beeld/kaart
Rotterdam groeit naar krimp Sandra van Dijk Afstudeerproject masteropleiding stedenbouw Rotterdamse Academie van Bouwkunst
Colofon Rotterdam groeit naar krimp is het afstudeerproject van Sandra van Dijk, studierichting stedenbouw aan de Rotterdamse Academie van Bouwkunst. Afstudeercommissie: Afstudeermentor: Willemijn Lofvers, bureau Lofvers Externen: Florian Boer, de Urbanisten, Steven van Schuppen, bureau Lopende Zaken, onderzoeker en publicist Academie: Chris van Langen (directeur en afstudeercoördinator), Margit Schuster (coördinatrice stedenbouw) Geraadpleegde externen: Roel Meertens, stedenbouwkundige, Gemeente Heerlen Erik Braun, assistent-professor Erasmus Universiteit, specialist in stedelijke economie en citymarkting Mark Rutherglen, adviseur gebiedsontwikkeling, Arcadis Henk Oosterling, filosoof, auteur Rotterdam vakmanstad Edith Jacobs, beleidscoördinator (economie en arbeidsmarkt), OBR Thera Rohling, Business Development Manager China, OBR Carla de Rie/ Clemens Sengers, Lysias, Topteam Krimp, Ditty Blom, programma manager Pact op Zuid Marcel van de Ven, stadsmarinier Feijenoord Martijn Ubink, stadsocioloog en geograaf, Bureau Middelkoop Grafisch ontwerp: Marjolein Kloet Afstudeerperiode: september 2009 - maart 2011 Rotterdam, 1 april 2011
Rotterdam groeit naar krimp Sandra van Dijk Afstudeerproject masteropleiding stedenbouw Rotterdamse Academie van Bouwkunst
‘
Rotterdam is een krimpende stad en dat beeld verandert niet wanneer je ook de regio erbij betrekt. De hoger opgeleiden verlaten nog altijd de stad. Onder de nieuwkomers bevinden zich veel migranten. Deze krimp vormt echter ook een behoorlijke kans. Je moet allereerst de dynamiek van de economie kennen, maar ook de sociaal-culturele dimensie, pas dan kun je gaan ordenen. Naar Mar tin Aar ts, Hoofd Ruimtelijke Ordening van de gemeente Rotterdam, In de Architect, februari 2011
4
’
. Voorwoord De afstudeerstudie van Sandra van Dijk roept de vraag op of de voor dit plan gekozen methodiek ook toepasbaar is voor andere krimpopgaven. Het antwoord daarop is niet eenduidig, immers, veel van de aspecten uit het instrumentarium zijn specifiek voor Rotterdam en Rotterdam-Zuid. Met betrekking tot de demografische ontwikkeling wordt uitgegaan van een snelle toename van de allochtone groepen ten opzichte van de autochtone bevolking en op sociaaleconomisch gebied van een hoog economisch potentieel gebaseerd op individueel ondernemerschap van zowel ouderen en goed opgeleide jonge allochtonen. In de transformatie van het vastgoed spelen de corporaties een actieve rol middels de afschrijving van het eigen bezit en de verwerving van het gedevalueerde particulier bezit. Deze demografisch, sociale, culturele en economische aspecten zijn cruciaal voor het succes van de te hanteren strategie en zullen per opgave vrijwel altijd verschillen en op grond van een grondige analyse operationeel gemaakt moeten worden. Wat het plan duidelijk aan de orde stelt is dat er geen sprake kan zijn van een voorspelbaar eindbeeld. Daarvoor zijn er te veel variabelen en onzekerheden. Om dit aspect het hoofd te bieden het wordt de publieke ruimte in combinatie met specifieke programma’s, zoals onderwijs, culturele en godsdienstige instellingen en detailhandel ingezet als drager. Deze middelen zijn binnen het vak stedenbouw niet vreemd en zijn ook van toepassing bij structuurvisies of slow stedenbouw. Bijzonder in het plan is de strategie voor de buurten zelf. De kwaliteit en de eigenheid van de verkaveling en de typologie van de bebouwing van de buurt is nauwkeurig vastgelegd en vormt de basis voor een specifieke en flexibele strategie per buurt. Ook binnen de buurten speelt de publieke ruimte een cruciale rol. Dankzij deze analyse en een strategische keuze van nieuwe publieke ruimtes geënt op de huidige structuur is ontwikkeling op grond van de kleinste korrel, de woning, mogelijk. Dit maakt de transformatie van de buurten weinig gevoelig voor snelheid en veranderingen in de vraag op de lange termijn. De keuze voor een kleine korrel biedt ook bij de ontwikkelingen van woningen een grote mate van vrijheid. Er is een rijk pallet aan typologieën mogelijk, bovendien sluit deze benadering renovatie en/of samenvoeging van bestaande woningen niet uit. Deze systematiek stelt wel vragen aan de ontwikkeling van de kavels en de rol van ontwikkelaars, corporaties en architecten. Hier ligt de kans om woningen en gebouwen meer dan nu specifiek op het gebruik af te stemmen. Het instrumentarium is met name op het gebied van het stedenbouwkundig ontwerp zeer bruikbaar. De onderzoekende houding, het vermogen om de kenmerken van de locatie in beeld te brengen in combinatie met de verschillende aspecten die bij krimp een rol spelen biedt het instrumentarium voor krimpopgaven op andere locaties. Naast de kwaliteit van het eindresultaat toont het plan het belang en de waarde van het stedenbouwkundig onderzoek. Ron van Genderen
5
paginavullend beeld of luchtfoto gebied
Afrikaanderwijk
Hillesluis
Bloemhof
Inhoudsopgave . Perspectief
9
1. Inleiding
11
Context Hypothese Opgave
2. Krimponderzoek
13
De gekrompen stad Detroit: De omgekeerde stad Manchester: Keer de krimp! Liverpool: One injectie Leipzig: Leipziger Freiheit Halle; Studentenstad
3. Rotterdam
23
Rotterdam krimpt Noord versus Zuid Maxicultureel Cultural District
4. Krimpstrategie
29
In de uitverkoop Medimall Onderwijs Woonmilieus
5. Reflectie
57
Resultaat Conclusies
. Bronnen
59
. Samenvatting
61
8
foto’s Liverpool
. Perspectief Rond 2035 zal de bevolking in Nederland niet langer groeien, maar krimpen. Dat lijkt ver weg, maar op dit moment is de krimp in de grensgebieden van Nederland al aan de gang. Grote delen van Groningen, Zeeland en Limburg hebben nu al te maken met bevolkingskrimp. Deze gebieden vormen de voorhoede van deze toekomstige demografische ontwikkeling. Structurele bevolkingsdaling is een vorm van krimp die naar alle waarschijnlijkheid blijvend is, of op zijn minst langdurig zal zijn. Deze bevolkingsafname is ook van grote invloed op de bevolkingssamenstelling; er is weinig aanwas, gezinnen trekken weg, de bevolking vergrijst en het aantal jongeren neemt substantieel af. Toch betekent bevolkingskrimp niet alleen maar verlies of het einde van elke vorm van groei. Maatschappelijke vraagstukken over de kwaliteit van leven, economie en cultuur komen door krimp in een nieuwe context te staan; een krimpcontext.
