Opleiding Geografie en Geomatica Master in de Geografie
Kansen voor kansarmen Solidair wonen als alternatieve woonvorm in Vlaanderen
Arnout Laureys
Aantal woorden in tekst: 20.035
Promotor: Prof. Dr. B. Derudder Vakgroep Geografie
Academiejaar 2014-2015 Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de Geografie
WOORD VOORAF Tijdens de zoektocht naar een geschikt thesisonderwerp had ik mijzelf voorgenomen een actueel en maatschappelijk relevant onderwerp te onderzoeken. Ik denk dat solidair wonen aan deze beide voorwaarden voldoet en hoop dat deze thesis een nuttige bijdrage levert aan het bestaande debat. Tijdens het onderzoek voor mijn masterproef kreeg ik vaak de vraag hoe ik bij solidair wonen terecht kwam vanuit de Geografie. Ik ben sinds de aanvang van mijn hogere studies steeds geïnteresseerd geweest in de ruimtelijke ordening en stedelijke ontwikkeling van Vlaanderen. Ook mijn ideologie om te bouwen aan een open, ecologische en solidaire maatschappij speelt daar een rol in. Een thesisonderwerp van de VUB dat over gemeenschappelijk wonen (cohousing) ging, trok mijn aandacht. Hierdoor ben ik me gaan verdiepen in alternatieve woonvormen en steeds specifiekere literatuur gaan opzoeken. Zo ben ik uiteindelijk terecht gekomen bij enkele rapporten over solidair wonen. Ik was meteen overtuigd door het solidaire karakter ervan en de kansen die het sommige mensen geeft om zich in te maatschappij te (re-)integreren. Daarom wou ik mijn steentje bijdragen aan het onderzoek errond. Deze masterproef zou echter niet tot stand gekomen zijn zonder de hulp van bepaalde personen. Daarom wil ik als eerste mijn promotor Professor Dr. Ben Derudder bedanken. Hij gaf mij de toestemming om dit onderwerp te kiezen en hielp mij terug op de sporen als ik de weg even kwijt was. Ik wil hem ook bedanken voor de tijd die hij (zeker last-minute) nog heeft vrijgemaakt om mijn thesis te bekijken en feedback te geven. Vervolgens wil ik mijn ouders bedanken: voor de vele kansen die ze mij gegeven hebben en voor de continue ondersteuning en motivering om mijn thesis tot een goed einde te brengen. Ook mijn broer mag ik daarom zeker niet vergeten. En tenslotte wil ik Tess bedanken, voor alles. Arnout Laureys, De Pinte, 22 mei 2015
2
INHOUDSTAFEL
WOORD VOORAF ................................................................................................................... 2 INHOUDSTAFEL ...................................................................................................................... 3 LIJST VAN AFKORTINGEN .................................................................................................... 6 LIJST VAN FIGUREN............................................................................................................... 7 LIJST VAN TABELLEN ............................................................................................................ 7 1. INLEIDING ........................................................................................................................... 8 2. LITERATUUROVERZICHT ............................................................................................... 11 2.1. Inleiding ........................................................................................................................ 11 2.2. Demografische factoren ................................................................................................ 12 2.3. Beschikbare ruimte ........................................................................................................ 14 2.4. De Belgische woonmarkt .............................................................................................. 15 2.4.1. Eigenaarschap van een woning .............................................................................. 15 2.4.2. Prijs van een woning .............................................................................................. 16 2.4.3. Kansarmen op de woningmarkt.............................................................................. 17 2.4.4. Tekort aan betaalbare huurwoningen ..................................................................... 18 2.5. Oplossen van het huisvestingsprobleem ....................................................................... 19 2.5.1. Toename van het aantal (sociale) woningen ........................................................... 19 2.5.2. Gemeenschappelijk wonen ..................................................................................... 20 2.5.3. Housing First .......................................................................................................... 21 2.6. Solidair Wonen .............................................................................................................. 23 2.6.1. Wat is solidair wonen?............................................................................................ 23 2.6.2. Evolutie van solidair wonen in België ................................................................... 25 2.7. Besluit literatuurstudie .................................................................................................. 26
3
3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE ................................................................................... 28 3.1. Onderzoeksvragen ......................................................................................................... 28 3.2. Methoden en materialen + studiegebied ........................................................................ 28 3.2.1. Keuze voor kwalitatieve methode .......................................................................... 28 3.2.2. Selectie van respondenten ...................................................................................... 31 3.2.3. Afname van de interviews ...................................................................................... 32 4. RESULTATEN ..................................................................................................................... 35 4.1. Solidair wonen............................................................................................................... 35 4.1.1. Definitie .................................................................................................................. 35 4.1.2. Bekendheid ............................................................................................................. 35 4.1.3. Verblijfsduur ........................................................................................................... 36 4.1.4. Opportuniteiten....................................................................................................... 38 4.1.5. Alternatieven .......................................................................................................... 39 4.1.6. Voorbeeldfunctie..................................................................................................... 40 4.2. Bewoners ....................................................................................................................... 42 4.2.1. Doelgroep ............................................................................................................... 42 4.2.3. Begeleiding............................................................................................................. 44 4.2.4. Verlaten van de woning .......................................................................................... 47 4.2.5. Wissel van bewoners .............................................................................................. 47 4.3. Voordelen ....................................................................................................................... 49 4.3.1. Voor bewoners ........................................................................................................ 49 4.3.2. Voor welzijnsorganisaties ....................................................................................... 51 4.3.3. Voor de overheid..................................................................................................... 52 4.4. Obstakels ....................................................................................................................... 53 4.4.1. Bewoners ................................................................................................................ 53 4.4.2. Welzijnsorganisaties ............................................................................................... 54 4.4.3. Overheid ................................................................................................................. 56 4
4.4.4. Statuut..................................................................................................................... 56 4.4.5. Bouwreglement ...................................................................................................... 58 4.4.6. Misbruik ................................................................................................................. 59 4.5. Woonpolitiek in België .................................................................................................. 60 4.5.1. Housing First .......................................................................................................... 60 4.5.2. Huidige toestand solidair wonen ............................................................................ 61 4.5.3. Reglementering solidair wonen .............................................................................. 62 4.5.4. Toekomst solidair wonen ........................................................................................ 62 4.5.5. Voorwaarden voor succes ....................................................................................... 63 5. BESLUIT ............................................................................................................................. 64 REFERENTIELIJST ................................................................................................................ 67 1. Artikels en boeken ................................................................................................................ 67 2. Webartikelen ......................................................................................................................... 70 3. Websites ................................................................................................................................ 71 BIJLAGE I: Personalia Respondenten ..................................................................................... 72 BIJLAGE II: Interviewleidraad ................................................................................................ 76
5
LIJST VAN AFKORTINGEN ADS
Algemene Directie Statistiek
ADSEI
Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie
CAW
Centrum Algemeen Welzijnswerk
CECODHAS
Comité Européen de Coordination de l'Habitat Social
FOD
Federale Overheidsdienst
FPB
Federaal Planbureau
HF
Housing First
LETS
Local Exchange and Trading System
NAPincl
Nationaal Actieplan Sociale Insluiting
POD
Federale Programmatorische Overheidsdienst
POD MI
Federale Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke Integratie, Armoedebestrijding, Sociale Economie en Grootstedenbeleid
RSV
Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
SHM
Sociale Huisvestingsmaatschappij
Steunpunt
Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting
SVR
Studiedienst van de Vlaamse Regering
VLOS
Vluchtelingen Ondersteuning Sint-Niklaas
VMSW
Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen
VOS
Vlaams Overleg Straathoekwerk
VRIND
Vlaamse Regionale Indicatoren
VWF
Vlaamse Woningfonds 6
LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Een samenhangende gespreksperiode (Emans, 2002)……………………..……...29
LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Personalia Respondenten……………………………………………………………32 Tabel 2: Codeercategorieën…………………………………………………………...……...34
7
1. INLEIDING
1.1. Situering van het eigen onderzoek binnen de wetenschappelijke literatuur Deze masterproef kan gesitueerd worden binnen het onderzoek naar alternatieve woonvormen. De focus ligt op alternatieve woonvormen die werken volgens het principe van groepswonen. Met de term ‘kansarmen’ wordt verwezen naar de ruime groep mensen die moeilijkheden hebben om zich te (re-)integreren in de maatschappij en daarvoor steunen op het sociale vangnet van een solidaire woning. Mensen in ‘armoede’ zijn dus niet enkel mensen die het financieel moeilijk hebben, maar ook personen met een arm sociaal netwerk en/of opvangnet waardoor ze moeilijk kunnen integreren in de maatschappij. De term ‘kansarmen’ overkoepelt dus meerdere doelgroepen zoals daklozen, ex-gedetineerden, mensen in armoede, alleenstaande ouders… die niet op de conventionele woningmarkt aan een woning geraken. De overkoepelende term ‘kansarmen’ wordt dus gebruikt om niet te focussen op één doelgroep in het bijzonder. Deze masterproef probeert de relevante kennis die opgedaan werd tijdens het onderzoek met elkaar in verband te brengen.
1.2. Probleemstelling Volgens prognoses van de Studiedienst van de Vlaamse Regering zal het aantal inwoners van de dertien Vlaamse centrumsteden de komende 20 jaar toenemen met 8%. Hoewel het aantal inwoners van Vlaanderen blijft stijgen is het aandeel beschikbare ruimte echter beperkt. Vlaanderen heeft een bebouwde oppervlakte van 27%, waarmee het één van de meest bebouwde gebieden in Europa is. Bovendien blijft de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen jaar na jaar toenemen (Poelmans & Engelen, 2014). De toenemende vraag naar ruimte en het afnemend aanbod leiden op termijn dus tot grote problemen. Daarom moet de Vlaamse woonpolitiek aangepast worden en moet de overheid kijken naar alternatieven, die een duurzame toekomst voor Vlaanderen kunnen verzekeren. Eén van deze alternatieven is om met meer mensen op minder oppervlakte te wonen op een kwalitatieve manier. Gemeenschappelijk wonen kan hier zeker zijn bijdrage aan leveren omdat het mensen stimuleert om de individuele ruimte die zelden gebruikt wordt collectief te gebruiken (zoals de wasplaats, de tuin…). 8
1.3. Relevantie Er is reeds heel wat onderzoek gedaan rond gemeenschappelijk wonen (in het bijzonder rond co-housing), zowel in binnen- als buitenland. Eén van de beperkingen van gemeenschappelijk wonen is dat het nu nog vaak voorbehouden is voor de rijkere middenklasse en dat de meerderheid van de bevolking er niet kan in investeren. Bovendien zijn het net de minder bedeelden die het meest kunnen profiteren van gemeenschappelijk wonen, met name van het solidair wonen. Het concept van solidair wonen duikt voor het eerst op in 2006, maar de uitvoering ervan is nog zeer nieuw. Het is daardoor nog niet bekend bij het grote publiek en er is ook nog geen uitvoerig onderzoek naar gedaan. Met deze thesis hoop ik bij te dragen aan zowel het onderzoek rond als de bekendheid van solidair wonen. Zo kan deze alternatieve woonvorm meer in het licht komen te staan en kunnen de voor- en nadelen ervan wetenschappelijke ondersteuning krijgen.
1.4. Doelstelling en onderzoeksvragen De doelstelling van het onderzoek is driedelig:
Een overzicht geven van de huidige situatie in Vlaanderen rond solidair wonen.
Een analyse maken van de voor- en nadelen van solidair wonen, zowel voor de bewoners en de overkoepelende welzijnsorganisaties als de overheid.
Een analyse maken van de duurzaamheid van solidaire woonprojecten en de toekomst ervan in Vlaanderen.
De onderzoeksvragen die voortvloeien uit de doelstellingen zijn:
Kan men levenslang wonen in een solidair woonproject?
Wordt de termijn van solidair wonen bepaald door de doelgroep?
Wat zijn de beperkingen om levenslang solidair te wonen?
Wat stimuleert het levenslang solidair wonen?
Heeft solidair wonen een toekomst in Vlaanderen?
9
1.5. Structuur De masterproef kan ingedeeld worden in vier grote delen. Het eerste deel is het literatuuronderzoek (Hoofdstuk 2). Dit deel schetst de context van solidair wonen aan de hand van reeds uitgevoerd onderzoek. Het tweede grote deel van de masterproef is de bespreking van de onderzoeksmethodologie en de methoden die gebruikt zijn voor het uitvoeren van het onderzoek (Hoofdstuk 3). Het derde deel bevat het eigenlijke onderzoek (Hoofdstuk 4), dat de huidige situatie in Vlaanderen omtrent solidair wonen analyseert. Vervolgens volgt de conclusie van deze masterproef in Hoofdstuk 5. Na de inleiding begint het literatuuronderzoek met een beschrijving van het kader van het probleem. Hiervoor worden eerst de demografische factoren (Hoofdstuk 2.2.) en de beschikbare ruimte in Vlaanderen (Hoofdstuk 2.3.) onder de loep genomen. Vervolgens worden de kenmerken van de huidige Belgische woningmarkt geschetst (Hoofdstuk 2.4.) en wordt er gezocht naar oplossingen voor het huisvestingsprobleem (Hoofdstuk 2.5.). In het laatste deel wordt het fenomeen ‘solidair wonen’ beschreven (Hoofdstuk 2.6.), waarna de literatuurstudie wordt afgerond met een besluit (Hoofdstuk 2.7.). In Hoofdstuk 3 wordt de onderzoeksmethodologie besproken. Hierbij wordt eerst en vooral de keuze voor kwalitatief onderzoek verklaard (Hoofdstuk 3.2.1.). Daarna wordt er ingegaan op de selectie van de respondenten (Hoofdstuk 3.2.2), de afname van de interviews (Hoofdstuk 3.2.3.) en de rapportage ervan (Hoofdstuk 3.2.4.). Het vierde hoofdstuk bespreekt de resultaten van de interviews aan de hand van de codeertabel die tijdens de analyse werd opgesteld. Deze volgt een logische opbouw, waardoor eerst het fenomeen solidair wonen besproken wordt (Hoofdstuk 4.1.). Vervolgens wordt er gefocust op de doelgroep van solidair wonen (Hoofdstuk 4.2. ). Daarna worden de voordelen (Hoofdstuk 4.4.) en knelpunten (Hoofdstuk 4.5.) van solidair wonen besproken, om af te sluiten met een concluderend hoofdstuk over de woonpolitiek in België (Hoofdstuk 4.6.). Tenslotte volgt de conclusie van de thesis in Hoofdstuk 5, waarin een antwoord wordt geformuleerd op de onderzoeksvragen en de hiaten van het onderzoek worden toegelicht.
10
2. LITERATUUROVERZICHT
2.1. Inleiding Het recht op een woning is één van de basisvoorwaarden voor een menswaardig leven. Dit wordt algemeen erkend en is daarom ook opgenomen in de Belgische Grondwet (artikel 23) en verschillende andere teksten en akkoorden1. Het recht op een woning is een belangrijk recht op zich, maar is bovendien ook de basis voor veel andere rechten. Een degelijke woonplaats heeft immers een positieve invloed op de gezondheid, het opvoeden en opgroeien van kinderen, is een uitvalbasis voor sociale contacten en vormt via het gezin een opvangnet om op terug te vallen. Een woning draagt ook bij aan het gevoel van waardering en achting (Bresson, 1997; Lanzarini, 2000). Het hebben van een vaste woonplaats is in verscheidene gevallen zelf een voorwaarde voor bepaalde rechten. Zo moeten migranten die zich willen laten vervoegen door hun gezin beschikken over ‘voldoende huisvesting’ voor zichzelf en hun familieleden (Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding, 2011). Veel mensen ondervinden echter moeilijkheden om over een gezonde en betaalbare woning te kunnen beschikken. In België is het woonbeleid voornamelijk gericht op eigendomswerving: 71% van de Vlaamse huishoudens was in 2013 eigenaar van zijn/haar eigen woning (VRIND, 2014). Hoewel dit een lichte daling is van 3,4% sinds 2005 (Wonen in Vlaanderen, 2007) is eigenaarschap voor veel andere burgers financieel niet haalbaar. Deze mensen worden geconfronteerd met een gebrek aan betaalbare en gezonde woningen op de privémarkt. Zij kunnen een woning zoeken op de Belgische huurmarkt, maar daar is er een groot tekort aan sociale woningen. Bovendien zijn de wachtlijsten voor sociale woningen vaak zeer lang. De komende decennia staan onze steden bovendien voor niet te onderschatten ruimtelijke uitdagingen (AG Stadsplanning Antwerpen, 2014). Demografische veranderingen zullen zich in elke stad profileren, in verschillende verhoudingen. Urbanisatie, suburbanisatie, vergrijzing, bevolkingsgroei, nieuw samengestelde gezinnen, vergroening, migratie, … Dit
1
Voor een overzicht, zie http://www.armoedebestrijding.be/grondrechten.htm
11
zijn slechts enkele termen die weergeven in welke zin deze veranderingen zullen plaatsvinden. Steden moeten zich hieraan aanpassen en met de steden ook de woningen, scholen, zorgvoorzieningen, kinderopvang, winkels… Om de groeiende vraag naar extra woningen het hoofd te kunnen bieden moet er gezocht worden naar innovatieve ideeën om de schaarse ruimte in steden optimaal te benutten. De ruimtelijke strategieën waarvan stadsplanners gebruik kunnen maken zijn divers: stapelen, combineren, delen, hergebruik, tijdelijk gebruik, stedelijke herverkaveling… Al deze strategieën zorgen ervoor dat stadsplanners meer kunnen doen met minder ruimte. Het laat hen toe te experimenteren met verschillende manieren van verdichten. De stedelijke ruimte moet echter wel kwalitatief verdicht worden, en solidair wonen kan hier een rol in spelen. Voordat de Belgische woonmarkt besproken wordt, is het nodig om eerst de context voor alternatieve woonvormen te verklaren. Deze is immers zeer complex en bestaat uit verschillende deelproblemen en oorzaken. Daarom worden eerst de demografische factoren besproken die een zeer grote invloed hebben op de huidige woningmarkt. Vervolgens wordt de ruimtelijke planning in Vlaanderen besproken. Ook dit heeft een sterke impact op de woningmarkt, aangezien de toenemende suburbanisatie van Vlaanderen de overheid voor grote uitdagingen stelt. Alternatieve woonvormen kunnen hier een oplossing voor bieden.
2.2. Demografische factoren De Vlaamse bevolking zal de komende decennia blijven toenemen. Volgens projecties van het Federaal Planbureau en de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI) zal de bevolking in het Vlaamse Gewest tussen 2010 en 2060 ieder jaar toenemen met gemiddeld 19.000 inwoners. De dertien Vlaamse centrumsteden (Aalst, Antwerpen, Brugge, Genk, Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oostende, Roeselare, Sint-Niklaas en Turnhout) evolueren volgens de prognoses van de Studiedienst van de Vlaamse Regering (SVR) van 1,52 miljoen inwoners in 2008 over 1,64 miljoen inwoners in 2018 naar 1,65 miljoen inwoners in 2028. Dit is een stijging van 8% op 20 jaar tijd. Paul Willems (2011, p. 76), demograaf aan de onderzoeksafdeling van de Vlaamse Regering, verwacht een toename van de bevolking in Vlaanderen tot 2030. Deze groei is constant tot 2018 (6% per jaar), daarna heeft ze de neiging om te vertragen. 12
De bevolking neemt niet alleen toe maar is in Vlaanderen ook aan het vergrijzen. Dat wil zeggen dat het aantal oudere mensen in de bevolking toeneemt, waardoor de gemiddelde leeftijd ook stijgt. De leeftijdspiramide van de bevolking van het Vlaamse Gewest vertoont hierdoor het typisch profiel van een verouderde bevolking: een smalle basis en een brede top. In het begin van 2013 was 18,8% van de Vlaamse bevolking ouder dan 65. In 1990 was dit nog maar 14% (SVR, 2014). Een andere parameter is de impact van het aantal echtscheidingen. Dit bedroeg in 2013 25.000 voor 38.000 huwelijken. Het aantal echtscheidingen is sinds 2008 aan het dalen. Dit is sinds het begin van de mondiale, financiële crisis en toont dus aan dat externe factoren ook een invloed kunnen hebben op de woonmarkt (SVR, 2014). De SVR (2014) heeft gemerkt dat het aantal private huishoudens2 tussen 2000 en 2013 in het Vlaamse Gewest gestegen is met 13%. Ondertussen is het aantal personen dat ingeschreven is in een privaat huishouden met minder dan 8% toegenomen. Dit wijst op een toenemende verdunning van de huishoudens. Gemiddeld is het aantal leden in een privaat huishouden gezakt van 2,95 in 1970 naar 2,45 in 2000. Dit is nadien blijven zakken tot 2,34 in 2013 (FOD Economie, 2014). In het jaar 2013 woonde in Vlaanderen ongeveer 13% van de bevolking alleen (in Wallonië en het hoofdstedelijk gewest was dit respectievelijk 15% en 22%). 1,2% van de bevolking verblijft in een collectieve vorm van huishouden 3. Dit zijn voornamelijk ouderen die in een woonzorgcentrum verblijven. De demografische veranderingen van het laatste decennium zijn zeer ingrijpend voor de woningmarkt, aangezien ze een groeiende vraag stimuleren naar extra woningen. Extra woningen impliceren meer ruimtegebruik, wat in Vlaanderen een schaars goed aan het worden is.
