STUDIEREIS BERLIJN 2009 van krimp naar kwaliteit

STUDIEREIS BERLIJN 2009

‘van krimp naar kwaliteit’

Pankow Weissensee

Reinickendorf

Spandau

●07

Prenzlauerberg

Wedding

●08

Hohenschönhausen 14●

15●

●16 ●17

Marzahn

Charlottenburg

Tiergarten

Mitte

Friedrichshain Lichtenberg Kreuzberg

●●18 19

Hellersdorf

zie centrumkaart

Wilmersdorf

Schöneberg

●13 Zehlendorf

Steglitz

Neukölln Tempelhof

●06

schaal kaart van links tot rechts 45km rode stippellijn is grens oost/west tot 1989

●05

Treptow

●04 Köpenick

●31 Wedding

Prenzlauerberg

●10 ●21 ●26 ●01

●02 ●27

●29

●11

●09

●28

●22

Mitte

Friedrichshain

Tiergarten

● 33 ● 35

Lichtenberg

●24

●34 ●32 ●30

●23 ●20

●25

Kreuzberg

●03

Schöneberg Treptow

schaal kaart van links tot rechts 11km

●12

Tempelhof

Neukölln

Programma project nr. donderdag 24 september

01 02

Berlin Hauptbahnhof Hotel Arcotel Velvet

Vrijdag 25 september

03 04 05 06 07 08

Schiereiland Rummelsburger Bucht / Alt Stralau Johannistal/Adlershof Parksiedlung Spruch Wohnsiedlung Quartier Mc Nair Wasserstadt Spandau: Havelspitze Wasserstadt Spandau: Pulvermühle

Zaterdag 26 september

09 10 11 12 13 14-19

Baugruppe Case Study House, Gormanstrasse Baugruppen RuSc en Sc, Ruppiner Strasse / Schönholzer Strasse Baugruppe E3, Esmarchstrasse Viktoria Quartier Kreuzberg Priesterpark/Natur-park Schöneberger Südgelände Marzahn: Arensfelder Terrassen, NiedrigEnergieHaus, Eastgate winkelcentrum, Europaquartier, Helle Mitte

Zondag 27 september suggesties:

20

Mediaspree

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Kapelle der Versöhnung Museuminsel Skatehalle-Berlin Alter Schlachthof Zwembad Badeschiff Stadscamping Tentstation Restaurant Rodeo Club Bar/restaurant Fernsehturm BundesPresseStrand Stadstrand Oststrand / Eastside Gallery Dakrestaurant/bar Deck5 Stadstrand Yaam Stadstrand Kiki Blofeld Stadstrand Bar25 Bauhaus expositie, in Martin Gropius Bau

*

Algemene informatie achterin boekje

Van krimp naar kwaliteit Het afgelopen jaar is het thema “Krimp” onderwerp geweest van een drietal studies in de randgebieden van Nederland. In Duitsland wordt sinds 2002 actief over krimp nagedacht en hebben diverse projecten plaatsgevonden om voor deze problematiek oplossingen te bedenken. Berlijn is een van de steden waar krimp hard toeslaat. Hoe lukt het de stad om krimp naar kwaliteit om te buigen? Demografische aardverschuiving Berlijn kenmerkt zich door een voortdurend groot verloop in de bevolkingssamenstelling. In de Gründerzeit (1871-1900) groeide de stad door de sterke industrialisatie explosief; van 1 miljoen inwoners in 1877 tot 3,8 miljoen inwoners in 1899. Sinds de val van de Berlijnse Muur is de bevolkingsverandering eveneens extreem. Waren er in 1990 bijna 3,3 miljoen inwoners; in vijftien jaar hebben 1,7 miljoen inwoners Berlijn de rug toegekeerd. Maar tegelijkertijd verhuisde er 1,8 miljoen nieuwe bewoners naar de stad toe. Met andere woorden: de helft van de bevolking is in vijftien jaar gewisseld. Opvallend is de demografische structuur van deze bloedtransfusie. Naar Berlijn komen vooral jongeren in de leeftijd van 18-35 jaar. Diegene die de stad verlaten bevinden zich in de leeftijdscategorie van 35-40-jaar. Dit is symbolisch voor de stad; nadat het ‘speelkwartier’ ofwel de Latte Macciatofase over is, komen veel toegestroomde jongeren er achter dat de droom van een opwindend bestaan in een sexy metropool in duigen valt. Er is gewoonweg weinig geld te verdienen in Berlijn. De door de burgemeester gelauwerde kreet “Berlin, Arm aber Sexy’ krijgt daardoor een wrange bijsmaak. De komende twintig jaar zal het totale bevolkingsaantal ven Berlijn relatief stabiel blijven. Berlijn is en blijft een immigratiestad. Over het algemeen wordt de bevolking ouder, internationaler en heterogener. Een van de belangrijkste beleidsdoelen in de stadspolitiek is om de tweedeling in de stad –rijk, succesvol en over het algemeen westers wit- versus arm –migrant, werkloos, en uit het oosten komend- zoveel mogelijk te voorkomen. Economische afgrond De extreme groeiverwachting uit 1990 (Berlijn zou groeien tot meer dan 4 miljoen inwoners) is niet uitgekomen. De verschuivende economie is een van de belangrijkste oorzaken voor de snel veranderende demografische structuur van Berlijn. De industrie in West- als in Oost-Berlijn werd ten tijde van de deling (1961-1989) kunstmatig in leven gehouden en stortte na de Wende volledig in. Van de 400.000 banen in de industrie zijn er rond de 205.000 overgebleven. Gevolg: zeer grote delen van de stad liggen er desolaat bij. De economische situatie in Berlijn is het best aan te duiden als structurele calamiteit, met een werkloosheidspercentage dat rond de 15% blijft hangen. Ofwel: minimaal 525.000 werklozen. Dat is even hoog als in enkele andere oostelijke deelstaten van Duitsland en bijna dubbel zo hoog als het landelijke gemiddelde. Kwaliteitsverhoging Er is veel kritiek vanuit de architectuur- en stedenbouwwereld op het verstarde bouwbeleid van de stad, vooral op het Planwerk Innenstadt met haar strikte stedenbouwkundige en architectonische regels. Critici menen dat het bestuur haar

eigen stad niet begrijpt. De Zwitserse criticus Hans Ulbrich Obrist noemt Berlijn een gevaarlijke val. Want het karakter van de stad wint het zonder enige moeite van alle internationale sterarchitecten. Het is de projecten van de jaren negentig zoals de Potsdamer Platz en Friedrichstrasse niet gelukt om van Berlijn een nieuw Europese stad met karakter te maken. Tegelijkertijd is Berlijn –noodgedwongen- een laboratorium voor postmoderne stedelijke ontwikkeling. Ontwikkelingen als Baugruppen (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap) en Zwischennutzung (tijdelijk gebruik van gebouw en/of grond) zijn in Berlijn ontsproten. Door het nomadische karakter houdt Zwischennutzung de stad levendig en veranderlijk, open en tolerant. Op stedenbouwkundig en architectonisch vlak ligt de uitdaging in het op peil houden van de woon- en leefwaliteit. Ofwel: goede scholen, aantrekkelijke woningen en een uitgebreid cultureel en sociaal voorzieningenaanbod. Extra aandacht is er voor de woon- en leefwensen van huishoudens met kinderen. Sociale activering vanuit de buurten zelf kan verantwoordelijkheid en betrokkenheid bij een buurt vergroten. Baugruppen dragen daar sterk aan bij. Dit is onderdeel van de zogeheten Berlijnse ‘blijfpolitiek’. Typerend voor de 1000 in ontwikkeling zijnde Baugruppen-projecten zijn de inventieve stedenbouwkundige oplossingen. Deze komen voort uit de specifieke situatie: een zwaar gebombardeerde stad met veel lege gaten. Door deze gaten letterlijk te vullen is de binnenstadsbevolking van Berlijn van 2003 tot 2007 met 10.000 inwoners gegroeid. Dit staat in groot contrast tegenover de vele Plattenbau-nieuwbouwwijken aan de oostkant van de stad, waar de leegstand soms meer dan 21% bedraagt. Sinds 1991 is in Marzahn/Hellersdorf het aantal inwoners met 41.000 gedaald. Met als gevolg dat het aantal schoolgaande kinderen in tien jaar tijd met eenderde is gedaald. In Marzahn zijn 4.300 woningen afgebroken, ofwel 4,3% van het totale woningbestand. Maar ook in Marzahn wordt met diverse middelen (verbetering van het uiterlijk van de Plattenbauflats, ofwel het ‘Pullover anziehen”; opschoning van de openbare ruimte, sociale activering van de bewoners, aftoppen van Plattenbau) getracht het woon- en leefklimaat op peil te houden. Krimp als kans? Wat betekent krimp voor een stad en hoe wordt er met deze problematiek omgegaan? Bij het aanpakken van krimp is het doel de functionele, bouwtechnische, maar vooral ook de symbolische waarde op te krikken. Het gaat er daarbij om dat slim gebruik gemaakt kan worden van bestaande instrumenten. Krimp kan een kans zijn, omdat andere dan louter financiële aspecten de hoofdrol spelen. Individuele kwaliteit krijgt de gelegenheid, in plaats van massaproductie. Vooral de omslag van het kwantitatieve denken naar het denken in kwaliteit, zowel in de woningbouw als in de openbare ruimte, is interessant, en een slag die we in Nederland nog moeten maken.

Veel plezier bij de excursie! Vincent Kompier, Mike Korth, Menno Trautwein en Jan Verberne

Donderdag Programma

14:49

NS-station Schiphol



Schiphol Amsterdam Zuid Duivendrecht Hilversum Amersfoort Apeldoorn Deventer Almelo Hengelo

21:20

Aankomst Berlin Hauptbahnhof (01)



22:30

14:49 14:58 15:04 15:22 15:41 16:07 16:20 16:46 16:58

S-Bahn naar station Friedrichstrasse, vanaf daar is het één halte met de U6, (richting Alt-Tegel) Oranienburger Strasse of 10 minuten lopen vanaf S-Bahnstation Friedrichstrasse



Hotel Arcotel Velvet (02)

Berlin Hauptbahnhof 01 Europaplatz S-bahn: Hauptbahnhof Ontwerpwedstrijd: 1993 – 1st Prize Architect: Meinhard von Gerkan and Jürgen Hillmer Oplevering: 2006 Berlin Hauptbahnhof is het nieuwe centraal station van Duitse spoorwegen in Berlijn. Het is het grootste kruisingsstation in Europa en is op 26 mei 2006 geopend. Het station is gebouwd op de plaats van het voormalige kopstation Lehrter Bahnhof, dat vanaf 1871 het eindpunt van de verbinding met Hannover was. In 1882 werd de van oost naar west lopende Stadtbahn geopend, waaraan nabij het Lehrter Bahnhof de halte Lehrter Stadtbahnhof verrees. In 1884 nam het Lehrter Bahnhof ook de

diensten naar Hamburg over, die voorheen vanuit het Hamburger Bahnhof vertrokken. In de Tweede Wereldoorlog werd het Lehrter Bahnhof zwaar beschadigd. Het werd in 1951 gesloten en in 1957 afgebroken. Het Lehrter Stadtbahnhof bleef in dienst, maar werd in 2002 afgebroken om plaats te maken voor de bouw van het nieuwe “Centraal Station” van Berlijn. De S-Bahnsporen zijn sindsdien ondergebracht in het Hauptbahnhof. Tijdens de bouw droeg het station nog een tijd de dubbele naam “Berlin Hauptbahnhof - Lehrter Bahnhof”, maar vanaf de opening in mei 2006 is de naam alleen nog maar “Berlin Hauptbahnhof”.

Hotel Arcotel Velvet 02 Oranienburger Strasse 52 / Friedrichstrasse U-bahn: Oranienburger Tor Ontwerpwedstrijd: 2001, 1e Prijs Architect: Eike Becker_Architekten Gebruik: Hotel, Restaurant , 85 kamers Oplevering: 2004 Op de kruising van de Orianienburger strasse / Linienstraße is begin 2004 het Arcotel Velvet van de oostenrijkse hotelketen Arcotel geopend. In de buurt van Museumsinsel, Hackescher Markt en de Boulevard Unter den Linden. Ontwerpuitgangspunt voor het gevelontwerp is het idee van een groot formaat computeranimatie. Videoprojectoren in de kamers projecteren bewegende beelden op de structural-glazinggevel aan de

Orianienburger strasse. Het gebouw vult het gat naast het kunsthuis Tacheles met een gevel die bestaat uit verdiepingshoge glazen puien. Door een mix van te openen ramen, gekleurde gordijnen, transparante screens en projectors ontstaat een aantrekkelijke kleurrijke gevel.

Vrijdag Programma

09:00

Vertrek uit het hotel

Vertrek per touringcar

09:30 - 12:00 Rummelsburger Bucht (03) Introductielezing door Vincent Kompier over Berlijn en het thema “Van krimp naar kwaliteit”, gevolgd door wandeling met toelichting door Matthias Beyer, Beyer-Schubert Architekten

Vertrek per touringcar met lunch

12:30 - 13:30 Landschaftspark Adlershof (04) Wandeling met toelichting door Vincent Kompier 14:00 - 15:00 Siedlung Spruch (05) Toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten 15:30 - 16:30 Quartier MC Nair (06) Toelichting door projectontwikkelaar Michael Elst, Strategis AG 17:00 - 19:00 Wasserstadt Spandau (07) - Quartier Pulvermühle, toelichting door Gernoth Nalbach, Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbH - Quartier Havelspitze, toelichting door Klaus Zillich, EMHZ - Architekten 20:30

Gezamenlijk diner Club Rodeo (27)

Rummelsburger Bucht 03 Gebied: Stedenbouw:

Rummelsburg en schiereiland Alt-Stralau Klaus Theo Brenner, Herman Hertzberger

Tot midden 19e eeuw was het schiereiland Alt-Stralau een vissersdorpje. In de achttiende eeuw ontdekten de Berlijners het jaarlijkse vissersfeest en werd het een geliefd uitje. In 1897 werd Stralau ingelijfd bij Berlijn en kwam er industrie zoals tapijtfabrieken, glasfabrieken en vier werven, inclusief huisvesting voor de arbeiders. Het bewonersaantal van Stralau liep op tot boven de duizend. Stralau was geheel zelfvoorzienend met koeienstallen, groentetuinen, boomgaarden en een kerk. In WO2 is de helft van het oude Stralau verwoest tijdens een bombardement dat voor het fabriekscomplex aan de overkant van het water, Rummelsburger Ufer, was bestemd. In 2000 werd Stralau bijna Olympisch dorp. Fabrieksterreinen zouden plaats maken voor moderne architectuur voor 5000 bewoners, mooi gelegen aan de Spree, dicht bij het centrum van Berlijn en vlakbij S-bahnhof Ostkreuz. Het volkstuinencomplex werd behouden, omdat het na de oorlog is aangelegd voor verzetsstrijders en mensen die het concentratiekamp hadden overleefd. Toen in 2000 de Olympische spelen niet in Berlijn maar in Sydney werden gehouden en de aandelenmarkt instortte, stokte de bouw op het eiland. Omdat er te weinig bewoners waren, kwam de beloofde infrastructuur niet. Na veel druk is er nu een bus die van het eiland naar de dichtstbijzijnde grote supermarkt in Friedrichshain gaat. Het thema voor de herontwikkeling van Stralau was “stadslandschap”, wat vooral tot uiting komt in de inrichting van de openbare ruimte die van zeer hoge kwaliteit is en in de keuze voor een auto-arm schiereiland. Meergezinswoningen zijn herontwikkeld tot eengezinswoningen wegens de instortende woningmarkt. Nu is Rummelsburger Bucht een succes, als aantrekkelijk en rustig woongebied dat zeer goed gelegen is. Sinds 1994 zijn meer dan 2.500 woningen gebouwd of in aanbouw. In totaal zullen ongeveer 4.200 woningen worden gerealiseerd.