.Leeswijzer In de inleiding wordt de context geschetst en wordt de afstudeeropgave gedefinieerd. Het tweede hoofdstuk gaat verder in op krimp. Dit hoofdstuk laat de resultaten zien van het vooronderzoek naar verschillende krimpvormen en strategieën aan de hand van een vergelijkend onderzoek naar verschillende, bekende krimpsteden. Vervolgens wordt in hoofdstuk drie ingezoomd op Rotterdam om te ontdekken waar binnen deze stad verval en krimp dreigt en waar juist kansen liggen en verborgen potenties tot bloei gebracht kunnen worden. Hierin komt het Cultural District (Afrikaanderwijk, Bloemhof en Hillesluis) naar voren als locatie waar Rotterdam grote winst kan behalen. De ruimtelijke, sociale en economische situatie plus de te verwachten ontwikklingen tot 2035 vormen de basis voor het ontwerp. Hoofdstuk vier laat zien hoe de versmelting van de vrijkomende ruimte en de ontwikkeling van de bevolking ruimtelijk gefaciliteerd kan worden. Het resultaat is een ruimtelijke strategie die laat zien hoe door middel van slimme impulsen een transformatieproces op gang gebracht kan worden, waardoor nieuwe ruimtes en milieus ontstaan die bijdragen aan het behoud van de waardevolle bevolkingsgroepen. Tot slot volgt nog een korte reflectie op het eigen afstudeerwerk. 9
Het begrip krimp in de ruimtelijke ordening verwijst naar gebieden waar de bevolking significant afneemt en wat vermoedelijk een voortgaand proces is.
Percentage groei en krimp van de bevolking per gemeente van 2008 tot 2035, bron: CBS
10
1
Inleiding
.Context Krimp beperkt zich niet tot Nederland, maar is internationaal. Dat zorgt er voor dat het steeds moeilijker wordt om de nationale krimp te compenseren door middel van immigratie. Niet langer zullen verstedelijkingsmodellen gebaseerd zijn op een alsmaar groeiende bevolking. De bevolking zal wereldwijd gaan afnemen vanaf 2075. In Europa zal dit als eerste continent rond deze tijd al gaan gebeuren. In Nederland wordt een structurele bevolkingsdaling verwacht vanaf 2035*1. In Nederland is de aankomende bevolkingskrimp het gevolg van de vergaande emancipatie en individualisering van de maatschappij. Kinderen vormen allang geen noodzakelijke verzekering meer voor de oude dag. De lange termijn trend van het dalende geboortecijfer zal uiteindelijk tot een afname van de bevolking leiden. Om de omvang van de bevolking constant te houden moeten vrouwen gemiddeld 2,1 kinderen ter wereld brengen. In Nederland is dat nu al gedaald naar 1,7 en in Rotterdam zelfs tot 1,55. Rotterdam zal de komende jaren als eerste stad binnen de Randstad te maken krijgen met een krimpende bevolking. Wat betekent dit voor het vak van stedenbouwkundige? Dit afstuderen is een ontwerpend onderzoek naar de oorzaken, gevolgen en kansen van het fenomeen Krimp. Deze worden onderzocht aan de vooravond van de op handen zijnde structurele bevolkingsdaling in Rotterdam met het perspectief op 2035.
.Hypothese Het stedenbouwkundig denken en werken in de 20e eeuw werd gedomineerd door op groei gebaseerde opgaven. In de 21e eeuw zullen stedenbouwkundige opgaven vaker geformuleerd worden vanuit krimp; vanuit de ‘stad’ waarin ruimte vrijkomt. Rotterdam heeft als eerste stad binnen de Randstad te maken met bevolkingskrimp. Tussen nu en 2035 zullen delen van de stad nog groeien, terwijl andere wijken te maken krijgen met leegloop en verpaupering.
De fysieke afschrijving biedt de kans ns om de actuele sociaalculturele ontwikkeling van de Rotterdamse Rotterdam bevolking te benutten als inzet voor de krimpopgave. krimpo
.Opgave Rotterdam groeit naar krimp, ofwel de ruimtelijke voorbereiding op de te verwachten bevolkingsdaling. Waar zal krimp leiden tot grootschalig verval en waar biedt vrijkomende ruimte de grootste kansen voor het versterken van de stad, waardoor krimp kan gaan bijdragen aan het versterken van de stad? De zoektocht naar, en de analyse van het verborgen potentieel van Rotterdam, is nodig om de vrijkomende ruimte zo in te zetten dat de ontwikkeling van dit potentieel gefaciliteerd wordt. Krimp begeleiden in plaats van bestrijden, niet reageren, maar anticiperen! De analyse van vijf bekende krimpsteden (Detroit, Manchester, Liverpool, Halle en Leipzig) op sociale, economische en ruimtelijke aspecten geeft inzicht in de relatie tussen de ontwikkeling van de bevolking, de economische situatie en de ruimte die vrijkomt. De effecten van de verschillende (investerings) impulsen die aan de steden gegeven zijn vormen een belangrijke bron van inspiratie voor de Rotterdamse krimpstrategie. Door de lessen uit de krimpsteden te combineren met de eigen krachten van Rotterdam wordt een krimpstrategie ontwikkeld, waarmee de stad kan profiteren van de eerste verschijningsvormen van krimp. Rotterdam bereidt zich voor op de aankomende structurele bevolkingsdaling door de ruimte die vrijkomt als gevolg van demografische krimp in te zetten om sociaaleconomische groei te faciliteren. Het plangebied om de krimpstrategie op te ontwikkelen wordt gevormd door de locatie waar dreigend verval samengaat met een grote sociaaleconomische potentie. De combinatie van de ruimtelijk ontwikkeling van de locatie en de sociaaleconomische ontwikkeling van de bevolking moeten leiden tot een bruisende plek die tegelijkertijd van betekenis is voor Rotterdam als geheel. *1 op basis van publicatie; Structurele bevolkingsdaling, Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers, W. Derks, Universiteit Maastricht, 2006
11
‘Krimp moet je niet bestrijden, maar begeleiden.’ Femke Verwest
‘ 12
Krimp is een gegeven waar we niet omheen kunnen. Ontkennen of bestrijden van krimp leidt feitelijk af van waar we echt over moeten nadenken. van krimpmanifest, M. Hermans, E. van Houtem, M. Tabbers
’
2
Krimponderzoek
.De gekrompen stad Krimp kan het gevolg zijn van veel verschillende oorzaken, variërend van natuurrampen tot politieke veranderingen. Binnen deze afstudeeropgave gaat het om krimp als gevolg van demografische en sociaaleconomische veranderingen. De vergrijzing en het dalende kindertal vormen samen met de verschuiving van economische activiteiten, de veranderende wensen ten aanzien van het wonen en de nieuwe mobiliteitsmogelijkheden de belangrijkste oorzaken voor de krimp. Hier krijgen zowel steden als het platteland, nu al of in de komende jaren, mee te maken. Om grip te krijgen op de betekenis van een afnemende bevolking, vrijkomende ruimte en economische verschuivingen is onderzoek verricht naar vijf steden die al geruime tijd met krimp te maken hebben.
Uit het onderzoek dat ik heb gedaan n naar de ‘krimpsteden’ Detroit, Manchester, Liverpool, H Halle le en Leipzig blijkt dat krimp vrijwel altijd tijd samengaat samen met het wegvallen of een gebrek aan economische ontwikkelingsmogelijkheden. Herstel en revitalisering van de stad na krimp blijkt vooral succesvol wanneer de achterblijvende bevolking wordt ingezet als aandrijvende kracht voor economische en ruimtelijke transformatie. De ruimte die vrijkomt moet zo worden ontwikkeld dat deze gaat bijdragen aan de sociale, economische en culturele ontwikkeling van de bevolking. Door middel van een aantal slimme impulsen (van buitenaf) moet een proces van nieuwe investeringen en ontwikkelingen op gang gebracht worden. Daarmee ontstaat een transformatieproces van de vrije ruimtes, waar nieuwe woonmilieus en voorzieningen gaan zorgen voor het behoud van de ‘eigen’ in ontwikkeling zijnde bevolking.
