij van spanningen, maar wekt wel de indruk hier vrij ontspannen mee om te kunnen gaan en oplossingen te zoeken.
gastronomie Gastronomie Engeland stond lange tijd bekend om zijn eigenzinnige, maar niet erg fijnzinnige keuken: voorafgegaan door vruchtensap, cereals of pap, bestaat een ’zwaarwegend’ Engels ontbijt (full English cooked breakfast) verder uit 3
18-11-2015 8:38
thee, koffie, toast, jam of marmelade, gebakken eieren (of gekookt, gepocheerd of als roerei) en spek, sausages, black pudding, witte bonen in tomatensaus dat nog slechts geconsumeerd wordt door toeristen en een enkele Engelse excentriek, stamppot (stew), fish and chips, grote groene erwten en wortels, gevulde kalkkoen, enz. Hierin is de laatste twee decennia in snel tempo verandering gekomen. Niet dat bovengenoemde gerechten of ingrediënten niet meer te nuttigen zijn, maar ook de ’nouvelle cuisine’ of ’chicken tikka masala’ zijn nu volop verkrijgbaar. Londen schijnt Parijs voorbijgestreefd te zijn wat betreft het aantal toprestaurants in de wereld. En ook het aantal terrassen neemt steeds meer toe. Lunchen doen de Engelsen in de pub, een ploughman’s, een soort ’broodje gezond’, warme beef and kidney pies, Cornish rolls of ze picknicken hun zelf meegebrachte ingrediënten op het gras of speciaal daarvoor bestemde area’s. Tea time De High Tea is een traditionele snoeperij die in hoog aanzien staat en geserveerd wordt, sinds het begin van de 19e eeuw ook in tea gardens, rond een uur of vier in de middag. Ze zijn er in verschillende soorten en maten en kennen ook streekeigen varianten: scones, cream, jam en verschillende soorten cake en thee. Na zo’n uitgebreide Tea is een lichte avondmaaltijd vaak voldoende. Pudding en haggis Toch is de avondmaaltijd meestal ook overdadig met minstens drie gangen en als toetje zoetigheden, fruit of de onovertroffen trifle. Op tafel staat meestal een flesje ondefinieerbare Worcester sauce, terwijl sommige chutney’s ook in deze categorie vallen. Ook hier zijn streekeigen varianten, zoals de Yorkshire Pudding, een soort voorgerecht: gebak van eieren, meel, boter en een soort haché van vlees en uien. Engelse bieren, stouts (erg donker bier), ales en bitters (donker, lauw en geen schuim), worden steeds meer verdrongen door lagers (pilsener bier) van het Europese vasteland. Dat is jammer, want elke streek kent zijn bieren met een eigen smaak. Haggis is het nationale gerecht van Schotland. Deze lekkernij van schapenmaag gevuld met gekruide lever, slachtafval, havermeel en uien wordt geserveerd met gestampte rapen (bashed neeps) en aardappelpuree (chappi tatties). Ook vegetarische varianten zijn mogelijk. Schotland staat natuurlijk bekend om de vele whisky’s die er gestookt worden. Whisky is een destillaat waarvan de smaak afhankelijk is van de gemoute gerstsoort, de gebruikte turfwalm voor het droogstoken van de mout en de tijd, tenminste drie jaar, waarin de whisky gerijpt is.
cultuur Cultuur Keltische talen zijn nog niet geheel verdwenen uit Groot-Brittannië. Vooral in Noord-Wales en West-Schotland komt tweetaligheid, al dan niet voor nationalistisch gebruik, nog voor. Er worden twee Keltische taalgroepen onderscheiden. De eerste is het Schotse Gaelic dat verwant is met het Ierse Gaelic en het Manx, de taal van het Isle of Man. Tot de tweede behoren het 4
18-11-2015 8:38
Welsh, het Cornish en het Bretons. Het Schotse Gaelic en ook het Welsh worden nog gesproken, het Cornish sinds 1777 niet meer. Uit de Germaanse taal van de Angelsaksen ontwikkelde zich het Engels, waarin door de Vikingen Scandinavische en door de Normandiërs Franse woorden werden ingebracht. Doordat Engeland in het verleden een wereldrijk met kolonies verwierf en bestuurde, is het Engels nu de belangrijkste voertaal ter wereld. Van Shakespeare tot The Beatles De Engelsen hebben altijd een grotere rol gespeeld in de literatuur en het theater dan in de muziek (m.u.v. de popmuziek) en de beeldende kunst. Zo vinden de Arthurlegenden hun oorsprong in Groot-Brittannië en zijn schrijvers als Geoffrey Chaucer (14e eeuw, hij kende Petrarca en Boccaccio en schreef oa. The Canterbury Tales), Thomas Moore (16e eeuw; Utopia) en William Shakespeare (16e/17e eeuw; oa. Hamlet, MacBeth) alom bekend. Daniel Defoe en William Wordsworth zijn de vertolkers van de veranderingen in het Engelse landschap in de 18e eeuw, Dickens schreef verhalen over de Engelse maatschappij tijdens de industrialisatie in de 19e eeuw. Händel was een Duitser, die door koning George II in de 18e eeuw naar Engeland werd gehaald als hofcomponist. Het belang van The Beatles, The Rolling Stones, Peter Gabriel of Elvis Costello en vele anderen in de hedendaagse populaire muziekcultuur is genoegzaam bekend. Belangrijke Engelse landschapsschilders waren John Constable en William Turner, die in de 17e en 18e eeuw schilderden. Vooral Turner was vernieuwend door zijn opvattingen over kleur en gevoel. Hij wist met nieuwe technieken kleuren weer te geven, die wij herkennen als zeer natuurlijk. Veel van zijn werken hangen in de Tate Galery. Een belangrijke moderne beeldend kunstenaar was Henry More.