Oppervlak: 130 hectare Geplande woningen : 4.200 Gerealiseerde woningen of in aanbouw: 2.500 Geplande kantoorruimte: 300.000 m2 Gerealiseerde kantoorruimte of in aanbouw: 60.000 m2 Gerealiseerde recreatie- en groenruimte: 16 hectare Gerealiseerde sociale infrastructuur: - Basisschool met gymzaal - Faciliteiten voor jongeren, waaronder Jugendschiff Freibeuter - Sportvelden Schaal van kaartje: lengte van schiereiland Stralau is 1,4 km

atelierhäuser

atelierhäuser

Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten

Atelierhäuser am Wasser, Beyer-Schubert Architekten

Johannistal / Adlershof 04 De plannen voor Johannistal/Adlershof bestaan uit een groot wetenschap/ science-park, gecombineerd met (ecologische) woningbouw. Landschafspark Adlershof Het voormalige (en oudste) vliegveld van Berlijn -Johannistal, is van zeer grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van de luchtvaart. Na vertrek van het vliegveld is een ecologisch zeer waardevol gebied ontstaan. Dat gebied is als beschermd natuurgebied meegenomen in de nieuwe plannen voor het gebied. Johannistal is een van de buurten in Berlijn waar de bewoners het meest tevreden (en vermogend) zijn. Het beschermde natuurgebied is ontoegankelijk maar biedt een weids uitzicht tussen woon- en werkgebieden fungeert als groen hart. Aan de randen van het afgesloten natuurgebied liggen attractieve speelplekken, die intensief benut (kunnen) worden. Ontwerp: Büro Kiefer Oplevering: 1989 – 2000 Adlershof Campus en Gewerbepark Adlershof is een van de succesvolste hoog-technologische locaties in Duitsland. Op 4,2 vierkante kilometer groeit en bloeit sinds 1991 een geïntegreerde wetenschaps- en economisch centrum, gecombineerd met media en communicatietechnologie. Er zijn zes wetenschappelijke instituten van de Humboldt Universität, waaronder informatica, chemie en geografie. Daarnaast zijn er 12 buitenuniversitaire onderzoeksinstituten. Deze kennisconcentratie trekt bedrijven aan die wetenschappelijke kennis willen economiseren. Er zijn op dit moment meer dan 400 ondernemingen; het aantal is groeiende. Er werken circa 13.000 mensen in totaal. Door middel van bijzondere architectuur wordt getracht bedrijvigheid aan te trekken. Zoals het amoebe-gebouw van Sauerbruch Hutton architecten. Het Photonics center is het onderkomen voor het innovatiecentrum voor optische technologie, optische electronica en lasertechnologie. Sauerbruch Hutton ontworpen 2 gecurvde blobachtige gebouwen waarin kleurgebruik en licht een bijzondere rol spelen.

De gebouwen ogen extra bijzonder en kleurrijk door de in de omgeving staande grijze functionele bedrijfsloodsen en industriële gebouwen. Het bedrijf is één van de eerste op die verhuist naar dit gebied dat voor de oorlog als aeronautische onderzoekcentrum in gebruik was maar nu wordt getransformeerd naar City of science. De sculpturale gecurvde vormen van de gebouwen passen wonderwel goed tussen de in de verval geraakte verlaten onderzoeksfaciliteiten in de omgeving. De gebouwen ogen eerder sensueel dan technologische, maar onder het gecurvde ogenschijnlijk willekeurig gevormde uiterlijk ligt bevind zich een rationeel gebouw dat slim inspeelt op zowel omgeving als programma. Geprefabriceerde elementen en de integratie van constructie en installaties bieden de onderzoekers maximale flexibiliteit in het gebruik van het hoofd gebouw. Het tweede, kleinere gebouw is volledig omsloten met een dubbele glazen gevel met hiertussen gekleurde zonwering en biedt ruimte aan grote experimenten. Wohnen am Landschaftspark Een deel van het woongebied West wordt aangemerkt voor innovatief bouwen, en richt zich op personen of Baugruppen die vormen van gemeenschappelijk wonen of ecologische wonen willen realiseren. Om hiervoor een basis te bieden hebben ruim 30 architectenbureaus woning ideeën ontwikkeld met als thema innovatief bouwen. De ideeën variëren van ecologische en energetisch optimale woningen tot meergeneratiewoningen, en kostenefficiënte woningen. Andere projecten zijn: bouwen met leem, variabel bouwen, autovrije woonzones Vervolgens worden deze architectuurconcepten naar wens aangepast aan de werkelijke situatie en opdrachtgever(s). Tot dusver hebben verschillende Baugruppen zoals “Wohnen an der Obstbaumwiese” (Project nr. 9) met totaal 20 bouwfamilies al een plaats ingenomen in het gebied. Het project “Wohnen…” is uitgegaan van een autovrij en kindvriendelijk gemeenschappelijk maaiveld. Voor de auto’s zijn gemeenschappelijke parkeerzones aan de rand aangelegd. Daarnaast hebben de woningen elk ook een eigen tuin.

Wohnen an der Obstbaumwiese

Bestaand / gerealiseerd Geplande bebouwing Openbaar groengebied Gebiedsontwikkelingsgrens

Photonics Centre

Data Johannistal / Adlershof Oppervlak

420 Hectare

Wonen

- Oppervlak: 30 hectare - Oorspronkelijk totaal gepland: 5.500, volgens huidige ontwikkelingsplannen nog slechts 1.040 woningen - 55 appartementen en 355 eengezinswoningen reeds gerealiseerd of in aanbouw - Aanvullend 160 Studentenwoningen contractueel vastgelegd

Bedrijven Universiteit

- Oorspronkelijk totaal gepland: 1.687.000 m2 bvo, volgens huidige ontwikkelingsplannen 2.195.000 m2 bvo - Reeds gerealiseerd of in aanbouw: 710.000 m2 bvo (waarvan 20.000 m2 bvo Commercieel, 45.000 m2 bvo Kantoor/ondersteuning, 95.000 m2 bvo Medische sector, 430.000 m2 bvo Research en 90.000 m2 bvo diversen bedrijven), - totaal 13.000 arbeidsplaatsen

Sociale infrastructuur

- 2 kinderdagverblijven, waarvan 1 bestaand - Speelplaats - Sporthal met 4 velden in omgebouwde hangar - 2 sportvelden

Groen en verkeer

- 76 Hectare groen en recreatieruimte beschermd natuur- en landschapsgebied - 26 km nieuwe straten waarvan een groot aandeel in de hooofdverkeersroute - Verbouwing S-Bahnhof Adlershof ,verbreding onderdoorgangen - 2 km trambaan gepland

Milieu

- 47 mln Euro in grondverontreiniging geïnvesteerd - Een bodemretentiefilter van 16.800 m2

- 6 gebouwen, Bibliotheek en auditorium van de Humboldt-Universiteit, totaal 6.000 Studenten

Project: Architect: Opgeleverd: Oppervlak: Gebruiksoppervlak:

Photonics Centre Sauerbruch Hutton 1998 10.990m2 6.500 m²

Wohnen an der Obstbaumwiese Grundstücksnr. 09 Project: Wohnen an der Obstbaumwiese Architect: Cubus architekten, Rostock Das Projektgebiet liegt unmittelbar westlich des neu angelegten Natur- und Landschaftsparks auf dem ehemaligen Flugfeld Johannisthal. Hier findet man Ruhe, Naturerlebnis und zahlreiche Spiel- und Sportmöglichkeiten. 12 Doppel- bzw. Reihenhäuser gruppieren sich um den autofreien Innenbereich mit der Obstbaumwiese und dem Gemeinschaftshaus als rämliches Angebot für Feste, Kinderspielen etc.; hier gibt es einen großen Raum mit Küche, eine kleine Werkstatt und die Technikzentrale. Die Häuser werden über Wohnwege erschlossen, diese können zu Lieferzwecken mit dem PKW befahren werden. Alle Häuser verfügen über privaten Garten nach Süden bzw. Westen; einige Gärten orientieren sich nach Osten mit Blick auf den Landschaftpark. Die PKW sind in Carports am Rande der Häuser untergebracht. Die Häuser: Das Zentrum aller Häuser ist die Wohnküche, welche zur Obstbaumwiese und zum Gemeinschaftshaus orientert ist. So werden nachbarschafltiche Kontake ermöglicht und spielende Kinder können während der Hausarbeit beaufsichtigt werden. Gleichwertige Raumgrößen bieten eine hohe Flexibilität. So ist es möglich, die Häuser an wandelnde Raumbedürfnisse und Lebensabschnitte anzupassen. Das Erdgeschoss ist barrierefrei gestaltet. Die lichte Raumhöhe von 2,90 m erzeugt eine großzügige Raumwirkung. Das Gäste-WC bietet ausreichend Platz zum Anordnen einer Dusche. Der Hauswirtschaftsraum ist an die Küche angelagert und kann vom Wohnweg und von der Küche betreten werden. Energie/Ökologie: Die Häuser selbst erreichen durch die sehr guten Dämmwerte aller Bauteile der Außen hülle Niedrigenergiehausstandard. Der Energieverbrauch für die Heizung liegt bei ca. 50 KWh pro Quadratmeter und Jahr. Warmwasserkollektoren auf dem Dach dieses Hauses liefern Energie von der Sonne. Das Regenwasser vom Dach des Gemeinschaftshauses wird in einer Zisterne gesammelt und dient der Bewässerung der gemeinschaftlichen Grünanlagen.Eine Regenwassernutzungsanlage für WC und Waschmaschine ist möglich.

Parksiedlung Spruch 05 Architect: Landschapsontwerp: Kleurconcept:

Engel und Zillich Architekten BDA Werner und Andreas Bos, Berlin Oskar Putz, Wien

Parkwijk Spruch is in 1996 onderscheiden met de architectuurprijs van de Duitse bond van Architecten (BDA). De kwaliteit ligt volgens de jury in het feit dat deze de sterk gestructureerde wijk met beperkte omvang samenhang schept tussen de omgeving en de chaotische stadsrand. Het project is een voorbeeld van vrije sector woningbouw die goed inspeelt op bewonerswensenen veel differentiatie biedt. Het idee van de wijk is gebaseerd op het plaatselijke wijkkarakter van vrijstaande woningen met veel buitenruimte, waarbij de woningen zijn vervangen door stadsvilla’s. De wijk bestaat uit 9 ‘sporen’ met tussen de 6 en 11 huizen in oostwestrichting. Op het tussenliggende maaiveld is autovrije woonweg aangelegd. De rest van het gebied bestaat uit park met veel verblijfskwaliteit. De stroken zijn ieder ingericht naar aanleiding van een mix van omgevingsfactoren zoals bestaande bomen, functionele uitgangspunten, en ruimtelijke spanning in de opbouw Auto’s staan voor een groot gedeelte in ondergrondse parkeergarages waardoor iedereen toch uitstapt bij zijn voordeur. De bouwsteen van de wijk is de stadsvilla. In de vierlaagse kubusvormige basisvorm wordt onderling verschil aangebracht door de dakzone en de wintertuinen aan de gevels van de blokken steeds te varieren. Oppervlak: Woonoppervlak: Aantal woningen: Parkeren: Voorzieningen:

8.3 hectare 37.000 m² 525 in 84 meergezinswoningen 7 ondergrondse garages met 550 pp kinderdagopvang

Bruto grondopppervlak: gebouwde kuubs: Start bouw: Oplevering: Bouwkosten:

213.942 m² totaal 39.138 m³ Juni 1993 Oktober 1995 160 Mln. DM

Woningtype verdeling: 1,5-kamer-woningen 2-kamer-woningen 3-kamer-woningen 4-kamer-woningen

23 % 37 % 25 % 15 %

Parksiedlung Spruch 122, links en rechts

Parksiedlung Spruch 90, dakwoning

Wohnsiedlung „Quartier Mc Nair“ 06 Stedebouw: Groenaanleg: Idee en concept: Realisatie:

D-Company (Anatole en Insook Du Fresne/Danny Bucco), Zwitserland, Carlo Baumschlager en Dietmar Eberle, Oostenrijk Guido Hager, Zürich 1998-2001 1999- 2002

