KAJIAN LINGKUNGAN HIDUP STRATEGIS BERBASIS KONSULTASI PUBLIK DAN REKONSTRUKSI PERMUKIMAN PASCA BENCANA

KAJIAN LINGKUNGAN HIDUP STRATEGIS BERBASIS KONSULTASI PUBLIK DAN REKONSTRUKSI PERMUKIMAN PASCA BENCANA R. Pamekas

Pusl it ba ng P e rm uk i ma n Jl . C il eu ny i W e ta n , rp a m ek a s @ g ma il .co m ABS TR AC T The po l ic y f or m ula t i o n a n d t he pla n n i n g a n d pr o gra m m i n g t o a cce le ra te th e rec o nstr u ct io n o f Ac eh a n d Ni a s t hat s hal l me et th e n i ne de si g na te d r ec o nstr u ct io n pri n c ip les i s t he di f f ic u lt t a sk d if f ic u lt t as k d u e t o c o mp le x it y of f act o rs th at ha ve t o b e take n i nto a c co u nt . I n v ol v i n g c o m m u ni ty i n th e s usta i na b le rec o nst ru cti o n pro ces ses i s ti me c o ns u m i n g a n d t her ef or e is i n c o ntrast w ith t he c o nce pt o f acce le rat io n. T he pu bl i c c o ns ul t a t io n b a se d o f st rate g i c e n v ir o n me nta l ass ess me nt is a pro m is i n g appro ac h tha t co u l d c o mpr o m ise t hat c o ntra st . Th e re sear ch is a i m e d to i d e nt i fy a n d t o pre d ict t he st ra t e g ic r eco n st r uct i o n i ss ues of th is st rate g i c e nv i ro n me nt al ass ess me nt pro cess es pre pa ra t i o n. T h e me t h o d us e d fo r i mpac t i de nt i f ic at io n is t he i m pa ct net w or k, a n d t he met h o d t o pre d i ct th e i mpa ct s i g n i f ica n ce i s t he i mpa ct m atr i x. T he we i g ht i n g a n d sca l i n g a ppr oa ch i s ap pl i e d fo r i mpa ct cal c ula ti o n . The des i g nat e d i mpa ct s i gn i f ic a nce cr i t er ia ’s iss u e d u n d er Th e E n vi ro n m e ntal Mi n is t er dec ree n u m be r 056 o f th e yea r 19 94 is su e d f or ev a l uat i n g t he de g ree o f i mpat. The re searc h co nc l u de d t hat t he re co nst r uct i o n a ct iv it y co m po ne nt s that ne e d t o be pr ope rly ma na ge is th e ho us i n g i n ha bi t a nce ( 99. 13 ) , t he t su n am i w aste d isp osa l (83. 56) an d t he s upp l y o f co nstr u ct io n ma t er ia l s (6 6. 47 ). T he e n v ir on me nt al a n d na tu ral r e so urc es c om po n e nt that n ee ds t o b e pr ese r ve d is t h e s oc ia l e nv ir o n me nt, (13 0. 71 ) t he wat er s o urc es (11 8. 7) an d co m m u n it y h ea lt h en v ir o n me nt (69. 97) . The ope rat io n al st rate g ic i np ut s to th e rec o nstr u ct io n p ro gr a m me d a re t h e de ve lo p me nt m it i ga ti o n t ec h n ol o gy, w he reas th e strate g ic i np ut s t o t he r ec on st r uct i o n p ol ic y is th e e xt en s io n of t he s co pe o f reha b i l itat io n a r ea s. K ey wor d : re co ns t r uct i o n, set t le m e nt, t s un a mi, en v ir o n me nt, nat ura l re so urc es. ABS TR AK Per u m usa n k eb i ja ka n, pere n ca na a n da n pe mr og ra ma n u nt u k p erc ep atan re k o nstr u ks i Ace h da n N ia s ya n g h a rus m e me n uh i Se m b ila n pr i n si p dasar re ko ns tr u ks i a da lah t u ga s ya n g s ul it ka r e na k o mp le k s n ya f akt or ya n g pe rl u d ip ert i m ba n g ka n . Me l i bat ka n mas yara ka t da la m pro ses re ko nst r uk si ya n g ber k ela n j uta n m e mer l u ka n c uk u p wa kt u da n ber l a wa na n de n ga n k o ns ep per ce pata n . Kaj ia n li n g k u n ga n h i d up str ate g is y a ng ber tu m p u p a da k o ns ul t a s i p ub l i k a da la h pe n d ek ata n ya n g me n ja nj i ka n u nt uk me n gat as i p er be da a n k o nsep t e rse b ut . P e nel i ti an i ni d it uj u ka n u nt uk me n g i de n ti f i kas i da n me mp re d i ks i i s u i su st r a t e g is pa da p ros es pe n y us u na n ka j ia n li n g k u n ga n h i d up strate g is t erse b ut . M e t o de ya n g d ig u na ka n u nt u k me n g i de nt i f ik as i da mpa k a da la h jej ar i n g d a m pa k, da n met o de u nt u k m e mpr e d i ks i t in g kat p e nt i n gn ya da mpa k a dal ah matr i ks da m pa k. Pe n d e ka t a n p e net a pa n s kala da n bo b ot d i g u n aka n u nt u k me n gh it u n g da mpa k. K ri t er ia da mp a k pe nt i n g b er dasa rk a n Pe rat ura n M e nter i L i n gk u n ga n H i d up n om or 05 6 t a h u n 1 99 4 d ig u na ka n ac ua n pe n il ai a n de rajat da mpa k. Pe ne l it ia n i n i me n y i mp ul ka n ba h wa k om po n e n k e g iata n r e ko nstr u ks i ya n g har us d i k el ola s ec ar a ba i k ada la h ko mp o ne n pe n g hu n ia n r u ma h (9 9, 13 ) , pe mb ua n ga n sa mpa h ts u na m i ( 83, 5 6) da n pe ng a daa n ba ha n k on st ru ks i ber ba s i s se m ber d aya a la m (6 6, 47 ) . K om po ne n li n g k u n ga n da n s u mb er da ya a la m ya n g ha r us d i lest ar i ka n a dala h l i n g ku n ga n so s ia l (1 30, 7 1) , su m ber d ay a a ir (1 18, 7) , da n k ese hata n ma syara kat (69, 97) . Mas u ka n o pera s io na l

terha d ap pro g ra m a d a la h pe n g e mb an ga n t ek n ol o g i m it i gas i d a mpa k, se da n g ka n mas u ka n k e b ija ka n a da la h p erl u a sa n ca k upa n rek o nstr u ks i. K at a ku n c i : re ko ns t r u k si, pe r mu k i ma n, ts u na m i, l i n g k un g a n h i du p, su m ber d aya a la m PE N D AH UL UA N Be nca na g e m pa b um i ya ng m e ni m bul k a n Ts u na m i d i p ro p in si Ac eh pa da ta n gga l 26 D es e m b er 2 00 4 da n b e nca na g e m pa bu mi d i k ep ul a ua n N ia s pa da b ul a n M e r et 2 00 5 d i nil a i s e ba ga i b e nca na a l a m t e r b es a r ya ng t e rja di pa da a ba d 2 1. B e nc a n a t e rs e bu t t el a h m e ni m bul k a n k e rusa k a n l in gk u n ga n hid up da n su m b e rda y a a l a m ya n g l ua r bia sa . Ka wa sa n pa nta i Ac eh s e pa nja ng 800 K m ya ng d i da l a m nya t e r da pa t 1.3 88 d esa da n p ul a u N ia s s el ua s 1. 94 8 Ha d e n ga n 49 8 d e sa , ha nc u r. (BR R , 200 5) . Be nca na a l a m t e rs e b ut m e n e m pa tk a n a sp ek p e ng el ol a a n l i ngk u nga n hi du p da n su m b e rda ya a l a m m e n ja d i ba gia n sa n ga t p e nt i ng da l a m p em ba n gu na n k e m ba l i Ac eh da n N i a s. P em ba n gu na n k e m ba l i ( r ek on st ruk si ) p e r ek o n om ia n, in f ra st r uk tu r pu bl ik , d a n p em e r in ta ha n se rta k e hi du p a n ma sya ra k a t, ha r us di da sa rk a n pa da 9 (s e m bil a n) p r in si p da sa r ya i tu (i) b erorientasi pada masyarakat dan partisipatif, (ii) pembangunan berkelanjutan, (iii) holistik, (iv) terpadu, (v) efisien, transparan, dan akuntabel, (vi) adanya monitoring dan evaluasi yang efektif (vii) sesuai dengan Undang Undang Otonomi Khusus, dan kekhususan Aceh, (viii) prioritas diberikan untuk melindungi dan membantu anggota masyarakat korban bencana yang paling rentan, khususnya anak-anak dan janda, penyandang cacat, mereka yang telah kehilangan rumah dan harta benda, masyarakat miskin, dan mereka yang telah kehilangan pencari nafkah utama dalam keluarga, dan (ix) diprioritaskan pada daerah-daerah yang terkena bencana (Bappenas, 2005). R e nc a na i nd uk r ek on st ruk s i Ac eh da n N ia s , m e ngu sul k a n d il a k uk a n nya Ka j ia n S tra t eg is P e n g el ol a a n L in gk u n ga n da n P em ba n gu na n Su m b er da ya Al a m ( R eg i o na l St rate g ic Natu ral Res o ur ce a n d E n v ir o n me nt Assess m e nt /R SN R EA ). Ka jia n t e rs e b ut m er u pa k a n p erl u a sa n Ka jia n L in gk u n ga n H id up S tra t eg is ( KL H S) k a r e na m e nc a k up s um b e rda ya a l a m da n wil a ya h. R SN SE A m e n g ha sil k a n ru musa n ti nda k a n p e ng a ma na n t er ha da p da m pa k r ek o ns t ruk s i da n p e ng gu na a n k ek a ya a n