traditie & vooruitgang Traditie & vooruitgang De laatste decennia heeft Groot-Brittannië een aantal eigenaardigheden opgegeven, zoals shillings, lumbs, sluitingstijd van pubs en de vossenjacht. Het kent nu in sommige gevallen het decimale en het metrische stelsel toe. Oorsprong van de kilt Een typisch traditioneel Brits kledingstuk is de tartan, een van wol geweven geruite plaid die over de schouder gedragen wordt. De ruitmotieven van de tartan zijn karakteristiek voor iedere clan of stam en werden al door de Kelten gebruikt. Het aantal gebuikte kleuren stijgt met de hiërarchie: 7 voor de koning, 6 voor de druïden, vijf voor de edelen, enz. Sinds de 16e eeuw heeft elke regio in Schotland een eigen ruitpatroon. Vanaf ongeveer 1720 werd het onderste deel van de tartan verwerkt tot een kilt. De Schotse kilt, gedragen door mannen is eigenlijk een Engelse vinding. De Engelsen bedachten de kilt om de mannen van de Highland Regiments te kleden. Vroeger was de rok langer, de huidige kortere deed rond 1800 zijn intrede. Bij officiële gelegenheden dragen mannen graag een Schotse kilt. Doedelzak ook wapen 5
18-11-2015 8:38
Iedere zichzelf respecterende clanhoofdman had een doedelzakspeler. Zijn opleiding kon wel zeven jaar duren, want hij moest minstens 300 melodieën kennen: strijd- (pibrochs) en rouwliederen (laments) en dansmuziek (reels). Naast zijn ceremoniële en feestfunctie was hij belangrijk tijdens gevechten. Hij moest doorspelen tot hij erbij neerviel. De Engelsen beschouwden de doedelzak als een wapen.
landschap & klimaat
algemeen Algemeen Het huidige reliëf van het Engelse landschap is vooral gevormd sinds de laatste IJstijden. Verwering en erosie door gletsjers en rivieren hebben dit veroorzaakt, maar ook de hardheid van de verschillende gesteenten hebben eraan bijgedragen. In de jaren na de laatste IJstijd, zo’n 12.000 jaar geleden, raakte Groot-Brittannië eerst begroeid met naaldbossen en later voornamelijk met loofbossen van eiken en beuken. In Schotland, Wales en streken als Dartmoor en Yorkshire Moors ontwikkelden zich in het regenrijke, milde Atlantische klimaat uitgestrekte venen. Zo’n 7.500 jaar geleden raakte GrootBrittannië gescheiden van het vasteland. De prehistorische mensen waren jagers en verzamelaars. Zij leefden nomadisch op hoger gelegen, droge plaatsen met water binnen bereik. De eerste landbouwers en Keltische stammen bewoonden ook de hoger gelegen, droge en gemakkelijk te bewerken plaatsen. Zij begonnen met ontbossing. Hun handelspaden liepen vooral over waterscheidingen. Later immigrerende Kelten brachten een betere ploeg mee en de Romeinen kenden nog betere landbouw en wegenbouw. Hierdoor werd ook bewoning op lager gelegen plaatsen en moeilijker te bewerken bodems mogelijk. Zij bouwden een 10.000 km lang wegennet en exploiteerden grote agrarische landerijen met luxe villa’s. In de loop van duizenden jaren is de invloed van de mens op het landschap steeds groter geworden. Naarmate de bevolkingsdruk en verbetering van werktuigen toenam, werd er meer loofbos gekapt. Maar na de invasies van de Angelen en de Saksen en de afname van de bevolking tijdens de pestepidemieën in de 14e eeuw nam de natuur weer bezit van minderwaardig cultuurland. Open fields en ontbossing In de 5e en 6e eeuw vestigden de Angelen en Saksen zich in Engeland. Zij woonden in versterkte dorpen met een green, omringd met open fields voor hun landbouw en commons als gemeenschappelijke weidegronden. De open fields bestonden uit furlongs, aaneengesloten blokken met strips, langgerekte geploegde ’ribbels’ van elkaar gescheiden door een voor. Op sommige plaatsen, zoals in de Cotswolds, zijn deze ridge and furrows nog in het landschap zichtbaar en worden ze Saxon fields genoemd. De ontbossing verliep het snelst sinds de 16e eeuw. Nu is Groot-Brittannië een van de minst beboste landen van Europa met nog maar 11 % van het oppervlak. 6
18-11-2015 8:38
De oorsprong van dry stone walls Tijdens de Industriële Revolutie van de 18e en 19e eeuw verschenen, vooral in het landschap van Zuid-Wales en Midden-Engeland, voor het eerst fabrieken die continu in bedrijf waren, mijnen en grootschalige winning van delfstoffen, binnenlandse havens, kanalen en spoorlijnen. Mensen trokken weg van het platteland, steden breidden zich sterk uit. Vanuit een trein kreeg men voor het eerst een heel andere kijk op het landschap. De Parliamentary Enclosure regelde tussen 1750 en 1850 wettelijk en ingrijpend opnieuw het bezit en het gebruik van het Engelse landschap: een perceel werd door omheining met hagen of muurtjes (dry stone walls; in kalkgebieden) iemands eigendom. Hierdoor kreeg het Engelse landschap een ander aanzien, dat wij tegenwoordig zo karakteristiek vinden en met onze romantische blik zo waarderen.