Na het vertrek in 1995 van de geallieerde strijdkrachten uit Berlijn kwamen veel voormalige militair gebruikte terreinen leeg. Het gebied van de voormalige Mc Nairkazerne ligt in een heterogeen gestructureerde omgeving. Deze wordt gekenmerkt door vrijstaande eengezinswoningen, maar ook door het monumentwaardige gebouwencomplex uit de jaren dertig van Hans Hertlein, waar de voormalige Telefunken-fabriek was gestationeerd. Na de Tweede wereldoorlog is het Telefunkencomplex omgebouwd tot kazerne voor circa 2300 Amerikaanse soldaten. In 1996 is er een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor de bouw van circa 500 gestapelde huurwoningen en 150 eengezinswoningen, school en kinderdagverblijf. De prijs werd toegekend aan het bureau ENSS (Eckert, Negwer, Sommer en Suselbeck). Hun ontwerp was uitgangspunt voor het zoeken van investeerders. Dat werden Bavaria Object- en Baubetreuung GmbH. Bavaria engageerde bureau D-company en Baumschlager en Eberle en kwam met een heel ander stedenbouwkundig concept. Ook werd het programma aangepast; het aantal huurwoningen was markttechnisch niet haalbaar. De omslag in vraag van meernaar eengezinswoningen met tuin diende duidelijk in het nieuwe stedenbouwkundige plan tot uitdrukking te komen. Het ontwerp tracht tussen de sterk heterogene omgeving te bemiddelen. Het eerste, 70 meter brede deel in het zuidwesten is een combinatie van een- en meergezinswoningen in een hofstructuur. Het daarnaastgelegen terrein wordt gekenmerkt door blokjes verspringende rijwoningen van 30 tot 45meter breed. Dit veld, van circa 230 bij 460 meter, wordt doorsneden door een ‘speelbosstrook’. Aan de noordkant van het terrein liggen eengezinswoningen in stroken van 70 meter. Daarmee wordt een vloeiende overgang naar de monumentale kazernegebouwen gemaakt. Voor die gebouwen –met een gezamenlijk oppervlak van 60.000 m2-

liggen plannen klaar om ze tot luxe lofts te verbouwen. Het complex met ontwikkelingsplan voor 200 woningen is onlangs door de Berlijnse ontwikkelaar S+P real Estate gekocht van Lehman Brothers. Met als gevolg een overduidelijke prijsdaling: van 3000 euro per vierkante meter naar 2200 euro per vierkante meter. Opvallend aan het Mc Naircomplex is het grote aantal openbaar toegankelijke terreinen. Auto’s worden op speciale (privé-)parkeerterreinen geparkeerd, niet langs of in de straat. Naast de ‘speelbosstrook’ zijn er veel openbaar toegankelijke groene speelruimtes en gazons te vinden. Daardoor staat bijna iedere rijwoning aan zo’n openbare plek. Haagbeukheggen en gras, witte stuc en vlakke daken bepalen het totaalbeeld. Gevarieerd wordt er met de maat van de ramen: liggend of staand, en door bij de rijwoningen twee- en drieverdiepingen te laten afwisselen. Met uitzondering van de twee onder een kapwoningen zijn alle woningen oost-west georiënteerd. Samen met het eenduidige beeld verwijst Mc nair daarmee naar de klassieke (Berlijnse) Siedlungsbau uit de jaren twintig en vijftig.

flexibel plattegrondprincipe rijwoningen, bgg en 1e verdieping

In tegenstelling tot de gevels zijn de plattegronden van de woningen zeer individueel ontwikkeld. Inspelend op de verwachte wensen van de toekomstige bewoners is op basis van een systeem van drie beukmaten (vierenenhalf, vijf en zes meter) voor bijna iedere plattegrond de keuze uit 27 verschillende mogelijkheden. Alleen positie van de trap en de installatieschacht liggen vast. Aanvankelijk vlotte de verkoop niet. Dat heeft investeerde Bavaria doen besluiten om de woningen als casco aan te bieden. Reden voor de slechte verkoop zijn waarschijnlijk de slechte openbaar vervoervoorzieningen en de weinig aantrekkelijke omgeving van het gebied (industrieterreinen en leegstaande gebouwen). Maar ook de ingewikkelde eigendomsstuctuur (als bewoner ben je mede-eigenaar van straten, speelplaatsen, waterpartijen) is daar debet aan. (bron: Berliner Wohnquartiere) 303 rijwoningen, 34 twee-onder-eenkapwoningen, 180 terraswoningen. Gemiddeld oppervlak: 111 vierkante meter Bouwprijs: - Rijwoning: 990 €/m2 - Appartementengebouw - 1011 €/m2

Wasserstadt Spandau Leibniz-Gruppe: Vier architectenburo’s ontwikkelen vanaf 1989 het idee voor een waterstad in Spandau. Hans Kolhoff/Helga Timmermann, Christoph Langhof, Jürgen Nottmeyer en Klaus Zillich. Aan de planontwikkeling werkte ook landschapsarchitect Heike Langebach mee. Het idee van een grote stadsuitbreiding in en rond het Spandauer Meer dateert uit de jaren voor de val van de muur, toen West-Berlijn een nijpend gebrek aan woonruimte kende. Met 18 duizend woningen, merendeels hoogbouw, zou de nieuwe wijk woonruimte bieden aan 50 duizend bewoners. De afstanden tot het centrum van Berlijn en tot Spandau zouden worden gecompenseerd door goed openbaar vervoer en door een gevarieerde mix met bedrijven, winkels, scholen, een bibliotheek en een cultuurcentrum. Met de val van de muur in 1989 is het ruimtetekort opgeheven, maar de plannen voor Wasserstadt zijn blijven bestaan. Circa 3800 woningen zijn nu gerealiseerd, grotendeels huurwoningen. De prijzen zijn hoog vergeleken met het centrum van Berlijn en het geplande openbaar vervoer is nog niet aanwezig. De interesse vanuit de woningmarkt blijft achter. Pulvermühle, Havelspitze en Schultheiss zijn drie gerealiseerde nieuwe woonwijken. Hoe functioneren deze nieuwe wijken en hoe om te gaan met het nog niet gerealiseerde deel van de toekomstplannen van Wasserstadt Spandau?

Quartier Havelspitze

Gestaltplan Januar 1994

Quartier Havelspitze, Spandau 07

Havelspitze

Schultheiss

Op de Havelspitze stond vroeger een staalfabriek. De fabriek is voor het grootste deel vervangen door grote woningbouwblokken. Op de kop ligt een openbaar park dat vloeiend overgaat in de binnenplaats van een verzorgingstehuis voor ouderen. Het park is het onderdeel van een oeverpromenade aan het Spandauer meer. Van het vroegere fabriekscomplex Dr. Cassirer Kabelwerke, ontworpen door Hans Poelzig in 1928, is het gedeelte behouden tussen Hans Poelzig Strasse en Sigmund Bergmann Strasse. De bouwblokken aan An der Havelspitze, aan beide zijden van de Spandauer See Brucke, zijn ontworpen door architect Josef Paul Kleihues 1994-1997; 190 woningen, ondergrondse garage en bedrijfsruimten. Het bouwblok tussen David Francke Strasse en Sigmund Bergmann Strasse is ontworpen door Kees Christiaanse. Het woongebouw aan de Sigmund Bergmann Strasse, tussen Poelzighalle en Fähranleger, is ontworpen door Otto Steidle. De bouwblokken aan Am Wasserbogen (noordzijde, aan het kanaal) zijn ontworpen door David Chipperfield.

Pulvermuehle

Private en publieke hoogbouw Privaat en publiek groen, recreatie Openbare sport- en speelplaatsen Openbare verkeersroutes Planning beschikbare gemeente gronden

Realiserungsplan 2007

Quartier Havelspitze, Kleihues

Quartier Pulvermühle, Spandau 08 U-Bahnhof Haselhorst Architecten: Bouw:

Quartier Pulvermuehle Nalbach+Nalbach

Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbH 1994 – 2000

Het allereerste idee voor het gebied Pulvermühle (kruitmolen) was om de bebouwing die in de jaren vijftig gebouwd is voor destijds zwakke inkomensgroepen af te breken. Nahlbach & Nahlbach Architekten wonnen in 1992 de prijsvraag voor het ontwerp van het gebied. Hoofdidee was heldere zonering en helder grondgebruik. In het zuiden wordt het bestaande industrieterrein afgeschermd door een school en een speelveld. Daarnaast staan vijf- tot zevenverdieping tellende strokenbouwblokken. Deze vorm refereert aan het naastgelegen Reichsforschungsiedlung van Walter Gropius. In het noorden zijn twintig vrijstaande urban villas gebouwd, ieder met vijf verdiepingen. Deze bebouwing vervangt de oude bebouwing uit de jaren vijftig. Alle Urban villas zijn in baksteen gebouwd en hebben houten vensters. Dit versterkt de eenheid in het gebied. Het gebied is autovrij en de Urban villas worden door voetgangerspade ontsloten. Aan de oever van de Havel is een openbare promenade (ontwerp: Häffner & Jeminez Landschaftarchitekten) met daaraan drie U-vormige bouwblokken, met in de plint een aantal winkels. Oppervlak: 41,4 hectare Programma: - 1450 woningen - 50.000 m² bedrijfsen kantoorruimte - 1 basisschool, - 3 kleuterscholen, - 1 kinderspeelplaats - 2 multifunctionele instituten - 16 hectare park en sportvelden

Quartier Pulvermuehle

Zaterdag Programma

09:00 - 12:00 9.30

10.30

Baugruppenbezoek

Case Study House 8 - Gormannstrasse (09) Toelichting door HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects RuSc en Sc11 - Ruppiner Strasse (10) Toelichting door Sascha Zander, Zanderroth Architekten

tram 10

11.30 12.00-13.00

E3 - Esmarchstrasse (11) Toelichting door Tom Kaden, Kaden Klingbeil Architekten lunch

touringcar

13.30-14.30

Viktoria Quartier Kreuzberg (12) Rondleiding en toelichting door de heer Erdmann van Höhne Architekten BDA

15.00-15.30

Priesterpark/Natur-park Schöneberger Südgelände (13) Rondleiding en toelichting door Rita Mohrmann van BurgerInitiativ Südgelände en Hans Göhler van GrünBerlin GmbH

16.00-18.00

Marzahn (14-19) Toelichting door Vincent Kompier

touringcar terug naar centrum

Case Study House 8 09 Gormannstraße 8-9, hoek Mulackstrasse Architect: Opgeleverd:

HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects 2009

De bouwlocatie aan de Gormannstraat in ‘Berlin Mitte’ kende al een lange planhistorie voor HSH architecten betrokken raakte. Twee 20 meter hoge brandmuren bepaalde het kavel. Ondanks dat werden in voorafgaande ontwerpen alleen horizontaal georganiseerde vloeren toegepast. Deze plannen haalden het niet omdat niemand in de donkere lager gelegen woningen wilde wonen. HSH architecten hebben het gebouw juist vertikaal georganiseerd. Drie individuele apartement-woningen ieder verdeeld over vier lagen, ontsloten aan de straat, en ieder met een eigen dakterras. De interne organisatie bepaald de gevel. Op stedenbouwkundig niveau echter werken de drie samen als één gebouw, omgeven door een licht gekleurde aluminium schil. Van binnen zijn de appartementen zo georganiseerd dat de bewoners steeds doorzichten hebben tussen de verschillende verdiepingen. Elke verdeiping heeft een eigen specifieke functie, maar is tegelijkertijd gekoppeld in vertikale richting. Ruimtelijke geplaatste trappen verbinden de verschillende niveaus. Vides, patio’s in de zijgelegen en een loggia in het centraal gelegenappartement dienen als verbindende elementen tussen de verdiepingen en spelen met de relatie binnen en buiten. De patios bieden een private maar toch zeer open ruimte midden in de stad. Oppervlak: Bouw: Opgeleverd: Opdrachtgever: Medewerkers: Constructie:

1050 m2 bvo 2006–2009 2009 Bauverein zu Hamburg AG David Ruic, Marcus Schröger Ingenieurbüro Unterberger

B

B

B

B

Patio Haus Patio 1 Haus 1

C

C

C

C Stadthaus Stadt-

Patio Haus Patio 2 Haus 2

haus

ground floor, scale 1:200 ground floor, scale 1:200

Gormannstraße

OG 3 M. 1:200 OG 3 M. 1:200 third

floor,scale scale1:200 1:200 third floor, 3e verdieping

begane grond

Gormannstraße A

M. 1:200

EG

M. 1:200

OG 1

M. 1:200

OG 1

M. 1:200

1e verdieping

fourthfloor, floor,scale scale1:200 1:200 4e fourth verdieping

DG M. 1:200 DG M. 1:200

first floor, scale 1:200 first floor, scale 1:200

HHO Y O YE R ER

grundrissogog33gormann.eps gormann.eps grundriss

������������������������ ������������������������ �� ��

HHSS

�� �� OG 2

www.hoyerundschindele.de www.hoyerundschindele.de

+49(0)30-44 35 88 55 N 35 88 55 H H A +49(0)30-44 TRNT ARRCH CHITITEKTEN++PPAAR EKTEN

������������������������

�������������������� � ������������������������ � �� � ����������������������� �� �������� � ����� � ���� ����� � �

OG 2

CSH 88 CSH

R L LLEE R MMÜÜ L

. . SSC

�� ������ ����

������ �� ��

� �

����� �����

I NDDEELLEE HHI RI R S HC HI N SC CH H

..

������ ���

� � � � ��������� ���� �� �� � �

EER R

A EG

M. 1:200

second M. 1:200

floor, scale 1:200 second floor, scale 1:200

tel +49 30 443 588 55

www.hsharchitektur.de

DELE HIR I Nwww.hsharchitektur.de

HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects

Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin

tel +49 30 443 588 55 tel +49 30 443 588 55

www.hsharchitektur.de www.hsharchitektur.de

. . SSC

I NDDEELLEE HHI RI R S HC HI N SC CH H

MMÜ

H S . S CC H I N D E L E H I R S C H CH . S

L M ÜM

R

tel +49 30 443 588 55

Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin

..

Wolliner Straße 18/19 10435 Berlin

HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects

. .

HSH Hoyer Schindele Hirschmüller Architects

2e verdieping

RuSc 10 Ruppiner Strasse 43/ Schönholzer Strasse 10a

Architect: Zanderroth Architekten Bouw: 1/2006-2/2007 Totaal oppervlak 1.313m2 Ontwerp hoekplein: Herrburg Landschaftsarchitekten Bekend probleem bij het bouwen in gesloten bouwblokken is de hoekoplossing. Het is niet eenvoudig woningen te maken die in een hoek van het bouwblok bevinden. Lichttoetreding en ontsluiting zijn vaak lastig om optimaal te realiseren. In de Berliner Mietskasernen werd de eenzijdig eenkamerwoning op de eerste verdieping met maar een raam eufemistisch Berliner Zimmer genoemd. Het kavel op de hoek Ruppiner- Schönholzer Straße was jarenlang leeg. Donker, onaantrekkelijk, kaal en ongebruikt. Maar Zanderroth Architekten hebben een eenvoudige als geniale oplossing bedacht voor dit hoekprobleem, namelijk: géén hoek maken. Door de woonblokken te concentreren op de hoeken van de Ruppiner en de Schönholzer Strasse blijft de hoek open. Afrondingen van de hoeken maken het bouwblok vriendelijker en leiden de blik richting het binnenterrein. De gebouwen zijn gespiegeld. Op de begane grond en eerste verdieping zijn maisonnettewoningen gemaakt, op het dak een klassiek penthouse, met doorlopend balkon. Daarmee is aan de wensen van de Baugruppe voldaan; deze bestond uit zowel families met kinderen als uit single huishoudens. In de gebouwen, ieder met een oppervlak van 760 m2, zijn in totaal 12 woningen ontstaan. In het project wonen momenteel 19 volwassenen en 12 kinderen. Het binnenterrein behoort bij het gebouw en wordt gezamenlijk onderhouden. De kale bouwkosten per vierkante meter woningruimte lagen rond de 1600 euro. Het oppervlak van de woningen varieert tussen de 107 en 177 vierkante meter.