‘
Krimp is niet per definitie een probleem; krimp is, net als groei, een verandering en als zodanig noch negatief noch positief. De mate waarin krimp tot problemen leidt is rechtevenredig met de mate waarin krimp kansen biedt. Het is de ‘mindset’ die bepaalt, welke kant er van krimp gezien wordt. van krimpmanifest, M. Hermans, E. van Houtem, M. Tabbers
’
13
Groei en rijkdom in de suburbs.
Armoede en leegstand in het ‘centrum’ van Detroit
14 14
2 .Detroit binnenstebuiten Bloeiende autostad, leeggezogen door de suburbs. De bloei van de auto-industrie heeft geleid tot grote problemen in Detroit. Mobiliteit heeft de stad groot gemaakt, maar betekende ook haar ondergang. De stad en het bijbehorende wegennet groeide enorm snel onder invloed van de florerende auto-industrie. Terwijl het centrum steeds voller en vuiler begon te worden, verrezen aan de randen van de stad de nieuwe zeer goed bereikbare buitenwijken. Het probleem ontstond toen rond de jaren ‘60 de rijkere bevolking weg trok naar de suburbs, gevolgd door een golf van bedrijven en voorzieningen. De arme bevolking bleef achter, zonder werk, zonder voorzieningen en zonder ontwikkelingsmogelijkheden. Door geldgebrek en het ontbreken van een sterke visie bleven cruciale investeringen, zowel vanuit de stad als vanuit marktpartijen, uit. De ingevoerde sloopplicht heeft als gevolg dat het grootste deel van alle leegstaande gebouwen gesloopt wordt. Daardoor heeft Detroit meer dan welke stad ook een enorme hoeveelheid ruimte ter beschikking. De armoede onder de stedelijke achterblijvers heeft geleid tot het ontstaan van de alom bekende stadslandbouw. Het ontbreekt aan een sterk eimpuls, waardoor investeerders weer aangetrokken worden door het centrum en de bevolking zich kan ontwikkelen.
Detroit is leeggezogen door de suburbs.
15
Groot contrast tussen investeringsimpulsen in het centrum en leegstand en armoede in de stadswijken.
16
2 .Manchester keert de krimp Manchester is groot geworden dankzij het bloeien van de textielindustrie in de 19e eeuw. Door direct na de crisis in te zetten op het verbreden van de economie heeft Manchester het instorten van de textielindustrie relatief goed kunnen doorstaan. Op dat moment trok een groot deel van de bevolking weg uit het centrum naar de nieuwe arbeiderswijken, die behoorde bij de nieuwe industriële activiteiten. Toen in 1960, als gevolg van de de-industrialisatie, vrijwel de gehele productieindustrie wegviel liep de stad in hoog tempo leeg. Een deel van de bewoners trok richting de suburbs, een ander deel trok verder de regio in op zoek naar werk. Het leegstaande industriële erfgoed langs de kanalen, de goedkope ruimtes en de goede infrastructuur trok nieuwe ontwikkelaars en investeerders aan. Overal ontstonden nieuwe kantoor- en woongebouwen, soms als getransformeerd erfgoed, meestal in de vorm van nieuwbouw. Terwijl het centrum zich dankzij de groei van de dienstensector opnieuw heeft ontwikkeld, kampen veel oude stadswijken nog steeds met hoge werkloosheid, armoede en leegstand. Vanuit de regio zijn nieuwe inwoners aangetrokken, terwijl de oorspronkelijke bewoners in de arbeiderswijken geen aansluiting kunnen vinden bij de nieuwe economie. De tweedeling in de stad is groot.
857.000
50 jaar
1850
1900
Doorsnede over de stad vanaf het centrum naar stadswijken met daar overheen de bevolkingsontwikkeling met bijbehorende investeringsimpuslen.
dienstverlening
katoenindustrie
441.000
industriele productie
20 jaar
1950
investeringen
2000
€
€
€
€
€
€
€
€ €
€
17
Spin-off rondom Liverpool One; nieuwbouw initiatieven voor appartementen, bedrijven, toerisme en renovatie/ herbestemming.
Collage investeringsgebied Liverpool: Albert Dock, Liverpool One. 18
2 .Liverpool One injectie Liverpool krimpt al sinds in 1930 de de-industrialisatie begon en de haveneconomie instortte. Na de oorlog kreeg de economie een impuls doordat nieuwe bedrijven en fabrieken zich vestigden buiten het stadscentrum, omringd door nieuwe arbeiderswijken. Het centrum kwam grotendeels leeg te staan. Oude pakhuizen en industrieel erfgoed zijn bewaard gebleven doordat de focus lange tijd op de buitenwijken lag. Dat heeft ertoe geleid dat tussen 1960 en 1970 interessante locaties voor handen waren waar nieuwe creatieve initiatieven tot bloei konden komen. Creatievelingen hebben de lege panden in gebruik genomen, wat heeft geleid tot een bloeiend nachtleven en een nieuw muzikaal centrum. Het ontstaan van goedkope ruimte en de ontwikkeling van de bevolking is ingezet om, met behulp van verschillende grote investeerders, het centrum en de economie een enorme impuls te geven. De spin-off vanuit Liverpool-One was enorm groot. Het gaf de stad een sterk imago, leverde nieuwe banen op voor de grotendeels werkloze bevolking en voorzag in de nodige voorzieningen. Langzaam ontstonden op de lege ruimtes rondom Liverpool-One allerlei nieuwe initiatieven, zowel particulieren als marktpartijen zagen het als een kans om hier te kunnen investeren.
Luchtfoto Liverpool One
Liverpool One als investeringsimpuls met bijbehorende spin-off
19
Begeleiding van krimp in Halle/ Leipzig ^ particulier initiatief sloop nieuwbouw/ renovatie < aanpak corporatiebezit door middel van renovatie
20
<< slopen van corporatiebezit biedt ruimte voor kwalitatieve verbetering van de openbare ruimte
2 .Leipziger Freiheit
.Halle Studentenstad
Dankzij de handel groeide Leipzig aan het begin van de 20e eeuw uit tot een stad met ruim 700.000 inwoners. Leipzig werd daarmee, na Berlijn de grootste stad van Oost-Duitsland. Mede dankzij het grote aandeel van de Joodse bevolking kende Leipzig toen al een rijk cultureel leven. Terwijl de chemische industrie zich in een razend tempo ontwikkelde groeide Leipzig uit tot hoofdstad van de ‘Chemiedriehoek’. Door de oorlog verloor Leipzig een groot deel van haar intellectuele bevolking en economie. Een door de staat gesteunde grootschalige suburbanisatie zorgde voor een nog verdere leegloop van het stadscentrum van Leipzig. De diversiteit aan bebouwing, economische sectoren en bevolkingsgroepen heeft Leipzig weten te benutten om de krimp weer om te draaien naar groei. In het centrum worden hoogwaardige panden bewaard en slechte panden strategisch gesloopt om ruimte vrij te maken voor nieuwe investeringen of om groene ruimtes te maken die bijdragen aan het uitlokken van nieuwe investeringen elders. Het aanbod van allerlei soorten lege ruimtes en panden trekt nieuwe bedrijven, toeristen en kansrijke jongeren naar de stad waar alles kan en niets moet.