fauna Fauna De inheemse fauna van Groot-Brittannië is wat soortenarmer dan die op het Europese vasteland. Dit komt door de uitgebreide gletsjers tijdens de IJstijden en het ontstaan van de Britse Eilanden zo’n 7.500 jaar geleden door stijging van de zeespiegel. Deze stond aan het eind van de laatste IJstijd ongeveer 135 m lager dan nu. Amfibieën, reptielen en sommige vogelfamilies (bv. spechten) zijn er daarom ondervertegenwoordigd. Amfibieën zijn met vijf soorten aanwezig, reptielen met zes. De eerste leven in of in de buurt van water, daarvan zijn ze voor hun voortplanting afhankelijk, de laatste op beschutte plaatsen in dichte vegetaties of tussen stenen. Reptielen houden van zonnen. Een wandeling in de vroege ochtend of tijdens de schemering vergroot de kans om zoogdieren te zien. Daarvan zijn in Groot-Brittannië meer dan dertig soorten; op het land zoals vossen, dassen, boommarters, sneeuwhazen, reeën, edelherten, rode en grijze eekhoorns, hermelijnen en enkele vleermuissoorten; of in zee, zoals gewone en grijze zeehonden, bruinvissen, tuimelaars en witflankdolfijnen. Eldorado voor vogelliefhebber De grote variatie aan landschappen en het parkachtige karakter van het cultuurlandschap huisvest een grote verscheidenheid aan vogelsoorten. Belangrijk zijn de hagen die verbindingen vormen tussen de leefgebieden van veel bos- en zangvogels. Riviermondingen zijn rust- en foerageerplaatsen tijdens de vogeltrek, rotskusten broedplaatsen voor grote kolonies zeevogels, meren voor watervogels, heiden, venen en bergen voor bijzondere vogelsoorten. Spectaculair zijn in het voorjaar de grote kolonies van Jan van Genten, papegaaiduikers, Noordse pijlstormvogels, drieteenmeeuwen, alken en zeekoeten op de klifkusten van Schotland en Wales. Deze zeevogels komen alleen aan land om te broeden op rotsrichels of in holen. Sterns, zoals de Noordse, dwergsterns en visdiefjes, en meeuwensoorten broeden op zand- en kiezelstranden. In drogere heidevegetaties komen veldleeuweriken en graspiepers veelvuldig voor, maar ook roofvogels als blauwe kiekendieven en het smelleken; in de Yorkshire Moors en in Schotland is een opvallende vogel 7
18-11-2015 8:38
het Schots sneeuwhoen (grouse) waarop ook wordt gejaagd. In de Cambrian Mountains en de Brecon Beacons van Wales leeft de rode wouw, te herkennen aan zijn gevorkte staart. In meren en langs de oevers huizen eendensoorten, zwanen, zaagbekken, futen en de dodaars; in beken met helder stromend water waterspreeuwen (the dipper), grote gele kwikstaarten en oeverlopers. Het Engelse landschap is zeker een eldorado voor de vogelliefhebber met leefgebieden en soorten die in Nederland niet voorkomen.