Sc11 10 Schönholzer Strasse 11

Architect: Bouw: Totale oppervlak: Kavel:

Zanderroth Architekten 07/2007-10/2008 1.313 m2 306 m2

Het bouwblok bevindt zich dichtbij de voormalige Todesstreife; de zone die langs de Berlijnse Muur liep waar oost-berlijnse soldaten patrouilleerden. Deze zone wordt nu –deels- bebouwd. Samen met het tegenoverliggende project aan de Ruppiner Strasse (eveneens van Zanderroth Architekten) wordt de voormalige desolate muurzone weer een aantrekkelijk woongebied voor stedelijk wonen. Het bouwblok is op het zuidoosten georiënteerd. De doorlopende staalbetonnen balkonrand zorgt voor een verscheidenheid aan buitenruimtes: van balkons tot wintertuinen en loggia’s. Tegelijkertijd zorgt de doorlopende balkonband voor eenheid. De gevel bestaat uit betonnen panelen waar tijdens het productieproces bamboe als bekisting heeft gefungeerd. Daardoor krijgt de gevel een sterk tactiele uitstraling. Deze gevel is in 2009 Bekroond met de Architekturpreis ZukunftWohnen van de Duitse cementindustrie. Het project is door een Baugruppe ontstaan en ontwikkeld. Het bouwblok kent –mede door de Baugruppe-invloed- een veelvoud aan plattegronden van de 11 woningen. Het is de architecten gelukt om de vraag naar individualiteit goed te kunnen beantwoorden, zonder dit al te veel op de voorgrond te laten komen. Het bouwblok blijft vooornaam-anoniem, en laat daarmee haar stedelijke karakter zien. Het is daarmee een goed voorbeeld voor hoogwaardig en stedelijk bouwen in de stad.

E3 11 Esmarchstrasse 3 Architect: Kaden + Klingbeil Architekten Door Kaden Klingbeil Architekten is een appartementenblok ontworpen voor zeven woningen van 120 tot 150 vierkante meter. Een belangrijk doel van de Baugruppe (opdrachtgever) was om zo ecologisch en duurzaam mogelijk te bouwen, het liefst in hout. Dat werd door velen afgeraden: te lang, te duur, te ingewikkeld. Architectenbureau Kaden Klingbeil durfde het experiment wel aan te gaan. En met succes. Feitelijk is wat er nu gebouwd is formeel niet toegestaan. Want dragende muren en kolommen van woningen hoger dan 13 meter moeten volgens de verplichte Berlijnse bouwverordening vuurbestendig uitgevoerd worden. De Berlijnse brandweer is na intensief overleg met de architecten akkoord gegaan met een afwijking van de bestaande regels. De geïsoleerde en met wit stucwerk afgewerkte gevel manifesteert zich als één blok. De in de gevel verspringende kamerhoge ramen geven de gevel een zekere speelsheid. Maar de bijzonderheid -en de slimheid om aan de brandveiligheidsregels tegemoet te komen- is het loskoppelen van het trappenhuis van het woningblok. Hierdoor is vanaf de straat doorzicht naar het groene binnenhof ontstaan. Tegelijkertijd krijgt het woningblok door het loskoppelen een derde gevel, en daarmee vloeit meer licht de woningen binnen. Door prefabricatie van de bouwdelen kon ingespeeld worden op de beperkingen van de bouwlocatie. En kon het gebouw binnen negen maanden gebouwd worden. Door vernieuwende technieken en typologie zijn kwalitatief hoogwaardige appartementen gerealiseerd. Vroege deelname van toekomstig bewoners leidde tot een besparing van twintig procent op de gebruikelijke bouwkosten. De hoge isolatiegraad maakt de energiekosten zeer laag: een woning van ongeveer 140 vierkante heeft stookkosten voor verwarming van minder dan 500 euro per jaar. Totale kosten per vierkante meter woonoppervlak: tussen de 1900 en 2400 euro, afhankelijk van de verdieping. De architecten hebben hun eigen bureau op de begane grond van het bouwblok.

app. kantoor

begane grond

1e verdieping

app.

4e verdieping

app.

6e verdieping

Viktoria Quartier Kreuzberg 12 Ontwerp: Stephan Höhne , Regina Poly, e.a. Voormalige brouwerij die tegen het Victoriapark/Kreuzberg aanligt. Er worden 150 woningen gebouwd, van appartement tot eengezinswoning. Hoge kwaliteit van de openbare ruimten. Door de restauratie van de Schultheiss-brouwerij ontstaat een nieuwe meer stedelijke en tegelijk ideale omgeving voor wonen, werken en cultuur. Door de combinatie van historische gebouwen en de precieze plaatsing van nieuwe elementen ontstaat een complex met een uniek karakter. In 1982 opende de gebroeders Gericke in aan de zuidflank van de Kreuzberg een grote Biergarten die ze in navolging van het Parijse voorbeeld Tivoli noemden. In 1857 richtte ze het „Berliner BrauereiGesellschaft Tivoli“ op deze locatie bier ging brouwen. Tussen 1862 en 1873 ontstond een omvangrijk brouwerijcomplex in gotische stijl met onder andere de op dat moment grootste hallen van Berlijn. In 1891 nam de Schultheiss-Brauerei de Tivoli-Brauerei over en vergrote de omvang. Uit die tijd stamt het bierlokaal aan de Methfesselstraße. In 1993 gaf de Schultheiss-Brauerei verruilde het dit terrein voor een nieuw terrein in oostelijk Berlijn. In 1999 wordt de eerste steen gelegd van het Viktoria-Quartier. In de daarop volgende jaren trekken de historische gebouwen en in de nieuwbouw een veelheid aan diverse functies en gebruikers aan: woningen, penthouses, lofts, kantoren en ateliers. In het onderdeel Brauhofgarten worden 150 individuele koopwoningen gebouwd, met een grootte variërend tussen 69 en tot over 200 vierkante meter. Het ontwerp is van de Berlijnse architect Stephan Höhne. Een keur aan woningtypen wordt aangeboden: huis-in-huiswoningen, maisonettes, loggiawoningen en penthouses met dakterras, met uitzicht over heel Berlijn.

Priesterpark 13 Natur-park Schöneberger Südgelände Architect: Oplevering:

Gabriele Kiefer, Arbeitsgemeischaft Planland/ökoCon. 1999-2001

Natur-Park Schöneberger Südgelände is aangelegd op een oud rangeerterrein dat in 1952 is stilgelegd. In de jaren tachtig gingen er stemmen op om het gebied weer tot rangeerterrein te maken. Door een Bürgerinitiativ heeft in 1995 Deutsche Bahn het gebied aan de stad overgedragen. 1999 is het tot natuurgebied verklaard; in 2000 geopend. Heel bijzonder park; een combinatie van wilde natuur met een aantal ingrepen.

Lengte van totale park 1,6km

Marzahn 14-19 Ontwerp: Oppervlakte: Inwoners:

Roland Korn en Heinz Graffunder (+/- 1975) 19,5 km² 102.317 (30-06-2007)

Korte geschiedenis Marzahn en Hellersdorf zijn directe producten van de beslissing die op de Derde Partijdag van de DDR-regering in 1971 is genomen, om het woningvraagstuk van oost-Berlijn voor 1990 op te lossen. Duidelijk geïnspireerd door de machtswisseling – van partijleider Walter Ulbricht naar Erich Honecker- werd een nieuwe koers opgesteld. Doel was om tot 1990 een aantal van 350.000 woningen te bouwen, waarvan 230.000 in nieuwbouw. Dat leidde tot een ongekend bouwtempo, waarin oost-Berlijn het west-berlijnse bouwtempo overtroefde. Tussen 1971 en 1980 werden bijna 90.000 woningen gebouwd, tussen 1981 en 1990 bijna 160.000 woningen. In Marzahn is tussen 1977 en 1990 meer dan 4,2 miljoen vierkante meter bruto oppervlak gebouwd. Ter vergelijking: de zogenaamde ‘grootste bouwput van Europa’ Potsdamer Platz is ‘slechts’ 650.000 bruto vierkante meter. Een andere vergelijking: West-Berlijns grootste nieuwbouwwijk Märkische Viertel, dat vanaf midden jaren zestig is gebouwd, telt 14.000 woningen; Marzahn heeft er 60.000. Start Marzahn De start van de bouw van Marzahn vindt plaats in 1977. Vanuit het zuiden werd naar het noorden gebouwd. Het gebied wordt gedomineerd door de Plattenbau-flats, vaak 11 verdiepingen hoog, die binnen 110 dagen gebouwd konden worden. Een kraan kon twee woningen per dag opleveren (in ruwbouw). in 1978 werden de eerste 4000 woningen in Wohngebiet 1 opgeleverd. De centrale leiding lag in handen van bouwingenieur Günter Peters, naar ontwerp van Roland Korn en Heinz Graffunder (architect van het gesloopte Palast der Republiek). Bij het ontwerp van de wijk worstelden de architecten en stedebouwers met het strakke, van bovenaf door de partij bepaalde programma voor de wijk, waar weinig speelruimte was. Het is een echte rekenmodelstad; tot op het exacte aantal werden scholen, kinderdagverblijven (Kita’s), voorzieningen- en buurtcentra met winkels en een Grossraumgaststätte (restaurant) gepland. Deze strakke programmering leidde in de uitvoering tot problemen. Want werd ergens een toren lager dan gepland, moest het woningtekort op een andere plek weer worden

opgevangen. Des te frustrerender was het toen de bewoners van het oude nog bestaande dorp Marzahn middels een petitie het voor elkaar kregen dat hun oude dorp niet gesloopt hoefde te worden. Hierdoor hadden de architecten en planners plotseling ruimtetekort en dienden zij het ontwerp van de nieuwbouwwijk met dat van het bestaande dorp te integreren. Marzahn heeft door de Plattenbau-wijze weinig hoge architectonische waarde; die is vooral op andere vlakken te vinden. Het is ingenieursstedenbouw waar de lengte van het kraanspoor vaker de lengte van de bouwblokken bepaalde, in plaats van de wens van de stedebouwer. De vormgeving komt bij andere aspecten naar voren; in de vele (socialistische) wandschilderingen, sculpturen die naar de voorsprong van het socialistische werelddeel in ruimtevaart verwezen. En ook vooral in de vele betonnen vormstenen, waarmee bushaltes, pergola’s en tafeltennishoekjes voor de wind werden afgeschermd. Geld voor goede aanleg van de openbare ruimte was er nauwelijks. Ook niet voor diversiteit; deze was ook niet gewenst; juist de uniformiteit in uitvoering diende het volk erop te wijzen dat iedereen gelijk was: ‘Professor neben Putzfrau’ ofwel; de professor woonde gewoon naast de schoonmaakster. Verloop, krimp en vernieuwing Aanvankelijk was de belangstelling voor Marzahn groot. Niet vergeten mag worden dat de DDR-regering zich niets aantrok van de vervallen binnenstad op enkele prestigeprojecten als Alexanderplatz en Karl-Marxallee na. De woonomstandigheden in het bestaande oost-Berlijn waren erbarmelijk. Marzahn bracht uitkomst, en zorgde aanvankelijk voor het verdere verval van het oude oost-Berlijn. Wonen in Marzahn betekende wonen in de toekomst. Maar na de Wende kwam daar snel verandering in. Al gauw liep de wijk leeg. In 1990 had Marzahn nog 167.000 inwoners, in 1995 was dit aantal al gedaald naar 159.000. In 2000 waren er nog 136.000 inwoners. Waar in Berlijn de bevolking met gemiddeld 3% afnam, nam deze in Marzahn met meer dan 14% af. Velen vertrokken naar de buurgemeenten, waar de langverwachte droomwens van een eigen huis met tuin werkelijkheid werd. In delen van Marzahn nam juist de immigratie toe, vooral van Aussiedler (mensen met Duitse voorouders), veelal uit Rusland of Roemenië afkomstig. Groot effect heeft de daling van het aantal schoolgaande kinderen. Dat is in tien jaar tijd met eenderde afgenomen; van 60.000 naar 20.000. De leegkomende scholen en kinderdagverblijven worden gesloopt; op de lege plekken komen (tijdelijke?) groenvoorzieningen. In

Marzahn zijn 4.300 woningen afgebroken, ofwel 4,3% van het totale woningbestand. Er wordt met diverse middelen (verbetering van het uiterlijk van de Plattenbau-flats, ofwel het ‘Pullover anziehen”; opschoning van de openbare ruimte, sociale activering van de bewoners, aftoppen van Plattenbau) getracht het woon- en leefklimaat op peil te houden. Tussen 1991 en 1998 is 24 miljoen D-mark geïnvesteerd in de renovatie van 42.000 van 58.000 Plattenbauwoningen. Er is vooral veel aan de technische kwaliteit en aan het uiterlijk van de woningen verbeterd; geluids- en warmte-isolatie, betere verwarming, dubbele ramen, liften bijplaatsen, opfleuren van de buitenkant. Dit gebouw renoveren ofwel ‘Pullover anziehen’ heeft bijna niet tot het differentiëren van woningen of gebouwtypologie geleid. In essentie blijft die Platte dan ook die Platte. Toekomst Tot 2020 is de prognose dat het aantal mensen jonger dan 45 jaar met 37% terug zal lopen. De bevolkingsgroep 65-75 jaar groeit daarentegen met meer dan 50%. Dat betekent veel voor de woningen; betere bereikbaarheid voor alles wat rolt is noodzakelijk. Alles hangt af van hoe de woningmarkt zich verder ontwikkeld. De verandering van één woningbezitter naar meerdere woningcorporaties heeft er toe geleid dat de concurrentie om de huurder sterk is toegenomen. Met aantrekkelijke plattegronden, gratis internet en kabel-tv tot aan half jaar gratis wonen; alles wordt uit de kast getrokken om de huurder te lokken. Opvallend is daarbij de rol van groen; groen dat door de corporatie goed wordt onderhouden levert duidelijk tevreden huurders op, of stopt in ieder geval de uittocht van huurders. Blijft de woningmarkt zich verder ontspannen, dan wordt niet uitgesloten dat na 2020 meer gesloopt zal gaan worden. Want van de aanwas in eigen buurt moet Marzahn het niet hebben: de leeftijdsgroep 6 tot 18 jaar zal in 2020 met 45% zijn afgenomen.