sum b e rd a ya a l a m A ceh , N ia s da n wil a ya h s ek i ta r n ya s eca ra b ija k sa na . R ek om e n da si R SN R E A m er u pa k a n a c ua n k e rja sa ma da n k o o rd in a si i nt e ns if a n ta r ins ta ns i m ul a i da ri t i n gk a t p e r e nca na a n sa m pa i d e n ga n im pl e m e nta si. Upa ya da n t i nda k a n m e ngu ra n gi r esik o - r esik o l i n gk u n ga n hi du p da n sum b e rd a ya a l a m , ti d a k ha r us b e ra r ti m e ngha m ba t da n /a ta u me m p e rl a m ba t p el a k sa na a n r ek o ns t ru k s i. R SN R EA id e nt ik d e n ga n Ka j ia n L in gk u n ga n Hi du p da n S um b e r da y a Al a m S tra t e gis (KL HSA S) a ta u Strat e g ic E n v ir o n me nt an d Nat ura l Res o u rce Ass ess me nt (SEN R A) . Ka j ia n t ers e b ut da pa t b e rp e ra n m e n ja d i i ns tr um e n ba ntu un tuk p en ga m bil a n k e p utusa n ( d ec is i o n ai d i n g). T uj ua n n ya a da l a h u ntuk m em i ni ma l k a n r esik o - r e sik o ja n gk a pa nja ng da n k um ul a t if d i ma sa d epa n . N a mu n, u n tuk m e m b a ng u n l e gi ti ma si t er ha da p i nf o rma si s e rta a k u n ta bil ita s p el a k sa na r ek o ns t ruk si, R SN R EA a ta u SEN R A ha rus dil a k uk a n s eca ra tra ns pa ra n d e nga n m el i ba tk a n pa ra p ema n gk u k e p e nt i nga n ( st ak eh ol d ers ) , t er uta ma ma sya ra k a t k or ba n . I nf o rma s i ya n g d iga l i da n d ij a r i ng da ri ma sya ra k a t k o r ba n m e ru pa k a n a sp i ra si k or ba n b e nca na ( v o ice of v i ct im s ) ya n g p e nt in g . (B e n n e t, Wica k so no , 20 05) . KL H S be r ba s is k o nsul t a si pu bl ik , da pa t m en ga k om oda sik a n s e ba g ia n b esa r da n ba hk a n s el u ruh p ri ns ip da sa r r ek o ns t ruk s i k a r e na t el a h m el i ba tk a n ma sya ra k a t da n m e nd or o ng t e rja di n ya pa rt isi pa s i da n t ra ns pa ra n si . M ua ta n, da n k e da l a ma n is i ny a m e nc e r mi nk a n p e nga m bil a n k e p utusa n ol eh ma sya ra k a t k or ba n , k husus n ya a s p ek a sp ek ya ng b er hu bu n ga n d e nga n k el om po k r e nta n . I su isu p e n ti n g t ers el ek si m e nc e rm i nk a n un su r h ol i st is, t er pa du, ef isi e ns i da n ef ek ti f ita s . P el i ba ta n un su r r es p o nd e n ma sya ra k a t k or ba n m e nc e rm i nk a n p er ti m ba nga n t er ha da p o t o n om i da n k ek h ususa n Ac e h. P er ta nya a n nya ba ga i m a na KL H S b e r ba sis k o nsul ta s i pu bl i k da pa t m e nduk u ng p e ru m usa n p ro g ra m p em ba n gu na n i n f ra str uk t u r ya ng

2

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

b e r wa wa sa n l i ng k un ga n da n b e rk el a nju ta n ? Ma k a l a h i ni m em ba ha s p ema n fa a ta n ha s il k on sul ta si p ubl ik un tuk a c ua n p e mo d el a n a l i ra n da m pa k , da n p r ed ik s i da mp a k r ek o ns t ruk s i p er m uk i ma n t e rha da p l in gk u n ga n hi du p da n s um b e r da ya a l a m . S el a i n i tu, di ba ha s pul a i su is u p e nt in g wil a ya h b es e rta m it iga s i nya u n tuk ma suk a n pr o gra m r ek o ns tr uk s i p er m uk i ma n. TI N JA U A N P US T AK A P er mu k i ma n a da l a h ba g ia n da ri l in gk u n ga n h u nia n y a ng t e rd ir i a ta s l e bi h da r i sa t ua n p er u ma ha n ya ng m em pu n ya i p ra sa ra na , sa ra na , ut il i ta s umu m, s e rta m em p un ya i p e nu n ja ng k e gia ta n fu n gsi lain di k a wa sa n p er k o ta a n a ta u k a wa sa n p e r d esa a n ( UU no . 1 ta hu n 2 011 ) . D e nga n d e mik ia n, r ek o ns t ruk s i p e r muk ima n m e nca k u p r ek o ns t ruk s i p e ru m a ha n , t e rma suk pr a sa r a na , sa ra na , da n ut il i ta s u mu m ya n g r usa k a ta u ha nc u r a k i ba t b e nca na a l a m. Ka j ia n L i ngk u nga n H id up S t ra t e gis (KL HS) at a u St r a t e g ic E n v ir o n me nt Assess m e nt ( SEA) m e ru pa k a n s e bua h pr os es u n tuk m e ng id e nt if ik a s i da n m e na n ga ni da mpa k , p e nga ru h da n k on s ek u e nsi t er ha d a p l i ngk un ga n hid up . Di m e ns in y a m e nca k up l in gk u n ga n fis ik , bi ol og i, sos ia l , ek on o mi , da n k e bi ja k a n s e r ta r en ca na da n p r og ra m . KL HS m e n do ro n g t er ba n gu n nya s e bua h p ema ha ma n ya n g l e bi h b a ik t e n ta n g r es ik o - r es ik o l in gk u n ga n , da n su m b e rda ya a l a m s e rta m e nu nt ut a da n ya t in da k a n - t i nda k a n p e nga ma na n d in i t e rha da p da mpa k da m pa k ya ng t ida k t e rh in da rk a n da ri p em b e rl a k ua n k e b ija k a n, r e nc a na da n pr o gra m p e m er i nta h, t e ruta ma ya ng b e rsi fa t k u mul a ti f da n ja n gk a pa nja n g (Cr o wl ey, T r eb e r g e r, W ic a k so n o, 2 00 5) KL H S t el a h di gu na k a n s ec a ra l ua s di b e b e ra pa n e ga r a , da n ba hk a n or ga nisa si i nt e r na s io n a l s ep e r ti n ega ra a ng go ta U ni Er o pa , Ca na da , Am e r ik a S er ik a t, Ho n g Ko n g, A ust ra l ia , S el a n d ia Ba ru , da n F ij i , Ba nk D un ia , da n K om is i Ek o no mi PBB u nt uk E ro pa ( t h e U n it e d r ek o ns t ruk s i h ija u ya ng m e nc e r mi nk a n tuj ua n da n sa sa ra n ya ng ha r us dica pa i

Nati o ns Ec o n om i c Co m m iss io n f or E uro pe , UN EC E ). P e n e ra pa n KLHS sifa t nya k o nt ek s tua l da n s p es if ik wil a ya h s e rta isu , da n j uga b e ra g a m . Ca k upa n s ek to r KL H S pu n cuk u p l ua s, da r i p e r e nca na a n ta ta rua ng , ta ta - gu na l a ha n , s ek t o r en e r gi, p e ng el ol a a n sub e r da ya a l a m, p en g el ol a a n sa mpa h da n l i m ba h, p e rta n i a n da n s ek t or p er hu bu n ga n (Cl a y to n, Sa dl e r, 20 04) . Ana l isis da mpa k l i n gk u n ga n (e nv i ro n me nt al i mpa ct a ssess m e nt) un tuk p e nyus u na n d ok um e n l i n gk u nga n m el i pu ti ta ha pa n p e l in gk u pa n, s tu di ro na l i ngk u n ga n a wa l da n e va l ua s i nya , pr e d ik si da m pa k , usul a n u pa ya mi ti ga s i da n m on it o ri n g, u sul a n p el a p ora n ha sil k a jia n, da n m on it o ri ng da n e va l ua s i p el a k sa na a n us ul a n a ta u r e nca na mi ti ga si da n p e ma nta ua n da m pa k l in gk u n ga n ( Mo r ris P, T e rr iv el R , 2 00 1) . St ud i da n /a ta u p e n el i tia n t e rk i n i ya n g di n il a i t e rk a it d e nga n p en d ek a ta n KL H S a nta ra lain d il a k uk a n ol e h Sih o m bi n g, 2 01 0 d e n ga n p e nd ek a ta n co mpa ct ci ty da l a m p en y el a m a ta n wil a ya h ek ol og is p e rk o ta a n , R Pa m ek a s, 201 0 d e n ga n p e nd e k a ta n k e p ek a a n l in gk u n ga n da n k er a wa na n w il a ya h (KL K W) un tuk p el es ta r ia n k a wa sa n , da n L uk ma n, N ia P on t oh d a n Ba rga s Pu tra , 201 0 d e nga n k o ns e p p e ng e m ba nga n wat er fr o nt un tuk p e rl i nd u nga n w il a ya h ek ol o gi DA S . P en el it ia n p en el it ia n t ers e b ut pa da um um n ya m e ng gu na k a n p e nd ek a ta n bi of isi k - k im ia a ta u p e nd ek a ta n s t ruk tu ra l . P en el it ia n t e rk a i t d en ga n KL HS da n p e m ba ng un a n ya ng m e n ggu na k a n p e nd ek a ta n non s tr uk t ura l a ta u p e nd ek a ta n l in gk u n ga n soc ia l (so c io en v ir o n me nt) d il a k u k a n ol eh S ri Da r wa ti , 2 00 7 ( p en y e dia a n A i r Mi n um b e r ba sis ma sya ra k a t), Pa r di n o, 2 00 7 (P e na nga na n pa r tis ipa ti f da m pa k l um pu r si doa r jo ) W i dya nha nt a r i da n De via na , 2 01 0 (k o m bi na s i bi of isik d en ga n k ea r ipa n l o k a l ) , Sa t r io , 2 01 0 (pa rt isi pa s i da l a m op e ra s i da n p em el iha ra a n j e m ba ta n ca b le -sta ye d ). S el a ma ma sa ta ng ga p da r ura t, t el a h dis usu n P e do ma n R e k on st ruk s i H ija u ( G ree n Re co nst r uct i o n G u i de l i ne , GR G) . P ed oma n t ers e b ut m er upa k a n k e bi ja k a n pa sca r ek on st ruk si. P e do ma n t e rs e b ut , m e nja di a cua n pa ra p i ha k ya n g t erl i ba t

3

Mulai

Analisis Situasi

Ya Tidak

M e m p e l a j a r i Ha s i l h a s i l a n a l i s i s situasi, KLHS Biofisik & Konsep Program Rekonstruksi

Menyusun Rambu-rambu Diskusi FGD

M a s uk a n un t u k Program

K L HS B i o f i s i k & Konsep Program Rekonstruksi

Diskusi & P e n g e mb a n g a n K o n s e n s us

OK

Selesai i

R um u s a n I s u - I s u P e n t i n g y a n g Ha r us d i p e r ha t i k a n d a l a m Rekonstruksi

Ga mb a r 1. K eran gka Pi ki r P en yu su n a n K LH S b erb as i s K o mu n ik a si Pu b l ik

da l a m p ros es r ek o ns t ruk s i (stak eh o l der ) u n tuk m e wu ju dk a n 9 pr i nsi p da sa r ya n g d it e ta pk a n da l a m buk u r e nca na i n duk r ek on st ruk s i Ac eh da n N ia s ( W WF I n do n es ia , 20 05) . K e ra n gk a p ik i r p e ny usu na n KL H S b e r ba sis k on sul ta si p u bl ik da n in t eg ra s i nya d e nga n l i ngk u nga n b iol og i da n fis ik ( bi of is ik ), d isa j ik a n pa da Ga m ba r- 1 .