De chemische industrie vierde hoogtij, gtij, Halle groeide in razend tempo en daarmee ookk d de schade aan het milieu en de leefomgeving. De snelle de-industrialisatie, slecht onderhouden productiemechanismen en het slechte economische beleid zorgden voor een langdurige werkloosheid van ruim 20%. Na de Duitse eenwording in 1990 trok vooral de jongere, kansrijke bevolking naar voormalig West-Duitsland, op zoek naar een betere toekomst. Halle zet in op de groene omgeving en de ontwikkeling van de duurzame technologiesector. Aan de randen van de stad wordt het kwalitatief laagwaardige woningaanbod gesloopt voor een compactere en groenere stad. In het centrum blijven oude waardevolle panden gehandhaafd om in combinatie met het ruime aanbod van universitaire en hogere opleidingen weer nieuwe kansrijke jongeren naar de stad te trekken.
Halle, Silberhohe in 2000 en 2010
21
>15.000 10.000-15.000 7.500-10.000 5.000-7.500 2.500-5.000 aanpalende gemeentes Gezinnen trekken weg uit de (dichtbevolkte) stad naar omliggende gemeentes, kleuren geven de bevolkingsdichtheid per wijk (inwoners/ km2)
groei >10% groei 3 tot 10% stabiel -2 tot 2% krimp -3 tot 10%
22
Huishoudensontwikkeling Rotterdam 2000-2009 Bron: COS 2009
3
Rotterdam
.Rotterdam krimpt Rotterdam zal als eerste stad binnen de Randstad te maken krijgen met krimp. Al wordt hierover nog nauwelijks gesproken, toch is de krimp al dichterbij dan gedacht. Het CBS voorspelt als gevolg van selectieve migratie tussen 2010 en 2025 al een lichte bevolkingskrimp voor Rotterdam. Wanneer men daar de overlijdensgolf van de babyboom-generatie tussen 2025 en 2035 bij optelt kan voor Rotterdam een aanzienlijke bevolkingskrimp worden verwacht. De vraag is echter hoe deze vrijkomende ruimte kan bijdragen aan de sociaaleconomische groei van Rotterdam.
.Noord versus Zuid Rotterdam Zuid zal een stuk kwetsbaarder zijn voor krimp ten opzichte van Noord, doordat Zuid kampt met een gebrek aan centrumvoorzieningen, opleidingsinstituten en werkgelegenheid in de populaire dienstensector.
Daarmee zal Noord in de toekomstt een groot deel de van de starters en studenten voor zich weten eten te winnen, win terwijl op Zuid vooral de minder draagkrachtige bevolking een goedkope woonruimte zal vinden. Immigranten vormen niet alleen de geschiedenis van Zuid, maar zullen ook in belangrijke mate de toekomst bepalen. Het gevaar voor Zuid dreigt door de opeenstapeling van kansarme bevolking zonder ontwikkelingsmogelijkheden. Vrijwel alle jonge allochtonen die zich weten te ontwikkelen verlaten Zuid zodra zij daarvoor over de financiële middelen beschikken. Tegelijkertijd zijn deze bevolkingsgroepen relatief jong en zijn deze jonge allochtonen ambitieus. Verwacht mag worden dat zij de komende 25 jaar een enorme inhaalslag zullen maken. Wanneer Zuid deze jonge allochtonen niet weet vast te houden, betekent dat niet alleen demografische krimp, maar ook een grote economische krimp. Het behoud van deze jonge allochtonen vormt de opgave voor Zuid.
‘
Rotterdam heeft de afgelopen jaren bevolking verloren aan de rest van Nederland. Sinds 1990 verloor ze jaarlijks duizend tot vijfduizend bewoners. Om het tij te keren wil de stad een diverse, getalenteerde en goedopgeleide bevolking vasthouden en aantrekken. Een voor alle stedelingen aantrekkelijke omgeving in hoge dichtheid speelt in dit streven een cruciale rol. De ruimte die vrijkomt biedt hiervoor tal van onverwachte mogelijkheden en kansen. Tussenruimte als strategisch goed Harm Tilman, De Architect, februari 2011
’
Marokkanen 8% overig niet-westers 15% Turken 13% Kaapverdianen 2% Antillianen 6%
Surinamers 11%
overig westers 5% Nederlanders 30%
Bevolkingsverdeling Rotterdam Zuid 2035
Europa 10%
Bevolkingsopbouw Rotterdam 2010
23
Bevolkingsprognose Rotterdam, per etnische groep, 2010-2025, bron: COS, doorvertaald naar Cultural District in 2035 (blokjes geven de omvang van een groep weer in oppervlakte)
Weergave van de drie grootste bevolkingsgroepen (grootste groep links) per buurt binnen Cultrual District, bron: COS, procentueel doorvertaald naar de locatie
Turks
Marokkaans
Nederlands
2010: etnische clustering
2035: Islamitische smeltkroes
3 .Maxicultureel
.Cultural District
Op Zuid springen drie wijken in het oog qua multiculturaliteit; Afrikaanderwijk, Bloemhof en Hillesluis zijn maximaal cultureel en jong. Tegelijkertijd kampen deze wijken met criminaliteit en werkloosheid, waardoor deze wijken langzaam lijken te transformeren tot het afvoerputje van Zuid. De bevolking kenmerkt zich door voornamelijk vergrijzende autochtonen en jonge Islamieten, met een Turkse en Marokkaanse oververtegenwoordiging. Deze bevolkingsgroepen hebben een sterke handelsgeest die door de vele kleine winkeltjes goed zichtbaar is binnen de wijken. Een trend die binnen deze bevolkingsgroepen zichtbaar wordt is de kennisontwikkeling van de tweede en naar verwachting zeker de derde generatie. Deze jonge allochtonen kiezen vaak voor een economische/ handelsgerelateerde studie waarmee niet alleen de lokale economie een impuls kan krijgen, maar ook nieuwe handelsrelaties met het Nabije Oosten tot stand gebracht kunnen worden. De opgave is om de krimp in deze wijken zo in te zetten dat deze bijdraagt aan de ontwikkeling en het behoud van dit multiculturele goud.
De ruimtelijke ontwikkeling gaat samen amen met de sociaaleconomische ontwikkeling van d de b bevolking. De economische kracht van de bevolking zit in de lokale economie die tot uiting komt in de vele kleine winkeltjes in deze wijken, maar door een gebrek aan kennis en clustering slechts in beperkte mate tot bloei komt. Alleen de Afrikaandermarkt vormt hierop een uitzondering, twee keer per week vormt de markt aan het Afrikaanderpark het economisch hart van de wijk. Upgrading van de markt, het clusteren van lokaal ondernemerschap en het toevoegen van basis- en culturele voorzieningen vormt een kansrijke impuls om de ontwikkeling van de bevolking te faciliteren. De benodigde impulsen zorgen voor een spin-off waarmee de vrijkomende ruimte kan bijdragen aan de ontwikkeling van een nieuw niet-westers stadskwartier: Cultural District.
CD is maxicultureel
CD is jong >75% 60-75% 45-60% 30-45% 15-30% <15% << aantal allochtonen van nietwesterse afkomst, bron: COS >20% 16-20% 12-16% 8-12% <8% < aantal 0-14 jarigen, bron: COS
25
Beeldessay Cultural District
26
27
functiekaart Bebouwingsanalyse van fysieke toestand en programmatische invulling.
instortkaart Welke bebouwing staat op instorten en waar ontstaat de komende jaren ruimte.