foto 14 september 1981

14. Ahrensfelder terrassen

15. NiedrigEnergieHaus

16. Rückbau Karl Holtz Strasse

17. EastGate winkelcentrum

18. Europaquartier Hellersdorf

19. Centrum Hellersdorf Helle Mitte

Tijdens de bustour in Marzahn zullen we 6 projecten bezoeken: • Ahrensfelder terrassen ( succesvolle terugbouw van Plattenbau) • NiedrigEnergieHaus Marzahn (voorbeeld van nieuwe architectuur en duurzaamheid) • EastGate winkelcentrum (nieuw winkelcentrum) • Rückbau Karl Holtz Strasse (tijdelijk gebruik groen na sloop flat) • Europaquartier Hellersdorf (zo kan het ook….) • Helle Mitte centrum (gedeeltelijk ge-/mislukt centrum Hellersdorf)

Ahrensfelder terrassen 14 Adres: Opdrachtgever: Architect: Oplevering:

Eichhorster Strasse Land Berlin samen met Wohnungsbaugesellschaft Marzahn/DEGEWO-Gruppe Büro Stadt Akzent 2004

Een succesvol ombouwproject in Marzahn-noord. 1670 Plattenbauwoningen zijn omgebouwd tot terrasflats en grondontsloten woningen; in totaal 409 huur- en 38 koopwoningen. Voorheen stonden er elfverdiepingentellende ongerenoveerde Plattenbau-schijven, waar de leegstand hoog was. Nu staan er drie- tot zesverdiepingtellende bokken, die voortkomen uit de Plattenbau (zogeheten Rückbau, ofwel gedeeltelijk afbraak/ombouw). Ook het toevoegen van meerdere woningtypes is bijzonder; waar er vroeger tien woningtypen zijn, zijn het er nu 39. De grootte varieert van 48 m2 voor een tweekamerwoning tot 102 m2 voor een vierkamerwoning. Maar daarnaast zijn er balkons aangebracht, dakterrassen gemaakt, nieuwe keukens, badkamers, verbeterde entrees en vernieuwde, geïsoleerde en geverfde gevels gemaakt. Ook zijn 18 woningen geschikt gemaakt voor gehandicapten.

schaal van kaartje 3 bij 4,5 km

NiedrigEnergieHaus 15 Adres: Architecten: Oplevering:

Niemegker Straße 2-4, 12689 Berlin Assmann Salomon und Scheidt 1997

Een complex van woningen met zeer laag energieverbruik Oppervlak: 5.600 vierkante meter

beganegrond NiedrigEnergieHaus

Rückbau Karl Holtz Strasse 16 Adres: Karl-Holtz-Strasse Voorbeeld van afbraak en omvorming tot park. In het woongebied Karl-Holtz-Strasse in Marzahn-Mitte heeft woningbouwcorporatie Degewo een elf verdiepingen tellend flatgebouw afgebroken. Omdat de leegstand meer dan 12% bedroeg en de vraag naar woningen afnam zag zij redenen om de flat te slopen. Door de afbraak is een grote open ruimte ontstaan. Aanvankelijk bestond het idee om het gebied te herbouwen. Toen daar geen vraag naar was besloot Degewo het gebied (tijdelijk) in te richten als park. Aan de noordkant gaat het gebied van 17.000 m2 over in de Karl-Holtz-Platz.

EastGate winkelcentrum 17 Adres: Architecten:

Marzahner Promenade Jost Hering, Klaus M. Hoffmann, Ragna Carstens, Enno Schmacker; Hamburg

Groot stadsdeelwinkelcentrum uit 2005. Ongeveer 150 winkels, vooral ketens als P&C, H&M en C&A, maar ook food (lounge en Schlemmermeile; eetstraat). En een grote Saturn (electronica/media). Vier lichtdoorlatende ronde pleinen, 1.600 meter raam, twee fonteinen, speciale lichteffecten, een Kinderland en een „event-plaza“ met sportpodium maken van EastGate meer dan een simpel winkelcentrum. EastGate heeft een achterland in oost-Berlijn en oost-Duitsland van circa 1,3 miljoen potentiele klanten. Direct rondom het centrum (op 30 minuten reisafstand) wonen meer dan 680.000 mensen. Oppervlak: Circa 32.000 vierkante meter, over twee verdiepingen 1400 parkeerplaatsen; 185 fietsparkeerplaatsen.

Europaquartier Hellersdorf 18 Adres: Arneburger Strasse Ontwerp: Cité de la Création Oplevering: 2006-2007 De Franse schildersgroep Cité de la Création heeft een aantal Plattenbauflats onder handen genomen en overgeschilderd in degelijke Duitse huizen. Helaas heeft de investeerder de kredietcrisis niet overleefd en is nu failliet. Hoe het verder gaat weet niemand. Architect Robert Lassenius ontwierp een plan voor de Hellerdorfer Promenade, een wandelzone die de verschillende woonblokken met elkaar verbindt (kaartje rechtsmidden).

Centrum Hellersdorf Helle Mitte 19 Ontwerp: Andreas Brandt und Rudolph Böttcher Oplevering: vanaf 1995 tot 2000 In 1997 is het centrum van Hellersdorf gereedgekomen in het stadsdeelcentrum Hellersdorf “Helle Mitte”. Het had een Plaza mayor moeten worden. Er is een winkelcentrum, een hotel, een hogeschool en circa 800 woningen gebouwd, maar een echt succes is het niet. Wellicht mede doordat de postmoderne uitstraling van de gebouwen totaal niet bij de omgeving past, die vooral uit Plattenbau bestaat. Het CineStar complex is ontworpen door Jürgen Sawade, en heeft naast een bioscoop ook een hotel en restaurant. De Hogeschool Alice-Salomon aan de Fritz-Lang Strasse is ontworpen door Winking Architekten.

Zondag Programma

09:00

Vertrek uit het hotel

S-Bahn van Friedrichstrasse naar Warschauer Strasse

09:30

Herovering Spree-oevers (20)



Toelichting: Vincent Kompier Wandeling rond Spree-oever; laat veranderingen van voormalige industriegebieden naar pret/leisure en werkgebieden goed zien. Plek waar de actuele discussie over creatieve stad tegenover creatieve autonomen op het scherpst van de snede wordt gevoerd.

11:00

Vrij programma, suggesties:

- Begraafplaats en Kapelle der Versöhnung (2km lopen vanaf hotel) (21) - Museuminsel, Neues Museum en Museumgallery – respectievelijk masterplan door David Chipperfield (22) - Alter Schlachthof Prenzlauer Berg/Friedrichshain (24) - Bauhaus expositie (35) 14:37 of 16:37 Vertek Berlin Gesundbrunnen bereikbaar via S-bahnstation Oranienburger Strasse (3 minuten lopen vanaf hotel) de S-Bahn richting Oranienburg. Zonder overstappen is dan in 15 minuten Gesundbrunnen te bereiken. 1e trein 2e trein Berlijn Gesundbrunnen 14:39 16:39 Hengelo 19:04 21:04 Almelo 19:16 21:16 Deventer 19:42 21:42 Apeldoorn 19:56 21:56 Amersfoort 20:23 22:23 Hilversum 20:37 22:37 Duivendrecht 20:57 22:57 Amsterdam Zuid 21:02 23:02 Schiphol 21:09 23:09

MediaSpree versus MegaSpree; of: van wie is de ruimte? 20 Wandeling langs de Spree-oevers

De wandeling voert langs de Spree-oever en een aantal aanpalende gebieden. Dit is op het moment de plek in Berlijn waar de strijd om de ruimte –of eerder: het gebruik van de ruimte- zich toespitst. De strijd verloopt tussen MediaSpree en veel tijdelijke gebruikers die aan de halfverlaten Spree-oever zijn neergestreken. MediaSpree is het vernieuwingsproject voor het gebied aan weerszijden van de Spree. Het gebied beslaat ongeveer 3,7 kilometer, meet circa 180 hectare en ligt vanaf Berlin-Mitte tot aan Treptow, met aan weerszijden Friedrichshain en Kreuzberg. Daarmee beslaat het gebied vier stadsdelen. In het gebied is een mix te zien van nieuwe bedrijven –soms in oude gebouwen, zoals Universal die zich in een oud eierenpakhuis heeft gevestigd- naast oude, vervallen fabrieksgebouwen zoals de Eisfabrik in Kreuzberg. Tussen de oud- en nieuwbouw vindt veel Zwischennutzung (=tijdelijk gebruik) plaats, vooral in de vorm van stadsstranden als Oststrand, Bar 25, Kiki Blofeld, Badeschiff-Arena. Maar ook de wereldberoemde East-Side Gallery, het beschilderde stuk Berlijnse Muur is er te vinden. In 2008 Is in het gebied de o2-arena gebouwd, een concert/sporthal voor 15.000 bezoekers. MediaSpree versus MegaSpree Het doel van MediaSpree is om de belangen van bedrijven en grondbezitters in het gebied te behartigen. Zij is een PPS aangegaan met de gemeente, die het gebied wil opwaarderen voor bedrijven die zich vooral op media richten. Zowel de regering als deelstaat Berlijn willen door middel van het bebouwen van de Spree-oevers de nadelige gevolgen van de slechte economische situatie van Berlijn verbeteren. Investeerders zien een groei met circa 15.000 arbeidsplaatsen in het vooruitzicht. Er is 1,3 miljoen vierkante meter nieuwbouw gepland. Er is veel kritiek op de plannen. Allereerst zijn de bewoners van naastgelegen buurten bang voor sterke opwaardering, ofwel gentrification van hun

buurt. Met als gevolg: verdrijving van diegene die de huur –maar ook de kosten van dagelijks leven- niet meer kunnen opbrengen. Tweede kritiek richt zich op de plannen zelf; doordat vele grondeigendom tot aan de rivieroever loopt is een openbare oever in de plannen voorzien. De gemeente heeft een openbare over voorgesteld van 20 meter; de bewoners hebben zich verenigd in het initiatief MediaSpree Versenken (=laten zinken) en eisen een openbare oever van minimaal 50 meter breed. Dat gaat de stad Berlijn overigens rond de 160 miljoen euro kosten want de grond is van particulieren. Daarnaast willen zij dat de bebouwing aansluit op de Berlijnse Traufhöhe, ofwel rooilijn, die op ca. 25 meter hoog ligt. Hoogbouw wordt niet gewenst. Een referendum in juli 2008 heeft ertoe geleid dat burgers overduidelijk hebben aangegeven niet op MediaSpree zitten te wachten. Wat de stad Berlijn met de uitslag gaat doen is onbekend. Andere fundamentele kritiek is op de manier van planning. Deze is veel te veel top-down; de gemeente luistert volgens de bewoners alleen naar investeerders, en niet naar hen. Ofwel: er wordt deels geprivatiseerde stadspolitiek bedreven. Zo zijn Universal Music en MTV met grote financiële steun van de stad aan de over neergestreken. De wandeling voert langs een aantal nieuwe projecten als Universal, de Oberbaum-city, maar ook het RAW-gelände, wat tijdelijk gebruikt wordt. Ook de Arena- Badeschiff-gebied wordt tijdelijk gebruikt. Een bijzondere mix van oud en nieuw is te zien en geeft een goede indruk hoe Berlijn omgaat met tijdelijk gebruik in tijden van crisis.

Kapelle der Versöhnung 21

Museuminsel 22

Bernauer Strasse 111 - Berlin Mitte/Wedding Architect: Rudolf Reitermann und Peter Sassenroth, Berlijn Locatie: Voormalig niemandsland tussen Oost- en West Duistland.

Berlijns wereldberoemde Museuminsel ligt ingeklemd tussen de Spree en Kupfergraben. De gebouwen op het eiland huisvesten de archeologische collecties en 19e eeuwse kunst. Het Altes Museum, gebouwd in 1830 naar ontwerp van Karl Friedrich Schinkel was het eerste gebouw op het eiland, en het eerste openbare museum in de Pruisische staat. Gevolgd door het Neues Museum (1859), Alte Nationalgalerie (1876), Bode Museum (1904) en het Pergamon Museum (1930).

Het is letterlijk een ‘verzoening’, gebouwd met dragende ‘rammed earth’ wanden (60 cm) die de overblijfselen bevatten van de vorige kerk die op deze plaats gesloopt werd door de oostduitse regering in 1985. De opengewerkte constructie steekt uit over het uit klei opgetrokken centrum van de kerk en vormt tegelijk het dak van een rondloop met zicht op de omgeving. De gehele buitenschil, inclusief het dak is opgebouwd uit hout, eveneens een natuurlijk en ecologisch materiaal. De houten kolommen, staven en balken vormen een lichtdoorlatende schil Net als de ‘paper church’ van Shigeru Ban heeft de Kapel der verzoening een elliptisch gevormde centrale ruimte omcirkeld door een rondgang, en gebruikt een repetitie van kolommen om een gevoel van eindeloos ritme en daarmee rust uit te stralen.

Tijdens de tweedewereldoorlog is meer dan 70% van de museumgebouwen verwoest. En zelfs nu nog zijn de gevolgen van de verwoesting van de gebouwen merkbaar. Het masterplan Museuminsel (David Chipperfield) werd in 1999 aangenomen door de stichting Pruisisch Cultuurbezit. Het doel is de restauratie van zowel de gebouwen als de collecties die tijdens de oorlog verdeeld zijn geraakt tussen Oost en West. Alte Nationalgalerie di - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00 Pergamonmuseum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00 Altes Museum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00 Bode Museum ma - zo 10.00 - 18.00 do tot 22.00 Neues Museum renovatie David Chipperfield, opening oktober 2009

Alte Nationalgalerie Bode-Museum Pergamonmuseum Neues Museum renovatie David Chipperfield opening oktober 2009 Altes Museum

Skatehalle-Berlin 23

Alter Schlachthof 24

Revaler Strasse 99, Tor II Tram/S-/U-Bahnhof Warschauer Strasse

S-Bahnstation Storkower Straße‎. Lijnen S8, S41, S42 en S85 Stedenbouwkundig plan: Stadtentwicklungsgesellschaft (SES).

open dinsdag tm zondag 14:00-20:00, vrijdag en zaterdag tot 24:00

Waar vroeger vele duizenden mensen tussen gillend vee hun brood verdienden, bevindt zich tegenwoordig een gapende leegte. Op het terrein van het voormalige Zentralvieh- und Schlachthof is na de ineenstorting van de DDR een gigantisch ontwikkelingsgebied ontstaan. Het is een Mekka voor projectontwikkelaars en stedenbouwkundigen. In welke wereldstad vind je 50 hectare te bebouwen grond, net buiten het stadscentrum?