2
Privaat huishouden: een persoon die gewoonlijk alleen leeft, ofwel twee of meer personen, al dan niet met
elkaar verwant, die gewoonlijk in dezelfde woning wonen en er samenleven (definitie van ADS; www.statbel.fgov.be) 3
Kloostergemeenschappen, rusthuizen, weeshuizen, studenten- of arbeidershomes, verplegingsinrichtingen en
gevangenissen (definitie van ADS; www.statbel.fgov.be)
13
2.3. Beschikbare ruimte Volgens de ADSEI van de FOD Economie (2014) telde het Vlaamse Gewest op 1 januari 2014 6,4 miljoen inwoners. Op een oppervlakte van 13.522 km² (ADS) geeft dit een bevolkingsdichtheid in het Vlaamse Gewest van 472 inwoners per vierkante kilometer. Vlaanderen is dus een dichtbevolkt gebied. Elke inwoner gebruikt een deel van de beschikbare ruimte tijdens zijn leven om te wonen, te werken, te ontspannen en om zich te verplaatsen. Om aan deze activiteiten te voldoen wordt de beschikbare ruimte in snelle mate bebouwd en verhard. Vlaanderen heeft een bebouwde oppervlakte van 27%, waarmee het één van de meest bebouwde gebieden in Europa is. Bovendien blijft de bebouwde oppervlakte in Vlaanderen jaar na jaar toenemen (Poelmans & Engelen, 2014). In het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997) werden minimale woondichtheden voor nieuwe woongebieden vastgelegd. In stedelijk gebied is het streefdoel gemiddeld 25 woningen per hectare, in buitengebied gemiddeld 15 woningen per hectare. Onderzoek in opdracht van het Departement Ruimtelijke Ordening (2010) wijst uit dat er sinds de intrede van het RSV vandaag kleiner wordt verkaveld en dat er gedeeltelijk wordt overgeschakeld naar compactere woontypologieën. De woondichtheid neemt ook toe doordat het aandeel appartementen binnen nieuwe woningen verder toeneemt. Naast de groeiende vraag naar extra woningen moet er dus ook rekening gehouden worden met de nog beschikbare ruimte. De aangepaste noden en voorzieningen die de groeiende bevolking en de nieuwe demografische fenomenen met zich meebrengen zijn een uitdaging waar alle steden mee te maken zullen krijgen. Het toverwoord voor dit probleem lijkt verdichten, maar de klassieke recepten hiervoor zijn niet langer toereikend. Er moet gezocht worden naar manieren van ‘slim verdichten’, met andere woorden méér doen met dezelfde ruimte (AG Stadsplanning Antwerpen, 2014). Om het fenomeen van ‘slim verdichten’ beter te kunnen toepassen wordt er in het volgende deel gekeken naar de kenmerken van de Belgische woonmarkt.
14
2.4. De Belgische woonmarkt
2.4.1. Eigenaarschap van een woning Uit het onderzoek van Vranken et al. (2010) is gebleken dat België een zeer hoog aandeel huiseigenaars heeft in vergelijking met andere landen. Ongeveer 74,4% van de Vlaamse huishoudens was in 2005 eigenaar van haar eigen woning, 18,5% van de Vlaamse huishoudens is huurder op de private huurmarkt en 5,6% is huurder op de sociale huurmarkt. Het uitzonderlijk hoge aandeel huiseigenaars kan verklaard worden door het historisch gegroeide antistedelijk beleid in België. Ook de omstandigheden om eigenaar te worden van een woning werden vanaf 1975 steeds gunstiger. Verschillende parameters hadden hier een rol in: de evolutie van de rentevoet voor hypothecaire leningen, de woningprijzen, de renovatiekost, de huurprijzen, de evolutie van de inkomens, … De precieze oorzaak konden Heylen en Winters (2010) echter niet aanduiden. Ook de voorbije decennia hebben de verschillende overheden de eigendomswerving sterk aangemoedigd. In 2005 kende de federale staat bijvoorbeeld voor 2,6 miljard euro fiscale stimuli toe voor eigendomswerving (Monnier & Zimmer, 2008). Het beleid van de afgelopen halve eeuw heeft dus geholpen om de “baksteen in de maag van de Belg” te doen ontstaan. Velen zien een eigen woning vandaag de dag als basis om een vermogen op te bouwen en in het kader van de pensioenstrategie (Winters et al., 2011). Ook mensen met een laag inkomen gaan soms tot het uiterste om een woning aan te kopen. Deze is vaak van slechte kwaliteit en het ontbreekt hen aan middelen voor een grondige renovatie of zelfs voor noodzakelijke herstellingswerken (Steunpunt 2011). Volgens een prognose van Heylen en Winters (2010) zal het aandeel eigenaars in Vlaanderen tussen 2005 en 2015 niet of slechts weinig stijgen. Het toegenomen aantal eigenaars tussen 1995 en 2005 is volgens hen voornamelijk het gevolg van het verdwijnen uit de statistieken van een cohorte met een laag aandeel eigenaars. Dit is namelijk de groep geboren rond het jaar 1910. Dit wordt bevestigd door de Woonsurvey (2005): in 2005 was 74% eigenaar van de woning en dit aandeel is gezakt naar 71% in 2013. Het aantal huurders daarentegen steeg in dezelfde periode van 24% naar 27% (VRIND, 2014). Eigenaar worden van een eigen woning is volgens recente studies van het Steunpunt Ruimte en Wonen niet alleen moeilijker voor lagere inkomens, maar ook voor lager opgeleiden 15
ongeacht hun niveau van inkomen (Heylen et al., 2007; Heylen & Winters, 2008). Om het aantal eigenaars in deze categorieën te doen toenemen zijn bijkomende beleidsinspanningen nodig. Een gebrek aan eigen vermogen bij de lagere inkomensklasse vormt echter vaak een probleem om toegang te krijgen tot sociale leningen en andere bestaande steunmaatregelen. Doms et al. (2001) stelden reeds in 2001 voor om notaris- en dossierkosten op te vangen door het toekennen van een startpremie. Het is ook belangrijk dat er een sterk informatiebeleid over de ondersteuningsmaatregelen wordt uitgedragen naar de groep lager opgeleiden.
2.4.2. Prijs van een woning Het laatste decennium is de aankoop- of bouwprijs van een woning in België sterk gestegen. De prijzen zijn tussen 2005 en 2011 gestegen met 33%. Eén van de oorzaken hiervan is een toename van het aantal huishoudens (Albrecht et al., 2011). Deze demografische evolutie wordt echter niet gevolgd door een toename van het aantal woningen, waardoor er jaarlijks 20 tot 24.000 woningen tekort zijn. Dit uit zich in een hoge prijsdruk, die het sterkst tot uiting komt op de markt van de goedkoopste woningen. De prijzen van de goedkoopste woningen stegen daardoor met 51% tussen 2005 en 2009, terwijl de duurste woningen met ‘slechts’ 23% stegen in prijs (Albrecht et al., 2011). Om een woning te bestempelen als betaalbaar hanteert Eurostat een woonquote van maximum 40%. Dit is de verhouding tussen de totale woonuitgaven en het totaal beschikbare huishoudinkomen. Bij beiden worden de tegemoetkomingen voor het wonen afgetrokken. Volgens deze definitie van Eurostat woonde in 2012 8% van de bevolking in het Vlaamse Gewest in een huishouden waarvoor wonen onbetaalbaar werd geacht. In hetzelfde jaar vond 17% van de Vlamingen zelf dat de kosten van hun woning zwaar woog op het huishoudbudget. De mediaan van de woonquote lag in 2012 ook lager voor de eigenaars van een woning dan voor de huurders ervan (VRIND, 2014) Vooral de lagere-inkomensgroepen kunnen dus de stap naar het eigenaarschap niet maken. Het zijn deze groepen die zijn aangewezen op de huurmarkt (naast de personen voor wie huren een tijdelijk aspect is, zoals jongeren en starters op de arbeidsmarkt). Op de Belgische huurmarkt worden deze mensen echter geconfronteerd met een tekort aan betaalbare huurwoningen, beperkte toegang tot de huurmarkt, slechte kwaliteit van woningen en leegstand (Steunpunt, 2011). 16
2.4.3. Kansarmen op de woningmarkt In Vlaanderen wonen ongeveer 680.000 personen (iets meer dan 1 op 10) in een huishouden met een inkomen onder de armoederisicodrempel4. Dit aandeel is de laatste jaren redelijk stabiel gebleven. Het risico op armoede ligt echter beduidend hoger bij ouderen, leden van eenoudergezinnen, werklozen en niet-actieven, laagopgeleiden, huurders en personen geboren buiten de EU. Armoede is echter meer dan een tekort aan inkomen. Het is een geheel van onderling verbonden vormen van uitsluiting op verschillende domeinen van het individuele en sociale leven. Door financiële moeilijkheden ontstaat een vicieuze cirkel waar men moeilijk uitgeraakt. Dit leidt tot achterstelling op het vlak van tewerkstelling, huisvestiging, gezondheid, onderwijs, cultuur en maatschappelijke participatie (SVR, 2014). Het proces waarbij mensen er niet (meer) in slagen om zicht te integreren in de maatschappij heet sociale uitsluiting. Hierdoor ontstaat een breuk op één of meerdere levensdomeinen, waardoor de algemeen aanvaarde levensstandaard niet meer gehaald wordt. Ten gevolge van dit proces treedt vaak armoede op, volgens Jan Vranken (2006, p. 31): “Armoede is voor ons nog altijd een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen.” Volgens de POD MI (2006) heeft het karakter van de woning een grote invloed op het leven van elke persoon, met name op het gebied van de sociale zekerheid, bescherming van privacy, fiscaliteit, mobiliteit… Een degelijke woning beïnvloed immers de gezondheid, het samenleven in het gezin, de opvoeding van de kinderen, de mogelijkheid tot sociale contacten, …: “Een woning hebben betekent ook in een wijk wonen, contact met anderen hebben, opnieuw de mogelijkheid hebben mensen te leren kennen” (BAPN, 2010)
4
De armoederisicodrempel is vastgelegd op €1.074 netto per maand voor een alleenstaande en €2.256 netto per
maand voor een huishouden bestaande uit twee volwassenen en twee kinderen jonger dan 14 jaar. (FOD Economie – Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie: EU-SILC 2013)
17
Daarom streeft het Belgische armoedebestrijdingsbeleid ernaar om de sociale grondrechten die in de Grondwet verankerd zijn en ingaan op enkele belangrijke levensdomeinen te realiseren (Federaal Plan Armoedebestrijding, 2012). Zo staat er in Artikel 23 van de Belgische Grondwet: “Ieder heeft het recht om een menswaardig leven te leiden […] Deze rechten omvatten inzonderheid: […] 3. Het recht op behoorlijke huisvestiging […].” Indien burgers geen toegang hebben tot huisvesting kunnen ze immers niet voldoen aan hun familiale en professionele verplichtingen, waardoor hun fundamentele rechten worden aangetast. Hierdoor kan een persoon in een zeer onzekere toestand terechtkomen en sociaal erg kwetsbaar worden. Om dit te voorkomen zijn reeds verschillende systemen ingevoerd zoals sociale woningen, gesubsidieerd wonen, transitwonen, ...
2.4.4. Tekort aan betaalbare huurwoningen De Vlaamse Regionale Indicatoren (2014) tonen aan dat er in het jaar 2013 bijna 3.000 sociale leningen werden verstrekt door de VMSW. De SHM verhuren en verkopen sociale woningen, en bieden ook kavels te koop aan. Om sociale woningen of kavels te kunnen kopen van de SHM moeten enkele voorwaarden voldaan zijn met betrekking tot de eigendom en het inkomen. In 2013 werden er 202 huur- en 538 koopwoningen verkocht. Het aantal jaarlijkse verkopen blijft hierdoor stabiel. Er is echter een groot tekort aan sociale huurwoningen in België. Het aandeel sociale woningen ten opzichte van het aantal private huishoudens bedraagt in het Vlaamse Gewest slechts 5,6%. Dit is zeer laag in vergelijking met andere Europese landen zoals Nederland (34%), Frankrijk (17%) en het Verenigd Koninkrijk (20 %) (CECODHAS, 2011). De target van 8% in het Nationaal Actieplan Sociale Insluiting (NAPincl) voor België tegen 2010 is dus niet gehaald. Bovendien zijn de wachttijden en wachtlijsten voor een sociale woning nog steeds zeer groot, en verloopt de uitbreiding van het woningenbestand erg traag. Eind 2013 waren er 148.078 sociale woningen in het Vlaamse Gewest. Dit zijn bijna 15.000 sociale woningen meer dan in 2003. Toch telt de wachtlijst nog steeds bijna 105.000 18
kandidaat-huurders (VMSW, 2013). De Vlaamse Woonraad schat het aantal huishoudens die recht hebben op een sociale huurwoning zelf tussen de 180.000 en 200.000 (Vlaamse Woonraad, 2014). Ook op de private huurmarkt is er een groot tekort aan woningen. Bovendien zijn er op de private huurmarkt duurdere woningen en woningen van minder kwaliteit dan deze op de eigendomsmarkt en de sociale huurmarkt (Winters & De Decker, 2009). Dit zorgt ervoor dat veel mensen problemen ondervinden met het afbetalen van hun huisvestingskosten. Het betalen van de huur, hypotheekaflossing en verbruikskosten leiden bij sommigen tot een ernstige schuldenproblematiek. Uit gegevens van het Vlaams Centrum Schuldbemiddeling (2010) bleek dat in 2009 de energieschulden en nutsvoorzieningen in 57% van de dossiers voorkomen (waarbij de energieschulden in 32.4% van de gevallen oplopen tot meer dan €1.500). Huurschulden komen in bijna 27% van de dossiers voor. Het laatste decennium is er ook een toegenomen aantal uithuiszettingen waarneembaar (Vlaamse Woonraad, 2011).
2.5. Oplossen van het huisvestingsprobleem
2.5.1. Toename van het aantal (sociale) woningen In het Grond- en Pandendecreet (2009) voorziet de Vlaamse Regering 43.000 nieuwe sociale huurwoningen, 21.000 nieuwe sociale koopwoningen en 1.000 nieuwe sociale kavels tegen 2020. Dit wil ze verwezenlijken met onder andere een bindend sociaal objectief per gemeente. Of deze aantallen ook gerealiseerd kunnen worden zal afhangen van het budget dat vrijgemaakt wordt en of de lokale overheden hun verantwoordelijkheid opnemen (De Blust, 2010). Een toename van het aantal sociale woningen is echter niet voldoende. Daarom suggereert het Steunpunt verschillende andere oplossingen, zoals het erkennen van alternatieve vormen van wonen. Bij deze woonvormen wordt er verder gekeken dan de fysieke, technische en objectieve karakteristieken van een woning. Een woning is immers veel meer dan enkele muren en een dak. De subjectieve functies van een woning worden centraal gesteld: het gezins- en sociale leven ontstaat vanuit de woning. Vanuit een veilige basis kunnen personen 19
zich organiseren om de maatschappij te benaderen, of zich beschermen tegen agressie van buitenaf. Deze alternatieve woonvormen zijn een antwoord op de woonnood van mensen met een huisvestingsprobleem: ze vormen een betaalbaar alternatief dat ze noch op de publieke, noch op de private huurmarkt kunnen vinden (Steunpunt, 2011).
2.5.2. Gemeenschappelijk wonen Eén van de alternatieven met veel potentieel is het collectief wonen. De laatste jaren gaan steeds meer mensen zich verenigen in een groepswoning. Zowel ouderen als jongeren maken die
overstap.
In
een
groepswoning
beschikken
de
bewoners
over
private
en
gemeenschappelijke ruimten. De collectieve ruimten moet de groep zelf en samen beheren. Hiervoor worden afspraken gemaakt en vastgelegd in een huishoudelijk reglement dat de bewoners samen opstellen. Het aantal gemeenschappelijke ruimtes varieert: dit kan zich beperken tot de eetkamer of de tuin maar kan ook uitgebreid worden tot de keuken, de woonkamer, … Groepswoningen kunnen vele vormen aannemen, van appartementen tot nieuwbouwwoningen tot verbouwde boerderijen. Maar het gaat steeds over een project waarbij mensen in gemeenschap willen leven (OIVO, 2010). Gemeenschappelijk wonen speelt in op verschillende maatschappelijke veranderingen van deze tijd: nieuwe gezinssamenstellingen, het gevoel van veiligheid en de strijd tegen vereenzaming (OIVO, 2010). De voordelen van gemeenschappelijk wonen zijn veelvoudig: samen delen van infrastructuur en middelen, delen van de kosten van de woning, kinderopvang, minder druk op de partnerrelatie, intergenerationele cohesie, …. (Jonckheere et al., 2010; Durret & McCamant, 2011) Het is bovendien een woonvorm die aansluit bij het opkomende ecologisch denken en het is een manier van ‘slim verdichten’, waardoor mensen compacter en milieuvriendelijker kunnen wonen (Lietaert, 2009; Claeys & De Roey, 2010). Het grote probleem met gemeenschappelijk wonen is echter dat mensen die afhankelijk zijn van een leefloon erdoor gediscrimineerd worden. Het bedrag van de sociale bijdrage waarop de begunstigde recht heeft is immers afhankelijk van zijn/haar statuut: alleenstaande, samenwonend en/of gezinshoofd. Na het aanvragen van een leefloon volgt een onderzoek bij de aanvrager thuis. Indien deze persoon op gelijk welke manier samenwoont (ook in een gemeenschappelijke woning), wordt hij of zij beschouwd als ‘samenwonend’. Hierdoor wordt 20
de sociale bijdrage verlaagd, aangezien samenwonen besparingen mogelijk maakt door de schaalvergroting. Voor de werkloosheidsuitkering wordt op dezelfde manier tewerk gegaan. Beiden gaan er dus vanuit dat mensen die onder hetzelfde dak wonen hun huishoudelijke zaken voornamelijk samen regelen. Solidair wonen leidt echter niet de facto tot het samen instaan voor de huishoudkosten. Om recht te hebben op de hoogste uitkering voor alleenstaanden moet de begunstigde dus kunnen bewijzen dat hij/zij geen enkele kost deelt met zijn medehuurders. Bij bejaarden speelt het delen van huishoudelijke kwesties zelf geen rol meer bij het bedrag dat ze krijgen als gewaarborgd inkomen (de inkomensgarantie voor ouderen, IGO). Het IGO hangt af van het feit of dezelfde hoofdwoonplaats wel of niet gedeeld wordt. Bejaarden in een collectieve woning worden op die manier dubbel gestraft. Ze hebben enerzijds enkel recht op het basistarief én hun pensioenen en middelen worden samengebundeld met die van de andere medehuurders. Het geheel wordt uiteindelijk gedeeld door het aantal samenwonenden, anders zal het verkregen bedrag in mindering gebracht worden van de verschuldigde toelage (OIVO, 2010; Thys et al., 2012). De sociale bijstand in België zorgt dus voor een uitsluiting van de minst gegoeden op de woningmarkt.
2.5.3. Housing First Om mensen die het financieel moeilijk hebben toch aan een woning te helpen, worden er in Europa drie basismodellen gehanteerd: het woonladdermodel, het herankeringsmodel en het normalisatiemodel (Benjaminsen & Dyb, 2008). In België verwijst men vaak naar het woonladdermodel om de bestaande praktijken in de strijd tegen thuisloosheid te beschrijven. Hierbij moeten thuislozen een getrapt systeem doorlopen van opvang naar wonen. Via dit getrapt leerproces leren ze zo zelfstandig mogelijk te wonen (Benjaminsen & Dyb, 2008). Réa et al. (2001) merken echter op dat er in België geen vooropgesteld parcours voor sociale integratie bestaat. Het model voor sociale integratie is opgebouwd uit een aantal voorzieningen. Deze voorzieningen worden vaak voorgesteld als stappen (die meestal gelinkt zijn, maar dit is niet steeds het geval). De overgang van de ene stap naar de volgende is hierbij niet de grootste moeilijkheid, de toegang voor bepaalde groepen tot de voorzieningen wel. Meerdere studies hebben aangetoond dat er een verschil is tussen personen die worden opgevangen in opvangcentra en personen die worden opgevangen in noodopvang (LABISO, 2010). 21
Het meest voorkomende model in Europa is het herankeringsmodel. Volgens dit model kan een thuisloze zelfstandig gaan wonen na een tussenfase van opvang en begeleiding. Omdat dit model thuisloosheid ziet als een proces van ontankering willen verschillende actoren het via begeleiding ombuigen naar herankering. Zolang hij/zij nog niet ‘woonklaar’ is, wordt de thuisloze opgevangen en begeleid in een opvangcentrum (Benjaminsen & Dyb, 2008). Het derde basismodel is het normalisatie- of burgerschapsmodel. Onder invloed van de vermaatschappelijking van de zorg heeft dit model zich de laatste jaren kunnen ontwikkelen. Via een proces van vermaatschappelijking (reconversie en/of de afbouw van instellingen) wordt er overgegaan van het herankeringsmodel naar het normalisatiemodel (Benjaminsen & Dyb, 2008). Dit model is het referentiekader voor het huisvesten van kwetsbare groepen en wordt hierdoor voornamelijk gerelateerd aan het Housing First-model (HF-model). Het HFmodel is overgewaaid uit de VS en komt op sinds de jaren 1990. Het voorziet een snelle toegang tot huisvesting en biedt, indien nodig, woonondersteuning. Thuislozen moeten dus niet noodzakelijkerwijze alle stappen van het woonladdermodel doorlopen (Pannecoucke & De Decker, 2014). Housing First biedt een individuele woonst en langdurige multidisciplinaire begeleiding aan aan mensen die langere tijd dakloos zijn en kampen met een verslaving- en/of psychiatrische problematiek. Er wordt vertrokken vanuit acht basisprincipes (Housing First Belgium, 2014):
Behoorlijke huisvesting is een basisrecht.