Gam b ar 2 a. P eta Wi lay a h Kaj ian Bag ian A ce h

ME TO D E PE N EL IT IA N P en el it ia n i n i d il a k u k a n pa da a k hi r ta h u n 20 05 sa m pa i d en ga n a k hi r ta hu n 20 06 d i p r o pi ns i Ac e h da n k e pul a ua n N ia s p r o pi ns i Su ma t era Uta ra . Wl a ya h Ka jia n Ace h t e rd ir i da ri Ace h ba gi a n uta ra ya ng di pusa tk a n d i k ota Si gl i ), Ac e h ba gia n t en ga h di pusa tk a n di Ta k e ng o n da n Ac e h ba g ia n s el a ta n di pusa t k a n di Ta pa k tua n (Ga m ba r- 2a ).

Gam b ar 2b . P e ta W il aya h Kaj ian Bag ian Nia s

4

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

W il a ya h k a j ia n k e pu l a ua n N i a s di pusa tk a n d i i bu k ota k a b upa t e n Gun u ng Si tol i ( Ga m ba r - 2b ). P en gu m pul a n da ta dil a k uk a n m el a l ui m e dia l ok a k a rya ya n g dis el e ng ga ra k a n di e mpa t k ota k a bu pa t en ya i tu Gu nu ng S it ol i ( N ia s) , Si gl i (Ac eh ba g ia n ut a ra ), Ta k eu ng o n (Ace h ba g ia n t e n ga h, da n Ta pa k t u a n (a ce h ba gia n s el a ta n) . L ok a k a rya di Gu nu n g Si tol i (N ia s) diha di r i 17 ora n g ma sya ra k a t k o r ba n ya n g t er di r i da r i 7 o ra n g da ri Ka bu pa t e n N ia s S el a t a n da n 1 0 o ra n g a sa l Ka b upa t e n N i a s. L ok a k a rya di k o ta Si gl i d iha di ri ol e h 28 o ra ng ya ng t er di r i da r i 7 ora n g da r i Ba n da Ac eh , 6 o ra ng da r i k a bu pa t en P id i e, ma si n g - ma si ng 4 ora n g da r i Ka b upa t e n Ac eh B esa r, Ka bu pa t e n Ac eh U t a ra , k a bu pa t e n Ka bu pa t e n Ac e h T i mu r, da n Ac eh J eu m pa , da n 3 o ra ng d a ri S a ba n g ( P ul a u W eh ). L ok a k a rya di k ota Ta pa k t ua n , diha di r i ol e h 2 0 o ra ng ya n g b e ra sa l da r i Ace h T e ng a h (5 ora n g), B e n e r M e ria h ( 4 ora n g), Ac e h T e ng ga ra (3 ora n g), Ga yo L ue s ( 3 o ra ng) , A c e h Ti mu r (3 o ra n g) da n Ac e h Ta mia n g (4 o ra ng) . Da ta ha sil k o ns ul t a si pu bl ik dik u m pul k a n m el a l u i p ro s es disk usi k el om po k s ec a ra t era ra h (f oc us gro u p d is cu s io n). P ros es di sk usi k el om p ok di pa nd u d en ga n 3 ( ti ga ) p e rta ny a a n k unc i, ya i tu P e r ta m a : a nc a ma n a pa ya n g akan m u nc ul s et el a h r ek o ns t ruk s i b e ra k h ir s e ba ga i r e s ik o ya ng t ida k t er hi n da rk a n da ri p ro ses r ek o nst ruk si ? Me n ga pa ha l it u p e n ti ng ? da n d i l ok a si ma na a nc a ma n t er se bu t m em il ik i p el ua ng ya ng ti ng gi ? K ed ua : s e ba ga i ma sya ra k a t k o rb a n , ti nda k a n a pa ya n g a k a n A n da l a k uk a n u nt uk m e n gu ra ng i r esik o - r esik o ya ng t i da k t er hi n da rk a n t ers e b ut ? K e ti ga : s e b a ga i ma sya ra k a t k or ba n , a pa sa ja usul a n An da k e pa da p em e r in ta h pusa t ma u pu n da e ra h a ga r r esik o - r esik o ya ng t i da k t er hi n da rk a n t ers e b ut da pa t dik u ra n gi da n dik e nd a l ik a n? Ka j ia n t e rha da p a s p ek a s p ek r ek o ns t ruk s i i nf ra s t ru k tu r p e r muk i ma n di pil ih da r i ha s il a na l is is s it ua si (sit u at io n a n a l ys is) ya n g dil a k uk a n se b el u m p el a k sa na a n k on sul ta si pu bl ik . Ana l isis s it ua si m e ng h a sil k a n 6 ( e na m ) a sp ek r ek o nst r uk si ya ng di nil a i str a t e gis ya itu (1) r e k o ns tr uk si

p er u ma ha n, (2) p en g el ol a a n sa mpa h, (3) p e m ba ngu na n ja l a n da n p ra sa ra na (4) k eg ia ta n p e r ta ni a n, ( 5) k eg ia ta n p er ik a na n, da n (6 ) k e gi a ta n p er hu ta na n . S e ba n ya k 3 (t iga ) da r i 6 ( e na m ) a s p ek t ers e b ut , t e rk a i t d en ga n r ek o ns t ruk s i in f ra st r uk tu r p e r m uk i ma n ya i tu r ek o ns t ruk s i p er uma h a n, p e m b e rsiha n sa m pa h ts u na m i, d a n r ek on st ruk s i ja l a n da n p ra sa ra n a pu bl ik l a in n ya . Ha sil d isk u si d ira n g k um da l a m ma t r ik ya ng m e n j el a sk a n hu bu n ga n a nta ra k eg ia ta n r ek o ns tr uk si d en ga n k e ti ga to p ik dis k us i. Ana l isis da ta dil a k u k a n d e n ga n m et od e a na l isis i isi ( co nte n t a nal ys is ) t er ha da p ma t e r i ha s i l disk usi . U ns ur uns u r ya n g m e nc e rm i nk a n k ek ua t i r a n ma u pu n ha ra pa n ma sya ra k a t k o r ba n t en ta ng ma sa d epa n l in gk u n ga n hi du p da n su m b e rda ya a l a m, di i de n ti fik a si da n dik um pul k a n . S el a in itu , d ik e na l i pul a u ns ur - u nsu r ga ga sa n da n sol i da ri ta s ya ng t e rc e r mi n da l a m sa ra n upa ya mi ti ga si da mpa k . Ana l is is k e t ers e d i a a n da n k e b utu ha n t ek n ol o gi di ja ba rk a n da ri u ns ur u nsu r a nca ma n k e gia ta n r ek o ns t ruk si. S el a n jut n ya , ha sil id e n ti fik a s i da mpa k l i n gk u nga n hid up da n su m b e rda ya alam di p e rk i ra k a n (pre d ict e d) t in gk a t k e p e nt in ga n da m pa k nya ( de gr ee o f i mpa ct s i q n i fi ca nc e ). Uns ur- u nsu r ya n g di gu na k a n un tuk m e mp e rk ir a k a n ( pre d i ct io n ) ti ngk a t pe n ti n g nya da mpa k l i ngk u n ga n hid up da n su m b e rda ya alam m e ng gu na k a n 7 ( tu ju h) u nsu r da m pa k p e nt in g ya ng d it e ta pk a n da l a m K ep ut usa n M e nt e r i L i ngk u nga n Hi du p no n o r 05 6 ta hu n 1 994 t en ta ng p e d oma n m e ng e na i uk u ra n da mp a k p en ti n g ( KL H , 200 4) . K etu ju h u ns u r da mpa k p e n ti n g t ers e b ut a da l a h (i) ju m l a h ma nus ia t erk e na d a m pa k , ( ii ) l ua s s e ba ra n da m pa k , (i ii) l a ma nya da m pa k b e rl a ngs un g, (i v) i nt e n sita s da m pa k , (v) ba nya k nya k o mp o n e n l i n gk u nga n l a i n ya n g t e r k e na da m pa k , (v i) si fa t k umul a ti f da mpa k , da n ( vi i) b e r ba l ik a ta u t ida k b e r ba l ik nya da m pa k . Da l a m m e n e ta pk a n uk u ra n da m pa k p e nt in g di gu na k a n sk a l a =1 (t ida k p e nt in g), sk a l a =2 k ura n g p e nt in g, sk a l a =3 ( p e nt i ng) , da n sk a l a =4 (sa nga t p e nt in g). Ha sil p e nil a ia n t i ngk a t p e nt in g da m pa k d il a k uk a n t e rha da p

5

k e tuj uh u nsu r , da n ha sil n ya di ra ta ra ta k a n . S el a i n ti ngk a t k e p e nt in ga n da m pa k l i ngk u nga n , d ip r e dik s i p ul a b ob o t d a m pa k k e g ia ta n t e rha da p l in gk u n ga n . Bo b ot d a mpa k k e gia ta n m em p e rt i mba n gk a n ta ha pa n p r os es t er ja d i nya da m pa k da ri m ul a i pr im e r sa m pa i d e nga n t e r ti e r da n da m pa k a k hi r. P e m b er ia n n il a in ya di da sa rk a n a ngk a p r op o rsi n il a i sk a l a da m pa k k e gia ta n t e rha da p t ota l sk a l a ya n g di t eta pk a n. Da l a m ha l in i sk a l a da m pa k di t eta pk a n a da l a h sk a l a =1 sa mpa i d en ga n sk a l a =4 s e hi ng ga to ta l sk a l a da m pa k a da l a h 1+ 2+ 3+ 4 = 10 . P en a r ik a n k esi m pul a n ha s il k on sul ta si p ubl ik d il a k uk a n s eca ra a na l i tik ma u pu n si n t et ik t e rha da p ha s il p er hi tu n ga n . B e sa r nya da mpa k l in gk u n ga n h id up da n sum b e rd a ya a l a m (DL H- SA) a da l a h ha s il p e rk a l ia n a n ta ra b ob o t da m pa k k e gia t a n ( Bk ) d e nga n sk a l a nil a i p e n ti n g l i ngk u nga n (N pl ). N il a i pa l i n g b esa r m e nc e rm i nk a n b esa r da n t i ngk a t p e nt i ng n ya da m pa k k e gia ta n r ek o ns t ru k si t er ha da p l in gk u n ga n h id u p da n s um b e rda ta a l a m . HAS IL DA N P E MB A HA S A N M od el A nal i si s Hip o te si s