28
4
Krimpstrategie
.In de uitverkoop De zoektocht naar de locatie waar het ontstaan van ruimte de grootste sociaaleconomische groei teweeg kan brengen vormt een belangrijk onderdeel van de krimpstrategie. Door verval en verpaupering van het particulier bezit en veroudering van het (afgeschreven) corporatiebezit zal binnen het Cultural District tussen 2010 en 2035 in verschillende vormen ruimte gaan ontstaan. De goedkope ruimte die vrijkomt, komt in ontwikkeling door een combinatie van investeringen vanuit de stad, de bevolking en vanuit buitenlandse investeerders. Binnen het Cultural District kan de goedkope vrijkomende ruimte bijdragen aan de ontwikkeling en het behoud van de ‘economisch waardevolle’ bevolking.
De ontwikkeling van Cultural District rict wordt op gang gang gebracht door middel van twee impulsen pulsen op het gebied ebied van onderwijs, werkgelegenheid en imagoverbetering. imagoverb g. Er ontstaat een wisselwerking tussen de verschillendee investeringsimpulsen die ieder op eigen wijze een spin-off op de vrijkomende locaties zullen creëren. De vrijkomende ruimtes zijn onderverdeeld in drie deelgebieden. Vanuit de ruimtelijke structuur van het gebied wordt een strategie voorgesteld waarbij krimp op verschillende manieren bijdraagt aan de ontwikkeling van nieuwe gedifferentieerde woonmilieus. De krimpstrategie bestaat uit twee delen; enerzijds de impulsen die gegeven moeten worden in de vorm van basisvoorzieningen en ontwikkelingsmogelijkheden en anderzijds de nieuwe woonmilieus waarmee de jonge allochtonen behouden kunnen worden.
vrije ruimte Mogelijke ontwikkelingslocaties tussen kwalitatief goede bebouwing en een volgroeid groen raamwerk.
29
ontwikkelingen in de omgeving
30
ruimtelijk krachtenveld
4
kwaliteiten en voorzieningen die de ontwikkeling van de vrijkomende kavels kunnen stimuleren
31
De opgave van de stedelijke vernieuwing is tweeledig: naast de herwaardering van het collectieve domein in de woonbuurten ook de vormgeving van nieuw publiek domein. Wie goed kijkt, ziet dat het nieuwe publieke domein zich- soms op onverwachte plekkenontwikkelt. Het ontstaat daar waar de verschillende leefwerelden van oude en nieuwe groepen bewoners elkaar treffen en overlappen. Op die plekken ontstaat een nieuwe publieke vertrouwdheid. Dat gebeurt op pleinen en in parken, op de vrijmarkt en in winkelcentra met filiaalbedrijven en winkelketens en daar waar etnische winkeltjes zich ontwikkelen tot grote supermarkten die niet enkel meer door de eigen groep worden gefrequenteerd. Het ontstaat ook daar waar meer stedelijke voorzieningen zich in de wijk vestigen; scholengemeenschappen voor voortgezet onderwijs, bibliotheken en theaters. De grote opgave voor de stedelijke vernieuwing is om de ‘bazaar’ en de ‘emancipatiemachine’ met elkaar te verbinden in één verhaal over de stad: de creatieve stad als emancipatiemachine. 32
Vrij naar Arnold Reijndorp, Waarom eigenlijk wijken?
4 .Medimall
.Onderwijs
Een belangrijke impuls waarmee de ontwikkeling van de vrijkomende ruimte op gang gebracht wordt kan worden gevonden in de kracht van de bevolking. Hun familiebanden, handelsgeest, hoge opleidingsniveau en kennis van zowel de Westerse als Oosterse cultuur wordt ingezet voor de verleiding van een Turkse investeerder om te investeren in een Europese bakermat (zoals het European China Center voor de Chinezen). De vrijkomende ruimte tussen de Afrikaandermarkt, het Afrikaanderpark, de moskee, de Maashaven en aan de metro en hoofdinvalswegen is uitermate geschikt voor de ontwikkeling van de Medimall. Het concept combineert het beste van de nieuwe malls die op dit moment in veel Oosterse landen gebouwd worden met de kwaliteiten van de oude medina’s. De grote bedrijven en ketens in deze Malls bieden werkgelegenheid, maar dagen niet uit tot ondernemerschap, terwijl dat juist een onderscheidende kwaliteit is van veel allochtone jongeren. Medimall zoekt door de enorme variatie aan korrelgroottes naar de juiste balans tussen lokaal ondernemerschap en grotere bedrijven of winkelketens die een sterke aantrekkingskracht hebben. Medimall zet in op de upgrading van de bestaande Afrikaandermarkt en clustert het ondernemerschap in de wijk op één plek tussen het Afrikaanderplein en de Maashaven. Medimall voorziet in werkgelegenheid, voorzieningen, uitgaansgelegenheden en voorziet op wijkniveau in een inkooppunt met een sterke eigen identiteit.
Op dit moment zijn er in deze wijken n alleen vmboscholen aanwezig. Om de jonge ambitieuze gezinnen te bedienen is het aanbod van hoger middelbaar onderwijs van groot belang. De gemeente zorgt voor een goede toevoeging aan het voorzieningenniveau van Zuid door te investeren in hoogwaardig onderwijs. De braakliggende ruimte aan de Putselaan, de tram en vlakbij metrostation Maashaven vormt een aantrekkelijke locatie voor een nieuwe havo/vwo school voor Zuid. De school komt op de schakel tussen het vergrootte Afrikaanderpark, Medimall en de ruimte die vrijkomt voor de ontwikkeling van nieuwe
Medimall: tussen medina en mall
^ flexibiliteit/ laagdrempeligheid van de oude Medina. > allure/ aantrekkingskracht van de nieuwe Arabische Malls . >> upgrading van de Afrikaandermarkt op de vrijkomende ruimte tussen de te handhaven bebouwing.
33
plankaart
1
2
Aanvullende voorzieningen op winkelprogramma. 34
Uitstekende ontsluiting dankzij metro, tram, watertaxi en nieuwe parkeergarage.
62 etnische winkeltjes en marktshopjes 25-150m2 (Turkse bakker, slager, kapper)
16 winkelketens en doorontwikkelde etnische winkels 150-500m2 (mode, drogisterij)
5 grote winkels of ketens 500-1000m2 (Islamitische supermarkt, meubelzaak)
1 warenhuis of grootschalige voorziening 4500m2 (Primark, Arabisch cultureel centrum)
flexibele korrel
35
Impressie vismarkt met zicht op Medimall. 1
2
36
Doorsnedes over Medimall.
4
Impressie in Medimall bij het vallen van de avond.
37
differentieatie in woonmilieus
stadskavels
buurtkavels
parkkavels
38 Stedelijk woonwerkmilieu.
Buurttuinen en pleinen
Vrije kavels in ‘park’.