Skatebaan, klimbunker en openluchtbioscoop in Friedrichshain. De Skatehalle maakt onderdeel uit van het RAW-gelände. Dit in 1994 gesloten treinrepareerstation is sindsdien een vrijplaats voor uiteenlopende culturele en creatieve initiatieven. Zo zijn er naast de skatehal een kindercircus, een klimtoren op een voormalige bunker, een nachtclub en zijn er ’s zomers filmvoorstellingen in de openlucht. Uiteraard is er een Biergarten en iedere zondag een rommelmarkt. Jaarlijks komen er rond de 350.000 bezoekers. Er zijn plannen om het gebied om te structureren in een (ecologisch) woon-werkgebied. Maar de IJslandse investeerder, momentele eigenaar van het gebied, houdt zich stil.

Vijftien jaar lang probeerde SES investeerders te vinden. En met succes, want 93 procent van alle 200 percelen is verkocht. De rest gaat naar de Liegenschaftsfonds Berlin, die van de senaat het mammoetkarwei heeft gekregen om de 61 miljard euro schulden van de Spreestad met de verkoop van onroerend goed te compenseren. Tegenwoordig bevinden zich op het terrein kleine ondernemingen, ambachtelijke bedrijfjes ,groothandels, architecten, designers. Musici oefenen in fabriekshallen met een fantastische akoestiek. Een van de leegstaande hallen is tot gymzaal omgetoverd. In de voormalige watertoren zijn dure woningen ontstaan.

Badeschiff 25

Tentstation 26

Eichenstrasse 4 S-Bahn Treptower park of U-bahn Schlesisches Tor t. +49 (0)30 5332030

Seydlitzstrasse 6 - Mitte-Tiergarten 5 minuten lopen van Hauptbahnhof S-Bahn Hauptbahnhof

Open vanaf 1 mei dagelijks van 8:00 - einde entreeprijs 3 euro

Tijdelijke camping in Tiergarten. Tentstation is de enige camping in het centrum van Berlijn. Omgeven door natuur op slechts vijf minuten lopen van Hauptbahnhof. Echt stedelijk kamperen.

Het BADESCHIFF is het bijzonderste zwembad in Europa - een zwemmend zwembad in de Spree. Het BADESCHIFF is door AMP Architectos (Teneriffe) samen met Architecten Gil Wilk en kunstenaar Susanne Lorenz ontwikkeld, ontworpen en gebouwd. Sinds 2004 is het BADESCHIFF een trefpunt in de stad: zwembad met open-air-bar,

Rodeo Club 27

Fernsehturm 28

Altes Postfuhramt, Auguststrasse 5a, S-Bahn Oranienburger Straße / U-Bahn Oranienburger Tor

TV Turm Alexanderplatz Gastronomiegesellschaft mbH Panoramastraße 1A S-Bahn / U-Bahn Alexanderplatz.

Restaurant en club in naoorlogs gebouw aan de Oranienburger Strasse waar voorheen de Duitse Post was gehuisvest. Rodeo Club is in 2004 opgezet door acteur Florian en animatiemaker Marc, vanuit het idee om een levendige eetgelegenheid te maken waar zelfs de armste kunstenaar terecht kan en werd een pionier onder de “hidden restaurants”. In 2006 werd hier met 600 gasten de opening van de foto-expositie “Men, War & Peace” van Dave LaChapelle geopend. Het restaurant is vooral populair onder twintigers en dertigers. Vanaf een uur of 8 wordt in de rijk gedecoreerde dome gedineerd bij kaarslicht, gevolgd door optredens van DJ’s. De ingang bevindt zich aan de achterkant van het gebouw, bereikbaar via een poort en een parkeerterrein aan de Auguststrasse. Onder de Rodeo Club, aan de Oranienburger Strasse, bevindt zich de foto-expositieruimte C/O Berlin.

Open: dagelijks van 9AM tot middernacht Tafelreservering alleen via internet: www.tv-turm.de Toegang toren: 10.00 € Een sightseeing tour in een restaurant, aan elke tafel van het restaurant is de sightseeing tour inbegrepen: In een half uur tijd, of soms een uur, draait het Telecafé één keer om haar as. Nergens anders krijg je zo snel een goed overzicht over Berlijn

BundesPresseStrand 29

Oststrand / Eastside Gallery 30

Kapelle-Ufer 1, Naast Hauptbahnhof Abgeordnetehaus S-Bahn Hauptbahnhof t. +49 (0)30 28099119

Muhlenstrasse 24-26, tussen de Muur en de Spree U-bahn Warchauer of S-bahn Ostbahnhof t. +49 (0)30 28385588

Open dagelijks van 10.00 uur tot einde

Open dagelijks vanaf 10 tot 3 uur

Gelegen aan de Spree niet ver van Hauptbahnhof ligt het Bundespressestrand, in de voormalige verboden zone van de muur. Het is leuker dan de naam doet vermoeden. In 2003 is het opgezet door een werkeloze journalist. Al snel werd het dé standbar in Berlijn. Zittend onder de palmbladeren naar bootjes op de rivier kijken. Naast drinken kun je er ook eten. Op donderdagavonden is er salsamuziek en op zondagen vanaf 3 uur is er een familie dance event.

Oststrand is het oudste stadstrand in deze omgeving. Toen er verder nog niets was in deze buurt, zette de uitbaters van het Oststrand hier al strandstoelen neer en een provisorische bar. Vanaf het begin liep het als een trein. Inmiddels is het strand uitgebreid met een terras op het water en pizza’s uit de steenoven.

Deck5 31

Yaam 32

Schönhauser Allee 80 S-bahn / U-bahn Schönhauser Allee t. +49 (30) 41728905

Stralauer Platz 35 S-Bahn Ostbahnhof t. +49 (30) 6151354

Öffnungszeiten: 1000 Uhr – 0000 Uhr

Open every day 11 a.m. - 12 p.m. or longer [summertime]

Der erste Skybeach Berlins Es ist wieder soweit... ...auf dem Freideck des Parkhauses der Schönhauser Allee-Arcaden (5.OG) haben wir auch in diesem Jahr wieder die wohl höchste Strandbar Berlins, das Deck5, eröffnet. Mit einem traumhaften Blick über die ganze Stadt den Sommer genießen, leckere Cocktails trinken, Freunde treffen, nette Parties feiern und guter Musik lauschen... das alles sind wir und freuen uns, auch in diesem Jahr, wieder mit Euch rocken zu können.

The YAAM (Young and African Arts Market) has made its first steps in 1994. Activists of the creative fields music, arts and sports bring the deserted area and the former bus garage (now: Arena) back to life and introduce a new cultural context to this before unused location. African and Caribean food stands offering specialities provoke an international atmosphere and make the “YAAM” an attractive place to relax, create and improve ideas. Live gigs, exhibitions, sporting events. An ideal meeting point for living together multi-culturally in Berlin. There is a wide choice of food specialities from Africa, Jamaica and Asia as well as jewellery and body art, records and much more.

Kiki Blofeld 33

Bar25 34

Köpenickerstrasse 48/49 S-bahn Heinrich-Heine Strasse

Holzmarktstrasse 25 S-Bahn Ostbahnhof t. 01577 2525277

Open dagelijks van 14:00 tot einde, Za/Zo vanaf 12:00 uur bij mooi weer. Bij Kiki Blofeld kun je ’s middags chillen op het grootste “strand” van Berlijn en ’s avonds de beste pizza van Berlijn eten en dansen in een oude botenopslagplaats. Een geweldige plek, typisch is voor de alternatieve onderwereld in Berlijn.

Open dinsdag t/m zaterdag vanaf 16.00 uur, zondag de hele dag, Restaurant open dinsdag t/m zaterdag vanaf 18 uur. Telefonisch reserveren wordt aangeraden. Hét afterpartystrand van Berlijn. De Bar 25 is een strandbar in Wild West style die gelegen is direct aan de Spree en vlakbij de East Side Gallery. Naast een restaurant en een club is er in bar 25 een circus waar op elke dinsdag, woensdag en donderdag films worden vertoond. Bar 25 staat bekend om zijn maar doorrollende feesten, vaak in één stuk door van zaterdag tot dinsdag. Vier dagen lang staat er binnen en buiten, heerlijk langs de rivier de Spree, een bonte verzameling van absolute muziekliefhebbers te dansen, springen en schreeuwen op de beats van welbekende Dj’s uit binnen en buiten land.

Bauhaus expositie 35 Martin-Gropius-Bau Niederkirchnerstraße 7 www.modell-bauhaus.de U-Bahn: U2 Potsdamer Platz S-Bahn: S1, S2, S25 Anhalter Bahnhof / Potsdamer Platz Bus: M29, M41, M48, 200, 347 Dagelijks geopend van 10.00 – 20.00 uur, entree: € 10 ‘Modell Bauhaus’ is de eerste gemeenschappelijke tentoonstelling van de drie Duitse Bauhaus instituten ter gelegenheid van het 90-jarige jubileum van de oprichting van het Bauhaus in 1919 in Weimar. Deze expo vindt, twintig jaar na de val van de Muur, plaats in de Martin-Gropius-Bau aan de Potsdammer Platz in Berlijn. Van 22 juli tot 4 oktober 2009 brengt deze expo, georganiseerd door het “Bauhaus-Archiv/Museum für Gestaltung Berlin”, de Stiftung Bauhaus Dessau en de Klassik Stiftung Weimar als belangrijkste collectiehouders en onderzoeksinstituten in Duitsland, een overzicht van de geschiedenis en invloed van het Bauhaus. Het is daarom logisch dat de locatie van de tentoonstelling zich in Berlijn bevindt. De tentoonstelling wil de geschiedenis van het Bauhaus middels een veelomvattende presentatie van de werken van zijn meesters en leerlingen, op geheel nieuwe wijze onder de aandacht brengen. Ze heeft tot doel, de kennis omtrent de betekenis van het Bauhaus voor de ontwikkeling en globalisering van de moderne tijd te belichten. In deze context wordt de invloed van het Bauhaus gethematiseerd. Er is ook een opmerkelijke inbreng van het Museum of Modern Art in New York.

Berlin: a Profile NEWSPAPER ESSAY BERLIN, NOVEMBER 2006 Jens Bisky, Journalist, Berliner Zeitung, Translated from the German by Alexa Alfer Stepping out from underneath the glass arches of Berlin’s brand new main railway station, the Hauptbahnhof, one is greeted by a plethora of grandiose architectural gestures set against the backdrop of a vast expanse of undeveloped ground. One’s gaze may come to rest on the Federal Chancellery, designed by Axel Schultes, or on the “Band des Bundes”, the “Federal Belt” of newly constructed government buildings; one may take in Norman Foster’s Reichstag cupola or the completely redeveloped Postdamer Platz and recall that, a mere fifteen years ago, none of these structures existed. What is even more striking from this vantage point is that the city, as people’s living-space, does not seem to intersect with the Berlin that is the new representative centre of Germany. City-dwellers and citizens evidently inhabit two decidedly distinct spheres. Unlike many other European cities, Berlin has no clearly defined city-centre complete with market-square, city hall and cathedral. Such central space simply does not exist here. More than ever, Berlin is a conglomeration of parallel worlds, a hotchpotch of stages on which long-established residents, newcomers and tourists make their respective entrances. The Berlin Wall saved the Western part of the city from the fate that, after the War, had typically befallen so many other West German cities with their emptying town-centres and fraying edges, their populations slowly spilling over into the surrounding countryside. Yet there was a price to pay for this in Berlin, namely the destruction of a coherent urban structure. The bombings of World War II and the subsequent partition had carved up Berlin’s infrastructure, its canalisation, its network of roads and its railway system. Vast areas of derelict land soon became a hallmark of this fragmented city. When the Berlin Wall fell and Berlin became, albeit by a narrow parliamentary majority, the capital of the newly unified German, expectations ran high and grand visions abounded. Surely, the city would soon be home to six million people, and all manner of fanciful plans were drawn up for this new metropolis: Berlin was to become the powerhouse of the new Republic, the focal point for an entire “Generation Berlin”, the “hub” that would connect East and West, a veritable “laboratory of unification”. Such promises were directly rooted in the rhetoric and practises of the Cold War, when, thanks to huge subsidies provided by the two respective German states, West Berlin had been established as a “Window on Freedom”, while East Berlin stood proud as the “capital of the first Workers’ and Peasants’ State on German soil”. On either side of the Wall, Berliners themselves tended to view such labels – which bore precious little relation to the realities of their everyday lives – with a healthy amount of irony. While others were certainly welcome to entertain illusions of grandeur, Berliners’ first loyalties lay with their neighbourhoods and their lovingly tended urban allotments.

Since the early 1990s, Berlin has, above all, been a huge building site, and architecture often had to grapple with paradoxical expectations: on the one hand, the “Planwerk Innenstadt”, a decidedly anti-modern reurbanisation and city-centre revitalisation directive, decreed that the “historical city” should be recovered; on the other hand, politicians and residents alike expected the architectural fraternity to create a metropolis of the future. As a result, a lot of sound yet middling designs, but few masterpieces, were realised. Bold and innovative architectural statements are indeed very few and far between in this city. Today’s general sense of disappointment with this state of affairs has less to do with the buildings themselves than with the hopes and expectations of the 1990’s. People had once more been prepared to put their faith in the redemptive power of good architecture, only to discover yet again that redemption is the one thing architecture cannot offer. Most importantly, however, the new government buildings or the redeveloped Potsdamer Platz failed to project an image that Berliners could recognise. The city remained as fragmented as ever. In the midst of this unparalleled building activity, and while ever more grand expectations were projected onto Berlin, the city’s economy collapsed: the eastern part of the city as well as its Brandenburg hinterland were labouring under the consequences of deindustrialisation, while the Western part of the city grappled with the effects of the end of subsidisation. Since 1994, population figures have been steadily declining, and today, an entire suburban belt is economically dependent on Berlin. Meanwhile, in the city itself, more than 100,000 apartments stand empty. For years, both commercial and residential properties have been in plentiful supply and remarkably cheap to get hold of. Compared to Paris, Warsaw or London, this seems an anomaly. Maladministration and wastefulness have left the city crippled with debt and effectively bankrupt since 2002. The state of Berlin has withdrawn from all major building projects, which are now exclusively in Federal hands. The attempts at regenerating the city’s urban infrastructure have largely been successful and, for the most part, the effects of war and partition have been overcome, but there is a painful lack of resources when it comes to maintaining the city’s libraries, schools, theatres and universities. Berlin is a poor, economically weak city that is terrifically cheap to live in. Contrary to initial expectations, no new urban elite has emerged post unification. A bourgeoisie, in whatever shape or form, that would set the tone, function as a social barometer, speak out on behalf of the wider public and take the lead on issues of common concern, simply does not exist in Berlin. Berlin is a city of ordinary people, students, newcomers fleeing the provincial backwaters of their childhoods, and a fast-living and mercurial bohemian crowd made up of artists, intellectuals, journalists, free-lancers and plain drifters. This latter set shapes the mood and lifestyle that dominates Berlin’s innercity districts. Most of these people lead rather precarious and uncertain lives, but they have certainly made Berlin the only German city in which a carefully chosen witticism, a surprising gesture or an ingenious performance count for more than status and income. Indeed, money plays an astonishingly minor role in the social life of the city. And Berliners like to take things slowly – a fact that surprises even Swiss visitors to the city.