Een respectvolle en medelevende omgang van hulpverleners met HF-bewoners.
De termijn waarop de hulp beschikbaar is, is niet beperkt.
Elke HF-bewoner krijgt zijn eigen woning.
Huisvesting is gescheiden van diensten (en dus mogelijk zonder behandeling).
Keuzevrijheid en zelfdeterminatie van elke HF-bewoner.
De HF-bewoner ondersteunen in zijn noden en tevens toewerken naar herstel.
De focus ligt niet op behandeling/therapie maar op het beperken van gezondheidsschade.
22
Housing First is dus zeker niet:
Een voorbereiding, therapie of opname vragen van de HF-bewoner.
De HF-bewoner vragen eerst stappen te ondernemen om woonklaar te worden.
Een tijdelijke woonst.
Een gemeenschappelijke woonst, tenzij de cliënt dit zo wenst.
Huurders uit huis zetten voor redenen anders dan deze in een normaal huurcontract.
Hoewel niet alle kenmerken overeenkomen, kan het principe van Housing First ook toegepast worden bij solidair wonen. Het gaat hier dan om een manier van wonen waar de bewoners een permanente woning krijgen en ondersteuning krijgen op verschillende vlakken. De bewoners kiezen vrijwillig om gemeenschappelijk te wonen met anderen die zich in dezelfde situatie bevinden. Daarom wordt het concept solidair wonen in het volgende deel apart besproken.
2.6. Solidair Wonen
2.6.1. Wat is solidair wonen? Uit het groepswonen is in het begin van de 21ste eeuw een nieuwe woonvorm voortgekomen, namelijk solidair wonen. De POD Maatschappelijk Integratie schetste reeds in 2006 een definitie van solidair wonen: “Bij solidair wonen gaat het om een leefomgeving en een leefproject voor één of meerdere mensen waarvan er ten minste één maatschappelijk kwetsbaar is (in bestaansonzekerheid leeft) of dat dreigt te worden. […] Deze mensen zijn er zich op één of andere manier van bewust dat zij gemeenschappelijke belangen hebben en krijgen soms begeleiding of (specifieke of algemene) maatschappelijke bijstand. Solidair wonen vertaalt zich concreet in groepswonen, dat wil zeggen in een aantal autonome woningen die samenhoren en bewoond worden door meer dan twee volwassenen die met elkaar geen andere banden hebben dan deze woonwijze, en waarbij het geheel één of meerdere gemeenschappelijke ruimten bevat”.
23
Deze woonvorm onderscheidt zich van andere collectieve woonvormen op vier fundamentele dimensies (POD Maatschappelijke Integratie, 2012):
De huishoudens die de solidaire woning delen hebben niet noodzakelijk een familieband.
Solidair wonen is een project: De solidariteit binnen de bewonersgroep wordt actief en concreet beleefd, en betreft ook mensen in een sociaal kwetsbare situatie.
De psychosociale en materiële gevolgen die verbonden zijn met de sociaal kwetsbaar situatie van (sommige) bewoners. Hierdoor wordt hun terugkeer naar een grotere autonomie vergemakkelijkt.
Solidair wonen werkt preventief: er wordt iets ondernomen voordat men in een schuldenspiraal terechtkomt, de sociale relaties afbreken en de vereenzaming zich voordoet.
Een solidaire woning is dus een groepswoning waarbij de sociale mix vooropstaat. Er wordt veel aandacht geschonken aan de minst gegoede personen want het is een vorm van wonen die zich richt tot mensen in een precaire sociale toestand. Omdat deze woonvorm zich bevindt tussen individueel wonen en wonen in een gemeenschap kunnen de bewoners hun individuele zelfstandigheid opnieuw opbouwen en worden ze op hetzelfde moment uit hun isolement gehaald. Zo wordt vermeden dat hun sociale banden uiteenvallen, want dat is vaak de oorzaak van veel problemen (Steunpunt, 2011). Ieder project heeft zijn eigen, specifieke kenmerken. Daarom zijn er net zoveel variaties op solidair wonen als er voorbeelden zijn. In Louvranges (Waals-Brabant) werd er reeds 20 jaar geleden een oude boerderij opgeknapt. In Brussel heeft Spullenhulp twee huizen gekocht en verbouwd, waar oude daklozen autonoom samenleven volgens het principe van een solidaire woning. Ze krijgen er onder andere hulp bij het zoeken naar werk of bij gezondheidsproblemen. De projecten hebben wel volgende kenmerken gemeenschappelijk (OIVO, 2010):
De kost van de woning is, gezien het doelpubliek, betaalbaar. Sommige solidaire woningen zijn zelf gratis. Meestal worden de inkomens dan gedeeld goed.
24
De huurders hebben zelfbeheer en onderhandelen en aanvaarden de rechten en plichten van elke medehuurder.
De gemeenschappelijke ruimten bieden een steunende en helpende rol die zeer belangrijk is.
Er is sociale begeleiding voor de bewoners. Dit maakt het fundamentele onderscheid tussen een solidaire woning en een groepswoning. De sociale begeleiding biedt onder andere hulp bij administratieve zaken. Bovendien wordt er een ruimte gecreëerd waar er naar de bewoners geluisterd wordt, waar ze elkaar kunnen ontmoeten en waar ze in dialoog kunnen gaan met elkaar. Er is ook een bemiddelings- en stuurdienst aanwezig.
Het initiatief van een solidaire woning kan privaat zijn, maar vaak wordt het initiatief voor een solidaire woning genomen door een (overkoepelende) welzijnsorganisatie.
2.6.2. Evolutie van solidair wonen in België Sinds het begin van de 21ste eeuw is er op het gebied van solidair wonen weinig veranderd. Tot op heden is er nog steeds geen duidelijkheid over het label van solidair wonen. Het bevindt zich op de grens van de bestaande regelgeving, aangezien de huisvestingsregels spreken over een individuele of collectieve woning en de sociale regels over het statuut van alleenstaande of samenwonende (zie supra). Hierdoor vallen personen in een solidaire woning dus uit de boot. Het gebeurt soms dat lokale overheden ad hoc het statuut aanpassen, van persoon tot persoon, maar dit leidt niet tot een duurzame oplossing. Het aantal solidaire woonprojecten is wel groter geworden en er is een toename van het aantal bottom-upprojecten, maar de vraag is sterker toegenomen als gevolg van de financiële- en wooncrisis (Thys et al., 2012). Er zijn ook een aantal nieuwe trends te merken. Zo is er een toegenomen professionalisering van het aantal projecten. Deze professionalisering is veroorzaakt door een aantal overheidsobstakels, waardoor projecten die bottom-up ontstonden zich genoodzaakt zagen om een beroep te doen op professionals uit de sector. Hierdoor is er ook een specialisatie van de projecten ontstaan: de verscheidenheid van de bewoners binnen een project is geslonken, hoewel de wooncrisis een verbreding van de doelgroep met zich heeft meegebracht. De specifieke oorzaak is het vermijden van ingewikkelde situaties, aangezien de bestaande administratieve complexiteit groot genoeg is om er geen organisatorische en/of relationele 25
moeilijkheden aan toe te voegen. Een volgende vernieuwing is dat de grootte van de projecten gedaald is om tot een betere integratie in de buurt te kunnen leiden en het wooncomfort te vergroten. De verblijfduur is echter in het algemeen zeer kort, waardoor de bewonersgroep dynamisch is. Alle actoren wensen wel een verblijftijd van onbeperkte duur, maar doordat de vraag zeer groot is zijn de projectdragers genoodzaakt de terugkeer naar een individuele woning te versnellen (Thys et al., 2012). In 2009 heeft de Arbeidsrechtbank van Gent een nieuwe definitie van samenwonen voorgesteld. Deze definitie omschrijft samenwonen niet als het delen van economische hulpbronnen maar als het delen van middelen van mensen die een gezin vormen (OCMW Gent, 2009). Een aantal OCMW ’s zijn hierdoor van mening dat ze onder de wet vallen zolang er geen koppels in dezelfde woning blijken te wonen. Er is ook een recente studie in opdracht van de federale overheid die een label creëert voor de solidaire woonprojecten. Dit zou een serie administratieve obstakels moeten wegwerken en de bescherming van het statuut van alleenstaande mogelijk maken (OIVO,2010). Solidair wonen lost niet alleen het huisvestingsprobleem op van de bewoners. De solidariteit onder hen zorgt er ook voor dat andere behoeften aangepakt kunnen worden die de huidige maatschappij niet kan oplossen (POD Maatschappelijke Integratie, 2006). Hierdoor is een solidaire woning een alternatief voor het klassieke lineaire traject.
2.7. Besluit literatuurstudie Het laatste decennium zijn er enkele veranderingen gebeurd in de demografische factoren in Vlaanderen die een sterke invloed hebben op de woningmarkt. De belangrijkste daarvan zijn de gezinsverdunning en de toename van eenoudergezinnen. Dit heeft geleid tot een toename van het aantal huishoudens en een grotere vraag naar het aantal woningen. De woningmarkt kan deze toegenomen vraag echter niet volgen. Hierdoor ontstaat er druk op de huidige woningmarkt, wat de prijs van de goedkoopste huizen sterk doet toenemen. Veel mensen ondervinden nu reeds problemen om te beschikken over een eigen woning. De groep noodkopers - mensen die net voldoende middelen hebben om een huis te kopen maar onvoldoende om de nodige renovaties aan te brengen - is hierdoor sterk toegenomen. Wegens het tekort aan betaalbare woningen op de privémarkt en een onderaanbod van het aantal 26
sociale woningen zijn veel armere mensen die huren het slachtoffer van huisjesmelkers. Dit maakt de bestaansonzekerheid van maatschappelijk kwetsbare groepen nog groter. Bovendien is ook de beschikbare ruimte in Vlaanderen niet oneindig. De ruimtelijke planning van overheden in het verleden heeft ervoor gezorgd dat Vlaanderen nu grotendeels volgebouwd is en dat er zorgzaam moet omgegaan worden met de nog beschikbare ruimte. Dit betekent dat we meer gebruik moeten maken van ‘slim verdichten’. Nieuwe, alternatieve manieren van wonen moeten daarom beter bestudeerd worden en meer kansen krijgen op de huidige woningmarkt. Eén van die potentiële alternatieven is solidair wonen. Deze vorm van gemeenschappelijk wonen zorgt voor een slim ruimtegebruik door een woning onder te verdelen in zowel private als collectieve vertrekken. Het biedt anderzijds ook een oplossing voor mensen die niet op de gewone woningmarkt terechtkunnen. Deze mensen krijgen toegang tot verschillende basisrechten door het beschikken over een woning en kunnen zich, dankzij het solidaire vangnet waarover ze vervolgens beschikken, weer integreren in de maatschappij. Bovendien krijgen ze ook begeleiding op maat op verschillende vlakken van professionele actoren. Solidair wonen is dus een interessant alternatief voor de huidige woonvormen, maar het staat nog niet op punt. Er is nog veel onduidelijkheid over het label dat het moet krijgen en over het statuut van ‘alleenstaande’. Deze eigenschappen situeren zich echter op het juridisch vlak. Er kan echter nog veel onderzoek gebeuren naar de duurzaamheid van solidair wonen en de manier waarop het aantrekkelijker gemaakt kan worden om te implementeren in de Vlaamse maatschappij. Deze thesis hoopt verder te bouwen aan het onderzoek rond solidair wonen.
27
3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE
3.1. Onderzoeksvragen De onderzoeksvragen zijn:
Kan men levenslang wonen in een solidair woonproject?
Wat zijn de beperkingen om levenslang solidair te wonen?
Wat stimuleert het levenslang solidair wonen?
Wordt de termijn van solidair wonen bepaald door de doelgroep?
Heeft solidair wonen een toekomst in Vlaanderen?
3.2. Methoden en materialen + studiegebied De basis van deze paper werd gelegd via een literatuuronderzoek. Voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen werd er informatie verzameld via kwalitatief onderzoek naar solidair wonen. Dit onderzoek werd uitgevoerd aan de hand van diepte-interviews in het voorjaar van 2015 in Vlaanderen. Om het empirisch materiaal te kunnen kaderen in het onderzoek wordt in dit deel eerst de keuze voor kwalitatief onderzoek gemotiveerd. Daarna worden de karakteristieken van de onderzoeksmethodologie toegelicht.
3.2.1. Keuze voor kwalitatieve methode Een wetenschappelijk onderzoek kan op meerdere manieren benaderd worden. Een keuze die hierbij gemaakt moet worden is of het onderzoek kwalitatief of kwantitatief benaderd zal worden. Voordat de methodologische keuze voor kwalitatief onderzoek beargumenteerd wordt, is het noodzakelijk om te benadrukken dat kwalitatief onderzoek op geen enkele manier onderdoet aan kwantitatief onderzoek. Beiden worden vaak als strijdig met elkaar voorgesteld, maar eigenlijk zijn ze complementair. Kwalitatief onderzoek (op basis van diepte-interviews, participerende observaties, focusgroepen, ...) beantwoordt immers andere vragen dan kwantitatief onderzoek (op basis van surveys met brede steekproeftrekkingen). De 28
motivatie om diepte-interviews af te nemen bij een beperkt aantal respondenten wordt uitgewerkt rond drie factoren: 1. De percepties, attitudes en ervaringen 2. De zoektocht naar verklaringen en motivaties 3. De drang om te verkennen en te exploreren Het doel van het onderzoek naar solidair wonen is om te analyseren of het een haalbare alternatieve woonvorm is voor mensen die niet aan een woning geraken op de conventionele woningmarkt. Dit onderzoek gaat dus dieper in op de percepties en/of attitudes die mensen associëren met vormen van gemeenschappelijk wonen. Op een kwalitatieve manier peilen naar deze percepties en associaties is moeilijk met surveys. Hiervoor zijn de vraagstelling en antwoordmogelijkheden te beperkt. Tijdens een diepte-interview krijgen de respondenten de tijd en het vertrouwen om hun persoonlijke mening en bedenkingen te verwoorden. Na ieder antwoord zal de interviewer het antwoord evalueren en beslissen of de vraag voldoende beantwoord is. Zo niet zal er doorgevraagd worden op het gegeven antwoord. Dit herhaalt zich volgens het schema in Figuur 1 (Emans, 2002) tot de evaluatie van het antwoord positief is.
Figuur 1: Een samenhangende gespreksperiode (Emans, 2002) Niet alleen de percepties en/of attitudes van de respondenten zijn belangrijk in dit onderzoek, ook de verklaring waarom ze bijvoorbeeld al dan niet een toekomst zien in solidaire wonen is interessant. Het is dus interessant om de ‘waarom’-vraag te stellen. Ook deze vraag is 29
moeilijk te beantwoorden via kwantitatieve surveys. Via statistische analyses kunnen wel de verbanden worden aangetoond tussen X en Y, maar de verklaring tussen het verband moet de onderzoeker zelf concluderen. In tegenstelling tot kwantitatief onderzoek kan er bij kwalitatief onderzoek ook expliciet gevraagd worden naar emoties en verklaringen. Open vragen in een survey bieden immers niet de mogelijkheid voor uitgebreide verklaringen, genuanceerde redeneringen en complexe discoursen. Dit is makkelijker te realiseren via diepte-interviews. Om het antwoord van de respondent niet te beïnvloeden zijn de vragen zodanig opgesteld dat ze niet-sturend zijn. Hiervoor werden de vragen getoetst aan de negen sturende mechanismen van Emans (2002) en indien nodig aangepast. Om er zeker van te zijn dat de vragen goed begrepen zouden worden door de respondenten werden deze ook eenvoudig en duidelijk geformuleerd. Ook dit gebeurde aan de hand van Emans’ ‘vermijdbare bronnen van onbegrijpelijkheid’. Een derde belangrijke factor om te kiezen voor de kwalitatieve onderzoeksmethodologie is het onderzoekende karakter ervan. Door het open karakter van een diepte-interview kunnen respondenten gemakkelijk bijkomende elementen aanhalen, die niet altijd voor de hand liggen of gevraagd kunnen worden in een survey. Hierdoor is een diepte-interview niet beperkt qua antwoorden, waardoor verklaringen aan het licht kunnen komen die niet op voorhand te verwachten zijn. De kwalitatieve methodologie heeft ook nadelen. Ze laat, in tegenstelling tot de kwantitatieve methode, niet toe om uitspraken te veralgemenen naar de volledige doelgroep. De mening van de respondenten is immers afhankelijk van hun eigen ervaringen op het terrein. Dit wil echter niet zeggen dat de resultaten van dit onderzoek verworpen kunnen worden als individuele meningen en ervaringen. Een ander nadeel is dat interviews veel tijd vergen van de respondenten en er daarom minder interesse voor is (King, 1994, pp. 21). Omdat elk diepteinterview gemiddeld drie kwartier duurde, speelt dit waarschijnlijk geen grote rol in dit onderzoek. De onderzoeker kan ook het gevoel krijgen dat er een overload aan informatie is. Hiervoor kan de interviewer volgens King (1994, pp. 21) drie paden volgen om dit aan te pakken. Eerst en vooral moet de interviewer zich volgende vragen stellen: ‘Draagt dit bij tot het begrijpen van de onderzoeksvragen?’ en ‘Indien niet, stelt het nieuwe en gerelateerde onderwerpen voor die interessant zijn?’. Indien het antwoord op beide vragen ‘neen’ is, moet de interviewer de richting van de analyse aanpassen. Ten tweede kunnen onervaren 30
onderzoekers zich wenden tot literatuur om voorbeelden te zoeken hoe problemen bij kwalitatieve data analyse opgelost worden. Als derde oplossing suggereert King dat de interviewer raad vraagt aan zijn/haar persoonlijke netwerk van onderzoekers die ook kwalitatief onderzoek uitvoeren of uitgevoerd hebben.
3.2.2. Selectie van respondenten Na het vastleggen van de onderzoeksmethodologie werd er gezocht naar respondenten voor de diepte-interviews. De rode draad hierbij was om zoveel mogelijk verschillende projecten te kunnen bereiken. Daarom werden verschillende organisaties gezocht die bezig zijn met een solidair woonproject en werd er gevraagd of er iemand van de organisatie, met veel kennis over het project, een afspraak wou maken voor een interview. Tijdens het interviewen kwamen vaak namen van andere personen of projecten aan bod. Deze werden vervolgens ook gecontacteerd met de vraag om deel te nemen aan het onderzoek. Voor de selectie van respondenten werd dus een snowball sampling (Tracy, 2013) toegepast. De kritiek op snowball sampling is echter dat het snel leidt tot een beperkte groep respondenten die in dezelfde toestand verkeren en dezelfde mening hebben. Bij solidair wonen is dit echter niet het geval, aangezien elk solidair woonproject uniek is en zijn eigen problemen en succesfactoren heeft. Bovendien werken de respondenten ook bij verscheidene organisaties en zijn ze op een ander niveau betrokken bij de projecten. Zo kwam ik uiteindelijk aan tien respondenten (zes mannen en vier vrouwen). Het aantal respondenten is voldoende om een beeld van de huidige situatie in Vlaanderen te kunnen schetsen over solidair wonen. De respondenten zijn bovendien verspreid over de verschillende welzijnsactoren en de overheid en op verschillende niveaus bij de projecten betrokken zijn. Tijdens de interviews werd hen ook gevraagd om in de huid van de bewoners te kruipen en vanuit dat standpunt de voor- en nadelen op te sommen. Aangezien de respondenten op verschillende niveaus met solidaire projecten bezig zijn en de helft van de respondenten begeleider is van een woonproject kunnen ze zich hier over uitspreken, hoewel ze niet hetzelfde ervaren als de bewoners. Het was dus niet nodig om bewoners zelf te interviewen. Bovendien zijn de respondenten beter op de hoogte van de juridische en stedenbouwkundige problemen, de huidige toestand in Vlaanderen, het potentieel van een 31
solidaire woning en kunnen ze ook beter de solidaire woonprojecten evalueren aangezien ze er met een externe visie naar kunnen kijken. In Tabel 1 worden de personalia weergegeven van de respondenten. Om de anonimiteit te waarborgen en het vertrouwen van de respondenten niet te schenden worden de respondenten in het onderzoek benoemd met ‘Respondent’ en vervolgens het volgnummer van het interview. ‘Respondent 5’, afgekort tot R5, is dan de vijfde respondent die geïnterviewd werd. Een uitgebreide beschrijving van de organisatie is beschreven in Bijlage I.