4 .Woonmilieus De verschillende impulsen moeten de transformatie van de vrijkomende ruimtes op gang brengen. Vanuit de corporatie en vanuit particulier initiatief worden drie ontbrekende woonmilieus ontwikkeld. Een stedelijk woonwerkmilieu in de Marokkaans gekleurde buurt tussen Medimall en de Beijerlandselaan. Om het particulier initiatief te stimuleren wordt de bestaande structuur gehandhaafd en zal er een pandsgewijze vernieuwing plaatsvinden. Verdunning vindt plaats door het samenvoegen van beneden- en bovenwoningen tot één pand met op de begane grond mogelijkheden voor een bedrijf of kantoor. In de Oleanderbuurt, die gekenmerkt wordt door een Turkse bevolking, wordt door de corporaties geïnvesteerd in de (monumentale) eengezinswoningen. Afgeschreven bezit wordt gesloopt en er worden nieuwe ruime eengezinswoningen met een private of grote collectieve tuin voor teruggebouwd.
In het zuidelijk deel, aan de Strevelsweg sweg ontstaat als ls gevolg van de vergrijzing de meeste ruimte ruimte. H Hier liggen en kansen om het gewenste groene milieu te realiseren. Door het slopen van de vervallen en afgeschreven woningen zal de komende 25 jaar binnen de huidige bouwblokken structuur een bijzonder ‘park’ ontstaan. Deze nieuwe kwaliteit stimuleert het particulier opdrachtgeverschap, waarbij bewoners op een zelf gedefinieerd kavel hun eigen droomhuis kunnen realiseren. Dit woonmilieu, dat waarschijnlijk het langst nodig heeft om tot ontwikkeling te komen, biedt succesvolle allochtonen de mogelijkheid om binnen Cultural District ook wooncarrière te kunnen maken.
Woonomgeving* ‘Turken en Marokkanen wonen graag in de stad, maar willen niet stedelijk wonen.’ tWBOEF[FBMMPDIUPOFOXPOFOCJKWPPSLFVSJOFFOHSPUFTUBEOFUCVJUFOIFUDFOUSVN tXJMHSBBHJOFFOFFOHF[JOTXPOJOHNFUUVJOXPOFO
Voorkeuren* ‘Marokkanen zijn het sterkst gericht op de meer stedelijke woonmilieus. Zij wonen graag bij voorzieningen, verschillende culturen en in een buurt waar gewinkeld, gewoond en gewerkt wordt.’ ‘Turken zijn sterker gericht op het wonen naast huishoudens die afkomstig zijn uit de ‘eigen’ cultuur.’ ‘Turken hechten ook sterk aan recreatieve voorzieningen, zoals ‘s zomers nadrukkelijk zichtbaar is in de parken in de grote steden. Parken en plantsoenen worden door Turken intensief gebruikt voor barbecue en samenzijn. Voor veel Turken is ook het hebben van een volkstuintje van groot belang.’ ‘Wanneer herstructurering gericht blijft op een verdergaande verstedelijking zal dit- bij verbetering van de sociaal economische positie van allochtonen- onherroepelijk leiden tot een trek vanuit stedelijker wijken naar de suburbane wijken aan de rand van de stad.’ Uit onderzoek Woonbeleving Allochtonen, door Smart Agent Company 2001, o.b.v. 1200 mondelinge enquêtes en 60 diepte interviews
39
Principeprofiel stadskavels.
4 .Stadskavels tQBOETHFXJKT tQBSUJDVMJFSJOJUJBUJFG tWFSEVOOJOHEPPSTBNFOWPFHFOXPOJOHFOUPUQBOE tFFOHF[JOTXPOJOHNFUUVJOJOEFTUBE tOJFVXFSJKLEPNJOBSDIJUFDUVVS
-15/25%
Verdunnen binnen het bestaande bouwblok.
Pandsgewijs
transformatieproces
2010
2015
2020
2025
2030
2035
41
Imprssie van de transformatie van de stadskavels waarbij een pandsgewijze vernieuwing zal plaatsvinden.
te handhaven
2030
2015 2020 2025
2020
2030 verplichte rooilijn
Ruimte die met de tijd zal vrijkomen.
Maquettefoto’s 2010 en 2035.
Stadsvilla naar eigen wens.
44
4
.Buurtkavels t5VSLTFCVVSUNFUHSPUFCFIPFęFBBODPMMFDUJWJUFJU tUVTTFOOJFVXCPVXFONPOVNFOUFO tSFOPWBUJFDPSQPSBUJFCF[JU tQSPKFDUNBUJHFPOUXJLLFMJOH tWFSEVOOJOHEPPSTBNFOWPFHFOCPVXCMPLLFO tSVJNUFWPPSUVJOFO QMBOUTPFOFOFOQMFJOFO
-45%
-35%
Verdunnen door vervangen afgeschreven bezit + toevoeging van nieuwe openbare/ collectieve ruimtes.
Bloksgewijs
transformatieproces
2015
2020
2030
2025
2035
45
Nieuwbouwproject met openbaar plein grenzend aan gerenoveerd corporatiebezit, parkeren is collectief opgelost binnen het nieuwe blok. De 46foto rechts boven is een beeld van de huidige situatie. > Principeprofiel Buurtkavels.
47
transformatieproces
2010
2015
2020
2025
2030
2035
4
.Parkkavels tWSJKFLBWFMTNFUJFEFS[JKOFJHFOESPPNIVJT tMFFHNBLFOWBOCPVXCMPLLFOEPPSPQLPPQPSHBOJTBUJFJTNEFDPSQPSBUJF tTMPPQFOACPVXCMPLLFOQBSLBMTLBUBMJTBUPSWPPSEFPOUXJLLFMJOHWBOIFUAWJMMBQBSL tWSJKFLBWFMTUFLPPQBBOEFOJFVXFA4USFWFMTMBBOJOFFOATUBETQBSL tTUFSLFWFSEVOOJOH XBBSCJKWBOVJUEFCFCPVXEFTJUVBUJFWJBAMFFHTUBOEFFOOJFVXNJMJFVLBOPOUTUBBO tWXPTDIPPMFO4IPQQJOHNFLLBBMTWPPSXBBSEFWPPSCFIPVEWBOEFOJFVXFSJKLFO tEBBSXBBSEFNFFTUFSVJNUFPOUTUBBUEPPSWFSHSJK[JOHWBOEFBVUPDIUPOFCFWPMLJOH tLBOTPNPQMBOHFUFSNJKOPPLEPPSTUSPNFOEFBMMPDIUPOFOWBOVJU4UBETLBWFMTFO#VVSULBWFMTUFGBDJMJUFSFO
-65%
Sloop van vervallen bezit leidt tot vrije kavels in bouwblokkenpark.
Kavelsgewijs
Haalbaarheid Corporatie sloopt afgeschreven bezit om ontwikkeling ‘park’ te stimuleren om waardedaling aangrenzend bezit te beperken.
150 won.
150 woningen te slopen particulier bezit voor aanleg 1e fase ‘bouwblokkenpark’ in totaal 90.000 m2 300 woningen te slopen na waardevermindering tot 2030 (f.2) bouwblokkenpark in totaal 40.000 m2
€ 50.000 x 300 woningen = 15 miljoen
300 won.
130.000 m2 kavels komt vrij in ‘bouwblokkenpark’
prijs: €30.000.000/130.000m2= € 230 /m2 (excl. risico/ onvoorzien)
130.000m2
kavel voor Turkse droomvilla in Rotterdam 335-5000m2 voor € 100.000 - 1,5 miljoen
€ 100.000 x 150 woningen = 15 miljoen
totaal kosten opkopen:
30 miljoen
vrije kavels vanaf € 300 /m2 49
Je eigen ‘droomvilla’ op iedere gewenste kavelgrootte.
Maquettefoto’s 2010-2025-2040.