flora Flora De flora van Groot-Brittannië behoort nu grotendeels tot de Atlantische regio, al zijn op geografisch bijzondere plaatsen plantensoorten uit andere regio’s te vinden. Tijdens de laatste IJstijd heerste in Groot-Brittannië een alpien- en toendraklimaat, er groeiden plantensoorten van de arctisch-alpiene en boreale plantenregio. Hiervan komen oa. rode steenbreek, kleine ruit en zilverwortel nog voor in Schotland en op geïsoleerde plaatsen in de Brecon Beacons en Snowdonia. De Engelse loofbossen zijn vooral eikenbossen. Ze staan op voedselrijke en vochtige bodems met lijsterbessen en in het voorjaar bloeien er bosanemonen en wilde hyacinten (blue bells). Is de bodem droger, dan groeit ook hulst, zoete kers en adelaarsvaren in het bos. Veel beukenbossen zijn aangeplant. In oude beukenbossen op rijke lemige kalkbodems groeien hazelaars, vlierstruiken, bosrank en rode kornoelje en kruiden als daslook, overblijvend bingelkruid en lievevrouwebedstro. Langs beekoevers en uiterwaarden staan wilgen en elzen. Berkenbossen en natuurlijke dennenbossen komen in Schotland voor. Naaldbossen zijn verder altijd aangeplant voor houtproductie. Veen en graslanden Het Engels kent verschillende woorden voor allerlei soorten veen: oa. bogs, fens, mires, mosses, en moors. Ze komen vooral voor in Schotland en op de hoger gelegen gedeelten van Wales, de Pennines en Yorkshire. Door grote regenval en langzame vertering van plantenresten hopen deze zich op en vormen veen. Soms strekt dit veen zich als een deken uit over de heuvels. Hier groeien oa. veenmossen, veenbessen, dopheide, zonnedauw en wollegrassen. Heidevegetaties zijn ontstaan na ontbossing en blijven bestaan door begrazing met schapen of geiten, door plaggen of branden. Ze bestaan voornamelijk uit struik- en kraaiheide, vleugeltjesbloem, rode en blauwe bosbes (droog) en dopheidesoorten, veenpluis en beenbreek (nat). Ook graslanden zijn, net als heidevelden, halfnatuurlijk. Ze worden door begrazing in stand gehouden. Het milde Engelse klimaat zorgt voor plantengroei en voedsel gedurende het hele jaar. Afhankelijk van de bodem zijn er rijke en schrale graslanden, zoals kalkgraslanden oa. in de South en North Downs, de Cotswolds, de White Peak en de Yorkshire Dales. In het voorjaar zijn vooral deze laatste miniatuurparadijsjes voor plantenliefhebbers met bloeiende orchideeën, sleutelbloemen, anemonen, zonneroosjes en tot in het najaar rapunzels.
8
18-11-2015 8:38
Ecologisch netwerk Hagen en kleine bosjes vormen in het landschap een continu ecologisch netwerk van met elkaar in verbinding staande leefgebieden voor planten en dieren. Zij vinden er foerageer-, broed- en schuilplaatsen en kunnen zich zo via via verplaatsen. Er komen veelal dezelfde plantensoorten in voor als in bossen en langs bosranden, zoals eiken, beuken, essen, (steeds minder) iepen, vlierstruiken en appels; maar ook stekelig gewas als gaspeldoorn, meidoorn en sleedoorn, slingerplanten als kamperfoelie en klimop en kruiden als aronskelk, fluitkruid, dagkoekoeksbloem, bosaardbei of tongvaren. Tenslotte zijn er de kustvegetaties op kliffen of kwelders. Hier groeien korstmossen en plantensoorten die zout kunnen verdragen: Engels gras, zeesilene, zeeweegbree, zeekraal, lamsoor, zeeaster en Engels slijkgras. Op duinen of aan de voet ervan groeien biestarwegras, helm en zandzegge.
geografie Geografie De Schotse Hooglanden, de Pennines en Wales zijn de hoogst gelegen delen van Groot-Brittannië. Schotland heeft de hoogste bergen: de Ben Nevis of Beinn Nimheis (1343 m), de arctische Cairngorms afgewisseld met de mooiste Glens en Munroes, alle toppen in Schotland hoger dan 1000 m. Voor de westkust van Schotland liggen de Binnen-Hebriden (oa. Skye) en de BuitenHebriden (oa. Lewis). Ten noorden liggen de eilandengroepen van de Orkney’s en de Shetlands. De Pennines vormen de ruggengraat van Engeland. De hoogste top is de Cross Fell (893 m) in het noorden, het Peak District vormt tegenwoordig het belangrijkste recreatiegebied van Midden-Engeland. Rondom de Pennines liggen de oude mijngebieden van Lancashire, Yorkshire, Teeside en de Midlands. De noord-zuid lopende rivierdalen van de Dove, de Trent en de Derwent behoren tot de eerste industriële gebieden van Engeland uit de 18e eeuw. Snowdonia (Snowdon of Yr Wyddfa Fawr, 1085 m) en de Brecon Beacons (Pen-y-Fan, 866 m) vormen de hoogste delen in het noorden en zuiden van Wales. In Snowdonia komen haast alpiene hoogteverschillen voor: van zeeniveau gaat het ’gelijk’ 1000 m omhoog. Ook hier liggen mooie gletsjerdalen, zoals de Nant Ffrancan en het dal van Llanberis en de Llanberis Pass. Steden en dorpen In de Keltische tijd was Colchester de belangrijkste stad van Groot-Brittannië, maar al in de Romeinse tijd werd Londen de hoofdstad van het land. Een Keltische verkaveling van het landschap is nog aanwezig in de kuststreek Penwith bij St. Ives in Cornwall. Met de invasie van de Angelsaksen nam het belang van de steden af, Groot-Brittannië werd weer een agrarisch land met dorpen. Deze Angelsaksische ’brink’dorpen zijn nog overal te herkennen, evenals hier en daar nog hun landbouwgronden, de Saxon fields (Cotswolds). In het Domesday Book (1086) is Engeland voor het eerst kadastraal geregistreerd. Nagenoeg alle huidige steden en dorpen waren toen al aanwezig.