Volgnummer Organisatie R1 Daklozen Actie Komitee R2 Dienst Wonen - Gent R3 Straathoekwerk Sint-Niklaas R4 Gemeente Jette R5 Samenhuizen vzw R6 CAW Oost-Vlaanderen R7 CAW Oost-Vlaanderen R8 Adviseur Welzijn Sint-Niklaas R9 Vluchtelingen ondersteuning Sint-Niklaas R10 OCMW Gent, De Baai
Datum 24/02/15 25/02/15 4/03/15 4/03/15 6/03/15 12/03/15 12/03/15 23/03/15 26/03/15 30/03/15
Plaats Antwerpen Gent Gent Jette Vilvoorde Beveren Beveren Sint-Niklaas Sint-Niklaas Gent
Tabel 1: Personalia Respondenten, eigen verwerking
3.2.3. Afname van de interviews Tijdens het analyseren van de interviews komt het er op neer zich in te leven in het standpunt van de respondent, en de data te hanteren met respect voor de context waaruit ze voortgekomen zijn. Daarom werd er gekozen voor het afnemen van semigestructureerde interviews, wat het mogelijk maakt om in te spelen op nieuwe ideeën tijdens het interview zelf. De vragen worden dus niet altijd letterlijk gevolgd, maar soms aangepast aan de context. Deze manier van interviewen wordt de conversationele interviewstijl genoemd (Emans, 2002). Inspelen op de antwoorden van de respondent is niet mogelijk bij een gesloten interview, waarbij een vaste set van vragen overlopen wordt waar de onderzoeker niet van mag afwijken. De interviewleidraad helpt om het overzicht te bewaren over de vragen en de juiste richting uit te blijven gaan, terwijl de respondent spontaan zijn/haar verhaal kan vertellen. Daarom volgt de interviewleidraad een logisch patroon van de ervaring met en toekomstige visie op solidair wonen. Deze vragen werden opgedeeld in zes hoofdcategorieën: 32
wonen, doelgroepen, begeleiding, integratie, alternatieven en toekomst. Een voorbeeld van een vraag is bijvoorbeeld: “Voor welke doelgroepen is volgens u solidair wonen bedoeld/haalbaar?”. Of: “Zijn er volgens u betere alternatieven voor die doelgroep om zich te (re-)integreren in de maatschappij?”. De interviewleidraad is te vinden in Bijlage II. Het veldwerk dat voor dit onderzoek werd uitgevoerd bestaat uit kwalitatieve diepteinterviews met een semigestructureerde interviewleidraad. Deze diepte-interviews werden afgenomen tussen 24 februari en 30 maart 2015. In overeenstemming met de ethische vereisten voor kwalitatief onderzoek werden de respondenten op voorhand geïnformeerd over het doel van het onderzoek en hun rechten om zich terug te trekken uit het onderzoek. Elke respondent heeft zijn/haar toestemming gegeven om deel te nemen aan het onderzoek via een informed consent (Tracy, 2013). De meeste interviews werden afgenomen bij de respondenten thuis of op zijn/haar werk en werden, met toelating van de respondent, digitaal opgenomen via een audio-recorder. Ieder interview werd afgenomen in het Nederlands en duurde tussen de 37 en 85 minuten. Eén enkele keer verliep een klein deel van het interview in het Frans, omdat de respondent werd bijgestaan door een derde die onvoldoende Nederlands kende. Er werd ook één dubbelinterview uitgevoerd, namelijk bij respondenten 6 en 7. Om de respondent op zijn/haar gemak te stellen stelde ik mezelf even kort voor bij ieder interview. Ook na het interview werd meestal nog wat gepraat, waardoor ook interessante informatie off-the-record naar boven gekomen is. Deze werd dan genoteerd om mee te nemen in het onderzoek. Een aantal keer heeft de respondent tijdens het interview gevraagd om iets off-the-record te zeggen, dit werd niet genoteerd en is bijgevolg ook niet gebruikt in de analyse.
3.2.4. Rapportage van de interviews Na het afnemen van de interviews werden deze uitgetypt. Vervolgens werden de uitgetypte interviews upgeload in NVIVO. Dit is een softwarepakket voor kwalitatieve analyse van voornamelijk tekstuele informatie. Aan de hand van dit programma was het mogelijk om de uitgetypte interviews te analyseren, te classificeren en te ordenen. Om de teksten te verwerken 33
werden verschillende codes en categorieën gebruikt. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een conventional content analysis (Hsieh & Shannon, 2005). Deze analysemethode houdt in dat de codeercategorieën direct afgeleid worden uit de tekst. Om te starten met het coderen werd eerst via NVIVO een word cloud gemaakt van de tien interviews. Een word cloud geeft de woorden die het meest gebruikt werden in de interviews weer. Dit bleek echter niet zo nuttig, aangezien het voornamelijk werkwoorden, bij- en voegwoorden waren. Daarom werden de codes opgesteld met de kennis uit de mondelinge gesprekken en vervolgens aangepast tijdens het coderen. Dit resulteerde in de codeercategorieën die worden weergegeven in tabel 2.
Tabel 2: Codeercategorieën, eigen verwerking
34
4. RESULTATEN De resultaten van het onderzoek worden in dit deel besproken per codeercategorie.
4.1. Solidair wonen
4.1.1. Definitie Zoals uit de literatuurstudie kon opgemaakt worden is het begrip ‘solidair wonen’ nog steeds zeer vaag, wat door R1 uitdrukkelijk bevestigd wordt. Toch definiëren de respondenten solidair wonen grotendeels als: een gemeenschappelijke woonvorm waarin minstens één sociaal kwetsbare persoon de kans krijgt om permanent te wonen, zonder dat hij het statuut van ‘alleenstaande’ kwijt geraakt, met veel begeleiding bij de opstart van het project die nadien kan terugvallen tot een minimum. In een dergelijke woning heeft iedere bewoner zijn eigen kamer en is de rest van de woning gemeenschappelijk (woonkamer, keuken, badkamer…). De woning is meestal in het bezit van of wordt gehuurd door een welzijnsorganisatie (R2, R3), maar het kan ook gaan om een groep mensen in een collectief woonproject die er zelf voor kiezen om kansarmen op te nemen in het project (R5). Om de diversiteit in een solidaire woning zo hoog mogelijk te houden, beseffen de respondenten dat ze de huurprijs zo toegankelijk mogelijk moeten maken. Daarom zijn de solidaire woningen ook steeds zeer betaalbaar. De respondenten (R1, R3, R4, R8) benadrukken dat de bewoners vrijwillig in het project moeten instappen en dat de solidaire woning niet gekozen mag worden omdat er geen andere alternatieven meer over zijn. Indien de bewoners vrijwillig instappen zijn ze zich bewust van het doel van het project en kan de bewoner zich beter integreren in de woning met de andere bewoners, waardoor het project meer kans op slagen heeft.
4.1.2. Bekendheid Hoewel solidair wonen als term al voor het eerst opduikt in 2006, is het concept voor het grote publiek nog steeds onbekend. Dit zorgt voor moeilijkheden bij de zoektocht naar nieuwe 35
eigenaars en zorgt ervoor dat de buurtbewoners aanvankelijk zeer kritisch zijn voor een solidair woonproject. Om solidair wonen bekender te maken is het volgens R2 belangrijk om voldoende potentiële woningen te hebben. Om de eigenaars hiervoor warm te maken kan de overheid hen actief proberen stimuleren om hun woning op die manier te verhuren. De beste manier om dit te doen is via financiële voordelen, zoals een belastingvoordeel bij renovatie. De overheid zou ook meer de voordelen voor de eigenaars moeten belichten, zoals het feit dat de intermediaire instanties alles regelen en borg staan voor de bewoners, de zekerheid van huurinkomsten… Langs de kandidaat-zijde is het volgens de respondenten (R2, R3) niet nodig om solidair wonen bekender te maken. Zij weten dat er vraag naar is en dat dergelijke initiatieven snel opgenomen worden in de hele welzijnssector, die de mensen die er voordeel van kunnen hebben dan zullen doorverwijzen. Bovendien is solidair wonen bedoeld voor een beperkt doelpubliek en trekt het vanzelf de mensen aan die er interesse in hebben. Toch verspreiden de welzijnsorganisaties en steden (zoals Gent) bewust informatie rond nieuwe woonvormen naar elkaar en naar het grote publiek, onder andere via studiedagen en proefprojecten. Ook Samenhuizen vzw draagt (voor gemeenschappelijke woningen in het algemeen) bij aan de bekendheid door haar jaarlijkse Open Dag Samenhuizen. R5 en andere respondenten zijn er wel van overtuigd dat de overheid zelf te weinig inspanningen doet voor alternatieve woonvormen, omdat ze het als een te kleine of verwaarloosbare niche zien.
4.1.3. Verblijfsduur Solidair wonen mag volgens sommige respondenten geen eindstation zijn, tenzij de mensen daar zelf mee akkoord gaan en daar de rest van hun leven willen wonen. Daarom ziet R1 solidair wonen enkel als een korte termijnoplossing voor het huisvestingsprobleem. Sociaal kwetsbare huurders moeten er terecht kunnen in afwachting van een betere en ‘echte’ woning. R1 benadrukt dat solidaire woonprojecten niet dé oplossing mogen zijn van de woonproblematiek. Als dat wel het geval is vreest hij dat mensen verplicht zullen worden om in solidaire woningen te gaan wonen. Ook R2 ziet solidair wonen in het algemeen niet als permanente woonvorm. Hierbij verwijst R2 naar de woonladder, en situeert solidair wonen 36
daarop eerder onderaan. Een trap hoger staat dan de sociale woning, waarvoor bewoners van een solidaire woning zich van in het begin kunnen inschrijven in de hoop dat ze, op het moment dat er hen een woning wordt toegewezen, klaar zijn om zelfstandig te gaan wonen. Het solidair wonen is voor R1 en R2 dus een springplank naar een eigen woning en een hogere plaats op de woonladder, ook al zullen er volgens hen enkele bewoners zeker permanent blijven. De andere respondenten (R3, R4, R6, R7, R8, R10) zien solidair wonen eveneens als een tussenoplossing maar zijn er van overtuigd dat de helft van de huidige bewoners daar zeker permanent zal blijven wonen en er ook zal sterven. Dit is mogelijk door het feit dat solidair wonen ongelimiteerd is in de tijd. Volgens de respondenten is net die onbepaalde duur de sterkte van solidair wonen, waardoor de stress bij bewoners om ooit terug op straat te belanden wegvalt. De bewoners die permanent in de woning zullen blijven wonen zijn de oudere Belgen en ex-daklozen die reeds veel van de ene opvang naar de andere gestuurd zijn. Er zijn ook mensen die nooit zelfstandig alleen zullen kunnen wonen voor wie solidair wonen de beste oplossing is. Een goed voorbeeld hiervan zijn de bewoners van De Baai in Gent. Daar stromen de bewoners zelden terug naar de reguliere huizenmarkt, op enkele uitzonderingen na. De meeste blijven er tot ze worden opgenomen in het rusthuis of tot ze overlijden (R10). Voor een ander deel van de bewoners, met name de jonge autochtonen, is solidair wonen een ideale tussenstap naar een eigen woonst. Deze doelgroep is nog jong, ondernemend en heeft een doel in het leven: zij willen graag geld verdienen en een eigen huis kopen. Ook het stichten van een gezin (al dan niet via gezinshereniging) kan een reden zijn om de solidaire woning te verlaten. Of solidair wonen een permanente verblijfplaats kan zijn of niet, kan samengevat worden door een citaat van R5: “[…] er zullen mensen zijn die zeggen: ‘Ok, prima. Dat is mijn plek, ik ga dat hier verder ontwikkelen’. Of mensen die zich stabiliseren en die zich verbeteren en die zeggen: ‘Ok, nu ben ik klaar voor de volgende stap’. Ik denk dat dat de twee kan zijn.”
37
4.1.4. Opportuniteiten Om solidair wonen een kans te geven op de huidige woningmarkt zien de respondenten een aantal opportuniteiten waarvan deze nieuwe woonvorm kan profiteren. Zo komen er tegenwoordig veel grote gebouwen leeg te staan, die een nieuwe invulling kunnen krijgen en dienst kunnen doen als solidaire woning: kloosters, kerken, kazernes, schoolgebouwen…. Deze grote gebouwen scheppen veel kansen om nieuwe projecten op te starten (R8, R9). Veel huizen zijn tegenwoordig ook erg verouderd en dringend aan renovatie toe (R5). Ook deze kunnen met de juiste stimulatie van de overheid omgebouwd worden tot solidaire woningen. Bovendien zijn er vandaag de dag veel te weinig huisvestingsmogelijkheden in Vlaanderen, zeker in en rond de dertien centrumsteden, waardoor mensen opener zijn voor het ontdekken van alternatieve woonvormen (R5). Dit openstaan voor alternatieve woonvormen groeit mee met de brede transitie in de maatschappij naar meer ecologisch en solidair leven. Zo is er in Sint-Niklaas een hele grote LETS-kring. Dit is een systeem dat gebaseerd is op wederzijdse diensten die geruild worden binnen de gemeenschap. De deelnemers ondersteunen het idee van delen en solidariteit, de peer-to-peer economy. Ook in Gent en andere steden ontstaat een draagvlak voor die brede beweging van transitie richting een deel-economie. Eén van de pijlers daarvan is wonen. Dit kadert in de groene visie van de huidige generatie jongvolwassenen: autodelen, samenwonen, verspilling tegengaan, freecycle… Hierdoor wordt een breed draagvlak gecreëerd voor alternatieve woonvormen, zoals solidair wonen. Dat is ook de reden waarom solidaire woningen ook gelinkt worden aan geefpleinen, repair-cafés en volkskeukens. Het gaat immers niet alleen om solidair wonen, mensen zijn ook op zoek naar kledij, meubels, voedsel… Een derde opportuniteit is dat andere alternatieve woonvormen duidelijke contouren beginnen krijgen. Zo is hospitawonen recent opgenomen in het bouwreglement van de stad Gent, waardoor het verankerd is als woonvorm. Ook zorgwonen is een woonvorm die ondertussen in de codex ruimtelijke ordening verankerd zit. Hierdoor wordt het woonbeleid meer afgelijnd waardoor er sneller vooruitgang geboekt kan worden: er wordt over alternatieve woonvormen nagedacht. De respondenten hopen dat dit de deuren zal openen naar de verschillende actoren op het terrein (zoals de RVA, het OCMW, Burgerzaken…) om op een andere manier om te gaan met die alternatieve woonvormen. 38
Tenslotte is er het precedent van een vonnis in 2013. Toen had de RVA een rechtszaak aangespannen tegen een vrouw die zich ten onrechte had aangegeven als alleenwonende. Ze woonde in een co-houseproject in Zottegem, waardoor de RVA de onrechtmatig verkregen uitkeringen terug wou vorderen. De vrouw kreeg echter gelijk in de arbeidsrechtbank: wie in een gemeenschappelijke woning woont, heeft recht op een uitkering als alleenstaande. Ook dit proces draagt bij aan het verbreden van het draagvlak voor een herziening van de uitkeringen en wordt door verschillende organisaties gezien als een belangrijke juridische uitspraak.
4.1.5. Alternatieven Het doelpubliek van solidaire woningen heeft vaak niet veel keuze op het vlak van huisvesting. De alternatieven waar ze terecht kunnen zijn ook steeds gericht op een specifieke doelgroep. Mensen met psychiatrische problemen kunnen bijvoorbeeld kiezen voor een beschutte woning. Voor dak- en thuislozen zijn er tijdelijke opvanggelegenheden, zoals de winteropvang Victor en de nachtopvang Biekorf in Antwerpen. Ook in Gent en de andere centrumsteden (op Sint-Niklaas na) heb je enkele niet-permanente nachtopvangcentra. Daaronder valt eveneens het sociaal pension, waar daklozen voor maximum vijf weken een bed kunnen boeken. Deze opvangcentra bieden echter geen permanente woonvormen aan en bieden geen oplossing voor de huisvestingsproblematiek. Een recent en meer permanent alternatief voor deze kwetsbare doelgroep is het hospitawonen, dat nu in Gent geïntroduceerd wordt. Deze woonvorm houdt in dat de eigenaar van het gebouw één kamer uit zijn woning verhuurd aan een derde, terwijl de eigenaar zelf nog in het huis woont. Deze alternatieve woonvorm is bedoeld voor kwetsbare huurders, zoals mensen met psychische problemen. Aangezien de eigenaar nog thuis blijft wonen en iemand in huis neemt is deze woonvorm ook een zeer aantrekkelijk concept voor studenten, waardoor het aantal beschikbare plaatsen voor de kwetsbare doelgroep afneemt. Het was bovendien de bedoeling om van hospitawonen een zeer laagdrempelige woonvorm te maken, maar voor de eigenaars zijn er nog veel onduidelijkheden door de complexe structuur ervan. Hierdoor haken veel eigenaars af voor de administratie rond is. Het resultaat is dus veel minder laagdrempelig dan gehoopt (R2).
39
Voor het doelpubliek van solidaire woningen is huren op de private huurmarkt niet betaalbaar. Indien ze toch terecht komen op de private huurmarkt is het vaak in schrijnende toestanden, gelinkt aan huisjesmelkerij. De sociale woonmarkt is dus het beste alternatief. Volgens R2 staat sociaal wonen zelf hoger op de woonladder dan een solidaire woning. Het voordeel van de sociale huurmarkt is dat de bewoners een toewijzing krijgen voor een woning. Ze moeten niet zelf op zoek gaan naar een woning en daarvoor immowebsite’s afschuimen of het vertrouwen van de verhuurder winnen, wat vaak zeer moeilijk is als die persoon dakloos is of net uit de gevangenis komt. Eenmaal ze een woning toegewezen krijgen, wat zeer lang kan duren door de lange wachtlijsten (zie 2.4.4. Tekort aan sociale woningen) is deze wel permanent en kunnen ze erin blijven wonen voor de rest van hun leven. Toch zijn veel andere respondenten (R3, R5, R6, R7, R8) ervan overtuigd dat een sociale woning niet voor alle bewoners een haalbaar alternatief is. De meeste kwetsbare doelgroepen kunnen niet zelfstandig wonen, waardoor een sociale woning voor hen geen oplossing is. Niet alleen hebben ze daar geen begeleiding, R6 is er ook van overtuigd dat velen er na een half jaar weer uitgezet zouden worden. Volgens de meeste respondenten is de keuze voor de bewoners vaak de solidaire woning of terug de straat op (R5, R6, R7, R8, R9). Dit helpt de begeleiders om de bewoners te motiveren hun taken op te nemen in het huishouden en de afspraken te volgen, aangezien de bewoners weten dat er geen alternatieven meer zijn als ze uit de solidaire woning gezet worden.
4.1.6. Voorbeeldfunctie Antwerpen is volgens R1 een proeftuin waar nieuwe samenlevingsconcepten getest worden om zich van daaruit te verspreiden over heel België. Eén van de bekendste voorbeelden van solidair wonen, het project De Regenboog, bevindt zich dan ook in Antwerpen. Sint-Niklaas heeft echter de grootste voorbeeldfunctie op het vlak van solidair wonen. Dit komt omdat er daar gestart is met een pilootproject solidair wonen in 2011 (R3). Hiervoor hebben drie verschillende organisaties de handen in elkaar geslagen: Vluchtelingen Ondersteuning SintNiklaas (VLOS), het Vlaams Overleg Straathoekwerk (VOS) en het Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW). Zij zijn begonnen uit het niets en hebben vijf jaar later reeds drie goed werkende solidaire woningen. Dit was geen evidentie, aangezien er nog nergens zo’n woning bestond en ze de knelpunten ervan nog niet konden inschatten. Zoals R8 het formuleerde: 40
“Wij zijn eigenlijk gesprongen. Ok, het is een diep water en het zal koud zijn maar we springen en we doen het. Want wij hebben heel veel moeilijkheden gehad onderweg al. Maar als ge alleen maar vertrekt van de moeilijkheden ja, dan begint ge er niet aan.” Doordat deze drie organisaties zich zonder voorkennis op solidair wonen ingezet hebben, hebben ze zelf veel ervaring opgedaan en ondervonden wat de praktische obstakels zijn. Hierdoor hebben ze al enkele mogelijke knelpunten, vooral rond de uitkeringen, gedeeltelijk opgelost. Zo hebben ze in Sint-Niklaas een speciale regeling kunnen treffen met de RVA, waardoor de bewoners van een solidaire woning alleszins het statuut van ‘alleenstaande’ kunnen behouden. Een RVA werkt echter maar voor een bepaald gebied, in dit geval dus Dendermonde-Sint-Niklaas. Het is dus niet omdat het in Sint-Niklaas gelukt is dat het ergens anders ook lukt, maar volgens R8 en R9 schept het toch een precedent waar andere RVA’s en welzijnsactoren op kunnen inspelen. Uit die ervaring heeft R8 ook geleerd dat het belangrijk is om samen te werken met verschillende organisaties. Om het concept van solidair wonen uit te breiden naar Vlaanderen geven mensen van het VLOS soms een rondleiding in één van de solidaire woningen voor groepen uit verschillende delen van het land. Daarbij tonen en getuigen de bewoners hoe ze in zo’n woning leven. Hierdoor zien de bezoekers dat de bewoners gelukkig zijn en dat solidair wonen echt kan werken, waardoor ze gemotiveerd zijn om er ook werk van te maken in hun eigen gemeente. Om de subsidies van de Nationale Loterij te krijgen was het zelf een vereiste dat de woningen in Sint-Niklaas dienden als voorbeeld voor de rest van Vlaanderen. Ook in de gemeenten rond Brussel overleggen de kabinetsmedewerkers die rond huisvesting werken geregeld met elkaar. Het Magritteproject in Jette is voor hen een concreet voorbeeld van solidair wonen. R5 heeft daarom reeds een voorstelling gegeven rond het project tijdens de Coordination Social. Dat is een vergadering van mensen die in de sociale sector werken per gemeente. Aangezien er in Brussel niet echt iets gelijkaardig bestaat (op een solidaire woning voor senioren in Molenbeek na), kan het Magritteproject dienen als inspiratie voor de andere gemeenten en welzijnsactoren. Via de Coordination Sociale kunnen zij op hun beurt tips geven over aandachtpuntjes in het Magritteproject. R5 merkt wel op dat het Magritteproject redelijk groot is. Daarom moeten ze oppassen dat niet de indruk gewekt wordt dat het enkel op die schaal kan, maar dat het ook op kleinere schaal toepasbaar is. 41
Er is bovendien niet alleen de voorbeeldfunctie van specifieke projecten voor andere steden en gemeenten, een solidair woonproject heeft ook een voorbeeldfunctie naar de bevolking toe, waarbij het solidaire, samen delen en leven benadrukt worden (R5).