50
Manchester: lege ruimte zonder programmering
Cultural District 2025: ‘bouwblokkenpark’ gebruikt voor bewonersinitiatieven vanuit de corporatie.
Cultural District 2035: parkkavels met vrijstaande woningen, twee-onder-een kapwoningen en appartementen.
51
52 Imprssie van de transformatie van de parkkavels waarbij de vrijkomende kavels opnieuw uitgegeven worden.
4
Imprssie van de transformatie van de parkkavels waarbij de vrijkomende kavels opnieuw uitgegeven worden.
Principeprofiel Parkkavels.
53
Mogelijk toekomstbeeld Cultural District
54
1
Inleiding
Kop Subkop Subsubkop italic Basistekst Basistekst
55
.Conclusies Rotterdam groeit naar krimp, dankzij een krimpstrategie waarmee de op handen zijnde demografische krimp zo wordt begeleid dat op sociaal, economisch en ruimtelijk vlak groei bereikt kan worden. De krimpstrategie gaat uit van het behoud van je eigen bevolking; krimp begeleiden en niet bestrijden. Het eerste deel van het onderzoek vormt een methodiek waarmee de ‘gaten’ en potenties van een stad gevonden kunnen worden. Zowel op stedelijk niveau als op ‘wijkniveau’ is een sociale, ruimtelijke en economische analyse/ prognose nodig om grip te krijgen op de benodigde impulsen en ruimtelijke opgaven. De vorm waarin ruimte vrijkomt en ook de gewenste sociaaleconomische- dan wel culturele ontwikkeling verschilt per locatie. De krimpstrategie is altijd locatiespecifiek en niet letterlijk te kopiëren naar een andere stad. Voor het Cultural District biedt demografische krimp kans om economische en sociaalculturele groei te bereiken. De ruimtelijke groei ontstaat door de verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit, waarbij een ontspanning in de woonmilieus leidt tot een enorme rijkdom in architectuur, typologieën, programma’s en korrelgroottes. Dit nieuwe Islamitische stadskwartier geeft Zuid een ‘eigen’ identiteit en zet Rotterdam dankzij de versterking van de handelsrelatie met de opkomende economieën in het Nabije Oosten bovendien ook op (inter)nationaal niveau op kaart; Rotterdam ‘groeit’ door krimp. 56
5
Reflectie
.Resultaat Krimp krijgt een geheel nieuwe betekenis op het moment dat een stad niet door krimp wordt overvallen, maar groeit naar krimp en op die manier de krimp begeleidt. Dit afstudeerproject laat zien hoe op een positieve manier aan krimp ontworpen kan worden. De krimpstrategie bestaat uit twee delen, enerzijds het onderzoek en anderzijds de ingrepen. De stedelijke voorbereiding op krimp hangt nauw samen met het onderzoeken van de ruimtelijke, sociaalculturele en economische ontwikkeling van de stad. De zoektocht naar de locatie waar het ontstaan van ruimte de grootste sociaaleconomische groei teweeg kan brengen vormt een belangrijk onderdeel van de krimpstrategie. In dit afstudeerwerk leidde dat tot de ontdekking van het Cultural District op Zuid. De te verwachten ontwikkeling van dit gebied is tweeledig. Enerzijds komt hier als gevolg van krimp ruimte vrij doordat particulier bezit in elkaar stort en corporatiebezit grotendeels is afgeschreven, anderzijds is de te verwachten ontwikkeling van de bevolking hier van grote economische waarde voor Rotterdam. Binnen het Cultural District kan de vrijkomende ruimte bijdragen aan de ontwikkeling en het behoud van de ‘economisch waardevolle’ bevolking. Het tweede deel van de strategie richt zich op de ontwikkeling van de vrijkomende ruimte. De vorm waarin ruimte vrijkomt en ook de hoeveelheid, groottes en financieringsmogelijkheden van de te geven impulsen verschilt per stad en per locatie.
Het geven van impulsen is nodig om m het transformatieproces van de vrijkomende ende ruimte ruim op gang te brengen. De grootte en programmatische invulling wordt bepaald door de ontbrekende aspecten die de sociaalculturele ontwikkeling van de bevolking faciliteren. Afhankelijk van de sociaaleconomische en ruimtelijke ontwikkelingen moet bepaald worden wat de beste verhouding is tussen de impulsen die gegeven worden en de spin-off die bereikt kan worden. De ontwikkeling van Cultural District wordt op gang gebracht door middel van twee impulsen op het gebied van onderwijs en werkgelegenheid en imagoverbetering. Deze injecties zijn noodzakelijk en worden dan ook gepland, ingepast en gefinancierd met geld van buitenaf, in dit geval vanuit Rotterdamse gemeente en vanuit Turkije. De overige ruimte die vrijkomt wordt ontwikkeld vanuit de wijk zelf, bewoners en corporaties krijgen alle ‘ruimte’ om te investeren. Strategisch gezien gebeurt hier het tegenovergestelde van de impulsen, hier komt ruimte vrij die niet is vast te leggen. De strategie geeft een mogelijk transformatieproces weer, maar heeft geen grip op de vorm, de precieze locaties, het tijdspad en het uiteindelijke beeld dat deze ontwikkeling zal opleveren. Het feit dat er een ontwikkeling plaatsvindt waarmee waardevolle bevolking behouden kan worden is hier belangrijker dan het stedenbouwkundig en architectonisch eindbeeld dat het oplevert.