9
18-11-2015 8:38
Eerst industrialisering, later bescherming Pas tijdens de Industriële Revolutie ontstonden industriële landschappen, vooral in Midden-Engeland en Zuid-Wales. Voor het transport werd 5.000 km kanalen met sluizen en tunnels aangelegd door ingenieurs als Brindley en Telford. Er ontstonden zelfs binnenlandse overslaghavens zoals bij Stockport in de Midlands. Sinds 1825 volgde de aanleg van duizenden kilometers spoorlijn. Het bezit en agrarisch gebruik van akkerland werd efficiënter aangepakt om de groeiende stedelijke bevolking te kunnen blijven voeden. Pas rond de vorige eeuwwisseling ontstond de natuurbeschermingsgedachte en de behoefte aan recreatie op het platteland. De National Trust, English en Scottish Heritage werden opgericht en nationale landschapsparken ingesteld. Met name het recht van overpad, the Right of Way, moest veiliggesteld worden. Sinds 1949 zijn er in Engeland twaalf nationale landschapsparken, waarin de natuur centraal staat, ingesteld en vele Areas of Outstanding Natural Beauty, waarin bebouwing, landbouw en andere economische ontwikkelingen aan beperkingen onderhevig zijn. In Schotland zijn meer dan twintig National Scenic Areas.
geologie Geologie Groot-Brittannië is de bakermat van de geologie. In de 18e en 19e eeuw werkten in Engeland vooraanstaande geologen, zoals George Lyell. Veel namen van geologische tijdperken zijn verbonden met Engeland: het Cambrium (genoemd naar Cambria, de naam die de Romeinen gaven aan Wales), het Ordovicium en het Siluur (genoemd naar twee, door de Romeinen uitgeroeide Keltische stammen uit Wales), het Devoon en het Caledonisch hooggebergte (de Romeinen noemden Schotland Caledonia). Gesteenten en verschijnselen uit deze geologische perioden en uit vele andere komen in Groot-Brittannië voor. Verschillende gesteenten Oa. in Noord-Wales vinden we de oudste, pre-Cambrische, Ordovicische en Silurische gesteenten, in Schotland de plooiingsrichting en de romp van het Caledonisch hooggebergte. Vooral in Zuid-Wales liggen devonische gesteenten die gevormd zijn uit het verweerde Caledonisch hooggebergte. Deze gesteenten zijn weer geplooid en veranderd aan het eind van het Carboon of Steenkooltijdperk tijdens de vorming van het Hercynisch hooggebergte. Onder uit de aardkorst kwam plaatselijk graniet omhoog dat stolde en waarop nu oa. het Dartmoor en de Scilly Eilanden liggen. Uit hetzelfde tijdperk zijn kalkgesteenten, Millstone Grit en steenkool achtergebleven, oa. rondom de Pennines, toen Engeland uit tropische zeeën, lagunes en dichtbegroeide moerassen bestond. Ook het Hercynisch gebergte verdween na miljoenen jaren. Slechts de romp bleef over, zoals nog te zien is in Zuid-Wales en Noord-Devon. Deze laatste vormen de ruggengraat van Midden-Engeland, in en rondom deze gebergterug zijn de gesteentelagen uit het Carboon te vinden. In Sussex en Kent springen de krijtrotsen uit het Krijttijdperk in het oog, in Schotland en Wales hebben gletsjers tijdens de 10
18-11-2015 8:38
IJstijden (Pleistoceen) prachtige wijdse U-vormige dalen en kaarmeren achtergelaten. Door de zeespiegelrijzing werd Engeland voor het laatst zo’n 7.500 jaar geleden weer een eiland. In East-Anglia en langs de zuidoostkust vinden we aangeslibd land uit de laatste duizenden jaren (Holoceen). Het ontstaan van gebergten Het Caledonisch hooggebergte ontstond ongeveer 400 miljoen jaar geleden toen de continenten van Noord-Amerika en Europa op elkaar botsten. Dit gebergte verdween door verwering, maar de romp en de zuidwest-noordoost gerichte plooiingen ervan bleven in Schotland, Noord-Wales en NoordwestIerland achter in het landschap. Ongeveer 60 miljoen jaar geleden dreven beide continenten langs andere breuklijnen weer uit elkaar en ontstond de Atlantische Oceaan. Een strook Noord-Amerika aan Schotland, Ierland en Noorwegen bleef echter aan Europa plakken. Het uitgevloeide bazalt van de Giant’s Causeway in Noord-Ierland is een stille getuige van vulkanische activiteit als gevolg van deze bewegingen in de aardkorst. Het Hercynisch hooggebergte werd zo’n 300 miljoen geleden gevormd. Ook dit gebergte verweerde, zodat nu alleen nog de romp ervan en de oost-west gerichte plooiingen in het landschap van Zuid-Wales en het noorden van Cornwall en Devon zichtbaar zijn. Zo’n 30 miljoen jaar geleden ontstonden de Alpen, Italië botste tegen de zuidkant van Europa aan. Dit was merkbaar in de aardkorst van Sussex en Kent. In het kalkgesteente ontstonden breuken, waarlangs na verloop van tijd Het Kanaal en de Straat van Dover uitgesleten zijn door de zee.
klimaat Klimaat Groot-Brittannië heeft een gematigd zeeklimaat met relatief warme winters en koele zomers. De warme golfstroom heeft invloed op het klimaat en er waait overwegend een zuidwesten wind. Er valt veel neerslag, met name in het westelijke gedeelte en in Noord-Ierland.