4.2. Bewoners
4.2.1. Doelgroep Het doelpubliek voor solidaire woningen zijn mensen die het financieel meestal niet breed hebben (R3, R4, R5). In deze brede groep onderscheiden de respondenten vier subgroepen. De eerste groep zijn mensen die dak- en thuisloos geweest zijn (R2, R10). Een tweede groep zijn mensen met psychiatrische problemen of mensen die uit de psychiatrie komen. De woningnood is voor hen heel groot maar ze kunnen nergens anders terecht (R2, R4, R5, R6, R7). Een derde grote doelgroep voor solidaire woningen zijn de mensen die uit de opvang van het CAW komen en willen doorstromen naar de reguliere huurmarkt, of net niet sterk genoeg zijn om op de reguliere huurmarkt terecht te komen. Deze mensen hebben meestal een beperkt budget omdat ze dikwijls in schuldbemiddeling of budgetbegeleiding zijn. Dit is een heel kwetsbare doelgroep, omdat deze mensen vaak al heel wat meegemaakt hebben in het leven (R3, R6, R7, R9). Een voorbeeld van Respondent 3: “Die hebben allemaal zo’n achtergrond. Dat is een Afghaan, die heeft zijn ouders vermoord zien worden. Die reageert anders op situaties, of anders op situaties hoe dat wij zouden reageren. Ge kunt dat niet inschatten. Op die momenten…. Ja.” Respondent 3 voegt er aan toe dat de personen uit het CAW het dikwijls wel gewoon zijn om samen te wonen, omdat ze uit de opvang komen. Daar gelden natuurlijk wel andere regels dan in een solidaire woning. Bij deze derde groep kwetsbare huurders zitten ook ex-gebruikers of mensen met een niet-acute verslavingsproblematiek (R6, R7). De vierde grote doelgroep voor solidair wonen zijn erkende vluchtelingen (R3, R5, R6, R7, R8, R9). Deze worden in SintNiklaas opgevangen en doorverwezen door het VLOS. Hoewel ze in het verleden iedereen hielpen (R6, R7), zeggen R8 en R9 dat ze alleen maar mensen met papieren helpen nu, aangezien illegalen enkel nog meer problemen geven. 42
Voor het Magritteproject in Jette worden actief studenten gezocht om in het woonproject te stappen. Deze studenten helpen ook actief mee aan het project door maandelijks een activiteit voor alle bewoners te organiseren (R4). Ook krakergemeenschappen zijn volgens Respondent 8 een vorm van solidair wonen, maar zij doen dat eerder uit een anarchistische beweging. Verschillende respondenten (R2, R5, R8) zijn het erover eens dat co-houseprojecten voornamelijk voor de happy few zijn. Dit houdt in dat het meestal blanke en hoogopgeleide mensen zijn, omdat co-housing toch duurder uitvalt dan vaak verwacht wordt. 4.2.2. Samenstelling In de solidaire woningen zelf is de samenstelling van de groep zeer divers. Zo gaat het in SintNiklaas vaak om een mix van jonge allochtonen en oudere Belgen. Dit werkt goed omdat de allochtonen veel respect hebben voor hun oudere medebewoners. Hierin speelt de cultuur een grote rol, aangezien dit in het algemeen bij autochtone jongeren minder het geval is (R2). Bij de opstart van de solidaire woningen in Sint-Niklaas hebben ze echter wel enkele problemen gehad. Daarom hebben ze met de stuurgroep afgesproken dat hun woningen niet de vergaarbak mogen worden van alle personen die ze op een ander niet willen. De organisaties in Sint-Niklaas zoeken nu gerichter naar mensen die in het huis zouden passen (R6, R7). Dit houdt in dat iedereen (ook mensen met psychische problemen) nog steeds welkom is in de solidaire woning, maar dat ze alleszins wel in de groep moeten passen. De begeleiders van de woningen (R3, R6, R7, R10) vinden dat de groep waarmee ze nu werken wel goed aan elkaar hangt, of toch zo goed als mogelijk. Ze beamen allemaal dat de bewoners vrijwillig in dit project moeten stappen en hun eigen buren niet (volledig) zelf kiezen, waardoor ze er het beste van moeten maken. De meeste bewonersgroepen van solidaire woningen zijn een mix van oude(re) en jonge(re) personen (R3, R4, R6, R7, R9), er staat geen leeftijd op de personen die hun intrek mogen nemen. In het project van De Baai in Gent is dat wel het geval, daar is de minimumleeftijd 45 jaar (R10). Bij De Baai zijn er nog twee andere voorwaarden: de kandidaten moeten begeleidbaar zijn (willen begeleid worden) en moeten stabiel zijn qua alcohol- en druggebruik (R10).
43
Op het vlak van gender is er een duidelijke trend merkbaar in de samenstelling. In de solidaire woningen in Sint-Niklaas zijn de welzijnsactoren oorspronkelijk gestart met alleenstaande mannen. Deze regel is nu veranderd, maar de bewoners zijn nog steeds uitsluitend mannelijk. De reden hiervoor is dat de alleenstaande mannen het meest benadeeld zijn en de meeste moeilijkheden op de arbeidsmarkt ondervinden (R8). De doelgroep van alleenstaande mannen is ook groter en vrouwen uit de doelgroep hebben meestal kinderen, wat het samenwonen moeilijker maakt (R3, R6, R7, R9). Door enkel mannen toe te laten in de huizen zijn er ook geen problemen met koppels en seksualiteit (R5, R9). Nochtans vinden R3, R6, R7 en R9 dat het zeker niet slecht zou zijn als er meer vrouwen in de solidaire woningen hun intrek zouden nemen, omdat de groep zich op die manier anders gaat gedragen en dat dit ook de culturele vooroordelen ten overstaande van vrouwen kan beïnvloeden. Ook in De Baai is men gestart met uitsluitend mannen. De reden dat er geen vrouwen in De Baai konden intrekken is omdat de badkamers gedeeld werden door drie personen en dat ze dat voor de privacy van de vrouwen geen goed idee vonden (R10). Nu is er echter een nieuwbouw in De Baai, waar er wel individuele badkamers zijn en waardoor dat er wel vrouwen hun intrek kunnen nemen. De meeste respondenten zijn het er wel over eens dat solidaire woningen niet bedoeld zijn voor gezinnen. De voornaamste reden daarvoor is dat het huis dan meteen volzet is (R8), aangezien de kamers daarvoor ook veel te klein zijn (R6, R7). Bovendien kun je zonder gezin relatief meer mensen aan een oplossing helpen en gaat het gezin anders domineren (R8). Wat wel mogelijk is, is om mensen met psychische problemen of een handicap op te nemen in de woning. Zij kunnen zo immers ondersteund worden en geholpen worden bij activiteiten die ze niet zelfstandig kunnen doen (R5).
4.2.3. Begeleiding Bij de opstart van het project is de begeleiding zeer belangrijk. Om het samenwonen van de verschillende bewoners vlot te laten verlopen is het noodzakelijk dat er samen met de bewoners afspraken en regels gemaakt worden (R2). Respondent 1 stelt het zo: “Ge kunt niet verwachten van de mensen dat ze dus, mensen die alleen geweest zijn, die in feite sociaal niet heel handig zijn, dat die het opeens gaan fixen samen. Ah neen.” 44
De afspraken worden meestal gemaakt en bijgeschaafd via bewonersvergaderingen op regelmatige basis. De externe begeleider polst dan naar wat er goed gaat en wat er minder goed gaat in het solidaire woonproject. Daarbij wordt meteen ook gekeken of de bewoners het probleem zelf kunnen oplossen of dat de overkoepelende organisatie dit moet doen. Het is in sommige solidaire woningen immers de afspraak dat de bewoners zelf de kleine dingen oplossen en financieren en dat de welzijnsorganisatie instaat voor de grotere infrastructuurkosten. Zo worden de woningen leefbaar gehouden (R8). Bij de opstart van het project zijn de bewonersvergaderingen wekelijks. Eenmaal het project een aantal maanden bezig is en de bewoners hun plaats hebben kunnen vinden in de groep kunnen de groepsvergaderingen minder frequent plaatsvinden (R3). De begeleiding is dan enkel nodig om bij te sturen of om grotere problemen op te lossen. Dit betekent echter niet dat de bewonersvergaderingen overbodig worden als er geen grote problemen zijn. De cultuurverschillen tussen de bewoners zorgen ervoor dat het belangrijk is om regelmatig de bewoners de kans te geven om hun frustraties te bespreken en elkaars gedrag te relativeren (R6, R7). Niet alleen groepsbegeleiding is noodzakelijk. Het is ook belangrijk dat elke bewoner een begeleider heeft, iemand waar die bij terecht kan (R3). Hiervoor kunnen de mensen terecht bij welzijnsorganisaties die de bewoners helpen op diverse domeinen: van het in orde brengen van hun papieren, zoeken naar werk, rechterlijke bijstand of budgetbegeleiding tot het zoeken naar een woning (R1, R2, R8). De woonbegeleiding is in sommige gevallen ook een voorwaarde om een sociale woning te kunnen krijgen. De gemeenten kunnen immers voor 4% van de sociale woningen prioriteit geven aan daklozen, binnen bepaalde voorwaarden. In Antwerpen is deze voorwaarde dat de dakloze zich moet laten woonbegeleiden (R1). De meeste bewoners van de solidaire woning willen graag (terug) zelfstandig wonen. De begeleiding kan hen helpen om te leren solliciteren voor een woning, want veel mensen weten niet goed hoe ze het moeten aanpakken om op de private huurmarkt een woning te gaan huren. De reden dat ze hier begeleiding voor nodig hebben is dat het zoeken naar een woning zeer intensief is en dat ze tegenwoordig ook snel moeten beslissen. De overstap van een solidaire woning naar een eigen woning is voor de bewoners immers een grote stap (R2). De begeleiding houdt dus grotendeels informatie en advies geven in. De rol van de begeleider is 45
ook om de bewoner door te verwijzen naar de juiste diensten en hen te motiveren zelf actie te ondernemen, eventueel samen met de begeleider (R3, R6, R7, R10). Respondent 10 verwoordt het als volgt: “Meterstanden gaan opmeten, met de huisbaas alles regelen… zij vraagt onze begeleiding daarbij omdat ze daar mentaal niet sterk genoeg voor is. Kijk, dat is zo een van die jobkes die wij doen: meegaan, de mensen echt helpen, begeleiden. Wij zouden ook kunnen zeggen: ‘Patricia, blijf maar hier, we zullen wij dat doen voor u’, maar we proberen zoveel mogelijk nog de bewoner mee te nemen in het verhaal. We zouden ze ook gewoon hier kunnen laten installeren en zit maar een hele dag in u zetel, ge moet niets meer doen. Dat heeft ook geen zin, dat werkt ook afstompend.” Bij sommige bewoners is psychologische begeleiding nodig, zeker bij bewoners die uit de psychiatrie komen en nog tijd nodig hebben om zich aan te passen (R2, R4, R5). Deze begeleiding moet gebeuren door andere, bestaande instanties volgens R2. Als deze allemaal samenwerken zou dat volgens R2 moeten slagen. Een goed voorbeeld hiervan is het Magritteproject in Jette. Daarin worden de verschillende groepen bewoners elk op maat begeleid door de specifieke partners van het project (R4). In de solidaire woningen in Sint-Niklaas was het in het begin eigenlijk verplicht dat elke bewoner een individuele begeleider had. De respondenten uit de welzijnsorganisaties halen echter verschillende redenen aan waarom ze deze individuele begeleiding niet (meer) kunnen aanbieden aan hun bewoners. Het eerste probleem is dat de professionele begeleiders geen tijd over hebben voor de individuele begeleiding. Zo hebben de respondenten van het CAW per maand slechts vier uur tijd voor die begeleiding. Dit vinden ze zelf veel te weinig (R2, R6, R7). Respondent 3 vindt bovendien dat de persoonlijke begeleiding van een bewoner soms moeilijk te combineren valt met zijn baan als straathoekwerker. Een tweede argument voor het afschaffen van de individuele begeleiding is dat er te weinig of onvoldoende subsidies of andere financiële middelen voor zijn. Dit is in sommige gevallen nog niet lang, maar pas sinds enkele recente besparingen (R2, R3). Het grootste probleem rond de individuele begeleiding is echter dat geen enkele dienst levenslange begeleiding biedt. De begeleiding voor zelfstandig wonen duurt maximum zes maand en is tot maximum twee jaar verlengbaar, maar ook deze begeleiding stopt na twee jaar en daarna moeten de mensen alleen verder. Daarom 46
hebben de welzijnsorganisaties beslist om de individuele begeleiding niet meer te verplichten (R6, R7). Aangezien die individuele begeleiding van de bewoners volgens de meeste respondenten zeker nodig is, zijn ze in Sint-Niklaas begonnen met een buddyproject (R3, R6, R7, R8, R9). Deze buddy’s zijn vrijwilligers uit Sint-Niklaas die zich kandidaat stellen om een bewoner te begeleiden. De buddy’s zijn een soort vertrouwenspersoon voor de bewoners, ze begeleiden en motiveren hen ook om actie te ondernemen. Zo worden de bewoners sociaal weer wat sterker en kunnen ze samen met hun buddy eens buiten komen om naar de cinema te gaan of iets te gaan drinken. Door het buddysysteem worden de professionele begeleiders wat ontlast en kunnen de bewoners beter opgevolgd worden.
4.2.4. Verlaten van de woning Indien de bewoners hun huur niet meer kunnen betalen kijken de welzijnsorganisaties eerst hoe dit komt, aangezien de bewoner bij het instappen in het project wel de financiële middelen ertoe had. Het zou dus kunnen dat die bewoner zijn geld slecht beheerd en het verkeerd uitgeeft. Maar indien hij blijvend geen kans heeft om zijn huur te betalen moet die persoon het project wel verlaten. Daarom moeten de organisaties volgens Respondent 8 kort op de bal spelen. Ook indien er te zware psychische problemen zijn of dat de persoon onhandelbaar is (dit is vaak een combinatie van de twee), moet de bewoner gedwongen het huis verlaten. De respondenten halen verschillende voorbeelden aan uit de huizen in SintNiklaas in verband met brandstichting en vechtpartijen. Indien de bewoners echter gefrustreerd raken van het samenleven met de andere bewoners moeten ze zelf beslissen wat ze belangrijk vinden. Dan komt het soms voor dat een bewoner toch liefst alleen gaat wonen en vrijwillig het huis verlaat (R3).
4.2.5. Wissel van bewoners Soms verandert er iets in het leven van één van de bewoners waardoor deze impulsief beslist om het huis te verlaten. Meestal komt dit door een relatie. Aangezien de welzijnsorganisaties 47
er even over doen om een nieuwe kandidaat te introduceren in de woning wordt de huurkost gedurende die periode door hen gedragen (R3, R8). Dat dit financieel zeer zwaar is voor de organisatie kan bevestigd worden door een respondent die gecontacteerd werd voor het onderzoek: “We zijn hiermee gestopt om financiële redenen. Wanneer een cliënt verhuist en je hebt niet onmiddellijk een andere kandidaat bewoner wordt dit voor de anderen te duur, waardoor wij bijpasten, maar dit was onhoudbaar.” Daarom proberen de welzijnsorganisaties de wissels tussen bewoners zo vlot mogelijk te laten verlopen. Om deze onvoorziene huurkosten wat op te vangen is het forfaitair bedrag voor elektriciteit, gas, water en televisie iets hoger dan wat de bewoners eigenlijk zouden moeten betalen. De respondenten (R6, R7, R8, R9, R10) bevestigen wel dat er voldoende vraag is om in te stappen in een solidaire woning en dat ze daarom steeds snel een nieuwe bewoner vinden. Zeker binnen het VLOS, dat werkt met vluchtelingen, is dit geen probleem. Om een nieuwe bewoner op te nemen wordt er meestal een korte selectieproef gehouden. Eén voorwaarde die de respondenten aanhalen, ongeacht de afkomst van de kandidaat, is dat de kandidaten moeten kunnen functioneren in een groep en dus enkele sociale vaardigheden hebben (R1, R6, R7, R9). Autistische, racistische en asociale mensen zullen nooit echt aarden in een groep en zijn daarom geen geschikte kandidaten voor solidaire woonprojecten. De kandidaten moeten zich alleszins ook vrijwillig aanmelden om in het solidair woonproject te stappen en mogen niet het gevoel hebben dat ze geen andere optie hebben. Ze moeten zich er dus goed van bewust zijn dat het gaat om een gemeenschappelijk woonproject en dat dit een bepaalde attitude verwacht. Vervolgens wordt de geïnteresseerde kandidaat uitgenodigd en volgt er een gesprek met de begeleiders en bewoners. De doorslag wordt gegeven door de bewoners van het solidaire woonproject zelf. Zij moeten met de meerderheid instemmen om de nieuwe bewoner op te nemen, anders komt die er niet in. Binnen de solidaire woonprojecten in Sint-Niklaas zijn er ook reeds enkele wissels van bewoners gebeurd. De ene groep is immers de andere niet en de begeleiders van de groepen kunnen goed inschatten wat de beste combinatie is. Indien ze denken dat een bewoner beter
48
zou passen in een andere groep, verhuizen ze die. Hierdoor kan het karakter van de bewoner beter tot zijn recht komen in de nieuwe groep.
4.3. Voordelen
4.3.1. Voor bewoners Het voordeel waarover de respondenten het unaniem eens zijn is de kostprijs (R2, R3, R4, R5, R9, R10). Deze is zeer laag, hoewel de woning vaak zeer kwaliteitsvol is (R3). De prijs draait meestal rond de €300 tot €450. Respondenten 6 en 7 benadrukken ook expliciet dat je nergens anders een woning kunt vinden voor zo’n lage prijs. Meestal betaalt de bewoner een vaste huurprijs en wordt er een forfaitair bedrag betaald voor de andere kosten zoals elektriciteit, gas, televisie en internet (R3). Hoewel dat de bewoners samenwonen met anderen, hebben de bewoners van een solidaire woning meestal het statuut van ‘alleenstaande’. Doordat de bewoners dit statuut hebben geeft dit hen de kans om wat meer van hun (leef)loon te sparen (R2, R3). Hierdoor krijgen de bewoners weer wat ademruimte op financieel vlak. De bewoners kunnen zo niet alleen beginnen sparen voor een eigen woning (R2) maar ook investeren in bijvoorbeeld deftige kleren om te gaan solliciteren of om eens een cadeautje te geven aan hun partner of kinderen (R5). Een ander belangrijk voordeel voor bewoners van een solidaire woning is de zekerheid op een permanente woning (R10). Vele bewoners zijn immers al jaren op de dool en worden van de ene opvangplaats naar de andere gestuurd. Eenmaal ze terechtkomen in een solidaire woning zijn ze zeker van hun plaats en een dak boven hun hoofd voor onbepaalde duur. Dit zorgt ervoor dat ze een nieuwe thuisbasis hebben om te werken aan hun andere problemen, aangezien de vraag die ze jarenlang iedere dag gesteld hebben (Waar ga ik vanavond slapen?) niet meer opgelost moet worden. Zo kunnen psychiatrische patiënten vaak pas geholpen worden als ze een vast onderkomen hebben.