D a mp ak

Po t en si al

Mod el a na l i sis da m pa k p o te ns ia l ya n g disa jik a n pa da Ga m ba r - 3 a da l a h mo d el j e ja ri n g d a mpa k ( i mpa ct net w or k) . M o d el t er se bu t di ba n gu n b e rda sa rk a n ha s il di sk us i da n k on sul ta si p u bl ik ya ng d ira n gk u m pa da L a mp i ra n- 1 . M od el t e rs e bu t m e nj el a sk a n a l ira n p ro se s t im b ul nya da m pa k k e gia ta n t e rh a da p l i ngk un ga n da n s um b e r da ya a l a m. Pa da m od el t ers e b ut , r ek o nst ruk si i nf ra s tr uk t u r p er m uk i ma n m el i pu ti r ek o nst ruk si p er u ma ha n, p e m be r siha n sa mpa h tsu na mi, da n r ek on st ruk s i ja l a n s er ta pr a sa r a na l a in . R ek o nst ru k si p e ru ma ha n d i ba g i m e nja di 6 ( e na m) k eg i a ta n pok ok ya itu (i) p e n ga da a n l a ha n, (i i) p e n y ed ia a n k a yu k o ns t ruk s i, ( ii i) p e ny ed ia a n pa si r, ba tu, k e r ik il a ta u ba h a n ga l ia n - C, (iv ) k on st ruk s i da n dis t ri bus i k ep e m il ik a n ru ma h , ( v) p e ny e dia a n p ra sa ra na da n

sa ra na a i r b ers ih d a n sa ni ta si , (vi ) p e ngh u nia n ru ma h se sua i d e n ga n dis t ri bus i k e p em il ik a n r uma h. P em b e rs iha n sa m pa h ts u na m i d i ba g i m e nja di 2 ( dua ) k eg i a ta n p ok ok ya it u (i) p e n e ta pa n l ok a si T e mpa t P em b ua nga n Sa m pa h Tsu na mi ( TP S T), da n ( ii) p em b ua n ga n a ta u p e ng i sia n TP S T. R ek on st ruk s i ja l a n da n p ra sa ra na l a in di ba gi m e n ja d i 2 (d ua ) k eg ia t a n pok ok ya itu ( i) pe n e ta pa n l ok a s i ja l a n, da n (i i) p e n ga da a n ba ha n & k o ns t ruk s i ja l a n s e r ta pra s a ra na l a in ny a . Da m pa k po t e nsia l hi po t es is a da l a h po t e nsi t er ja d i nya i n t er a k si a nt a ra k om po n e n k e gia ta n r ek o ns t r uk si d e nga n k om p on e n l in gk u n ga n h idu p da n sum b e rd a ya a l a m. S e b a ga i ma na t e r t era pa da G a m ba r - 3 , k es e pul u h k eg ia ta n r ek o ns t ruk s i p e r m uk i ma n , da pa t b e ri n t era k si d e n ga n 8 ( d el a pa n) k om p on e n l in gk u n ga n h idu p da n sum b e rd a ya a l a m ya it u (i) l i ngk un ga n sosia l , (i i) su m b e rda y a a l a m k a yu , (i ii) sum b e rd a ya alam ba ha n ga l ia n gol on ga n - C, ( iv) sa r a na ru ma h, ( v) ta pa k ru ma h , (vi ) s um b e rda ya a i r, (v ii ) k es eh a ta n ma sya ra k a t da n (v ii i) ek on o mi ma sya ra k a t. In t e ra k si a nta ra k om p on e n k eg ia ta n r e k on st ruk s i da pa t b e rsi fa t l a n gs un g da n ti da k l a ngs u ng , da pa t m e n er us a ta u se sa a t , da pa t m e nca k u p wil a ya h ya ng b e rs ifa t l ok a l a ta u l i nta s w il a ya h . I nt e ns ita s da mpa k da pa t r e nda h a ta u sa n ga t ti n gg i s e p e rt i ba nj i r ya n g d a ta ng s ec a ra ti ba ti ba da n sa n ga t c epa t. Da m pa k ya n g ti m bul da pa t t erk e na pa da s e d ik i t k om po n e n l in gsu n ga n a ta u m e nc a pa i ju ml a h ya ng b esa r, da pa t t e ra k u mu l a si, da n ba hk a n da m pa k nya ti da k da pa t t er ba l ik k a n se p e rt i su m b er da ya ba ha n ga l ia n gol on ga n C , su m b e rda ya a i r , da n k e p em il ik a n l a ha n . Ak hi r da ri p ro s es - p r os es i nt e ra k s i t ers e b ut a da l a h t im bul nya da m pa k po t e nsia l hi p ot e tis ya ng b er u pa ba nj i r, l on gs or , da n me n yus u tn ya su m b er a i r ba k u ba gi k e p e rl ua n air mi n um , in dus t ri , da n p e r ta nia n. S el a i n da m pa k ya n g b ers i fa t fis ik , t e r da pa t pul a da m pa k y a n g b e rsi fa t k o n fl ik s os ia l . K ed ua da m pa k f isik da n n o n fis ik t ers e b ut akan b e rm ua ra pa da b e rk u ra ng n ya n il a i - n il a i k e s eja h t e ra a n ma sya ra k a t.

6

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

Un su r K eg i at an

D am p ak Pr im e r

D am p ak Seku n d er

D am p ak Te rt i er

REKONSTRUKSI PERUMAHAN

Pengadaan Lahan

Manipulasi Surat Tanah

Penyediaan Kayu

Pembalakan Kayu Meningkat

Penyediaan Pasir, Batu, Kerikil

Kerusakan Bentang Alam

Kerusakan DAS

Konstruksi Distribusi Rumah

Perbedaan Mutu Rumah

Kecemburuan penerima rumah

Kesenjangan Mutu PS

Lingkungan Hunian tidak Sehat

&

Penyediaan Sarana Air Bersih & Sanitasi Penghunian Rumah

Penetapan Lokasi TPST Pembuangan Sampah Tsunami

Banjir, Longsor, Sumber Air Menyusut

Konflik Sosial

Keamanan Terganggu

Kesejahteraan Masyarakat Berkurang

Mendekati Lokasi Banjir Akses ke tempat Kerja Jauh

PEMBERSIHAN SAMPAH TSUNAMI

Konflik dg Aparat

Peluang Kerja Tambahan Berkurang

Kerabat & Etnis Terpisah

Keutuhan Sosial Terganggu

Manipulasi Surat Tanah Pencemaran Tanah & Sumber Air

Konflik dg Aparat Lingkungan Hunian tidak Sehat

REKONSTRUKSI JALAN & INFRA LAINNYA Keresahan Pemilik Lahan Penetapan Lokasi Jalan Pengadaan Bahan & Konstruksi Jalan

Mendekati Lokasi Banjir Akses Ke Hutan Semakin Mudah

Jalan Cepat Rusak

Perekonomian Terganggu

Pembalakan Hutan Meningkat

Gam b ar 3 . Bag an A li r P ro s e s D am p ak R ek on stru k si P e r m u ki man T erh ad ap Lin gk u n gan Hid u p d an Su mb e rd ay a Ala m Ol eh k a r e na i tu, a pa bil a p ot e ns i

7

b e rk u ra ng n ya k e s eja h t era a n in i t i da k di p e rhi tu n gk a n ke da l a m ha s il p er hi tu n ga n ma n fa a t r e k on st ruk s i, n il a i ma nfa a t ya ng d ida pa t da r i p e rh it u nga n a wa l ma sih b e rs ifa t s e mu. I nt e r na l isa si da m pa k da m pa k n e ga t if k e da l a m a na l is is k el a ya k a n r ek on st ruk s i b e rs ifa t str a t e gis k a r e na ma m pu m e m p e rta ja m ha sil a na l is is k el a ya k a n r ek o ns t ruk s i di ti nja u da ri a s p ek l i ngk u nga n, s osia l da n ek o no mi s e rta bu d a ya . Pr ed i k si d a mp ak Pe rmu k im a n

R ek o ns t ru ks i

Ha sil p erk i ra a n (pre d i ct io n) ti ngk a t p en ti n g nya d a mpa k p ot e ns ia l (pot e nt ial l y i m pa ct s i q n if i ca nc e) da r i ma si n g ma si ng k o m po n e n k eg ia ta n t er ha da p k o m po n e n l in gk u n ga n h i du p da n s um b e r da ya a l a m d i ra ngk um pa da Ta b el 1. Ha s il a na l is is t er s eb ut m e ng in dik a sik a n ba hwa 3 (t iga ) k om p on e n k e gia ta n r ek on st ruk s i ya n g ha r us d ik en da l i k a n p el a k sa na a n n ya a da l a h k e gia ta n p e n ghu n ia n r uma h, k e gia ta n p e n ga da a n ba ha n ga l ia n - C un tuk k o ns t ruk s i d a n p e m bua nga n sa m pa h Ts u na m i. Dit i nja u da ri aspek k eg ia ta n r ek o ns t ruk s i, isu p en t in g p e r ta ma da ri k e gia ta n p e ngh u nia n r uma h a da l a h t er pi sa h nya k el ua r ga da n sa na k fa mil i se rta k era ba t da n e t nis . T er p isa h nya k e ra ba t da n et n is, b e r hu bu nga n d e nga n k on fl i k sos ia l ya ng mu ngk i n t im b ul a k i ba t k et ida k sa ma a n p e rs e ps i da n k e bia sa a n . S el a i n it u, k e mu ngk i na n Tab e l 1 .

m e nda pa t l ok a si ya ng s ema k i n b ur uk da r i k o n dis i s e bel um n ya ya it u s ema k i n ja uh ja ra k nya k e t em pa t k er ja , a da l a h isu p e n ti ng k ed ua da ri k eg ia ta n p e ngh u nia n ru m a h . P er um a ha n ya n g l ok a si nya t e rl e ta k di da e ra h ra wa n ba nj i r m e nja di is u p e nt i ng k et iga da ri k e gia ta n p en gh un ia n r uma h. T e m pa t k e rja b er hu bu n ga n d e nga n p e n da pa ta n ta m ba ha n , s e da ngk a n l ok a si ra wa n ba nj i r b e r hu bu n ga n d e nga n p e ngu ra n ga n p e n da pa t a n a k i ba t s a n ita si bu ru k ya n g b era k i ba t pa da k es eha ta n p e ngh u ni nya . K edua n ya b e r p e nga ru h pa da k es eja ht e ra a n ma sya ra k a t p e ngh u ni p er mu k i ma n ba ru. Ada nya k on fl i k so sia l b e r p e nga ru h pa da k ea ma na n da n a k h i r nya b e r p en ga ruh pa da pa da k es e ja h t ea a n ma s ya ra k a t . Isu t ers e b ut m e ru pa k a n isu s osia l ya n g k e ja d ia n n ya da pa t mul a i d ira sa k a n se t el a h k o r ba n m e n e mpa ti ru ma h ba nt ua n, da n is u t e rs e bu t k em un gk i na n a k a n b erl a n gsu n g t e ru s s el a ma m e r ek a m e ngh u ni t e m pa t ba ru nya . Isu p e nt i ng k e gi a ta n p e nga da a n ba ha n ga l ia n - C u n t uk re k o ns tr uk si a da l a h k er usa k a n b e nta n g a l a m ya n g b e rda m pa k pa da k e rusa k a n Da e ra h Al i ra n Su nga i ( DA S). S um b e rda ya ba ha n ga l ia n - C , k hus us nya ya n g t e rl eta k di da ra ta n, t e r ma s uk k a t eg or i sum b e rd a ya ta k t e r ba ruk a n (non re ne wa bl e s o ur ce) . P en ga r uh k e ru sa k a n DAS a k i ba t ha b is nya b a ha n ga l ia n - C da pa t m el a mpa ui ba ta s a dm i nis t ra si k a bu pa t en .