reisperiode Reisperiode Goede reismaanden in Groot-Brittannië zijn mei, juni en juli. In het algemeen valt er dan minder neerslag, is de lucht helder en is er vrij veel zon. Bovendien zijn de dagen lang, zeker in Schotland met meer uren zonneschijn. Ook bloeien in deze tijd de meeste bloemen. Om zeevogels op hun broedplaatsen langs de rotskusten te kunnen observeren zijn mei en juni de meest geschikte maanden.
grafiek Grafiek 11
18-11-2015 8:38
De onderstaande grafiek toont het klimaat in de regio rond Londen. Voor een exacte weergave van de klimaatgemiddelden op uw reisbestemming kunt u informatie vinden in de uitgebreide reisbeschrijvingen.
Toelichting Door weersinvloeden vanaf de Atlantische Oceaan is het in Groot-Brittannië vaak bewolkt, vochtig en winderig door opeenvolgende lagedrukgebieden. De neerslag valt tijdens het hele jaar. Er is geen natte of droge tijd aan te wijzen. Het voorjaar en het eerste deel van de zomer zijn gemiddeld het droogst. De hoeveelheden neerslag nemen van west (2.0001.500 mm) naar oost (750-500 mm) af. Gebergten, zoals de westelijke Schotse Hooglanden (2.000 mm), de Pennines (1.250 mm), het Lake District, de Brecon Beacons en Snowdonia vangen veel regen. De opstijgende wolken, die in koudere luchtlagen terecht komen, regenen hier eerst uit. ’s Winters gebeurt dit in de vorm van sneeuw. Meer naar het oosten, in de regenschaduw, is het droger. Door de overheersende westenwinden wisselen perioden met buien en mooi weer elkaar snel af. In Schotland is het gemiddeld zelfs wat droger dan in Nederland, maar is helaas het aantal zonne-uren ook minder (gemiddeld 145 uur). In de bergen is de ervaringstemperatuur in regen en wind lager dan de feitelijke temperatuur, terwijl het tegelijkertijd beneden in het dal best aangenaam kan zijn. De combinatie van de nabijgelegen Atlantische Oceaan en de hoogte maakt dat het weer snel en onverwacht kan veranderen. Wolken worden door de harde wind over de steile hellingen geblazen en de temperatuur kan snel dalen. Regen en mist zijn hier geen ongewone verschijnselen en kunnen zich plotseling voordoen. Bereidt u hierop voor.
ontdekken
feesten & festivals Feesten & festivals Groot-Brittannië kent in vergelijking met Nederland enkele afwijkende 12
18-11-2015 8:38
feestdagen. De Bank Holidays zijn vrije maandagen, waardoor een lang weekend ontstaat en het overal druk wordt met bezoekers en veel gesloten is. N.B. Er zijn afwijkende Bank Holidays in Engeland, Schotland en Wales! Klik hier voor de juiste data van Bank Holidays.
17 maart: St. Patrick's Day, beschermheilige van Ierland (in Noord-Ierland); 09 mei: Dag van Europa (einde Tweede Wereldoorlog; Franse minister Robert Schuman geeft aanzet tot oprichting supranationale Europese organisatie (1950)); Eerste maandag van mei: Early May Bank Holiday; Laatste maandag van mei: Spring Bank Holiday; 21 juni: Queen's Birthday; 12 juli: Orangemen's Day - Herdenking van de overwinning van Stadhouder/Koning Willem III van Oranje op de Rooms-katholieken tijdens de Battle of the Boyne (1690); tevens Bank Holiday (alleen in NoordIerland); Eerste maandag van augustus: Summer Bank Holiday (alleen in Schotland); Laatste maandag van augustus: Summer Bank Holiday (niet in Schotland); 05 november: Guy Fawkes Day, verijdelde aanslag op Westminster (1605); 30 november: St. Andrews Day (Schotland); 26 december: Boxing Day (trad. uitgifte door werkgevers van kerstpaketten aan medewerkers; nu: start Kerst-uitverkoop).
adressen Adressen ANWB zusterorganisatie in Groot-Brittannië De ANWB werkt samen met haar Britse zusterorganisatie Automobile Association (AA). Vanaf 01 juli 2013 is er ANWB Vakantieradio (via smartphone en tablet). Ambassade van Nederland in het Verenigd Koninkrijk 38, Hyde Park Gate London SW7 5DP Telefoon: + 44 20 75 90 32 00 Noodgevallen (buiten kantooruren): + 44 77 71 59 68 00 Fax: + 44 20 72 25 09 47 Website: Ambassade van Nederland E-mail:
[email protected] Openingstijden Ambassade: maandag t/m vrijdag van 09.00 tot 17.00 uur Openingstijden Consulaire afdeling: maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 12.00 uur Telefonische inlichtingen: maandag t/m vrijdag van 14.00 tot 16.00 uur 13
18-11-2015 8:38
Nederlandse Honorair Consulaten in Groot-Brittannië Er zijn Nederlandse Honorair Consulaten in Aberdeen, Belfast, Birmingham, Cardiff, Edinburgh, Harwich, Hull, Liverpool, Manchester en Southampton; vice-consulaat in Dover (voor adressen, telefoonnummers, e-mail, zie de website van de Nederlandse Ambassade).