49
Een solidaire woning geeft de bewoners de kans om opnieuw zelfstandig te wonen, zodat ze niet meer (volledig) afhankelijk zijn van organisaties of voorzieningen (R5). De bewoners krijgen niet alleen een dak boven hun hoofd, het is ook ‘hun’ woning waarover zij de verantwoordelijkheid moeten dragen (R6, R7). In een solidaire woning leren ze (opnieuw) zelfstandig wonen. Ze leren (terug) in de maatschappij komen door op hun eigen tempo te ontdekken wat samenwonen met andere mensen inhoudt en ze krijgen daarbij de kans om fouten te maken. Dit ganse leerproces leren ze niet enkel via de begeleiding van welzijnsactoren, maar voornamelijk van elkaar (R3). Ze leren hoe ze het huishouden moeten runnen, leren andere culturen kennen, nieuwe (en gezondere) eetgewoonten, ze leren samen Nederlands en letten beter op hun eigen hygiëne (R3, R6, R7). De medebewoners hebben dus vaak een positieve en stimulerende invloed op elkaar. Respondenten 6 en 7 zijn er ook van overtuigd dat het samenwonen ‘hun’ mensen (met name die uit de opvang komen van het CAW) daarom sterker maakt omdat ze worden meegenomen in dat samenleven en daardoor ook actief bezig zijn en verantwoordelijkheid krijgen. Door solidair te wonen, komen de bewoners bovendien meer onder de mensen en gaan ze vaker (gezamenlijk) eens het huis uit. Die sociale controle helpt niet alleen voor het uitvoeren van de huishoudelijke taken, maar zorgt er ook voor dat alarmsignalen over de gezondheid of gemoedstoestand van medebewoners snel worden opgemerkt (R6, R7, R8). De bewoners van de solidaire woningen leren zich niet alleen te (re-)integreren in de maatschappij, ze kunnen elkaar ook helpen bij taakjes die ze zelf niet kunnen (R3, R4). Een lift krijgen van een medebewoner die zijn rijbewijs heeft, boodschappen doen voor elkaar… Dit draagt niet alleen bij tot hun (re-)integratie in de maatschappij, maar creëert ook sterke vriendschappen. Het haalt sommige bewoners uit hun isolement en verdrijft de eenzaamheid. Dit is zeker het geval voor de oudere Belgen, die volgens R9 niet meer van woning zouden willen veranderen. Bovendien kan het ook een positieve invloed hebben op hun mentaliteit. Hiermee verwijzen respondenten 6 en 7 voornamelijk naar de racistische kant van sommige bewoners, die door de omgang met vreemdelingen afgezwakt wordt. Na verloop van tijd zijn de frustraties immers niet meer omdat die persoon een Afghaan is, maar omdat het een vuilaard is.
50
Respondenten 6, 7 en 9 vinden het wel jammer dat er niet meer vrouwen in de solidaire woningen wonen, omdat dit ook de man-vrouw relaties van de bewoners zou verbeteren. Dit is zeker het geval voor vluchtelingen, die vaak uit een cultuur komen waar de vrouw een minderwaardige rol heeft dan de man. Als laatste voordeel halen R2 en R4 ook het veiligheidsgevoel aan. Dit is voornamelijk van toepassing voor de oudere bewoners. Samenwonen met anderen versterkt voor hen immers het veiligheidsgevoel, zeker ’s avonds en ‘s nachts.
4.3.2. Voor welzijnsorganisaties Een sociale huisvestingsmaatschappij die een groot herenhuis in bezit heeft, met bijvoorbeeld vier slaapkamers, zou dat kunnen verhuren aan een gezin. Het kan daar echter geen €1.000 voor vragen, aangezien dat voor de meeste gezinnen niet betaalbaar is. Indien die sociale huisvestingsmaatschappij van dat huis echter een solidaire woning maakt, kan ze de vier slaapkamers aan vier personen verhuren voor €250 per persoon. Zo helpt ze niet alleen vier mensen aan een woning, maar blijft het voor deze personen relatief goedkoop. Dus ook de welzijnsorganisaties komen voordelig uit via solidair wonen (R2, R6, R7). Omdat solidaire woningen nog maar een recent fenomeen zijn, gaan de welzijnsorganisaties vaak samen zo’n project ondersteunen. Hiervoor moeten ze veel communiceren en moeten ze elkaar kunnen vertrouwen. Ook dit kan voordelen inhouden volgens R4. R5 is er bovendien van overtuigd dat officiële partners meer geloofwaardigheid hebben en daardoor het gemakkelijker hebben om de problemen omtrent het statuut te overwinnen, in tegenstelling tot particulieren waarbij dat heel moeilijk blijkt. Een ander voordeel van de solidaire woningen voor welzijnsorganisaties is dat ze op die manier de woningnood doen afnemen. Solidaire woningen kunnen een pak meer mensen uit de illegaliteit of ongezonde levensomstandigheden halen dan gewone opvangcentra. Het geeft die mensen ook de kans om zelfstandig te wonen, waardoor de welzijnsorganisaties minder begeleiding moeten uitbesteden aan deze woningen en zich kunnen concentreren op andere mensen (R6, R7). Bij de opstart van het project zijn er natuurlijk wel meer uren begeleiding nodig. Zodra het project werkt kan dit geleidelijk aan verminderen tot een minimum (R2). R3 en R9 zeggen ook dat het solidair wonen beantwoord aan de toenemende vraag naar opvang 51
van welzijnsorganisaties en dat het werken met partners helpt om de kosten te drukken en de projecten financieel haalbaar te maken. Samenwerken met partners verkleint immers het financiële risico dat ontstaat door het verhuren aan sociaal kwetsbare huurders.
4.3.3. Voor de overheid Solidair wonen helpt de bewoners niet alleen om een zo normaal mogelijk leven te leiden (R4). Het voordeel van solidaire woningen is dat ze de diversiteit van gemeenten kunnen verhogen. Sociale huisvestingen trekken vaak mensen van dezelfde sociale klasse aan, waardoor ze gezien worden als getto’s met weinig diversiteit en geen contact met anderen. Via solidaire woonprojecten daarentegen kan de solidariteit geforceerd worden tussen verschillende doelgroepen die niet spontaan in sociale woningen zal gebeuren. Daar zit volgens R4 een groot potentieel aan rijkdom. Hierbij zijn de contacten met de buurt zeer belangrijk. Daarom proberen ze bijvoorbeeld in De Baai in Gent de bewoners te betrekken bij buurtactiviteiten. Ook bij het Magritteproject in Jette is er rekening gehouden met de ontmoetingsfunctie van de buurtbewoners. Daar zijn er op de begane grond crèches, verschillende actieve vzw’s en zelf een polyvalente zaal. Het solidair wonen kan een voorbeeldfunctie zijn voor de buurtbewoners, die daardoor ook beter het nut inzien van zo’n project. Zo zijn zelf de tegenstanders in Sint-Niklaas ondertussen overtuigde voorstanders van het project. Een tweede voordeel is dat door het gebruik van grote huizen als solidaire woning het mogelijk is om kwaliteitsvol te verdichten (R2). De huisbazen worden zo ook op hun verplichtingen gewezen en gemotiveerd om te investeren in hun huis (bijvoorbeeld dubbel glas), waardoor de aangeboden huizen kwalitatief hoogstaander worden (R3). Bovendien kunnen de autoriteiten de woningen beter controleren (R6, R7). Zij hebben immers al ervaring met huisjesmelkers die woningen die niet in orde zijn verhuren aan teveel mensen. Er zijn ook een aantal financiële voordelen voor de overheid: de bewoners van een solidaire woning worden meer geactiveerd en kunnen terug zelfstandig wonen en werk zoeken, waardoor ze de stap kunnen maken van de sociale bijstand naar actieve beroepsbevolking. Het grootste voordeel voor de overheid is echter dat het mensen terug leert samenleven, elkaar helpen en interculturele banden smeedt tussen bewoners (R9). 52
4.4. Obstakels
4.4.1. Bewoners Om solidair wonen aangenaam te maken moet je volgens R2 echt op dezelfde golflengte zitten over veel aspecten van het samenwonen. De bewoners moeten geen beste vrienden zijn, maar het is nu eenmaal een groep mensen die er niet zelf voor gekozen heeft om samen te wonen en dat is al een groot obstakel op zich (R6, R7, R9). Hierdoor is het leven in een solidaire woning niet altijd even gemakkelijk. De problemen die bewoners ondervinden tijdens het solidair wonen zijn voornamelijk van praktische aard, zoals het niet nakomen van afspraken (R10). Goede afspraken maken goede vrienden, maar als je samenwoont met anderen moet je over de kleinste zaken afspraken maken, waardoor ze vaak overtreden of vergeten worden. Hierbij spelen ook de culturele verschillen een grote rol (R3, R5, R6, R7, R8, R9). Zo lieten de Afghanen in de solidaire woning in Sint-Niklaas de verwarming continu op het maximum staan, terwijl ze zelf in T-shirt rondliepen. Deze jongere vluchtelingen zaten ook vaak met een hele groep vrienden in huis en aangezien gasten koning zijn in de Afghaanse cultuur zorgde dit voor wrijving met de oudere, Belgische bewoners. Na verloop van tijd nemen deze culturele verschillen af, maar neemt het aantal praktisch moeilijkheden toe. Mensen die ’s nachts werken komen ’s ochtends thuis om 6u en beginnen dan nog te eten en lawaai te maken en vice versa, vriendinnen van medebewoners die gratis inwonen in de woning kunnen voor spanningen zorgen, afspraken die in het begin vanzelfsprekend waren (een pot leggen om eten te kopen, een beurtrol voor de opkuis, de afwas…) worden na verloop van tijd verwaarloosd. De bewoners beginnen elkaar dan verwijten te maken en elkaar op de vingers te tikken. Hierdoor worden de regels na verloop van tijd ook een stuk losser (R9). Respondent 3 zegt hierover: “Nu is dat moeilijk om die alle vijf samen te krijgen omdat iedereen op verschillende momenten werkt ook. Soms komen ze niet naar de bewonersvergadering omdat ze geen zin hebben, en eigenlijk staat dat ook in het contract dat ze dat eigenlijk wel moeten. ’t Is moeilijk maar het is ook een afweging van ‘Ja, gaat ge iemand uit dat huis zetten omdat die niet naar de bewonersvergadering komt?’. Dus ge wordt er zelf ook een stuk losser in. De regels worden daar ook losser in: als dat samenwonen gaat dan gaat dat.” 53
De moeilijkheid die R6 en R7 ook ondervinden bij de bewoners is dat zij, vanuit het CAW, mensen naar een eindpunt sturen. Het VLOS daarentegen, dat werkt met (jonge) vluchtelingen, stuurt mensen naar een beginpunt en dat is lastig voor hen. Daarom is de verblijfsduur bij vluchtelingen vaak van zeer korte duur. Zij leren immers snel de Nederlandse taal en zoeken vervolgens werk. Daardoor bouwen ze snel een netwerk op en eenmaal ze genoeg gespaard hebben vertrekken ze uit de solidaire woning.
4.4.2. Welzijnsorganisaties Hoewel de bewoners de huur en andere kosten grotendeels zelf dekken ondervinden de welzijnsorganisaties toch veel financiële obstakels rond solidair wonen. Dit blijkt uit verklaringen van de respondenten (R3, R4, R8, R9, R10), maar ook uit verklaringen van derden die voor deze thesis gecontacteerd werden. Collectieve woonprojecten die een kansarme willen opnemen in hun project kampen eveneens met financiële problemen. De kosten voor de vertrekken van deze kansarme moeten immers tijdens de bouwfase reeds bekostigd worden. Dit brengt veel onzekerheid met zich mee. Maar mensen die dat echt willen proberen, zullen vaak proberen met één persoon en dan zien of het werkt of niet. Soms valt dat mee, soms valt dat tegen (R5). Een tweede obstakel voor de welzijnsorganisaties is het vinden van geschikte woningen. Dit kan financieel zijn, doordat andere projectontwikkelaars meer bieden voor een potentiële woning of perceel (R8), maar ook het motiveren van eigenaars verloopt niet altijd even vlot. Deze moeten immers overtuigd worden om hun vooroordelen over de doelgroep te laten varen (R2, R8). Ook het draagvlak van de buurt moet groot genoeg zijn voor een solidaire woning toe te staan. Onbekend is onbemind, maar eenmaal de buurtbewoners zien dat zo’n woning werkt, staan ze er wel positief tegenover. Een andere moeilijkheid is de bureaucratie en samenwerking tussen de verschillende diensten. Zo is het beleid bij de ene organisatie soepeler dan bij de andere. Volgens R9 is samenwerken met diensten moeilijker dan met vrijwilligersorganisaties, aangezien die laatste meer vrijheid hebben. Hierdoor duren onderhandelingen tussen beide vaak enkele maanden, waardoor alles 54
zeer stroef verloopt (R6, R7, R9). Respondent 6 & 7 halen ook aan dat iedere organisatie werkt vanuit zijn eigen ideologie, wat soms moeilijk werkbaar is. Op het vlak van bewoners hebben de welzijnsorganisaties te maken met de alledaagse problemen die in 4.4.1. Bewoners reeds vermeld zijn. Grotere problemen (zoals de brandstichting en vechtpartij) zijn minder frequent. Het grootste probleem, vermeldt R9, is dat een bewoner zijn vriendin had ingeschreven in de solidaire woning zonder medeweten van de organisaties. Daardoor woonden er zes mensen in een huis dat geschikt was voor vijf, waardoor de wooninspectie gekomen is om te controleren en ze de solidaire woningen nu extra in de gaten gehouden worden. De welzijnsorganisaties die solidair wonen aanbieden hebben allemaal de indruk dat ze tegengewerkt worden door de overheid (R3, R6, R7, R8, R9). Ze hebben de indruk dat ze geviseerd worden door de plaatselijke autoriteiten en vaker en strenger gecontroleerd worden in de solidaire woningen dan nodig. Bovendien hebben de respondenten ook het gevoel dat de plaatselijke autoriteit hen probeert te intimideren, onder andere door veelvuldige controles en onverwachte invallen door de politie of de inspectie. R8 is zelf beschuldigd van een bouwmisdrijf en moet daarvoor voor de rechter komen, terwijl R8 zelf de wijkagent beschuldigt van mensen in het huis in te schrijven achter haar rug. Door deze extra aandacht van de overheid letten de respondenten erop om alles volgens de regels te doen en zeker niet met illegalen te werken, want dat zou hun werking in het gedrang kunnen brengen. Volgens R8 is dat onder andere door het feit dat ze werken met vluchtelingen. De gevoeligheden en spanningen hier rond zijn volgens R8 te wijten aan het oudere kiezerspubliek in Sint-Niklaas, waar de lokale politiek veel rekening mee houdt. De tegenwerking die projecten krijgen is dus soms politiek geïnspireerd. Tenslotte kampen de welzijnsorganisaties met het gebrek aan werkuren en financiën voor (langdurige) begeleiding, zoals reeds besproken in 4.2.3. Begeleiding.
55
4.4.3. Overheid Niet alleen de respondenten van de solidaire woonprojecten in Sint-Niklaas, ook de anderen hebben soms de indruk dat ze door de overheid worden tegenwerkt. Toch zijn er volgens verschillende respondenten (R1, R2) twee soorten ambtenaren: zij die tegenwerken en zij die meegaan. Zo heeft R1 veel aanvaringen gehad met ambtenaren en bestuursleden van op verschillende niveaus. Hij kent verschillende ambtenaren, ook op de hoogste niveaus, die zijn projecten wel genegen waren en alles in het werk stelden om het te helpen. Het is daarom niet verwonderlijk dat R4, die zelf ambtenaar is in Jette, deze tegenwerking helemaal niet ondervindt. R4 heeft geen hinder ondervonden bij de administratieve en juridische kant van het Magritteproject, omdat ze direct overal toegang toe hebben. Bovendien verloopt de communicatie veel sneller, waardoor ze binnen de dag een antwoord krijgen op hun juridische en administratieve vragen. Hij is ervan overtuigd dat het gemakkelijker is om als gemeente een solidaire woning op te starten dan als particulier of organisatie. Ook bij het statuut van de bewoners ondervond R4 minder moeilijkheden. Dit wordt verder besproken in 4.4.4 Statuut. De tegenkanting vanuit de overheid voor solidaire woonprojecten heeft verschillende oorzaken. Een belangrijke reden waarom steden niet altijd happig zijn op het indelen van grote herenhuizen in kleinere wooneenheden is een te grote verdichting van de stad. Grote steden kunnen niet blijven verdichten omdat dit zorgt voor extra problemen op het vlak van mobiliteit en infrastructuur. De bestaande scholen, crèches, jeugdverenigingen… kunnen een sterk groeiende bevolkingsdichtheid niet verwerken. Daarom investeert de overheid wel in deze zaken, maar daarbij wordt ze gelimiteerd door haar grondgebied (R4). De overheid is ook zeer bevreesd dat de woonkwaliteit gaat zakken (R8). Het opdelen van een grote woning in kleinere wooneenheden is bovendien een manier waarop de eigenaar meer geld kan verdienen, waardoor de overheid dit vaak linkt aan huisjesmelkers.
4.4.4. Statuut Zoals uit de literatuurstudie geconcludeerd werd, is het statuut van de bewoners van een solidaire woning een groot knelpunt. Dit wordt veelvoudig bevestigd door de respondenten tijdens het onderzoek. Een recent artikel in De Standaard bevestigt dat de uitkeringen flink dalen als mensen erkennen dat ze samenwonen (Tegenbos, 6 mei 2015). Daarom durven veel 56
mensen die samenwonen dat niet melden aan de overheid, zelf niet aan organisaties als Samenhuizen vzw. Ze zijn immers bang dat dit zal uitkomen en dat ze daardoor hun statuut van alleenstaande verliezen (R5). Zo zijn er veel mensen die ziek of langdurig werkloos zijn en dan toch gaan samenwonen omdat ze daar meer ondersteuning van ondervinden. Maar zij spreken daar niet veel over omwille van die statuten. De oorzaak van de problemen rond het uitkeringsverhaal komt doordat er geen instrumenten zijn om zich te behelpen op dat vlak, in tegenstelling tot de stedenbouwkundige regels. Vaak zit de uitkering ook bij het OCMW dat, zeker in Gent, niet zeer flexibel is (R2). Toch is de stad Gent hier mee bezig. De stad ziet het breder dan solidair wonen alleen en zoekt naar oplossingen voor het statuut van samenhuizers in het algemeen. Dit sluit aan bij haar visie om nieuwe woonvormen een kans te geven. R2 benadrukt wel dat het nog maar een pril begin is en dat er nog geen grote, baanbrekende stappen gezet zijn, maar dat ze er wel mee bezig zijn. Het juridische kader volgt immers heel traag, aangezien het ongelofelijk complex is. R2 benadrukt ook dat de dienst Wonen geen voorstander is van een nieuw label voor solidair wonen, zoals gesuggereerd in de literatuurstudie. De reden daarvoor is dat zo’n label weer iets nieuws creëert, een bijkomende administratie met bijkomende niveaus, wat weeral geld kost. R2 zegt dat al die organisaties en structuren er wel al zijn, maar dat ze op dit moment de mogelijkheid niet hebben of de middelen niet krijgen om iets te verwezenlijken. In Sint-Niklaas zijn alle bewoners wel ingeschreven als alleenstaande. Hierdoor behouden ze hun vervangingsinkomen of –uitkering. Dit komt volgens R3 doordat ze samenwerken met een aantal partners die het statuut van de bewoners kunnen bepalen, zoals het OCMW, de RVA, de mutualiteiten… Ook in De Baai in Gent zijn de bewoners ingeschreven als alleenstaande. Ze hebben elk hun domicilie en de wijkagent komt langs om daar vaststelling van te doen (R10). Bij het Magritteproject in Jette daarentegen heeft men daar nog geen hinder van ondervonden. Zij bepalen zelf het statuut van de bewoners, aangezien het een initiatief is dat uitgaat van de gemeente. R4 denkt wel dat private initiatieven er meer problemen mee kunnen hebben. Om daaruit af te leiden te leiden dat solidaire woonprojecten het best opgestart zouden worden op gemeentelijk niveau is te kort door de bocht. Volgens R2 en R5 moet je immers oppassen met extra structuren in het leven roepen, zoals een label voor solidair wonen, omdat 57
dit ook weer extra administratie en controlemechanismen vragen. Indien de gemeente zou beslissen of een woning al dan niet een solidaire woning is dan moet er iemand van de gemeente langskomen om te controleren hoe die woning bewoond wordt, aan de hand van een checklist. R5 beklemtoont hierbij dat mensen solidair wonen omdat ze dat echt willen doen, en dat die controle meer spontaan zou moeten gebeuren, meer “in de geest van solidair wonen”. Wat wel zeker helpt om problemen met het statuut te verkomen is volgens R4 en R5 dat de projecten gekoppeld worden aan een officiële partner of vzw-vorm. Hierdoor krijgt de solidaire woning meer geloofwaardigheid en is het gemakkelijker om het statuut te bewaren.