Matr ik Pr ed ik si Da mp ak K e giat an R ekon s tru k s i T erh ad ap Lin gku n gan H i d u p d an Su mb erd ay a A la m

Lingkungan & Sumberdaya Alam

Komponen Kegiatan Rekonstruksi beserta bobotnya (Bk) A-1 (8.16)

A-2 (8.16)

A-3 (8.16)

A-4 (8.16)

A-5 (13.61)

A-6 (13.61)

B-1 (8.16)

B-2 (13.61)

C-1 (10.20)

C-2 (8.16)

Total Dampak (DLH-SA)

1. Sosial

2.71

0.00

0.00

3.14

0.00

2.43

2.71

0.00

2.71

0.00

130.71

2. Kayu Hutan

0.00

3.14

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

25.66

3. Bahan Galian-C

0.00

0.00

2.29

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

3.00

43.15

4. Sarana Rumah

0.00

0.00

0.00

0.00

2.43

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

33.04

5. Tapak rumah

0.00

0.00

2.71

0.00

0.00

2.86

0.00

0.00

0.00

0.00

61.03

6. Sumberdaya air

0.00

3.43

3.14

0.00

0.00

0.00

0.00

2.86

0.00

3.14

118.17

7. Kesehatan Masy

0.00

0.00

0.00

0.00

1.86

0.00

0.00

3.29

0.00

0.00

69.97

8. Ekonomi Masy

0.00

0.00

0.00

0.00

0.00

2.00

0.00

0.00

2.57

0.00

53.45

8

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

Total

22.16

53.64

66.47

25.66

58.31

99.13

22.16

83.58

53.94

50.15

Catatan: A-1: Peng. Lahan, A-2: Peny. Kayu, A-3: Peny. Pasir, Batu, A -4: Konstr & Distr Rumah, A -5:Peny.PS AB-PLP, A6:P.hunian Rumah, B -1:Pentap lokasi TPST, B-2:Pemb. sampah tsunami, C -1: Penetapan lokasi jalan, C -2: Peny. Bhn.& Konstr. Jalan.

Ol eh k a r e na itu , k e r usa k a n DA S a k a n m em p e ng a r uhi f un gsi n ya s e ba ga i p e ng e nda l i a l ir a n p e r muk a a n (r u n -o f f) da n p e ny im pa n air ba k u u n tuk k e p erl ua n p e r muk ima n, i ndu st ri da n p er ta nia n . A pa bil a ha l t e rs e bu t t e r ja d i, fr ek u e nsi t e rja di ny a b a nj i r da n l o ns or a k a n s ema k i n m e ni n gk a t da r i wa k tu k e wa k t u. D em ik i a n pu l a v ol u m e ba nj i r da n s ed i m en ya n g t e r b a wa a l i ra n k eh il i r a k a n s e ma k i n b esa r p ul a . Su m b er sum b e r p e ny im pa n a ir a k a n k ehil a n ga n pa sok a n a i r ma suk s e hi ng ga c a da nga n a ir ba k u m en yus ut da n sua tu sa a t a k a n m e ng e ri n g sa ma s ek a l i. I su i ni t e r ja d i pa da ta ha p pa sc a r ek on st ruk s i da n k e ja d ia n n ya a k a n b e rl a ngs un g t e rus da r i s eja k D AS mul a i ru sa k . Isu p e n ti n g da ri k eg ia t a n p em b ua nga n sa m pa h tsu na mi a da l a h k e mu ngk i na n t e rja di nya p enc e ma ra n sum b e r a i r da n ta na h p ek a ra n ga n s e rta l a ha n- l a h a n p e r ta n ia n ya n g p ro duk ti f. P en c ema ra n t e rha da p su m b e r a ir da n l a ha n p ek a ra n ga n da p a t m e ny e ba bk a n m em b ur uk nya k ua l i ta s l i n gk u nga n p er m uk i ma n s ehi n gga k es eha ta n p e ngh u ni nya pu n m e nja di t era nca m . Me nu r un n ya k e s eha ta n akan m e ny e ba bk a n p e nu ru n a n p ro duk ti fi ta s ma s ya ra k a t u nt uk m e m p e rol eh p e nda pa ta n . P e nu ru na n p e n da pa ta n usa ha da n m e ni ngk a t nya p e ng el ua ra n un tuk k es e ha ta n a k a n m en i m bul k a n p e nu ru na n k e s eja h t e ra a n ma s ya ra k a t . Dit i nja u da r i a sp ek l i n gk u n ga n hid up da n su m b er da ya a l a m, t e r da pa t 3 (ti ga ) k om p on e n p e nt i ng l i ngk un ga n hid up da n su m b e rda ya a l a m ya n g ha rus m e nda pa tk a n p e rl i n du nga n s ec a ra l e b ih ba i k . K o mp o n e n l in k un ga n t e rs e bu t a da l a h k o mp o n e n l i ngk u nga n sos ia l , k om p on e n s um b e r d a ya a i r, da n k om p on e n k es eha ta n m a sya ra k a t. Isu isu p e n ti n g a s p ek l i ngk un ga n s osia l a da l a h tia d a nya s e rt if ik a t k e p em il ik a n ta na h , k e c e m bu rua n sos ia l k a r e na t e rk a i t d e n ga n k ua l ita s ru ma h ba nt ua n, da n t er pisa h nya sa na k k el ua r ga da n k era ba t. Isu p e nt i ng da ri k o mp o n e n sum b e rd a ya a i r a da l a h k e mu n gk i na n

m e ni ngk a t nya p e m ba l a k a n k a yu, k e ru sa k a n su m b er da ya p e ng ha sil ba ha n ga l ia n - C , p e nc e ma ra n t er ha da p su m b e r a ir ba k u a i r mi nu m da n p e nc e ma ra n l a ha n p ek a ra n ga n s e r ta l a ha n p e r ta n ia n. Isu p e nt i ng da ri k o mp o n e n k es eh a ta n ma sya ra k a t a da l a h l a ngk a n ya sa ra na da n p ra sa ra na a i r b e rs ih da n sa n ita s i l i n gk u n ga n , sisa s a m pa h tsu na mi ya ng b e r ca mp u r d en ga n sa m pa h o rga n ik , da n ti m bul nya g ena n ga n air di l ok a s i l ok a s i p er m uk i ma n ba ru . Ko m po n e n k eg ia ta n ma up u n k om p on e n l i ngk u n ga n da n su m b er da ya a ir ya ng nil a i da m pa k to ta l nya l e b ih k ec il da r i k e ti ga k om p on e n ya ng dis e bu tk a n p e rta ma k a l i, t eta p h a r us m e nda pa t p e rha t ia n s e b esa r n il a i da m pa k t ota l n ya . Ol eh k a r e na i tu, ur uta n p r io r ita s p e na n ga nn ya m e ng ik ut i u ru ta n b esa r nya n il a i da m pa k t ota l ya n g di p e rol e h. Isu -I su Pe n ti ng Pe rmu k im a n

Re k o ns t ru k s i

Ma sya ra k a t k o r ba n, pa da da sa r n ya b e rha ra p a ga r p r os es r eha bil ita si da n r ek o ns t ruk s i da pa t t e rl a k sa na d e nga n ce pa t , da n ha s il n ya ma m p u m e ni ngk a tk a n k es eja h t era a n s ek u ra n g k ura n gn ya sa ma a ta u ba hk a n da pa t l e bi h ba ik da ri k ea d a a n s e b el u m t er ja d i nya b e nca na . N a mu n, m e r ek a h a rus pul a m e nya da r i a da nya r esik o - r esik o r ek o ns t ruk s i ya ng b e rsi fa t k um ul a t if t er ha da p l i ngk u n ga n h id u p da n sum b e rd a ya alam. S el a i n i tu, ma sya ra k a t k or ba n a k a n m e ma n fa a tk a n ha sil - ha s il r ek o ns t ruk si, da n pa da sa a t ya n g sa ma a k a n m e nja di p e n er i ma da m pa k l a n gsu n g da ri r esik o - r esik o t ers e b ut . Ka ta da n f ra sa k u nci ya n g u mu m da n s e na n tia sa t era n gk a t pa da s e tia p pr os es d isk us i da n k o nsul ta s i p u bl ik d i e mpa t wil a ya h d i Ac eh da n N ia s a da l a h, “ b enc a na ba ru ,” “ r es ik o ta k t er hi n da rk a n da ri r e k on st ruk s i, ” da n

9

Tab e l - 2 M atr ik Di st rib u s i Da m p ak R ekon st ru k si Pe rm u ki ma n b erb a s i s W ilaya h K aji an Bagian Wilayah Kajian Aceh Aceh Utara Tengah

Bobot Dampak (Bk)

Aceh Selatan

Total Dampak (DLH-SA)

Nias

% Sektor

% Total

1. Pengadaan Lahan

8.16

2.71

2.71

0.00

0.00

44.31

5.6%

3.6%

2. Penyediaan Kayu 3. Pengadaan Batu, pasir, kerikil 4. Konstruksi & Distribusi Rumah 5. Penyediaan Sarana AB PLP

8.16

0.00

0.00

6.57

6.57

107.29

13.6%

8.6%

8.16

8.14

8.14

0.00

8.14

199.42

25.2%

16.0%

8.16

0.00

0.00

0.00

3.14

25.66

3.2%

2.1%

13.61

4.29

4.29

0.00

0.00

116.62

14.7%

9.4%

13.61

14.57

7.29

0.00

0.00

297.38

37.6%

23.9%

59.86

29.71

15.14

13.86

17.86

790.67

100.0%

63.5%

1. Penetapan Lokati TPST

8.16

0.00

2.71

0.00

0.00

22.16

11.7%

1.8%

2. Pembuangan Sampah

13.61

0.00

6.14

0.00

6.14

167.15

88.3%

13.4%

21.77

0.00

2.71

0.00

6.14

189.31

100.0%

15.2%

10.20

10.57

10.57

0.00

0.00

215.74

81.1%

17.3%

8.16

0.00

0.00

0.00

6.14

50.15

18.9%

4.0%

Sub Total-C

18.37

10.57

10.57

0.00

6.14

265.89

100.0%

21.3%

Total A+B+C

100.00

40.29

41.86

6.57

30.14

1245.87

33.9%

35.2%

5.5%

25.4%

Kegiatan A. Rekonstruksi Perumahan

6. Penghunian Rumah Sub Total-A B. Pembersihan Sampah Tsunami

Sub Total-B C. Rekonstruksi Jalan 1. Penetapan Lokasi Jalan 2. Pengadaan Bahan Konstruksi

Bobot (%)

“p ot r e t l a i n n ya ya ng m e na k ut k a n pa da pa sca - r ek o ns t ruk s i” . Ka ta da n f ra sa k a ta t e rs e but m e nc er m ink a n k ek ua ti ra n a ta u a nc a ma n a pa bil a p r os es r eha b il i ta si da n r ek on st ruk s i t ida k seca ra di n i m e m p er h a tik a n ma sa l a h ma sa l a h l i ngk un ga n hi du p da n sum b e rd a ya alam. S e m e nta ra i tu , ti m bul nya m a sa l a h t id a k ha nya t e r ja d i pa da ta ha p k o ns t ruk s i sa ja m el a i nk a n da pa t b e rl a ngs u ng sa m pa i s et el a h r ek o ns t ruk s i ya ng di r e nc a na k a n b e ra k h ir pa da p er t e ng a ha n ta h un 20 09 . Da m pa k da m pa k n e g a ti f ya n g t e rja d i sel a ma ma sa p em a nfa a ta n ha s il r ek o ns t ruk s i si fa t nya m e n e rus, seh i ng ga m en ja di s e sua tu ha l ya n g sa n ga t m en gk a wa t i r k a n ma sya ra k a t k or ba n . Ha sil a na l isi s da m pa k k e gia ta n r ek o ns t ruk s i p e muk ima n t e rha da p l in gk u n ga n h id up da n sum b e rd a ya a l a m b e rda sa rk a n p e m ba g i a n wil a ya h k a jia n pa da Ta b el - 2 .