lezen Lezen Detectives (boeken en TV-series) Kate Atkinson: Jackson Brodie-reeks (speelt in Edinburgh); Ian Rankin: John Rebus-reeks (speelt in Edinburgh; Rebus-tour beschikbaar). Service SNP SNP heeft in samenwerking met de gerenommeerde reisboeken & landkaartenwebshop van De Zwerver een handige bestelservice. De manier om snel en gemakkelijk de juiste reisboeken en kaarten voor uw reis in huis te krijgen. Deze postorderservice en de bijbehorende voorwaarden kunt u via internet gratis raadplegen. Op onze website zoekt u de reis van uw keuze en met twee eenvoudige klikken verschijnt een bestelformulier met de juiste selectie behorende bij uw bestemming. U kiest vervolgens welke boeken of kaarten u wilt bestellen. Normaliter is de levertijd 3 werkdagen. Per verzending wordt va. € 2,95 verzendkosten in rekening gebracht en uw bestelling thuisbezorgd.
souvenirs Souvenirs CITES De Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES; 1975) is een internationale overeenkomst tussen overheden. De doelstelling van CITES is de handel in wilde dieren en planten zodanig te reguleren, dat deze door overmatige exploitatie en verlies van hun leefomgeving niet in hun voortbestaan of zelfs met uitsterven worden bedreigd. Ook de handel in dierlijke en plantaardige producten, zoals voedingsmiddelen, huiden, bont, tassen, hout, houten (muziek)instrumenten, toeristische souvenirs en medicijnen van tegenwoordig meer dan 30.000 dieren plantensoorten vallen onder CITES. Invoer souvenirs Kijk voor de meest actuele informatie over CITES, het invoeren van voedingsmiddelen, souvenirs, namaakartikelen, cultuurvoorwerpen en dergelijke op de website van de Nederlandse douane. 14
18-11-2015 8:38
taal & etiquette Taal & etiquette De standenmaatschappij heeft zijn knellende banden en scherpe kanten. Toneel, verontschuldigen (veel ’sorry’ zeggen), indirect communiceren (’I will think about it’ betekent ’nee’) en humor (het understatement) zijn effectieve wapens om dit dragelijk te maken. Soms lijkt het dagelijks leven in GrootBrittannië één groot toneelspel, waarin iedereen hartstochtelijk een rol speelt. Het is leuk om daar als bezoeker ook zelf aan mee te doen!
van belang
reisdocumenten Reisdocumenten Voor een verblijf in Groot-Brittannië hebt u een geldig paspoort of een geldige Nationale Identiteitskaart nodig. Medisch paspoort Een Europees Medisch Paspoort (EMP) is geen geldig grensdocument! Maar het is wel erg handig voor mensen die met regelmaat medicijnen (moeten) innemen. Het is verkrijgbaar bij oa. huisarts, apotheek, medisch specialist of GGD. Op het EMP vermeldt de arts gegevens over ziekte en de benodigde medicijnen. Met dit document voorkomt u problemen bij de douane. Meer informatie vindt u op EMP en douane. Voor het meenemen van medicijnen die onder de Opiumwet vallen, is een aparte vergunning nodig (zie medicijnen Opiumwet). Rij- en kentekenbewijs Het Nederlandse rij- en kentekenbewijs wordt in Groot-Brittannië erkend. Een WA-verzekering is verplicht en neem ook uw groene kaart mee. U hebt deze nodig als u bij een aanrijding betrokken raakt. De financiële risico’s van het onverzekerd rijden zijn enorm.
gezondheid Gezondheid Als u op reis gaat, dient u goed uitgerust te zijn en over een goede gezondheid en conditie te beschikken. Hebt u speciale aandoeningen, dan is het zeer aan te raden een codicil/talisman te dragen en een medicatielijst en voldoende medicijnen vanuit Nederland mee te nemen. NB. Let u daarbij op mogelijke voorwaarden bij de invoer daarvan. 15
18-11-2015 8:38
Zorg dat u niet vertrekt zonder een uitgebreide ziektekosten- en/of reisverzekering. EHBO U dient zelf te zorgen voor enkele EHBO-spullen, oa. pijnstillers, pleisters, compeed, jodiumtinctuur, sporttape, rekverband, evenals een reservebril, zonnebrand, zonnebril, ed.
vaccinatie Vaccinatie Teken De Ziekte van Lyme en Tekenencephalitis (Tick-borne Encephalitis; TBE, FSME, RSSE) worden overgedragen door teken. Het verspreidingsgebied van beide aandoeningen komt (nog) niet overeen. De eerste komt vrijwel overal ter wereld voor, de tweede in delen van West-, Midden- en Oost-Europa, Scandinavië en Siberië. Het risico op besmetting is volgens deskundigen beperkt. Door het dragen van bedekkende kleding en insmeren met insectenwerende middelen (DEET) kunnen tekenbeten zoveel mogelijk voorkomen worden. Ook hier geldt: voor een algemeen advies is er de website van het LCR of ITG, een persoonlijk advies (bv. inenting tegen Tekenencephalitis) dient te worden besproken met uw huisarts en/of een arts van een reizigersadviescentrum (GGD Nederland). Midges in Schotland Midges zijn kleine steekvliegjes die, samen met muggen, op windstille dagen in groten getale rondvliegen boven de Schotse Moors. Insectenwerende middelen met DEET of een fijnmazig muggennet helpen hiertegen.