4.4.5. Bouwreglement Naast het statuut is het bouwreglement het grootste obstakel voor solidair wonen. Stedenbouwkundig is er immers een strikte opdeling tussen een eengezinswoning, een meergezinswoning en enkele speciale statuten (de gevangenis, een kloostergemeenschap…). Alle andere woonvormen die daar niet onder vallen zijn problematisch: uit schrik dat de woonkwaliteit gaat zakken probeert de overheid immers alle woonvormen in een bepaald hokje te steken (R8). Voor de kwaliteit van de woningen gelden er daarom bepaalde regels. Die minimum kwaliteitseisen zijn natuurlijk niet slecht, maar verhogen wel de drempel voor veel huiseigenaars om in te stappen (R2). Een voorbeeld hiervan, dat door enkele respondenten (R3, R8, R9), aangehaald wordt, is het Kamerdecreet. Het Kamerdecreet bevat enkele wettelijke bepalingen die stellen dat elke ruimte een bepaalde oppervlakte moet hebben, dat elke ruimte een lavabo en brandtrap of vluchtweg moet hebben, het aantal blusapparaten… Hierdoor hebben de respondenten heel wat moeilijkheden ondervonden om het huis wettelijk in orde te krijgen aangezien er een aantal zaken waren waar ze geen rekening mee gehouden hadden. Ze hebben wel geleerd uit hun fouten en daardoor minder problemen gehad om het Kamerdecreet toe te passen in andere woningen. R8, die voor het gerecht gedaagd is wegens een ‘Inbreuk op de Vlaamse Wooncode’ verklaart dit als volgt: “Omdat ik geweigerd heb van in elke kamer een lavabo te zetten. Want er zijn twee volledige badkamers aan met alles erop en eraan: douche, ligbad, twee lavabo’s per badkamer… Dus ik ga, voor vijf mensen twee… ik vind dat dat ferm genoeg is.” 58
Veel respondenten vinden dat de woonpolitiek veranderd moet worden. Hoewel het traag vooruit gaat zijn ze er wel van overtuigd dat de overheid er mee bezig is. Zo is er een project gestart van de dienst Wonen en Stedenbouw in Gent. Dit project wil het bouwreglement screenen en kijken waar de knelpunten voor nieuwe woonvormen zitten, en wat ze daar aan kunnen veranderen. Hiervoor is niet alleen bereidheid nodig bij de ambtenaren, die bij de één al groter is dan bij de ander, er zit ook soms Vlaamse wetgeving gewoon in de weg (R2). Veel respondenten (R4, R5, R9) laten wel weten dat het stedenbouwkundige in Brussel en Wallonië wel in orde is. Deze mentaliteit wordt bevestigd door R4, die reeds samengewerkt heeft met zowel Franstalige als Vlaamse partners. R4 zegt dat Franstaligen het gemakkelijker hebben om aan een project te beginnen waar de vorm van het project niet op voorhand vastligt. De Vlaamse partners daarentegen hebben meer structuur nodig en stappen daardoor ook moeilijk in een project als ze niet weten wat er van hen verwacht wordt.
4.4.6. Misbruik De overheid heeft schrik dat solidair wonen misbruikt zal worden. Dit misbruik kan veroorzaakt worden doordat er in Vlaanderen geen echte woonpolitiek is en dat er geen betaalbare woningen zijn. Maar ook de welzijnsorganisaties hebben schrik voor misbruik van het concept. Als de Vlaamse Regering solidair wonen gaat zien als dé oplossing voor de woonproblematiek en dit op grote schaal gaat implementeren, zonder reglementering, dan gaan mensen gedwongen worden om in zo’n projecten te wonen. De mensen zouden dan goedkoop gelogeerd kunnen worden in leegstaande flats of burelen (R1). Daarom is het noodzakelijk dat solidair wonen duidelijk gereglementeerd en gedefinieerd wordt. Nu is er rond solidair wonen nog teveel regelluwheid. Dit wordt in de hand gewerkt doordat de overheid zelf zeer soepel omspringt met de regelgeving. Zo zijn er in Sint-Niklaas zo’n 35 woningen die stedenbouwkundig niet in orde zijn. Volgens R8 laat de stad deze woningen echter ongemoeid. Indien die huizen ontruimd zouden worden staan er plots 120 mensen op straat, die het stadsbestuur dan elders moet opvangen. Daarom laat de stad deze woningen toch oogluikend toe. Ondanks deze problematiek is de stad niet bezig met het aanpassen van de reglementering. Dit zorgt er ook voor dat mensen zonder papieren soms aan een onderdak worden geholpen buiten de wet om, zodat ze alleszins een dak boven hun hoofd 59
hebben. Ze leven dan krap samen in huizen met beperkte voorzieningen en vangen elkaar op. Daarbij worden ze ondersteund door vrijwilligersorganisaties (R6, R7, R9). Dit gebeurt echter zeker niet in de solidaire woningen, aangezien de mensen daar papieren moeten hebben wegens de strenge controles. De bewoners moeten ook een vast inkomen hebben om in de woning te kunnen blijven wonen (R8).
4.5. Woonpolitiek in België Tijdens de meeste interviews viel het op dat er door de respondenten steeds verwezen werd naar de woonpolitiek in België, of eerder naar het falen ervan. Een aantal respondenten (R1, R8, R9) zeggen zelf letterlijk dat er geen woonpolitiek is. Hierdoor is het moeilijk om solidaire woningen op te starten in Vlaanderen. R1 vindt ook dat de solidaire woonprojecten juist extra moeite moeten doen om de politiek te overtuigen dat een echt woonbeleid nodig is: betaalbare woningen, voldoende sociale woningen… Maar door het succes van De Regenboog in Antwerpen gebeurt volgens R1 net het omgekeerde: het project werkt goed en ziet er fantastisch uit, waardoor de politiek denkt dat dat de oplossing is voor de huisvestingsproblematiek. Volgens R1 mag solidair wonen echter niet de oplossing zijn voor de woonproblematiek.
4.5.1. Housing First De meeste respondenten leggen de link tussen een solidaire woning en Housing First. De bewoners van een solidaire woning worden zo eerst geholpen met huisvesting en kunnen vervolgens hun andere problemen aanpakken. Enkel respondent 1 is kritisch ten overstaande van het principe van Housing First. Volgens R1 krijgen de daklozen via Housing First wel een woning, maar wordt deze woning wel afgepakt van iemand anders, waardoor het een valse oplossing is. R1 vindt de Europese politiek rond daklozen ook zorgwekkend. Die spreken immers over het beëindigen van dakloosheid in publieke plaatsen. Dit kan er volgens R1 toe leiden dat daklozen zullen ‘verdwijnen’ uit het straatbeeld en dat de plaatselijke autoriteiten aangemoedigd zullen worden door Europa om die mensen te verjagen.
60
In Frankrijk bestaat de wet ‘Dalo’, le Droit Au Logement Opposable. Deze wet houdt in dat mensen die een woning zoeken maar er geen vinden een klacht kunnen neerleggen tegen de prefect van hun arrondissement. Die prefect moet dan, zolang de mensen geen woning gevonden hebben, een dwangsom betalen aan hen. Ook deze wet haalt niet het gewenste effect, aangezien het de plaatselijke autoriteit onder druk zet om een woning te vinden voor die mensen. Als er geen woningen beschikbaar zijn, is dat echter heel moeilijk. Dat is de reden waarom R1 geen vertrouwen heeft in Housing First. Housing First kan volgens R1 dus ook enkel werken als er een woonpolitiek is en als er huizen beschikbaar zijn.
4.5.2. Huidige toestand solidair wonen In Gent zelf zijn er nog geen echte solidaire woningen volgens R2 en R8. De stad heeft niet de ambitie om huizen te verhuren en als welzijnsactor op te treden en er zijn nog teveel knelpunten rond solidair wonen. De stad Gent is wel bezig met deze knelpunten en dan voornamelijk met het statuut van bewoners van gemeenschappelijk woningen. In Gent bestaat wel het project De Baai van het OCMW waar er nu 32 mensen verblijven (R10), maar dat is eerder een zorgwoning. In Sint-Niklaas zijn er voorlopig drie solidaire woningen, die begeleid worden door het VLOS, het VOS en het Straathoekwerk (R3, R8, R9). Volgens R1 heeft de Vlaamse Regering een subsidie uitgeschreven voor solidair wonen, onder de noemer ‘innovatie vormen van wonen’. Maar er wordt geen gebruik van gemaakt, hoewel het subsidies zijn voor zeer brede projecten (zowel voor ex-geestelijke patiënten, ouderen, jongeren…). Co-housing gaat volgens R8 enkel nog voor mensen die nieuwbouw zetten, want dan kan er opnieuw begonnen worden en zit je niet vast aan bestaande administratieve zaken (zoals huisnummers). Maar een stuk grond kopen en daarop een nieuw co-housing project starten is enkel voor de rijken. De minderbedeelden moeten hun plan maar trekken. Ook in vergelijking met het buitenland staat solidair wonen in België ver achter (R8).
61
4.5.3. Reglementering solidair wonen Net zoals de definitie van solidair wonen is ook de reglementering ervan nog zeer vaag. Volgens verschillende respondenten (R1, R8, R9) moet er meer reglementering komen rond solidair wonen. R1 was dan ook verontwaardigd over een tekst van Nico Bogaerts, verbonden aan het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk (SAW), die aandringt op een regelluw kader, waardoor de Sociale Huisvestingsmaatschappijen buiten de lijnen kunnen kleuren. Dit werkt volgens hem contraproductief, aangezien er zo meer ruimte is voor misbruik. Waar de respondenten het unaniem over eens zijn is dat de wetgeving in Wallonië heel flexibel is op het vlak van alternatieve woonvormen. De wetgeving in Vlaanderen daarentegen is veel strikter. Ook in Brussel zijn reeds verschillende nieuwe woonvormen ingeschreven in de huisvestingscode, waardoor die verankerd zijn in de wetgeving. Hierdoor lopen welzijnsactoren en besturen in Brussel minder tegen de wetgevende muren waarmee hun Vlaamse tegenhangers wel geconfronteerd worden. Zoals reeds aangehaald is dit onder andere veroorzaakt door de hogere woningnood in Brussel en de mentaliteit van de Vlaamse Regering om alles te kaderen binnen scherp afgelijnde regels, om misbruik en onduidelijkheden te voorkomen.
4.5.4. Toekomst solidair wonen Het is niet eenvoudig om de Vlaamse wetgeving aan te passen naar de noden van gemeenschappelijk wonen en solidair wonen in het bijzonder. De politiek loopt immers altijd achter op de innovaties die plaatsvinden in de maatschappij. Eén van de redenen waardoor de Vlaamse Regering echter niet rapper optreedt is, volgens R2, dat er vanuit Vlaanderen ook niet genoeg gedaan wordt om dit te veranderen. De Vlamingen worden met de problemen rond nieuwe woonvormen geconfronteerd en zuchten erover, maar proberen er niets aan te veranderen. Dit zou eigenlijk gedragen moeten worden vanuit het middenveld, of vanuit de steden, maar ook zij gaan te weinig op de barricades staan. Sommige respondenten (R5, R8, R9) vinden dat Vlaanderen een nogal bekrompen visie heeft op zijn woonbeleid en dat er in de administratie niet direct iets zal veranderen. Toch zal de wetgeving moeten veranderen om alternatieve woonvormen een kans te geven. 62
Ondertussen wordt solidair wonen steeds meer en meer op de agenda gezet van verschillende besturen en welzijnsactoren. Organisaties zien dat het werkt, waardoor ze er ook meer interesse in krijgen (R4). Respondent 8 is er van overtuigd dat er meer politieke druk gecreëerd kan worden voor een bredere visie op wonen. Deze druk komt voornamelijk van Samenhuizen vzw. Stedenbouwkundig is het immers niet langer verantwoord dat iedereen zijn eigen woning heeft, of dat mensen wiens kinderen het huis uit zijn in een grote woning blijven wonen die ze zelf niet kunnen onderhouden. De transitie naar een solidaire, ecologische maatschappij creëert bovendien het draagvlak waarvan alternatieve woonvormen kunnen profiteren om zich beter te profileren in de huidige samenleving.
4.5.5. Voorwaarden voor succes De eerste voorwaarde voor succes is volgens R1 dat er voldoende controle is van de overkoepelende organisatie over wie er binnen en buiten komt in het project en wat er allemaal gebeurd in de woning. Als we rekening houden met de verhalen van R8 en R9 lijkt dit inderdaad te kloppen: in de solidaire woningen in Sint-Niklaas hebben ze immers problemen gehad met bewoners en wijkagenten die zelf extra personen inschreven in de woning, waardoor ze grote problemen gehad hebben met de wooninspectie die hen tot op de dag van vandaag achtervolgen. Ook de begeleiders van de woningen merken op dat het belangrijk is om te weten wat er leeft in de groep, om een opstapeling van frustraties en onvermijdelijke ontploffing te voorkomen. Hiervoor is ook de tweede voorwaarde belangrijk om een solidair woonproject goed te laten werken: de bewoners moeten vrijwillig kiezen om in de woning in te stappen en mogen niet het gevoel hebben dat ze ertoe gedwongen worden. Door vrijwillig in te stappen beseffen ze zelf goed waar ze aan beginnen en staan ze ook open om verder te werken aan de groepssfeer.
63
5. BESLUIT Het doel van deze thesis was om de huidige toestand van solidair wonen in Vlaanderen in beeld te brengen. Zo kan een beeld gevormd worden over het potentieel en de toekomst ervan. De voornaamste conclusies van het onderzoek worden in dit besluit achtereenvolgens geformuleerd. Solidair wonen geeft kansen aan kansarmen. Via deze alternatieve woonvorm kunnen welzijnsorganisaties immers mensen begeleid zelfstandig laten wonen. Zo kunnen mensen die op de traditionele woningmarkt niet aan een woning geraken toch beschikken over een eigen huis. Dit is belangrijk aangezien een eigen woning veel rechten met zich meebrengt. Een eigen woning heeft ook een positieve invloed op veel aspecten van het leven. Bovendien geeft het kansarmen terug een menswaardig bestaan, waardoor hun zelfvertrouwen versterkt wordt. Een ander voordeel voor de bewoners is dat ze zich geen zorgen meer hoeven te maken over huisvesting: ze mogen in de woning blijven wonen voor onbepaalde duur. Doordat er geen beperking is op de duur van het verblijf kunnen de bewoners levenslang in de woning blijven wonen. Dit geeft hen de kans om andere problemen aan te pakken, zoals het vinden van een baan of het werken aan hun psychische problemen. De solidaire woning is voor de bewoners dus een ideale basis van waaruit ze zich kunnen organiseren om zich beter in de maatschappij te (re-)integreren. Ze kunnen dit doen op hun eigen tempo, wat van een solidaire woning de ideale leerschool maakt om sterker in het leven te staan. Solidair wonen is bovendien een betaalbaar alternatief voor de bewoners waardoor ze geld kunnen sparen en er ook financieel beter op worden. Door de onbeperkte verblijfsduur kan solidair wonen dus een permanente woonvorm zijn. Toch kan er een onderscheid gemaakt worden tussen de oudere, ‘moegestreden’ bewoners die hun rust eindelijk gevonden hebben en de jonge, vaak allochtone, bewoners die nog een heel leven voor zich hebben. Deze tweede groep blijft slechts gedurende een aantal jaar in de solidaire woning om zelfstandig te leren wonen, de Vlaamse cultuur te leren kennen (omgangsregels, de taal, het afhandelen van administratie, …) en geld te sparen voor een eigen woning. Veel bewoners vertrekken uit de woning zodra ze een relatie starten of geld genoeg gespaard hebben om hun eigen woning te kunnen financieren.
64
Solidair wonen heeft een groot potentieel om het armoedebeleid in België grondig te veranderen, maar dit wordt momenteel nog te weinig erkend. Een solidaire woning kan de basis leggen voor het doorbreken van de vicieuze cirkel van armoede. Het biedt opportuniteiten om kansarmen meer op te nemen in de maatschappij, aangezien solidaire woningen in elke buurt en in elke stad of gemeente opgestart kunnen worden. Naast de bevordering van de (re-)integratie van de bewoners verhogen solidaire woonprojecten de sociale diversiteit van een buurt. Een solidaire woning in de straat zou de buurtbewoners kunnen laten stilstaan bij de armoede in ons eigen land. Op die manier is de kans groter dat buurtbewoners betrokken geraken bij het project. Zo zijn er meer mensen die het project kunnen ondersteunen en de bewoners kunnen helpen. Dit zou bovendien goed zijn voor het buddyproject, aangezien de buurtbewoners zich misschien geroepen zullen voelen om te participeren als buddy van één van de bewoners. Zo kan iedere burger actief zijn steentje bijdragen aan het oplossen van armoede in Vlaanderen. Ondanks de vele voordelen voor solidair wonen komen nieuwe woningen moeilijk van de grond. Dit is te wijten aan enkele obstakels die nog niet opgelost zijn. Het grootste obstakel is het statuut van de bewoners. Net doordat bewoners het statuut van ‘alleenstaande’ kunnen behouden in een solidaire woning hebben ze de mogelijkheid om meer te sparen en financieel sterker te worden. Maar er zijn nog geen vastliggende afspraken over wie het statuut van ‘alleenstaande’ krijgt en wie van ‘samenwonende’. Ook een duidelijke wetgeving ontbreekt vandaag. Dit is niet alleen belangrijk om misbruik te voorkomen, maar vooral om de kwetsbare doelgroep te beschermen en meer kansen te geven in de maatschappij. Bovendien leidt meer duidelijkheid tot een grotere verspreiding van het concept, omdat er meer eigenaars aangetrokken zullen worden. Solidaire woonprojecten worden het best opgestart door welzijnsorganisaties of door verenigingen die zich inzetten voor kansarmen. Deze hebben immers het vertrouwen van het doelpubliek en de professionaliteit om RVA’s en mutualiteiten te overtuigen van het beste statuut voor de bewoners. De overheid moet hier zelf niet veel voor doen, maar moet er wel voor zorgen dat alle obstakels zo veel mogelijk weggewerkt worden. Dit begint dus bij het oplossen van de problemen rond het statuut van de samenhuizers. Net zoals andere vormen van gemeenschappelijk wonen wordt de brede introductie van solidair wonen in Vlaanderen beknot door de problemen rond het statuut. De overheid moet dus werk maken van een 65
speciaal statuut voor gemeenschappelijke woningen. Dit speciaal statuut is dringend nodig, zodat de onzekerheid voor samenhuizers en welzijnsorganisaties wegvalt. Het statuut moet scherp afgelijnd en duidelijk zijn, zodat verwarring en misbruik vermeden kunnen worden. Ook een label voor samenhuizers zou een oplossing kunnen bieden. Het creëren van zo’n label houdt weer een nieuwe administratie in, maar daarmee zou de overheid wel reageren op de actuele trends in onze maatschappij. Zo kan solidair wonen niet alleen een antwoord bieden op de groeiende vraag naar huisvesting in en rond de centrumsteden, ook de nieuwe gezinssituaties kunnen hierdoor beter opgevangen worden. Dat er nog geen label voor gemeenschappelijk wonen is, of een speciaal statuut voor samenhuizers, staat vast. Verder onderzoek zou echter kunnen verduidelijken waar de overheid nu staat ten opzichte van gemeenschappelijk wonen. Wordt er gewerkt aan een label en nieuwe wetgeving of blijft de overheid dit negeren? Hoever staan ze hiermee en hoelang duurt het nog voordat gemeenschappelijke woonvormen erkend worden als categorie op zich? De overheid moet zich beter inspannen om alternatieve woonvormen te promoten. Dit geldt voornamelijk voor de Vlaamse Regering, aangezien de strikte wetgeving in Vlaanderen innovatieve woonvormen ontmoedigt. Het is eigen aan België dat de wetgeving in Brussel en Wallonië veel flexibeler is dan in Vlaanderen op dat vlak. Hierdoor krijgen alternatieve woonvormen, zoals solidaire woningen, de kans om daar wel te groeien. De reden hiervoor kan niet afgeleid worden uit dit onderzoek en kan dus ook het onderwerp vormen voor volgend onderzoek. De respondenten menen unaniem dat solidair wonen een mooie toekomst en veel potentieel heeft in Vlaanderen. De toekomst van solidair wonen in Vlaanderen hangt echter af van de goodwill van de overheid om in te zetten op deze alternatieve woonvormen. Het maatschappelijke draagvlak ervan wordt alleszins steeds breder. De veranderingen in de hedendaagse maatschappij vragen om nieuwe manieren van wonen en leven. De bevolking neemt zelf meer en meer het initiatief en de druk op de overheid om actie te ondernemen groeit. Daarom blijven de welzijnsactoren moedig bezig met het begeleiden, bekend maken en opstarten van solidaire woonprojecten.
66
REFERENTIELIJST
1. Artikels en boeken
AG Stadsplanning Antwerpen (2014) Slim verdichten: Onderzoeksrapport. Rapport, Brussel: Kenniscentrum Vlaamse Steden.
Albrecht, J., Van Hoofstat, R. (2011) Huisvesting in tijden van schaarste; Naar een renovatie van het woonbeleid. Oostkamp: Itinera Institute, pp. 53-55.
Benjaminsen, L., Dyb, E. (2008) “The effectiveness of homeless policies - Variations among the Scandinavian countries”. European Journal of Homelessness, Vol. 2, december.
Bresson, M. (1997) Les SDF et le nouveau contrat social. Parijs: L’Harmattan.
Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding (2011) Migratie Jaarverslag 2010. Brussel, pp. 128-129.
De Blust, S. (2010) “Wachten op wonen”. In: Vranken, J., De Blust, S., Dierckx, D., Van Haarlem, A. (Red.) (2010) Armoede en sociale uitsluiting - Jaarboek 2010. Leuven: Acco, Cijfers van de Vlaamse Woonsurvey 2005, pp. 110.