Dit i nja u da ri a s p ek r ek on st ruk s i p er m uk i ma n, k o m po n e n k eg ia ta n ya n g m em e rl uk a n p er ha t ia n l e b ih b esa r, b e rt ur ut t ur ut adalah k o m po n e n p e ngh u nia n ru ma h, k om po n e n p e n eta pa n l ok a s i ja l a n da n p ra sa ra na l a in s e rta k o m p o n e n p e nga da a n ba ha n ga l ia n C. Isu - is u p e n ghu n ia n ru ma h dia ngk a t ol eh ma sya ra k a t k o r ba n d i k e pul a ua n N ia s. Is u - isu p e n eta pa n l ok a si ja l a n da n p ra sa r a na l a in d ia ngk a t ol eh ma sya ra k a t k or b a n di k e p ul a ua n N ia s da n Ac e h ba gia n uta ra . Is u p e nga da a n ba ha n ga l ia n gol o nga n C dia ngk a t ol eh ma sya ra k a t k o r ba n d i k e pul a ua n N ia s, Ac eh ba g ia n uta ra da n Ace h ba gia n s el a ta n . D it i nja u da ri ba nya k nya k o m po n e n k e gia ta n , t e rda pa t 7 (t uj uh) da ri 10 (s e pul u h) k om p on e n k e gia ta n r e k o ns tr uk si a ta u 70 % to ta l ya n g d i nil a i da p a t m e n ga n ca m k e b e rl a nju ta n l i n gk u nga n da n sum b e rd a ya a l a m Ac eh ba g ia n u ta ra .

10

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

Di k e pul a ua n N ia s d a n Ac e h ba g ia n sel a ta n ma si n g ma s i ng 5 (l i ma ) da ri 10 (se pul uh) komponen k e gia ta n r ek o ns t ruk s i a ta u 5 0 % di nil a i da pa t m e nga nca m k e b erl a n j uta n l i n gk u nga n da n s um b e r da ya a l a m . Isu -I su S p e si fi k W il ay ah Kep u la ua n NI A S Da m pa k n e ga t if p e n ga da a n ba ha n ba k u da pa t s ec a ra m uda h d ia ma ti dil a pa nga n. G e mpa di N ia s, t el a h m e ni m bul k a n l o ns o ra n t eb i ng pa da a na k a na k su nga i s ehi n gga a l u r nya m e n ja d i l e bi h s e m pi t. Ba nj ir t e rja di s et el a h seha r ia n hu ja n t e ru s m e n er us, t eta p i se t el a h g em pa , ba n ji r da pa t t e r ja d i se t el a h hu ja n s el a m a 4 ja m . I n t en si ta s p e n eba n ga n p oh o n ya n g s ema k i n t i ng gi un tuk p en ga da a n b a ha n k on st ruk s i ru ma h di duga m e nja d i p e ny e ba b l a i n t er ja d i nya ba nj ir pa sc a g e m pa . S eo ra ng tok oh ma sy a ra k a t da r i Gun u ngs it ol i m e n gu ta ra k a n ba h wa ma sya ra k a t m e m ba t a l k a n nia tn ya m em ba n gu n r uma h s e nd ir i d e ng a n a l a sa n ta k ut k eh il a nga n p el ua ng m e nda pa t k a n ru ma h ba nt ua n. Ha l i ni t er ja d i k a r e na b el u m a da p ema ha ma n ya n g sa m a m e ng e na i k ri t e ria k or ba n ya n g akan m en da pa t ba nt ua n r ek o ns t ruk s i da n r e ha b il ita si . An gg ota ma s ya ra k a t da r i T el uk Da l a m b e r p e nda pa t ba hwa sa n ga t sul it m em ba n gu n ta n pa m e r usa k l i ngk u n ga n , misa l nya : m em ba n gu n ja l a n p e rl u m e ng ga l i pa si r da n ba tu da ri t e bi ng ja l a n . Su a tu sa a t t e rja di l on gs or di sek ita r b ek a s ga l ia n. M u nc ul ma sa l a h ba ru . D ia b er p e n da pa t p e nt i ng nya m em il ik i t ek nik te k nik p e nga da a n ba ha n ba k u ya n g ra ma h l in gk u n ga n a ga r ti da k m e m buk a b e nc a n a ba r u. Ace h B ag i a n Ba g ia n Ut a ra Be b e ra pa p es e rta di sk us i k el om po k , m e nya ta k a n ba h wa ma sa l a h l in gk u n ga n h id up da n sum b e rd a ya a l a m suda h l a ma t e rj a d i d i wil a ya h pa nta i ti mu r da n u ta ra Ac eh . P em b uk a a n h uta n ba k a u ( ma n gr ov e ) d a n p e ni m bu na n l a ha n ba sa h u nt uk d ia l ih fu n gsik a n m e nja di k a wa sa n p e rm uk i ma n da n in dus t ri su da h b e rl a ng sun g l a ma .

Da r i s isi s os ia l t e ru n g k a p k o n di si p e ngh u ni t e nda da n ba ra k p en gu n gsi ya n g s e ma k i n bu ruk a k i ba t b el u m t ers e d ia n ya pe r uma h a n s e p e rt i ya ng di ja n jik a n . K el u ha n i ni p a l i ng u mu m dik e muk a k a n ma sya ra k a t t er ha da p l a m ba t nya pr os es r eha b il i ta si da n r ek o ns t ruk s i. Ma sya ra k a t ya ng ma s ih m em il ik i k el ua rga d i wil a ya h l a i n t er pa k sa ik u t m e n u mpa n g, m esk ip un sa da h ba h wa k e h a di ra n nya akan m e ng ga n gg u. K el a m ba t a n t er s e but t el a h m e ni m bu l k a n ba nya k ma sa l a h da ri ma sa l a h k es eha ta n, k e ti da k nya ma na n k el ua r ga hi ng ga k e t eg a nga n - k e t ega n ga n sosia l dia nt a ra p e ngu n gsi . Ma sya ra k a t di di k a w a sa n p esis i r pa nta i Ba ra t, m e ny o r ot i m en d esa k nya p em ba n gu na n ta ng gul p e nga ma n pa nt a i un tuk m e nc ega h ma su k nya a i r l a u t k e p er m uk i ma n da n l a ha n - l a ha n p ro duk s i sa a t pa sa n g ti n gg i. Ma sa l a h sos ia l l a i n ya ng ta k k a l a h p e nt in g a da l a h m a sa l a h ha k - ha k p e ngua sa a n da n k ep e m il ik a n a ta s ta na h ol eh ma sya ra k a t . D i S a ba ng , m isa l nya , t er ja d i k e ti da k j el a sa n k l a im a ta s ta na h un tuk l o k a si p e r uma h a n b a r u, k a r en a p e nga l ok a sia n nya t id a k b erl a n gsu n g seca ra pa rt isi pa t if . Di wil a ya h l a i n mu ncul k et e ga nga n - k e t ega nga n ba ru k a r e na a da nya di sk ri mi na ti f, ya k ni ba nt ua n r uma h ha nya di b e rik a n k e pa da k or ba n ts un a m i, s e da n gk a n ru ma h ru ma h ya ng ha ncu r k a r e na ge m pa b um i ti da k m e nda pa t ba n tua n. Ace h B ag i a n T e n gah Ba n ji r, L on gs or , m e nyus ut nya p er s ed ia a n a i r b e rs i h da n ma sa l a h ma sa l a h s osia l ya n g m e ny e r ta i nya , m er u pa k a n k ek ha wa ti ra n s e ba g ia n b esa r ma sya ra k a t A c e h ba g ia n t e n ga h . K ek ha wa ti ra n t e rs e bu t t e rk a i t d e n ga n m e ni ngk a t nya ek s pl o i ta si su m b e rda ya a l a m di k a wa sa n - k a wa sa n huta n d i wil a ya h da ta r a n t i ng gi Ac eh . S e ba ga i wil a ya h ya ng s el a ma b e r ta h un - ta h un b e ra da d i ba wa h a nca ma n k o n fl ik s er ta wil a ya h e k spl oi ta s i s um b e rda ya a l a m huta n ya ng i n t e nsi f, p e n ega k k a n h uk u m m er u pa k a n k e bu tu ha n m e nd esa k . Ek spl oi ta si hu ta n s e ca ra r es mi ol eh p e rusa ha a n - p e rus a ha a n p e m ega n g Ha k P e ng usa ha a n H uta n (H PH ), ba n ya k pul a m el i ba tk a n p el a k u - p el a k u ya ng ti da k m em il ik i ij i n (il e ga l ). S el a in