handig
douanebepalingen Douanebepalingen Medicijnen Voor medicijnen die onder de Opiumwet vallen wordt een medisch paspoort aanbevolen (medicijnen Opiumwet). Andere medicijnen: geen problemen mits voor eigen gebruik en beperkte hoeveelheid. In- en uitvoer Voor alle in- en uitvoerbepalingen voor Nederland van oa. wilde dieren en planten en ervan afgeleide producten (CITES), voedingsmiddelen, souvenirs, namaakartikelen, cultuurvoorwerpen en dergelijke verwijzen wij u naar de website van de Nederlandse douane. 16
18-11-2015 8:38
communicatie Communicatie Wilt u vanaf uw vakantiebestemming Groot-Brittannië naar Nederland telefoneren, dan draait u 00-31. De thuisblijvers die vanuit Nederland naar Groot-Brittannië willen bellen, doen dat door eerst 00-44 te draaien. Voor collectgesprekken dient u nr: 0800-890.031 (BT) of 0500.890.031 (mercury) te draaien. Algemeen alarmnummer Politie, Brandweer, Ambulance: 999
eten & drinken Eten & drinken Kraanwater kan in het hele land zonder problemen gedronken worden.
geldzaken Geldzaken Pond Sterling en de Penny (mv. Pence) De munteenheid in Groot-Brittannië is het Britse pond of het Pond sterling. Kijk voor de actuele koers op de website : Internationale koersconverter De bekende creditcards praktisch overal geaccepteerd en u kunt vaak met uw bankpas betalen. Schotse ponden In Schotland zijn ook Schotse ponden in omloop (biljetten). Deze zijn even veel waard als de Britse ponden, maar kunnen alleen in Schotland worden gebruikt. U kunt ze aan het einde van uw reis gewoon één op één omwisselen voor Britse ponden.
17
18-11-2015 8:38
overig Electriciteit Voor het type stopcontact, stekker, netspanning en frequentie, zie de website wereldstopcontacten.nl. U heeft een verloopstekker nodig. Tijdsverschil Het tijdsverschil met Nederland is -1 uur.
op reis
per auto Per auto Uitgebreide informatie over verkeersreglementen in Groot-Brittannië vindt u op de website van de ANWB. Op deze website vindt u tevens actuele verkeersinformatie. NB. Als u lid bent van de ANWB kunt u bij ANWB-kantoren gratis een routekaart ophalen. Autohuur U kunt een auto bespreken via SNP (zie autohuur) of via internationale huurbedrijven. Lokale firma’s kunnen goedkoper zijn dan de internationale, maar bieden minder zekerheid. Om in Groot-Brittannië te kunnen huren, moet u boven de 21 zijn en ten minste een jaar in het bezit zijn van een rijbewijs en een credit card.
per bus Per bus Als u met de bus naar Groot-Brittannië wilt reizen, kan dat met Eurolines. Binnenlands zijn er ‘long distance’ busverbindingen van: National Express (Engeland) en City Link (Schotland). Vooraf reserveren is aan te bevelen. Regionaal bestaan veel busverbindingen met lage en/of onregelmatige frequenties. Raadpleeg daarvoor de verschillende websites.
per ferry Per ferry Als u graag uw eigen auto meeneemt naar Groot-Brittannië kunt u de overtocht maken vanuit Nederland: Hoek van Holland-Harwich, Europoort of IJmuiden; vanuit België: Zeebrugge of Oostende; vanuit Frankrijk: Calais of Duinkerken. 18
18-11-2015 8:38
Naar de Orkney Eilanden zijn er overtochten vanuit Scrabster, Aberdeen of Gills Bay; naar Noord-Ierland vanuit Stranraer. Ook kunt u per trein (shuttle Eurotunnel) vanuit Calais naar Groot-Brittannië reizen: Calais-Folkstone.
per trein Per trein Per trein reist u naar Groot-Brittannië met de Eurostar vanaf Brussel-Zuid naar Ashford en Londen (St. Pancras International); reisduur: 1 uur en 50 min.). Groot-Brittannië heeft een redelijk functionerende treindienstregeling met geprivatiseerde spoorwegmaatschappijen. Voor intercitytreinen is een zitplaatsreservering aan te bevelen. De frequenties waarmee treinen rijden kunnen in de ‘buitengebieden’ laag en/of onregelmatig zijn. Als u moet overstappen in Londen is meestal een rit met de metro (Underground) nodig. Metrokaartjes zijn te koop in de Eurostar, onderweg naar Londen.
per vliegtuig Binnenlandse vluchten Groot-Brittannië heeft een uitgebreid netwerk met binnenlandse vliegverbindingen. Luchthavens zijn bereikbaar met shuttle trein- of busverbindingen. Bij de luchthavens is autohuur mogelijk.
19
18-11-2015 8:38