57
.Websites www.volkstellingen.nl www.cos.nl www.cbs.nl www.bevolkingsdaling.nl www.stawon.nl www.vanmeernaarbeter.nl www.shrinkingcities.com. www.sev.nl - Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting
.Films en tv Geen krimp geven, Simone Baaijens Tegenlicht, Doorstart Detroit Tegenlicht, Eeuw van de stad, Amsterdam 2040 Buitenhof, Eeuw van de stad, Het miljardentekort, 13 september 2009 Buitenhof, Perikelen uit de provincie, 13 februari 2010 Tegenlicht, Floriade aan de Schelde, 6 december 2010 Tegenlicht, Krimpen aan de Maas, 29 november 2010
.Gesprekspartners Roel Meertens, stedenbouwkundige, Gemeente Heerlen Erik Braun, assistent-professor Erasmus Universiteit, specialist in stedelijke economie en citymarkting Mark Rutherglen, adviseur gebiedsontwikkeling, Arcadis Henk Oosterling, filosoof, auteur Rotterdam vakmanstad Edith Jacobs, beleidscoördinator (economie en arbeidsmarkt), OBR Thera Rohling, Business Development Manager China, OBR Carla de Rie/ Clemens Sengers, Lysias, Topteam Krimp, Ditty Blom, programma manager Pact op Zuid Marcel van de Ven, stadsmarinier Feijenoord Martijn Ubink, stadsocioloog en geograaf, Bureau Middelkoop
58
. Bronnen .Boeken Shrinking cities, volume 1 international research, Philipp Oswalt, Hantje Cantz, Germany, 2006 Shrinking cities, volume 2 international research, Philipp Oswalt, Hantje Cantz, Germany, 2006 Atlas of shrinking cities, Philipp Oswalt & Tim Reniets, Hantje Cantz, Germany, 2006 Ruimte maken voor krimp, ontwerpen voor minder mensen, BNA mei 2009 Krimp, Noorderbreedte dossier, jaargang 33, 2009 Shrinking cities reinventing urbanism, archiplus 173, mei 2005 Historische Atlas van Rotterdam, De groei van de stad in beeld, Paul van de Laar, Mies van Jaarsveld, Sun, 2004 Krimp en Ruimte, Bevolkingsafname ruimtelijke gevolgen en beleid, Ruimtelijk Planbureau, Nai uitgevers 2006 Afri, Jutta Chorus, Leven in een migrantenwijk, Uitgeverij Contact, Amsterdam/ Antwerpen, 2010 De levende stad, Over de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs, S. Franke en G. Hospers, Sun Trancity, 2009 Woorden als daden, Rotterdam Vakmanstad, Henk Oosterling, Japsam Books, 2009 Sociale herovering in Amsterdam en Rotterdam, G. Engbersen, E. Snel en A. Weltevrede, Amsterdam University Press, 2005 Stadsmensen, Levenswijze en woonambities van stedelijke middengroepen, L.Karsten, A. vd Zwaard, Het Spinhuis, 2006
.Artikelen en publicaties Structurele bevolkingsdaling, Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers, W. Derks, P. Hovens, L.E.M. Klinkers, Den Haag, februari 2006 Bevolkingsprognose Rotterdam 2025, M. Bik, C. Ergun en C. Stolk, COS, mei 2007 Stadsvisie Rotterdam, Ruimtelijke ontwikkelingsstrategie 2030, november 2007 Economische verkenning Rotterdam 2009-2010, Gemeente Rotterdam, Ontwikkelingsbedrijf Koers houden, doorpakken en uitvoeren, Update economische visie Rotterdam 2020, EDBR, 2008 Consequenties van demografische ontwikkelingen in Zeeland, Rapportage Topteam Krimp voor Zeeland en Groningen, H. Dijkstal en J. Mans i.s.m. Lysias Advies, 2009
59
‘
The US may have special relationships with the Egyptian military and Arab ruling families, but Europe has more trade, gives a lot of aid, and has a thick web of cultural and person-to-person ties across what the Romans called Mare Nostrum, our sea. It has 27 + 1 sets of diplomatic relations. It is the place that most young Arabs want to come – to visit, to study, to work. Their cousins are here already. That nexus is both a problem and an opportunity. Timothy Gar ton Ash, The Guardian, 3 februari 2011.
60
’
.1Samenvatting Inleiding Dit afstuderen laat een strategisch ontwerp zien, waarmee Rotterdam zich in een vroegtijdig stadium ium Plangebied Het plangebied uit het winkelcentrum woningen en zorgvoorzieningen, voorbereidt opbestaat de aankomende structurelemet bevolkingsdaling, zodat potenties tot bloei kunnen komen omen en er nieuwe kwaliteiten ontwikkeld kunnen worden. Rotterdam zal tussen 2010 en 2035, als eerstee stad Stedenbouwkundige verkenning binnen de Randstad te maken krijgen met bevolkingskrimp. In Rotterdam wordt krimp voornamelijk Het kruispunt van de veroorzaakt door het wegtrekken van economisch draagkrachtige gezinnen, versterkt door de vergrijzing van de babyboom generatie. Op Noord is de groei van de bevolking dankzij de grote instroom van Leeswijzer starters en studenten stabiel, op Zuid hebben veel wijken zelfs nu al te maken met krimp. De instroom Deelgebied die voornamelijk bestaat uit allochtonen is beperkt, terwijl de uitstroom van jonge ambitieuze allochtone Fase 1 gezinnen toeneemt. Het Stedenbouwkundig Programma van
De multiculturele wijken Afrikaanderwijk, Bloemhof en Hillesluis vormen de Rotterdamse bakermat van veel jonge Turken en Marokkanen. Kenmerkend voor deze culturen zijn de sterke familiebanden en de handelsgeest. Het ondernemerschap komt in deze wijken tot uiting in vele kleine winkeltjes, maar komt door een gebrek aan kennis en clustering nergens echt tot bloei. De jonge (2e en 3e generatie) allochtonen kunnen dankzij de studie die zij genoten hebben hun handelsgeest combineren met kennis, waarmee lokaal ondernemerschap wel tot bloei kan komen. Tegelijkertijd worden hier ook de eerste symptomen van krimp zichtbaar. Jonge ambitieuze gezinnen trekken weg, de oorspronkelijke havenarbeiders vergrijzen, corporatiebezit is grotendeels afgeschreven en het particulier bezit verpaupert. Rotterdam groeit naar krimp combineert twee actuele opgaven in één afstudeerproject: krimp en de multiculturele samenleving. Het brandpunt van deze twee momenteel als autonoom naast elkaar op te vatten opgaven ligt in de toekomst van Rotterdam Zuid. Tussen 2010 en 2035 valt krimp als gevolg van de fysieke afschrijving en leegstand van de bebouwing samen met de sociaal economische groei van de jonge allochtone bevolking. Demografische krimp wordt ingezet om economische krimp tegen te gaan. De ruimte die ontstaat als gevolg van de fysieke krimp wordt benut om ruimtelijke ingrepen te doen waarmee de ontwikkelde jonge allochtonen behouden kunnen worden. De ruimte die vrijkomt wordt tweeledig ingezet. Enerzijds wordt de ruimte gebruikt om nieuwe aantrekkelijke woonmilieus te maken, anderzijds zijn er impulsen nodig op het gebied van werkgelegenheid, voorzieningen, onderwijs en identiteit, waarmee spin-off gecreëerd wordt voor de ontwikkeling van de vrijkomende kavels. Naast het toevoegen van een hogere middelbare school vormt Medimall een belangrijke impuls. Medimall zet in op de upgrading van de bestaande Afrikaandermarkt en clustert het ondernemerschap in de wijk op één plek tussen het Afrikaanderplein en de Maashaven. Medimall doet dienst als inkooppunt, voorziet in werkgelegenheid, voorzieningen, uitgaansgelegenheden en geeft het gebied een eigen identiteit. Binnen de invloedscirkel van deze impulsen kan de vrijkomende ruimte met behulp van een aantal ontwerpkaders vanuit de bewoners zelf worden getransformeerd tot verschillende ontbrekende woonmilieus, zoals een stedelijk woonwerkmilieu voor ondernemers, een ‘Turks’ woonmilieu met ruimte voor collectiviteit en een groen milieu waar op ruime kavels van de nodige welstandige vrijheid genoten kan worden. De ‘Arabische’ identiteit van Cultural District speelt in op de Arabische lente die in Noord-Afrika en het Nabije Oosten lijkt op te bloeien. Met het Cultural District wordt een nieuw niet-westers stadskwartier toegevoegd aan Europa‘s meest multiculturele stad: Rotterdam. 61
R Rotterdam m groeit naar krimp combineert combi bine twee actuele opgaven pgaven in één n afstudeeropgave: krimp en de multiculturele mul ele samenleving. Het brandpunt andpu van n deze twee tw opgaven opgaven ligt in de toekomst van Rotterdam Zuid. T Tussen 2010 en 2035 valt krimp mp als gevolg volg van de fysieke aafschrijving fschrijving van de bebouwing daar daa ssamen met de sociaal al econom economische groei vvan de jonge onge allochtone bevolking. Dit afstudeerproject laat zien hoe oe het samenkomen komen van deze twee on ontwikkelingen kkk n in Afrik Afrikaanderwijk, nderwijk, Bloemhof en Hillesluis leidt eidt tot een bloeiend d Islamitisch Islamiti stadskwar stadskwartier; er; Ro Rotterdam m Cul Cultural District. istric Sandra van Dijk, Rotterdam, erdam 1 april 2011 20