11

p em ba l a k k a n , k a wa sa n hu ta n di Ac e h juga m e ng a l a mi t ek a na n a k i ba t a l ih fu ngs i (k o n v er si) l a ha n hu ta n m e n ja d i l a ha n- l a h a n p e rk eb u na n. Mesk i pu n s uda h a da k e t e nt ua n ma sa mo ra to r iu m (j e da ) p en e ba n ga n k a yu da r i k a wa sa n - k a wa sa n h uta n Ac e h pa da ta hu n 20 00 , e k spl o ita si hu ta n t eta p b e rl a ng su ng l u a s da n i n t en s i f, ba hk a n sa m pa i k e l a h a n ya ng m e mil i k i k e mi ri n ga n l e b ih d a ri 45 d e ra ja t . Ma sya ra k a t k or ba n t i da k m e mu ngk i ri k e t erl i ba ta n a n gg ota ma sya ra k a t da l a m p e n eba n ga n - p e n e ba n ga n l ia r. N a m un d em ik ia n , k et e rl i ba ta n n ya ha nya se ba ga i t e na ga k a s a r sa ja , u n tuk m em e n uhi p en gh id upa n nya ya ng sul it . Ko n dis i ek o n o mi ya n g sul it d i da ta ra n ti ng gi Ac e h, ya n g di p e rb u ruk ol e h sit ua si k o n fl ik , t el a h m em p e rs e mp it pil iha n- pil i ha n u n t uk m em e nu hi p e ngh id upa n ny a . Ace h B ag i a n Se la t a n P em e n uha n k e bu tu ha n k a yu, pa s i r, ba tu, ta n a h l ia t, s e rta ca ra p em e n uha n nya m e nj a di is u u ta ma ma sya ra k a t Ac eh ba g ia n s el a ta n . S e p er ti ha l ny a ya ng t e rja di di a c e h ba g ia n t en ga h , p e m ba l a k k a n l ia r ( i ll eg al lo g g i n g) s uda h t e rja d i c uk u p m el ua s se b el u m tsu na mi . D e m ik ia n pul a ha l nya d en ga n p e na m ba nga n ga l ia n C (pa s i r, ba tu, d a n k e rik il ). M a sya ra k a t k o r ba n juga k ha wa t ir t e rha d a p k em u ngk in a n se ma k i n rusa k n ya b u k it buk it a k i ba t ek s pl o ita si b esa r b esa ra n t e r ha da p ba ha n ga l ia n C, k husus ny a un tuk p em ba n gu na n ja l a n. Mi t ig a si D a mp ak S t r a te g is Ka ta k u nc i m it iga s i da m pa k r ek o ns t ruk s i p er muk ima n A c eh - N ia s pa sca b e nc a na adalah p el i ba ta n ma sya ra k a t pa da p ro ses r ek o ns t ruk s i seca ra m e ny el u ru h. K e bi ja k a n i n i su da h m e nja di ba gia n da r i k e bi ja k a n r ek o ns t ruk s i. Usul a n m it iga s i ya ng b e rs ifa t op e ra s io na l a da l a h p em b ua ta n p eta ta pa k d a n p e n e ta pa n ha k k e p e mil ik a n l a ha n , p e nyus u na n p e do ma n k o nsul ta si pu bl i c, p e n e ta pa n l ok a s i T e mpa t P em r os esa n Ak h i r Sa m pa h pa da R e nca na Ta ta R ua n g w il a ya h ,

p e nyus u na n k e b ija k a n da n p ed o ma n p e nga da a n ba ha n k on st ruk s i ya n g ra ma h l i ngk un ga n, p e d oma n p ema n fa a ta n k a yu s it a a n, p e ny usu na n AMDAL p ro y ek ja l a n da n p ra sa na ra pu bl i c l a i nn ya . P en g e m ba n ga n t ek n ol o gi ya ng di d ef in is ik a n s e ba ga i ca ra , m et od e , pr os es , da n p r od uk f is ik ( UU - 18/ 20 02) k e da l a m p r og ra m r ek o nst r uk si m er u pa k a n t i nda k a n st ra t e gis u n tuk m e wuj udk a n us u l a n mi ti ga si t e rs e b ut Usul a n m it iga si da mpa k ya ng m ema suk k a n Ac eh T e nga h k e da l a m rua n g l in gk u p wil a y a h r ek o ns t ruk s i m er u pa k a n us ul a n mi ti ga si pa l i ng str a t e gis dia n ta ra usul a n l a i n nya k a r e na m e ny e nt uh k e b ija k a n . Ha l it u b e ra r ti ba h wa wil a ya h r ek on str uk s i Ac e h da n N ia s, t ida k ha n ya t e r b a ta s pa da da e ra h da era h t e rk e na da mpa k l a n gsu ng sa ja , t eta pi ha rus t er ma s uk k e wil a ya h p e nga ru h da mp a k l a ng su ng t e rs e bu t ya it u wil a ya h - wil a y a h p e nya n gga (h i nter la n d) . KESI M PUL A N D A N S AR A N Isu st ra t e gi s t erk a it d e nga n p e ny el e ng ga r a a n r ek o ns t ruk s i p er m uk i ma n Ac eh d a n N ia s a da l a h p e ngh u nia n ru ma h p a sca k o ns t ruk s i (99 ,1 3) , p e m bua ng a n sa m pa h tsu na mi (83 ,5 6) , da n p e nga da a n ba ha n ga l ia n - C un tuk r ek o nst r uk si (66 ,4 7) s e r ta p e n eta pa n l ok a s i ja l a n da n p ra sa ra na l a in ny a ( 53 ,9 4) . Isu st ra t e gi s t erk a it d e nga n p erl i nd u nga n l i ngk u n ga n h id up da n sum b e rd a ya a l a m a d a l a h l i n gk u n ga n sosia l (1 30 ,7 1) , su m b e rda ya a i r ( 11 8, 7) , da n k e s eha ta n ma s ya ra k a t (6 9, 97) . K et iga isu l in gu n g a n h idu p da n sum b e rd a ya a l a m t e rs e bu t b e rh u bu nga n d en ga n k e s eja h t e ra a n ma sya ra k a t A c eh da n N ia s pa da um um ny a , da n k h usus n ya ma sya ra k a t k o r ba n b e n ca na . R ek om e n da si a ta u s a r a n ma s uk a n un tuk ”r e b uil di n g b e tt e r Ac eh a n d N ia s ” da n ya ng b e rsi fa t t e k ni s o p e ra s io na l a da l a h m e ny e dia k a n t ek nol og i r ek o ns t ruk s i ra ma h l i ngk u ng a n. Sa ra n ma suk a n ya ng b e rs ifa t k e bi ja k a n a da l a h m em p e rl ua s ja ng k a ua n w il a ya h r ek o ns t ruk s i ya ng s e mul a di fok usk a n pa da ida e ra h t e rk e na da m pa k l a ng su ng

12

Jurnal Sosial Ekonomi Pekerjaan Umum Vo l. 3 No.2 Juli 2011

tsu na mi k e w il a ya h - w i l a ya h p e n ya n gga (h i nter la n d) . D AF TA R P US T AK A [Ba pp e na s ], Ba da n P e r e nc a na a n da n P em ba n gu na n N a si o na l , 2 00 5, P era tu ra n P r es id e n N o 3 0 Ta h u n 200 5 t e nta n g R e nc a na I nd uk R eha b il i ta s i da n R ek o nst ruk si W il a ya h da n K eh id upa n Ma sya ra k a t P ro vi ns i N a n gg ro e Ace h Da russa l a m da n K ep ul a ua n N ia s P ro vi ns i Su ma tr a Uta ra . [BR R ] , Ba da n R e ha b il i ta si da n R ek o nst ruk si, 20 05, R e bu il d i ng a Be tt e r Ac eh a n d N ia s, S toc k ta k i n g of R ec o ns t ruc ti o n E f fo rt , Br i ef fo r th e Co o rd ina ti o n F o ru m A c eh a n d N ia s (CF AN ) – O c t o b er 200 5. [BR R , CI DA] , Ba da n R eha b il i ta s i da n R ek o nst ruk si, Ca na d ia n In t e rna ti o na l D ev el o p m e nt A g e ncy, 200 6, Ka jia n St ra t eg is t e rha da p L in gk u n ga n H id u p da n Su m b er da ya Al a m ( SEN R A) Pr o pi n si N a ng g ro e Ace h Da russa l a m da n K ep ul a ua n N ia s, P r o pi ns i Su ma t ra Uta ra Be n n et t, C ., a n d A. W ic a k so n o (20 05 ) SNR EA t o G u i de I mp le me nt a t io n o f Rec o nst r u ct io n a n d R eha b il it at io n i n P ost -T s u na m i Na g gr oe Ac eh Dar ussa la m Fa c il it a t e d b y B RR : Sco p i ng fo r SN RE A Pr e pa ra t io n a n d I mp le me n t a t io n . Co nsul ta n cy r ep o rt s u bm it t ed to B a pp e na s a n d CIDA . U np u bl ish e d r ep or t. Cr owl e y, M . , M - C . T he b e r g er a nd A. W ica k so n o ( 20 05) St rat eg i c E nv ir o n me nt a n d Na t ur a l Res o urc es Assess m e nt (S ENR A) fo r B RR i n Post -T s u na m i A ce h and N ias : Su g g est io ns f or a r o a d ma p an d fra me w or k for t he i m ple m en t at io n of c o mpr eh e ns iv e S ENR A . Co nsul ta n c y r e po rt s ub mi t t ed to BR R , Ba p p e na s a nd CI DA . Un pu bl ish e d r e po r t. Da l a l - Cl a y to n, B. a n d Sa dl e r, B. (2 00 4) Strat eg i c E n v iro n m e ntal Assess m e nt : a n i nt er na t i o na l f oc us . IIED , L o n do n. w w w. ii e d. or g [ KL H] , Ka nt o r M e n t er i L i ngk un ga n Hi du p, 20 04, K um pul a n P e ra tu ra n Di B ida n g P e mg el ol a a n L i n gk u n ga n

Hi du p, da n P e n ega k a n H uk u m L in gk u n ga n. L uk ma n, N ia P on t oh d a n Ba rga s Pu tra , 201 0, Ec ol o gica l D e si g n P ri nc ipl e s fo r U r ba n R iv e rs id e Ar ea (ca s e stu dy: Cik a pu n du ng R iv e rs id e , Ba n du ng M un i c i pa l it y) , Pro ce e d in g 2nd I nt er nat i o nal S em i na r on Trop i cal Ec o Se ttl e m ent s, R IH S, Ba l i- I n do n es ia N ov e m b e r 0 3 - 0 5, 201 0 Pa r d in o, 2 00 7, P ena nga na n Da m pa k Sos ia l da n Ek o n om i Ma s ya ra k a t Ko r ba n L u m pu r S i doa rd jo , J ur na l Ko m u n itas Vol . 3 n o 3 , N op e m b e r 200 7: 4 7 - 7 2 R. Pa m ek a s , 2 01 0 P e rt im ba n ga n L in gk u n ga n U nt uk P e n a ta a n R ua n g W il a ya h Ko ta Ba nda Ace h Pa sca Tsu na mi , Pr os i d i ng Se m i na r Nasi o na l I n frast r uk tu r 201 0 , UI ITB - UGM , 27 Jul i 20 10 : 152 - 15 8 Sa t r io , 20 10 , Ak s ep ti b il ita s Ma sya ra k a t T e rha da p As p ek Op e ra si , da n P em el iha ra a n J e m ba ta n Ca bl e Sta y ed d i Suk a b um i, J ur na l So si al Ek o n om i Pe ke rjaa n U m u m, V ol .2 , N o. 1 A p ril 20 10: 37 - 45 Sih o m bi n g, 2 01 0, Co m pa ct C it y: Al t e rna ti f P e na ta a n R ua ng P erk o ta a n Ya n g B e rk el a nj uta n, Pro s i di n g Se m i nar Na si o na l I n frast r ukt u r 20 10 , UI - I TB - U GM, 27 Jul i 201 0: 11 7 - 1 22 Sr i Da r wa ti , 2 00 7, M od el P e ny ed ia a n Ai r Mi nu m B e r ba s is Ma s ya ra k a t ya n g b erk el a n ju ta n, J u r nal Ko m u n itas, Vol . 3 n o 3, N o p e m b er 200 7: 2 9 - 4 6 Un da ng - U n da ng R ep ubl ik I n do n es ia no m or 1 ta hu n 20 11 t e nta n g P er um a ha n da n Ka wa sa n P er mu k i ma n Un da ng - U n da ng R ep ubl ik I n do n es ia no m or 18 ta hu n 2 0 02 t e n ta ng Sis t e m N a s io na l P e n el i tia n da n P en g e m ba n ga n s e r ta P e n e ra pa n Il mu P e ng e ta hua n da n T ek nol og i. W id ya ha nta r i, D e via na , 2 01 0, Im pl em e n ta t io n o f Eco - H ou si ng Co nc ep t o n U pp e r C i ma nuk R i v er Ba sis (Ca s e St ud i: Ka m pu ng M ua ra R T 05 a n d R T 0 9, D es a S uk a wa ng i Ka bu pa t e n Ga ru t), P r oce e d i n g 2 n d I nte r nat io n al Se m i na r o n T rop i ca l Ec o Sett le m e nts, R IH S, Ba l i In do n es ia N ov e m b e r 0 3 - 05 , 2 010

13

[WW F I] Wo rl d Wild Feder a ti o n Indo ne si a, G r ee n Re con st r ucti on

Gu id e li n e ,

G R G,

M ei

2005.