De Bolle, G., Poesmans, E., Verbeeck, L. (2010) SOS Huisvesting. Brussel: Uitgeverij Politeia.
Doms, K., Van Damme, B., Winters, S., Bilsen, V., Buyst, E. (2001) Op zoek naar eigendom - een onderzoek naar de overheidssteun voor eigenaars van woningen. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven, Hoger Instituut voor de Arbeid, pp. 554.
Durrett, C., McCamant, K. (2011) Creating Cohousing: Building Sustainable Communities. Canada: New Society Publishers.
Habitat & Participation, SUM Research en Facultés universitaires Saint-Louis (2006) Solidair Wonen - Studie over de mogelijkheden voor de erkenning van het groepswonen voor mensen in een kwetsbare sociale toestand. Grootstedenbeleid, pp. 72.
Heylen, K., Le Roy, M., Vanden Broucke, S., Vandekerckhove, B., Winters, S. (2007) Wonen in Vlaanderen - De resultaten van de Woonsurvey 2005 en de Uitwendige Woningschouwing 2005. Brussel: Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, afdeling woonbeleid. 67
Heylen, K.,Winters, S. (2008) Woonmobiliteit in Vlaanderen: op zoek naar een verklaring voor verhuiswensen en de transitie van huurder naar eigenaar. Brussel: Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, afdeling woonbeleid.
Hsieh, H., Shannon, S. (2005) “Three approaches to qualitative content analysis”. Qualitative Health Research. Thousand Oaks: Sage Publications, Vol. 15, nr. 9, november 2005, pp. 1277-1288.
Jonckheere, L., Kums, R., Maelstaf, H., Maes, T. (2010) “Samenhuizen in België: waar staan we, waar gaan we - Gemeenschappelijk wonen: knelpunten & sporen naar oplossingen, stand van zaken en behoeften”. Samenhuizen vzw i.s.m. Artesis Hogeschool Antwerpen en Habitat & Participation, asbl.
King, N. (1994) “Using interviews in qualitative research”. In Cassel, C., Symon, G. (1994) Qualitative methods in organizational research – A practical guide. Londen: Sage Publications, pp. 11-22.
LABISO (2010) “Les relais sociaux wallons s'interrogent sur les freins à l'accueil et à l'hébergement des sans-abri”. Cahier, nr. 105-106.
Lanzarini, C. (2000) Survivre dans le monde sous-prolétaire. Parijs: PUF.
Lietaert, M. (2009) "Cohousing’s relevance to degrowth theories”. Journal of Cleaner Production, 2010, Vol. 18, pp. 576-580.
Pannecoucke, I., De Decker, P. (2014) Housing First: een alternatief voor de woonladder? Leuven: Steunpunt Wonen, pp. 31.
Monnier, B., Zimmer, P. (2008) “Fiscalité immobilière: le coût de la brique dans le ventre”. Les Échos du Logement, nr. 2, pp. 22.
Réa, A., Schmitz P., Mondelaers, N., Giannoni, D. (2001) “La problématique des personnes sans-abri en Région de Bruxelles- Capitale”. Brussel: ULB-GERME, 2001.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2013) “VRIND: Vlaamse Regionale Indicatoren”. Lommel: Prepress & Drukkerij Bosmans.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2014) “VRIND: Vlaamse Regionale Indicatoren”. Peer: Drukkerij Hendrix.
Tegenbos, G (6 mei 2015) “De bomen en het bos – Regels zonder controle zijn dood”. De Standaard, Vol. , pp. 37.
68
Thys, P., Mignolet, D., Bernard, N., Lemaire, V., van Slembrouck, S., Jonckheere, L., Maelstaf, H. (2012) “Studie over de mogelijkheden voor de erkenning van het solidair wonen - Actualisatie van de studie van 2006 en nieuwe ontwikkelingen”. Samenhuizen vzw i.s.m. Habitat & Participation en Facultés universitaires SaintLouis.
Tracy, S.J. (2013) Qualitative Research Methods; Collecting Evidence, Crafting Analysis, Communicating Impact. Chichester: Wiley-Blackwell.
Vlaams Centrum Schuldbemiddeling (2010) Onderzoeksrapport - Resultaten van de basisregistratie en de uitgebreide registratie uitgevoerd bij de erkende instellingen schuldbemiddeling in Vlaanderen, 2007-2009. Rapport, pp. 36-38.
Vlaamse Woonraad (2011) “Wonen en armoede: aanbevelingen voor een woonbeleid gericht op het tegengaan van armoede en sociale uitsluiting”. Brussel: Vlaamse Woonraad, Advies 2011/04, 28 april 2011, pp. 31-32.
Vlaamse Woonraad (2014) “Sociale huur in Vlaanderen: Een aanzet tot toekomstoriëntatie”. Brussel: Vlaamse Woonraad, Advies 2014/08, 17 oktober 2014.
Voets, J., De Peuter, B., Vandekerckhove, B., Broeckaert, D., Le Roy, M., Maes, P., De Decker, P., Bervoets, W., Van Der heijden, R., Blummel, P. (2010) “ Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen”. Brussel: Vlaamse Overheid,
Departement Ruimtelijke Ordening,
Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, Afdeling Ruimtelijke Planning.
Vranken, J., De Boyser, K., Dierckx, D. (Red.) (2006) Armoede en sociale uitsluiting; jaarboek 2006. Leuven: Acco.
Vranken, J., De Blust, S., Dierckx, D., Van Haarlem, A. (Red.) (2010) Armoede en sociale uitsluiting; Jaarboek 2010. Leuven: Acco, Cijfers van de Vlaamse Woonsurvey 2005.
Willems, P., Lodewijckx, E. (2011) “SVR-projecties van de bevolking en de huishoudens voor Vlaamse steden en gemeenten, 2009-2030”. Studiedienst van de Vlaamse Regering.
Winters, S., De Decker, P. (2009) “Wonen in Vlaanderen - over kwaliteit, betaalbaarheid en woonzekerheid”. In: Vanderleyden, L., Callens, M., Noppe, J. (Red.) (2011) De Sociale Staat van Vlaanderen 2009. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering, pp. 199-234.
69
Winters, S., Elsinga, M. (2011) “Wonen in Vlaanderen in internationaal perspectief”. In Noppe, J., Vanderleyden, L., Callens, M. (2011) De Sociale Staat van Vlaanderen 2009. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering, pp. 219.
2. Webartikelen
BAPN (2010) “Toegang tot en het uitoefenen van het recht op huisvesting in Europa”. http://www.bapn.be/documents/publicaties/Recht%20op%20wonen%20%20BAPN%20-%2026-03-2010.pdf 15/01/2015
Federaal Planbureau & Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (2013) “Bevolkingsvooruitzichten 2012-2060”. http://economie.fgov.be/nl/binaries/For_Pop_1260_10467_N%20print_tcm325224707.pdf. 27/01/2015
Housing First Belgium (2014) “De opstart van het Housing First Belgium experiment: september 2013-februari 2014”. http://www.housingfirstbelgium.be/medias/files/hfb-opstart-en-1e-observaties.pdf 26/01/2015
N.N. (2011) In de kijker 2011; Kleine en minder kleine gezinnen. http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/organisatie/statbel/informatie/statbel/in_de_kijker _archief/in_de_kijker_2011/20111206_kleine_en_minder_kleine_gezinnen_archives.j sp, 23/01/2015.
OCMW Gent (2009) “Kostendelend samenwonen; voorstel van werkwijze door de werkgroep leefloon”. https://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCE QFjAA&url=http%3A%2F%2Fqa.lokaalsociaalbeleidgent.be%2FLSB%2FDocuments %2FPublicaties%2FJaarrapporten%2FBijlagen%25202009%2F05.b%2520Kostendele nd%2520samenwonen%2520%2520voorstel%2520van%2520werkwijze%2520door%2520de%2520werkgroep.pdf &ei=kLfHVMelC4bzUPrHgOAO&usg=AFQjCNG3Mf9ahzS-IEOT-eATCRlWbzfkw&sig2=wBDmpIFLF-PtK0mCKiHE9A 24/01/2015
Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (2013) “Statistisch Bulletin Kandidaat Huurders – editie 2013” http://www.vmsw.be/Portals/0/objects/Footer/Statistieken/2014%20%20KH/20140725%20-%20StatBull%20v1.0_PUB.pdf 24/01/2015 70
3. Websites
Steunpunt wonen, 17/01/2015. http://steunpuntwonen.be/
Steunpunt Ruimte, 21/12/2014. http://www.steunpuntruimte.be/
Steunpunt tot bestrijden van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 17/01/2015. http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_sociale_huisvesting.htm
Statistics Belgium, 21/12/2014. statbel.fgov.be
POD Maatschappelijke Integratie, 16/01/2015. http://www.mi-is.be/be-nl/start
71
BIJLAGE I: Personalia Respondenten In deze bijlage wordt er dieper ingegaan op de organisatie die de respondenten vertegenwoordigen en hoe ze betrokken zijn bij projecten van solidair wonen. Uit respect voor de anonimiteit van de respondenten worden echter geen namen genoemd.
Respondent 1: Daklozen Actie Komitee
Het Daklozen Aktie Komitee (DAK) zet zich in voor de strijd tegen het fenomeen dakloosheid. Het doel van het DAK is strijden voor het recht op wonen, dienstverlening, gezondheid en voornamelijk om daklozen opnieuw een plaats te geven in de maatschappij. Via verschillende acties proberen ze de aandacht te vestigen op onrecht, uitsluiting en problemen van daklozen. Hierbij proberen ze de doelgroep actief te betrekken en de mensen weer zelfvertrouwen te geven. Ze vertegenwoordigen immers een groep mensen die bijna geen stem hebben en in zeer moeilijke omstandigheden leven. Bovendien kunnen daklozen bij hen terecht voor begeleiding en sociale of juridische bijstand. Veel vrijwilligers van DAK, inclusief respondent 1, hebben zelf ervaring met dakloosheid. Hierdoor kunnen ze makkelijker fungeren als vertrouwenspersoon voor de mensen die overal uitgesloten worden.
Respondent 1 is sinds het ontstaan betrokken bij de organisatie van DAK. Hij heeft reeds ervaring met verschillende solidaire kraakpanden en heeft er zelf ook in gewoond. Het recentste project van DAK was ’t Klooster, dat door het provinciebestuur van Antwerpen ter beschikking werd gesteld van het DAK. Daar konden ze een nachtopvang, inloop, keukenprojecten, verschillende ateliers en woonprojecten organiseren. Eind 2010 is het DAK er echter weggetrokken omdat ze niet akkoord gingen met het feit dat de overheid de hulpbehoevenden systematisch naar hen doorverwees om op te vangen zonder dat de overheid zelf iets ondernam. Daardoor is het momenteel redelijk stil rond het DAK, maar ze zijn bezig zich opnieuw te organiseren en terug te komen met een offensief tegen de overheid over het armoedebeleid in België.
72
Respondent 2: Dienst Wonen – Gent
Respondent 2 werkt bij de dienst Wonen in Gent. Eén van haar functies is het opvolgen van het Sociaal Verhuurkantoor en het Stedelijke Huurkantoor. Ze volgt ook het beleid op rond private huisvesting. Respondent 2 is bovendien verantwoordelijk voor de ruimtelijke planning van het wonen, waardoor ze adviezen geeft bij de stadsin- en uitbreiding. Door haar functie is respondent 2 betrokken bij het introduceren van het hospitawonen in Gent. Ze heeft dus ervaring met de problemen en drempels die alternatieve woonvormen ondervinden op stedenbouwkundig vlak. De dienst Wonen in Gent is daarom actief bezig met het in kaart brengen van deze drempels en problemen. Hierbij zoeken ze naar mogelijke oplossingen. De focus ligt voornamelijk op de problemen rond het statuut van samenhuizers en hoe ze dit kunnen aanpassen.
Respondent 3: Straathoekwerk Sint-Niklaas
Respondent 3 is straathoekwerker in Sint-Niklaas. Hierdoor komt hij veel in aanmerking met het doelpubliek van solidair wonen. Bovendien is respondent 3 de begeleider van één van de drie solidaire woningen in Sint-Niklaas. Hij heeft dus veel inzicht in de werking ervan en hoe solidair wonen deze doelgroep kan ondersteunen. Hiervoor zit hij minstens één keer per maand samen met de bewoners van de woning. Respondent 2 is ook betrokken bij de organisatie van de solidaire woningen vanuit het Straathoekwerk, waardoor hij samenzit met partners uit het VOS en het VLOS.
Respondent 4: Gemeente Jette
Respondent 4 is kabinetsmedewerker in de gemeente Jette. Hij werkt er voor de schepen van mobiliteit, huisvesting, duurzame ontwikkeling en noord/zuid relaties. In die functie helpt hij met de opstart van het woonproject Magritte in Jette. Hiervoor werd een oud ziekenhuis gerenoveerd, met als doel de sociaaleconomische ontwikkeling van de wijk te dynamiseren en om de sociale functie van het gebouw te herstellen. Daarom bestaat het Magritte-project uit 24 gemeentelijke woningen, bedoeld voor een verschillend doelpubliek. Het biedt plaats aan kansarme gezinnen, senioren, mensen met een handicap of psychische problemen en studenten. Op de gelijkvloers zijn er ook verschillende buurtinfrastructuren gelegen, zoals een 73
kinderopvang. Uniek aan dit project is de samenwerking tussen de verschillende sociale partners om elke bewoner op maat te begeleiden. Via de Coordination Sociale komt respondent 4 in contact met andere welzijnsactoren uit de omgeving van Brussel. Hij heeft ook al verschillende infosessies gegeven over het Magritte-project. Respondent 4 heeft bovendien zelf een thesis geschreven over solidaire woonprojecten in Scandinavië.
Respondent 5: Samenhuizen vzw
Respondent 5 is één van de 3 deeltijdse medewerkers van Samenhuizen vzw. Ze is onder andere de contactpersoon voor Vlaams-Brabant en Brussel en verantwoordelijke voor de organisatie van Open Dag en reis Samenhuizen. Samenhuizen vzw is een vereniging die als doel heeft om gemeenschappelijk wonen bekender te maken en te ondersteunen. Dit gemeenschappelijk wonen houdt een brede waaier aan types in waar in zekere mate van betrokkenheid wordt samengeleefd, met minstens een sociale meerwaarde als doel. Hiervoor heeft Samenhuizen vzw reeds verschillende studies uitgevoerd over de huidige toestand van gemeenschappelijk wonen in België. Ze proberen ook om zoveel mogelijk projecten in beeld te brengen en zijn actief bezig met alle informatie rond gemeenschappelijk wonen op te volgen en te centraliseren.
Respondent 6 en 7: CAW Oost-Vlaanderen
Respondenten 6 en 7 werden samen geïnterviewd. Beiden werken voor het CAW OostVlaanderen, in de opvang in Beveren. Dit is een verblijfmogelijkheid voor thuislozen. Deze opvang gaat gepaard met een intensieve begeleiding maar is wel tijdelijk. Beide respondenten zijn ook begeleider van één van de solidaire woonprojecten in Sint-Niklaas. Hierdoor zijn ze, net als respondent 3, goed op de hoogte van het leven in de solidaire woningen. Ze zijn ook betrokken geweest bij de opstart van de projecten. Samen met de andere organisaties beslissen ze tevens over het doorverwijzen van mensen in de opvang naar de solidaire woningen.
74
Respondent 8: Adviseur Welzijn Sint-Niklaas
Respondent 8 was de adviseur welzijn in Sint-Niklaas, maar is ondertussen gepensioneerd. Ze is als eerste begonnen met de opstart van een solidaire woning in Sint-Niklaas. Hiervoor heeft ze haar eigen huis ter beschikking gesteld. Respondent 8 heeft daardoor veel obstakels rond solidair wonen zelf ervaren en omzeild, waardoor ze onder andere beschuldigd is van bouwmisdrijven. Dit ging gepaard met verschillende politie-invallen bij haar thuis in de vroege uren. Ook waar ze nu woont staat haar huis steeds open om mensen enkele dagen op te vangen als ze het nodig hebben. Bovendien heeft respondent 8 het initiatief genomen voor de LETS-gemeenschap in Sint-Niklaas.
Respondent 9: Vluchtelingen ondersteuning Sint-Niklaas
Respondent 9 is voorzitter bij de Vluchtelingen Ondersteuning in Sint-Niklaas. Dit is een team vrijwilligers en vluchtelingen die samenwerken om vluchtelingen te helpen. Zij voorzien het onthaal en de opvang van asielzoekers in samenwerking met andere organisaties. Hierdoor begeleiden ze vluchtelingen die in de solidaire woningen in Sint-Niklaas wonen met het afhandelen van hun administratie. Het VLOS verwijst ook mensen door naar de solidaire woningen en geeft er ook af en toe een rondleiding.
Respondent 10: OCMW Gent, De Baai
Respondent 10 is begeleider van het woonproject De Baai in Gent. Dit is een woning voor dak- en thuislozen volgens het solidair woonprincipe. Het is een groot project, met plaats voor 32 bewoners. Deze bewoners kunnen er alleen komen wonen als ze worden doorverwezen door een hulpverlener. Indien deze aanvraag gebeurd is bekijkt het OCMW of de bewoner aan alle voorwaarden voldoet. Er zijn drie voorwaarden: de kandidaat moet ouder zijn dan 45 jaar, moet hoge woonnood hebben en moet begeleid willen worden. Zodra de kandidaat toegelaten wordt kan die daar definitief blijven. Hierdoor is er een lange wachtrij voor De Baai. Respondent 10 begeleid de bewoners op verschillend vlakken, zoals bij het zoeken naar een baan of het in orde brengen van administraties. In tegenstelling tot de andere respondenten voorziet hij ook activiteiten voor de bewoners. 75
BIJLAGE II: Interviewleidraad Respondent nummer: Datum: Plaats: Uur begin interview: Uur einde interview:
1. Introductie
verwelkomen respondent, geruststellen spontaniteit, er zijn geen juiste of foute antwoorden gebruik van audio-recorder om alles op te nemen alles is vertrouwelijk en anoniem doel en procedure van de discussie
2. Tijdens het lezen van het blad. Onthaal: Gemoed van de respondent: Omgeving:
3. Wonen
Bent u vertrouwd met het concept ‘solidair wonen’? o Op welke manier zou u solidair wonen beschrijven? o Hoe bent u in contact gekomen met solidair wonen?
Hoever staat het met solidair wonen in onze maatschappij? o Is het aantal solidaire woonprojecten de laatste jaren toegenomen of gestagneerd? o Hoe komt dit? o Wat zijn de oorzaken daarvan volgens u? o Oplossingen daarvan volgens u?
Waarin schuilt volgens u het succes van solidair wonen?
Wat zijn volgens u obstakels voor solidair wonen? 76
Waarom is volgens u solidair wonen zo onbekend bij het grote publiek? o Wat kan de overheid/organisaties hieraan doen? o Stel dat u de overheid bent, hoe zou u solidair wonen in de schijnwerper plaatsen?
4. Doelgroepen
Hoe verkrijg je toegang tot deze woonvorm?
Waarom kiezen personen voor deze woonvorm? o Zijn er nog voordelen volgens u aan solidair wonen?
Waarom zouden mensen niet (meer) solidair willen wonen? o Zijn er nog nadelen volgens u?
Voor welke groepen is volgens u solidair wonen bedoeld/haalbaar? o Is er een onderscheid in deze groepen?
5. Begeleiding
Op welke vlakken krijgen de mensen allemaal begeleiding? o Hoe bekomen ze die begeleiding? o Van wie krijgen ze begeleiding?
Voldoet deze begeleiding aan hun noden? o Is er op een vlak teveel/ te strikte begeleiding? o Ontbreekt er begeleiding op een vlak?
Wordt die begeleiding ook aangeboden in andere woonvormen voor kansarmen? o Is er dan een verschil met de begeleiding in een solidaire woning?
6. Integratie
Helpt solidair wonen u om (terug) in de maatschappij te integreren? o Op welke manier (niet)?
Hoe wordt deze integratie vergemakkelijkt/gestimuleerd?
Is het een geschikte manier om nadien zelfstandig te gaan wonen?
Zijn er volgens u betere alternatieven voor mensen die kansarm zijn om zich te (r)integreren in de maatschappij, want uiteindelijk werkt solidair wonen toch via het principe van Housing First? 77
7. Alternatieven
Vindt u solidair wonen een goed alternatief van de andere woonvormen waarin kansarme mensen terechtkunnen? o Kunt u deze woning vergelijken met de andere woonvormen? o Is solidair wonen voordeliger/interessanter dan het huren van een sociale woning?
Wat is volgens u de beste manier om kansarmen aan een eigen woning te helpen?
8. Toekomst
Zou u zelf in een collectief woonproject willen wonen? o Waarom (niet)? o Ziet u oplossingen voor de reden waarom u niet (levenslang) in een gemeenschappelijk woonproject wilt wonen?
Op welke manier zal solidair wonen een rol spelen in de toekomst?
Heeft solidair wonen volgens u een toekomst in Vlaanderen? o Waarom wel/niet?
9. Afsluiten interview
Bedanken voor deel te nemen
Audio-recorder afzetten en vragen of ze nog iets “off the record” willen zeggen.
78