This bohemian scene has found a perfect form of expression in the “intermediate utilisation” of disused buildings. There are many such empty structures all over Berlin, and squatters are swift to move in and put them to creative use – dissolving traditional boundaries between art and entertainment, aesthetic ambition and nightlife fun. The first such project was the “Tacheles” on Oranienburger Straße, and eventually even the “Palace of the Republic”, the former cultural centre, come seat of the East German parliament, now in the process of being demolished, was turned into a temporary arts venue. Three old armchairs and a hastily cobbled together installation usually suffice to transform the fleeting moment into a memorable one. This culture of the transitory, a legacy of our love-affair with everything crumbling, seems uniquely suited to the character of the city, and Berlin owes much of its attractiveness for tourists to precisely this idiosyncrasy. It has put Berlin firmly on the map in the European imagination and proves that, here at least, everything is possible and anything goes, no matter how limited your resources. A spirit of freedom is indeed key to people’s life in this city. Berlin’s economic plight, its poverty, its lack of an effective elite, its fragmentation and abundance of disused spaces, the weakness of its administration and the continuing East-West divide – all these are the very conditions of Berlin’s intellectual as well as real-life character. Three factors will determine the city’s fate over the coming years: immigration from Eastern Europe, a brain drain among the young, and the continuing lack of a city centre in the good old European sense of the word. For most of its history, Berlin has been a rather dismal onehorse town. It became the capital of Germany because it had been the capital of Prussia. Since the dissolution of Prussia, it has become apparent that the city is barely able to survive by its own efforts, surrounded as it is by an impoverished region that is gradually being abandoned by its inhabitants. The political task of countering this state of affairs with strong and effective institutions is currently tackled only hesitantly and without much energy or conviction. What Berlin teaches architects and urban planners is, above all, humility. The building and planning frenzy of the 1990’s showed that architecture cannot be expected to counteract the provisional and temporary nature of this city, nor relieve its social frailty. What it can do, however, is to continue to create stages and project images. Good metropolitan architecture has much in common with good stage design – a fact more apparent in Berlin than anywhere else in the world.

Twee iconen van de DDR, 2006: een Trabant rijdt langs het Paleis van de Republiek, oftewel ’Honeckers Lampenwinkel’, het voormalige regeringscentrum van Oost-Duitsland in OostBerlijn. Het gebouw is inmiddels gesloopt. FOTO REUTERS

Van wie is Berlijn? Berlijn is een felbegeerde stad. Tal van groepen strijden om de dominantie. Wie bepaalt het gezicht van de jonge metropool, die al bijna tien jaar het bestuurlijk centrum van de Bondsrepubliek is? Antoine Verbij, Berlijn | Trouw Berlijn is een stad die voortdurend vergaat en opnieuw ontstaat. Een stad waar gebouwen verschijnen en verdwijnen,ook al waren ze voor de eeuwigheid gebouwd. Een stad met een wandelend hart, dat nu eens hier en dan weer daar klopt. Een stad die om elke hoek een ander gezicht laat zien en toch haar gezicht bewaart. Een stad die van iedereen is en tegelijk van niemand.

Die stad viert straks dat ze nu al weer tien jaar lang het ineenstortte en het christendemocratische bestuur een bestuurlijke centrum van de Bondsrepubliek is. Op 1 misdadig financieel beleid voerde. september 1999 zetten regering en parlement in Berlijn Wowereit liep vast op de afgunst en het provincialisme voort wat ze bijna een halve eeuw eerder in Bonn waren van de rest van de Bondsrepubliek, hoe charmant hij zijn begonnen. Maar daarvoor moest Berlijn eerst grondig pleidooi ook bracht. Hij noemde zijn stad ’arm maar sexy’, op zijn kop worden gezet. Alles wat op de ondergegane een typering die sindsdien als geuzentitel geldt. Dat ’arm’ DDR duidde, moest liefst verdwijnen. Waar ooit de Muur slaat op de massa van de bevolking, die vergeleken met liep, verrees een gloednieuw regeringscentrum. de rest van Duitsland het minst te besteden heeft en de De trots van de DDR, het in 1976 geopende Paleis van hoogste werkloosheid kent. Het ’sexy’ daarentegen heeft de Republiek, werd per decreet van de Bondsdag aan vooral betrekking op de andere helft van de bevolking, de sloophamer prijsgegeven. De sloop ging in fasen en voor het overgrote deel niet-oorspronkelijke bewoners. werd pas dit jaar voltooid. Jarenlang werd het karkas van De bevolking van Berlijn heeft altijd al een groot verloop wat ooit ’Honeckers Lampenwinkel ’ heette, vanwege de gekend, maar sinds de val van de Muur heeft dat spectacufeeërieke verlichting in de hallen en zalen, geannexeerd laire vormen aangenomen. In 1990 telde de stad bijna 3,3 door creatieve Berlijners, die er met groot succes een miljoen inwoners. Van hen waren er vijftien jaar later ruim alternatief cultuurpaleis van maakten. 1,7 miljoen vertrokken. In dezelfde periode betrokken 1,8 Amper twee kilometer ten westen van het Paleis betrok miljoen nieuwe bewoners de stad. Dat is meer dan een de regering het gloednieuwe, voornamelijk uit wit halve bloedtransfusie. Over wie waarom kwam of ging, marmer en glas opgetrokken bestuurscentrum. Steriele bestaan geen harde gegevens. Zeker is dat de stad jonger architectuur, bekroond met een ’Kanseliershuis’ waar is geworden. Ambtenaren die eerst met tegenzin, later met nog geen enkele kanselier zich thuis heeft gevoeld. Het steeds meer enthousiasme van Bonn naar Berlijn verhuisenige gebouw met karakter is de oude ’Rijksdag’, waar den, waren eerder van de jonge dan de oude generatie. En het parlement vergadert terwijl de burgers vanuit de vanuit heel Duitsland en de rest van de wereld stroomden markante glazen koepel toekijken. Dat is de stad van de talloze jonge mensen toe: studenten, kunstenaars en alle ’Berlijnse Republiek’, regeringszetel en bestuurscentrum soorten dienstverleners, dromend van een opwindend van het grootste land in de Europese Unie, een ensemble bestaan in de dynamische metropool. Wandelaars lopen onder de glazen koepel van de Rijksdag, boven de vergadervan koele pracht en burgerlijke macht. Dat is het sexy gezicht van de Berlijnse binnenstad: fris ruimte van het parlement. FOTO ERIC FEFERBERG, AFP Maar zo gemakkelijk laat Berlijn zich niet door een en mooi, intelligent en artistiek, bedrijvig en betrokken. nieuwe elite in bezit nemen. De kaste van bestuurders, Aan de randen van de stad wonen de andere nieuwkomers. overgevlogen uit de diepe Bonner provincie, viel allerminst een warm welkom ten deel. Migranten uit Rusland en Polen, uit Arabische en Aziatische landen, en uit het voormalige Daarvoor zijn er te veel bevolkingsgroepen die de stad als de hunne beschouwen. Joegoslavië. Samen met de grote Turkse gemeenschap die er al was, behoren ze tot de Allereerst is daar de massa van oorspronkelijke bewoners. Een gespleten massa, deels met maatschappelijke onderlaag: weinig scholing, matig tot niet geïntegreerd, lijdend onder een westers-kapitalistische, deels met een oosterssocialistische biografie. Die schizofrene werkloosheid en armoede. massa wordt op een wonderbaarlijk evenwichtige manier gerepresenteerd door een stadsbesDie tweedeling onder de nieuwkomers weerspiegelt de structurele verandering in de bedtuur dat is samengesteld uit West-Duitse sociaal-democraten en Oost-Duitse socialisten: de rijvigheid van de stad. Grote industrieën trokken weg (uit het westen van de stad) of sloten ’rood-rode’ coalitie onder burgemeesterschap van de oer-Berlijner Klaus Wowereit. voorgoed hun poorten (in het oosten). Dat dreef de laagopgeleiden naar de sociale voorzieDat bestuur ligt constant overhoop met de binnengedrongen regeerders over de prijs die ningen. Voor de industrie in de plaats kwamen grote en kleine bedrijven in de sectoren media, hun komst moet kosten. Tot voor het hoogste Duitse gerechtshof heeft Wowereit een hogere mode en musea, design, drukpers en reclame, communicatie, consumptie en cultuur. financiële bijdrage van de bond aan de hoofdstad proberen te bedingen. De stad gaat onder Ook op dat sociaal-economische vlak overbrugt de rood-rode coalitie de tweedeling. Het een enorme schuldenlast gebukt, veroorzaakt doordat na de val van de Muur de industrie Berlijn van de arbeidende klasse wordt vertegenwoordigd door de senator (wethouder) voor

economische zaken Harald Wolf van de Linkspartij, een man die zich tegen alle trends in hard maakt voor de industrie in de stad. Het Berlijn van de creatieve klasse is het werkterrein van Wowereit, de burgemeester die op geen vernissage of party ontbreekt. Tussen arbeidende en creatieve klasse bestaat geen concurrentie. Zij leven in vreedzame coëxistentie: met de ruggen naar elkaar. In een van de weinige wijken waar ze door elkaar leven, Neukölln, negeren ze elkaar compleet. De migranten verschuilen zich in hun verpauperde huizen en weten niet eens dat hun wijk Neukölln heet, terwijl de creatieve nieuwkomers de buurt als de jongste hippe wijk vieren, zonder besef van de misère bij hun buren. Maar tot welke groep ze ook behoren, alle Berlijners stralen iets uit van: De stad is van mij! De designerhomo’s in Schöneberg, de gepiercete gothics in Friedrichshain, de moeders met hun kinderbakfietsen in Prenzlauer Berg, de opgefokte moslimpubers in Neukölln, de vervaarlijke kaalkoppen in Oberschöneweide, de modieus gehoofddoekte meiden in Kreuzberg, de paarsgekapte rollatordames in Zehlendorf, de kortgerokte Russinnen in Charlottenburg – iedereen spat van het grotestadsbewustzijn. Toch gunt niet iedereen elkaar het bezit van de stad. Binnen de creatieve klasse woedt een kleine maar verbitterde oorlog over wie het gezicht van de stad mag bepalen. Het gaat om de luxe creatieven versus de minimale creatieven. De luxe creatieven hanteren het grote geld. Ze werken in gestileerde bureaus, rijden in dikbuikige SUV’s en drijven in de wijken met de mooie, oude huizen de prijzen op in de richting van die in andere Europese steden. De minimale creatieven hebben hun ’I c h -AG ’s’ (’I k - BV ’s’ oftewel éénpersoonsbedrijven) in achterhoven en lege fabrieken, gaan per fiets naar hun favoriete café en wonen in hun nog altijd goedkope woningen in de oude huurkazernes uit de tijd van het industriële Berlijn. Ze dansen de nacht door in Berghain, volgens velen de coolste club ter wereld, en loungen bij zonsopgang aan de Spree op de stranden van Bar 25 en Yaam. En precies om die stranden gaat die oorlog. Daar willen de luxe creatieven, gesteund door Wowereit, hun nieuwe bureaus neerzetten. De minimale creatieven willen hun stranden en daarmee hun levensstijl behouden. Ze dwongen een referendum af, dat ze wonnen. Op 11 juli dit jaar organiseerden ze een swingende demonstratie, met een kleine tienduizend dansende deelnemers. De luxe creatieven doen concessies aan de arme, sexyminimalen. Maar eenmilitante vleugel blijft zich verzetten. Ze heten ’linkse autonomen’, voor tegenstanders ’linkse chaoten’. In demonstraties lopen ze in een ’zwart blok’ voorop: achter spandoeken tot aan hun neuzen, hun bleke gezichten verscholen in zwarte capuchons en achter zwarte zonnebrillen. Ze verzetten zich krachtdadig tegen de inbeslagname van hun wijken door de luxe creatieven. Ze kalken leuzen tegen de ’gentrificatie’ en de ’yuppificering’, want ja, ze zijn gestudeerde stadssociologen. In de yuppenwijk Prenzlauer Berg hebben ze bordjes opgehangen met: ’Zwaben: 650 km.’, om de luxe nieuwkomers de weg terug naar huis te wijzen. Maar ze hebben ook hardere methoden. Vorig jaar staken ze 98 auto’s, vooral SUV’s in de fik, in de eerste helft van dit jaar zijn het er al 140. De politie staat machteloos, de politieke oppositie is ziedend, maar de rood-rode regering haalt haar schouders op. Een minimaal incident in een stad waarop iedereen recht heeft.