14

J u r n a l S o s i a l E k o n o m i P e k e r j a a n U m um V o l . 3 N o . 2 J u l i 2 0 1 1

Lam p ir a n 1/ 1 R ekap itu l as i Ha s il Kon su lta s i Pu b l ik Kegiatan

Ancaman

Rekonstruksi Rumah Konflik penguasaan dan kepemilikan tanah. Pengadaan Lahan Konflik sosial akibat dilanggarnya hak kepemilikan tanah pada wilayah proyek konstruksi rumah Banjir dan longsor akibat pembalakan hutan yang semakin meluas dan intensif. Penyediaan Kayu Pengadaan bahan kayu untuk konstruksi dapat meningkatkan intensitas perambahan hutan. Pengadaan bahan baku konstruksi rumah Pengadaan Batu, pasir, kerikil

Konstruksi & Distribusi Rumah Penyediaan Sarana AB PLP

Pengadaan bahan baku konstruksi perumahan berpotensi mengancam keberlanjutan fungsi hutan, sungai dan pantai. Pemenuhan batu, pasir, kerikil dengan penambangan terbuka dapat merubah DAS Ketegangan sosial diantara warga masyarakat, dan antara warga dengan pemerintah. Masalah kesehatan dan sanitasi perumahan baru Sanitasi rumah & lingkungan serta sarana umum kesehatan.

Mengapa Penting (Lokasi?)

Mitigasi Oleh Masyarakat

Mitigasi Oleh Pemerintah

Penerbitan sertifikat tanah tidak sesuai dengan penguasaan & kepemilikan adat. Kab. Nias Selatan (Lahusa, Tetejeu, Bawolahusa, Mendrehe). Umumnya tanah-tanah yang dimiliki masyarakat tidak bersertifikat, sehingga rawan untuk dilanggar hak-hak kepemilikannya.(Pidie dan Sabang). Sebelum Tsunami, dataran tinggi Aceh sudah mengalami tekanan pembalakkan yang luas & intensif. Kondisi pasti akan memburuk jika mengandalkan kayu yang ada di hutan Aceh karena pengelolaan yang baik tidak pernah diwujudkan di lapangan. Sebelum Tsunami, intensitas pembalakan di Aceh selatan sudah tinggi. Kebutuhan kayu kontruksi rumah pasti akan mendorong peningkatan pembalakan kayu. Penggalian pasir sungai & pantai dapat menimbulkan bencana baru seperi erosi dan longsor (Kab. Nias & Kab. Nias Selatan). Pengadaan batu, pasir dan kayu yang bersumber dari wilayah sekitar akan menjadi pendorong timbulnya masalah baru di kemudian hari. (Pidie, Banda Aceh, Aceh Besar, Bireuen, Aceh Timur). Penggalian sungai akibat penambangan pasir dan batu (galian C) akan menimbulkan perombakan DAS (Aceh Selatan). Rumah yang dibangun tidak sesuai harapan dan kultur masyarakat, serta ada perbedaan mutu rumah yang dibangun para pengembang (Aceh Selatan). Perumahan tidak memiliki sumber air bersih; sarana sanitasi terbatas. (Kab. Nias Selatan & Kab. Nias). Konstruksi rumah tidak terbatas pada bangunan rumah saja, tetapi juga mencakup penyediaan sanitasi dan persampahan serta fasilitas kesehatan umum (Pidie)

Membuat peta sketsa penguasaan & kepemilikan tanah adat, dan aktif terlibat dalam perencanaan lokasi perumahan.

Memperhatikan pemakaian peta sketsa dan memberi arahan yang jelas tentang hak kepemilikan tanah oleh masyarakat.

Mengorganisir diri untuk aktif menegakkan pengelolaan hutan yang baik ,misalnya memberdayakan pawang hutan serta penjajakan kebutuhan bahan baku kayu untuk rekonstruksi Aasyarakat aktif mengawasi pengadaan bahan baku konstruksi perumahan, dan penjajakan kebutuhan matrial konstruksi

Melibatkan & berkonsultasi dengan masyarakat dalam pengadaan bahan baku rekonstruksi perumahan, dan menetapkan standar kayu yang berasal dari luar Aceh, dan penggunaan kayu sitaan.

Aktif melibatkan diri dalam penjajakan rekonstruksi perumahan. Aktif terlibat dalam proses perencanaan konstruksi perumahan.

Melibatkan masyarakat dalam pengambilan keputusan

Membuat kebijakan pengadaan pasir & kayu yang tidak menimbulkan masalah baru di Aceh seperti banjir, abrasi pantai serta erosi serta melibatkan masyarakay dalam proses pengadaannya.

Menyediakan pedoman tata cara berkonsultasi dengan masyarakat korban.

Sumber: BRR, CIDA, 2006 (diedit)

15

Lam p ir a n 1/ 2 (la n ju t an ) Kegiatan

Ancaman

Banjir di lokasi proyek konstruksi perumahan akibat tidak ada prasarana drainase. Penetapan lokasi Rumah tidak sesuai kebutuhan dan berpotensi menimbulkan masalah baru Keutuhan satuan sosial & komunitas Pembersihan Sampah Tsunami Pembersihan Sampah bekas tsunami masih belum tuntas Pembersihan sehingga mengancam kesehatan sampah Kesehatan lingkungan akibat tsunami tercamprnya ceceran sampah sisa tsunami dg sampah rumah-tangga. Rekonstruksi Jalan & PS Lain Tidak memadainya Ganti-rugi atas tanah masyarakat yang terkena proyek dengan alsan kepentingan umum Lokasi jalan baru melanggar lahan produktif masyarakat Penetapan Lokasi Jalan Erosi akibat pembangunan jalan. (Alinyemen) Penghunian Rumah

Lokasi Jalan tembus Tangse ke Jantho yang lokasinya ditepi sungai

Pengadaan Bahan Konstruksi

Lenyapnya bukit karena tanahnya digerus dan digunakan untuk menimbun badan jalan

Mengapa Penting (Lokasi?)

Mitigasi Oleh Masyarakat

Mitigasi Oleh Pemerintah

Di beberapa proyek fokusnya hanya membangun rumah, tanpa sarana dan prasarana pendukung lingkungan, seperti tanggul banjir. (Pantai barat). Lokasi perumahan jauh dari akses ke lahan garapan/laut. Atau perumahan ditempatkan di wilayah tangkapan air. (Kab. Nias Selatan & Kab. Nias) Penempatan masyarakat di perumahan baru memecah kesatuan adat atau marga. (Kab. Nias Selatan).

Aktif terlibat dalam proses perencanaan maupun konstruksi perumahan, dan menginformasikan kepada pemerintah tentang asalusul kesatuan sosial masyarakat korban.

Menyediakan pedoman tentang tata cara berkonsultasi dengan masyarakat korban, dan mempertimbangkan asal-usul kesatuan sosial masy korban dalam penempatan di perumahan baru.

Sampah bekas tsunami di sepanjang pesisir Desa Lamteungoh belum bersih, padahal masy yang tinggal di tenda atau barak membuang sampah sembarangan. Tidak adanya penetapan tempat khusus penampungan akhir sampah akan memperburuk keadaan di masa depan (Aceh Selatan).

Membuat tempat sampah yang lebih teratur, dan mengorganisir diri untuk mengurus sampah di lingkungan masing-masing.

Menyiapkan lokasi sampah tidak berdekatan dengan lokasi calon perumahan, dan bukan lahan produktif, dan menetapkan lokasi sampah masa depan dalam Tata Ruang.

Keterbatasan lokasi yang bebas dari dampak gempa, terpaksa memilih lokasi pembangunan jalan melewati wilayah produksi masyarakat. (Kab Nias & Nias Selatan).

Menginformasikan nilai produktifitas lahan terkena proyek, membuat peta sketsa lahan produktif/garapan, dan aktif terlibat dalam proses pemilihan lokasi pembangunan jalan dan dalam proses AMDAL. Aktif terlibat dalam proses pemilihan lokasi pembangunan jalan dan dalam proses AMDAL. Masyarakat mengorganisir diri untuk aktif terlibat dalam rekonstruksi jalan dan prasarana lain.

Mempertimbangkan informasi nilai produktiitas lahan, memperhatikan & mempertimbangkan peta sketsa penguasaan & kepemilikan tanah adat serta memberlakukan AMDAL untuk pembuatan jalan.

lokasijalan lama rawan longsor, sehingga lokasi jalan baru bergeser ke lahan produktif. (Kab. Nias Selatan). Terbatasnya pilihan lokasi untuk pem-buatan jalan dikhawatirkan mendorong pihak yang membangun jalan memilih lokasi yang berpotensi erosi. (Sabang). Terulangnya banjir, dimana masyarakat Beungga hanyut hingga ke Keumala. Juga akan mendorong masyarakat menebang hutan, padahal di permukiman Beungga masih menerapkan pertanian berpindah. Belajar dari pengalaman terdahulu, pengurugan jalan dengan menggerus tanah dari wilayah perbukitan, akan menyebabkan banjir dan erosi.

Berkonsultasi dengan masyarakat setempat sebelum dilakukan pemilihan lokasi, dan memberlakukan AMDAL . Melibatkan masyarakat secara aktif dalam pengambilan keputusan tentang rekonstruksi jalan dan prasarana lain.

Sumber: BRR, CIDA, 2006 (diedit)

16