Het Berlijn van de rekenaars Op 21 juli van dit jaar bereikte de schuldenlast van Berlijn de 60 miljard euro. Dat was te zien op de elektronische ’schuldenteller’ aan het gebouw van de Bond van Belastingbetalers. ’Uw persoonlijke aandeel’, rekent de teller de Berlijners voor, komt daarmee op 17.493,22 euro. Het stadsbestuur verwacht dat de schulden volgend jaar zullen oplopen tot 65 miljard. Oorzaak: de door de economische crisis dalende inkomsten en stijgende uitgaven, met name voor werkloosheidsuitkeringen. Het percentage werklozen ligt momenteel in Berlijn boven de 14 procent, even hoog als in enkele andere oostelijke deelstaten en bijna dubbel zo hoog als het landelijke gemiddelde. Bijna één op de vijf Berlijners doet een beroep op de sociale voorzieningen. Iets meer dan 40 procent van de volwassen Berlijners verricht betaald werk, waarvan circa 80 procent in de sector dienstverlening. Ruim een kwart van de werkenden is actief in de creatieve deelsector. Het Berlijn van de autonomen In Nederland zijn ze bijna uitgestorven, maar in Berlijn zijn ze nog springlevend: de links-radicale jongeren, oftewel de ’autonomen’. Het gaat om naar schatting een paar honderd militante activisten die oorlog voeren op twee fronten: tegen de kapitalisten en hun handlangers bij de overheid, en tegen de fascisten, racisten en nationalisten. Beide groepen vijanden proberen ze uit ’hun’ wijken (vooral Friedrichshain en Kreuzberg) te vechten door aanslagen op auto’s en gebouwen te plegen. Met gewelddadige neonazi’s zoeken ze ook het directe vuistgevecht. Een deel van hen is politiek georganiseerd in splintergroeperingen links van de Linkspartij. Maar velen opereren ’autonoom’, zonder onderlinge afstemming. Dat maakt het voor de politie moeilijk er greep op te krijgen, want geen informant weet waar ze te vinden zijn. Een tijd lang ondertekenden ze hun pamfletten met ’mg’, wat staat voor ’militante groepen’. Maar in het laatste geschrift met die ondertekening, daterend van begin juli dit jaar, staat dat ze zichzelf hebben opgeheven. Sindsdien branden er niet minder luxe auto’s en vliegen er niet minder verfbommen tegen luxe bouwprojecten. Het Berlijn van de toeristen De Berlijners delen hun stad graag met de almaar toenemende stroom toeristen. De stad staat met 17,5 miljoen overnachtingen in 2008 op de vierde plaats in Europa, na Londen, Parijs en Rome. Maar het toerisme in Berlijn groeit flink harder dan in die andere steden. 40 procent van de gasten komt uit het buitenland, vooral uit Amerika, Engeland, Nederland en Italië. Al die toeristen lopen de Berlijners nauwelijks voor de voeten, want ze houden zich vooral op in die delen van het stadsdeel Mitte waar veel gewerkt en weinig gewoond wordt. Daar zijn de musea en theaters, de winkels en galeries, de Brandenburger Tor en de Rijksdag. De talrijke jonge toeristen mengen zich nog het meest met deB erlijners. Zij bezoeken de cafés, de clubs, de terrassen en de stranden in de wijken die de Berlijnse creatieven de hunne noemen: Prenzlauer Berg, Friedrichshain, Kreuzberg en Schöneberg.

Ahrensfelder Terrassen Rubriek 100% ruimtelijke inspiratie Ahrensfelder Terrassen in Berlijn: Succesvol antwoord op krimp Nederlandse planologen kregen het afgelopen jaar te maken met een nieuw verschijnsel: krimpende regio’s. Terwijl alle beleidsnota’s en investeringen uitgaan van een groeiende vraag naar woningen en bedrijfsterreinen, loopt in steeds meer streken het aantal inwoners en huishoudens terug. In Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Groningen en Zuid-Limburg vragen bestuurders zich bezorgd af hoe zij met de leegstand van woningen en winkels om moeten gaan. Misschien moeten zij eens bij hun collega’s in het oosten gaan kijken. Sinds de val van de Berlijnse Muur verlieten meer dan 800.000 jonge bewoners het grondgebied van de voormalige DDR. Nog eens vele honderdduizenden verruilden hun huurwoning in de stad voor een ‘Eigentumswohnung’ op het platteland. De effecten van de forse leegloop zijn vooral zichtbaar in de socialistische flatwijken aan de randen van de steden. Zo verloor het Berlijnse stadsdeel Marzahn-Hellersdorf in de afgelopen vijftien jaar 40.000 inwoners en de helft van zijn scholieren. Als de stad en de centrale overheid niet met een omvangrijk sloop- en renovatieprogramma hadden ingegrepen, zouden er in 2012 bijna 17.000 woningen, een kwart van de scholen en tweederde van de kinderopvangverblijven leeg hebben gestaan. Voor woningcorporaties is het vaak financieel aantrekkelijker om bij langdurige leegstand flats te slopen. Maar meestal schieten de bewoners daar weinig mee op. Zij zien liever dat

overbodige complexen op een slimme manier worden ‘gerecyceld’. Dat is precies wat bij de Ahrensfelder Terrassen in het noorden van Marzahn is gebeurd. De lokale woningcorporatie bouwde er enkele jaren geleden 22 aan elkaar gekoppelde portiekflats van elf verdiepingen om tot kleurrijke appartementengebouwen met drie tot zes etages. Alle gebouwen werden voorzien van energiezuinige installaties en portieken met liften en hellingbanen voor rolstoelen en kinderwagens. Van de 1840 oorspronkelijke woningen bleven er 409 over die allemaal een ruim balkon of dakterras kregen met zicht op de compleet vernieuwde binnentuin. In totaal staken de woningcorporatie, de stad en het Duitse ministerie van Volkshuisvesting gezamenlijk een slordige 30 miljoen euro in de ombouw van de DDR-flats. Dat is een fors bedrag, maar het resultaat overtrof alle verwachtingen. Nog voordat het project werd opgeleverd, waren alle appartementen met een dakterras verhuurd. Voor 70% van de overige woningen hadden bewoners een voorlopig huurcontract ondertekend. En zelfs het blok met 38 koopwoningen werd in een mum van tijd aan mensen uit de buurt verkocht. Een ongekende prestatie voor een wijk met een slechte reputatie. De leegloop van de buurt lijkt eindelijk gestopt. De bewoners van Marzahn zijn nog altijd erg trots op hun Ahrensfelder Terrassen en leiden regelmatig bezoekers rond door hun Mediterraan-kleurige complex. Veel politici en stedenbouwers zien het project als lichtend voorbeeld voor andere leeggelopen en verloederde flatwijken die een nieuwe impuls nodig hebben. Helaas laten veel (geprivatiseerde) woningcorporaties zich vooral leiden door de kille rekensommen van hun boekhouders. Sloop heeft daardoor nog altijd de overhand in de meeste Oostduitse steden. Een gemiste kans. Jaco Boer

De nieuwe romantiek van Berlijn De Volkskrant REPORTAGE, Van onze correspondent Merlijn Schoonenboom Gepubliceerd op 15 juli 2009 11:10, bijgewerkt op 15 juli 2009 11:27 BERLIJN - Twintig jaar na de val van de Muur worstelt het populaire Berlijn met zijn imago. Is het nog steeds de stad van de subcultuur, ‘arm aber sexy’? Op de begane grond, direct voor de gevel, zou je je in een willekeurige winkelstraat wanen: er is een steakhouse, een schoenengigant, een flinke ‘Fitness-studio for ladies’ erboven. Een stoet toeristen trekt gelaten voorbij. Maar dit is de hoek van het Alexanderplatz in Berlijn, en de ontwikkelingen gaan hier snel. Neem de studio voor vrouwenfitness. Die zit er nu een kleine drie jaar, vertelt Wulf Boettger (37), architectuurtheoreticus, op een balkon van het enorme kantoorgebouw, stijl Plattenbau. Zeven jaar geleden zat er een universiteitsboekwinkel, die op zijn beurt weer een enorme DDR-staatsboekhandel had overgenomen.

Vrouwenfitness Boettger was zelf de laatste bewoner, voordat de vrouwenfitness kwam. Hier had hij met een groep architecten, fotografen en andere ‘freiberufler’ 2.000 hectare aan expositieruimte en werkruimte tot zijn beschikking. Tot de huur opeens steeg en Boettger het kleinere kantoor ernaast, het voormalige Poolse cultuurinstituut, overnam. De tijd van exposities aan het Alexanderplatz is daarmee voorbij. Wel staan er nu glimmende Apple-computers, overleggen er hipgekapte twintigers en dertigers over hun ‘projecten’. Creatieve industrie, zouden ambtenaren Boettgers Zentralbuero noemen. Eigenlijk net zoals in andere grote hoofdsteden te zien is, alleen hebben ze hier frontaal uitzicht op de beroemde tv-toren met de zilveren bol, de trots van de DDR. Terwijl Berlijn zich warmloopt voor een paar maanden officiële herdenkingsevenementen van twintig jaar ‘Val van de Muur’, balt zich op deze kantooretage daarmee als vanzelf de stadsgeschiedenis samen. Zentralbuero is immers een typisch product van, zoals Boettger het noemt, de ‘Berlin-Romantik’ van de afgelopen jaren: vanaf midden jaren negentig bloeiden de Oost-Berlijnse stadsdelen in het centrum op. ‘Het leek alsof alles er kon’, zegt Boettger, ‘en het kostte niets.’ Berlijn had geen geld en vierde de subcultuur. Leus De burgemeester, Klaus Wowereit, maakte er zelfs de officiële identiteit van. Hij lanceerde de leus: Berlijn is ‘arm aber sexy’, en ondertussen groeide de stad uit tot toeristenmagneet.

Met een hoofdrol voor de gebieden rondom de Muur, zoals afgelopen zondag in het Mauerpark weer bleek: duizenden jonge toeristen komen er voor het goedkope bier, de DDR-memorabilia op de markt, die het prima doen tussen hun Ikea-meubilair, en voor een uitzinnig geïmproviseerd karaoke-concert, met de laatste resten Muur als decor. Maar hoe ‘arm aber sexy’ is de stad daarmee nog? ‘Het einde nadert’, stond er afgelopen zaterdag te lezen op een spandoek tijdens een drukbezochte demonstratie in de vorm van een streetrave. Enkele duizenden twintigers, moeders met kinderen en nieuwsgierige bewoners dansten tegen de ‘vercommercialisering’ van de stad, en trokken richting het stadhuis. Directe aanleiding voor de demonstratie is het bekendste symbool van de verandering: het gebied rondom het Ostbahnhof en de Spree-oevers. Hier stonden in de DDR-tijd nog wachttorens, maar na 1989 werd het de speelplaats van subculturele initiatieven. De laatste jaren zijn hier echter een glimmend nieuwe O2-Arena en MTV-studio’s verrezen, en er zijn plannen voor hoogbouw. Identiteit Je zou haast zeggen: precies zoals in andere grote steden. Alleen in Berlijn wordt de ‘identiteit van de stad’ erbij gehaald. ‘Reich aber unsexy’, had een dansende demonstrant op zijn spandoek geschreven. De boodschap kreeg deze week luid bijval van het linkse dagblad Die Tageszeitung: Berlijn verliest zijn kracht als stad van de subcultuur, schreef een commentator. Terwijl een andere Berlijnse krant, Der Tagesspiegel, de tegenovergestelde positie inneemt en vindt dat juist ‘de radicalen’ de nieuwe conservatieven van de stad geworden zijn. Boven de schoenengigant op de hoek van het Alexanderplatz zucht Wulf Boettger eens diep. Zeker, hij voelt de druk ook; hooguit twee, drie jaar zal zijn bureau in het centrum kunnen blijven. Maar met nostalgie heeft hij niets, net zo min als de hier aanwezige ‘creatievelingen’. Verandering is gezond, zegt Boettger, ‘en Berlijn wordt gewoon een beetje een normale stad. Nou ja, bíjna normaal.’ Want de ‘Berlijn-romantiek’ blijft wél noodzakelijk, zegt Boettger, juist economisch. ‘Frankfurt is het financiële centrum, Hamburg mediastad. Berlijn heeft eigenlijk niets.’ De alternatieve cultuur, zegt Boettger, is de reden dat de jongeren kwamen, en op zijn beurt is MTV daarom naar Berlijn gekomen. ‘De grote bedrijven zijn nodig, maar de subculturele initiatieven ook; al was het maar omdat die het heel goed doen als marketing.’

Deelnemers Albert Venema Architectenbureau Venema BNA Annet Ritsema Bureau Ritsema architectuur & stedenbouw Bart Duvekot Bart Duvekot architecten BNA Bas Liesker Heren 5 architecten Cees De Wit voormalig voorzitter Dick Pouderoijen Dick Pouderoyen Architektuur Dolf Dobbelaar STAWON Edwin Oostmeijer Edwin Oostmeijer projectontwikkeling Frans van Roy luijten | smeulders | architecten Gabriëlle Hulskes-Fraanje STAWON Gerrit Wijnia IAA - architecten Harriet Dil Dil-Bonazzi Architecten Jan Griffioen Griffioen architecten BV Jan Verberne Bart Duvekot architecten BNA Joke Vos Joke Vos architecten Liesbeth Brink Brink architectuur en stedenbouw Louis Aussen Marge Architecten Marc Reniers M3H architecten Mechtild Linssen Lenva bv Menno Trautwein Bart Duvekot architecten BNA Mike Korth korth tielens architecten bv Nico Van Bockhooven BLANCA Architecten Nienke Jutten Jutten Architectuur Paulus Wolters IAA - architecten Peter Defesche OD 205 architectuur bv Peter Groot Hoogte Twee Architecten Rein Van Wylick Van Wylick architecten Sandra Bonazzi Hofschneider Dil-Bonazzi Architecten Susanne Komossa Komossa architecten

Hotel

Arcotel Velvet Oranienburger Straße 52, 10117 BERLIN +49 30 2787530 | [email protected] | www.arcotel.at

Taxi

Taxi-Ruf Würfelfunk Quality Taxi Funk Taxi Berlin TaxiFunk Berlin GmbH

+49 (0)800 2222255 +49 (0)800 2630000 +49 (0)30 261026 +49 (0)30 443322

Dank aan

Matthias Beyer | Beyer-Schubert Architekten | Rummelsburg Klaus Zillich | Spruch & Havelspitze Michael Elst | Strategis AG | Mc Nair Gernot Nalbach | Nalbach + Nalbach | Pulvermühle Hoyer Schindele Hirschmüller | CSH8 Sascha Zander | Zanderroth architekten | RuSc en Sc11 Tom Kaden | Kaden + Klingbeil Architekten | E3 Hr Erdmann | Höhne Architekten | Viktoria Quartier) Rita Mohrmann | BurgerInitiativ Südgelände | Priesterpark Hans Göhler | GrünBerlin GmbH | Priesterpark

Colofon

ORGANISATIE studiereis Berlijn 24 t/m 27 September 2009 Mike Korth | korth tielens architecten bv Jan Verberne & Menno Trautwein | ir. bart duvekot architecten bna Gabriëlle Hulskes | secretaris STAWON Vincent Kompier | Berlijn | www.vincentkompier.de DRUKWERK Rijnja Repro Amsterdam | www.rijnjarepro.nl oplage 40 stuks | buitenwerk 250 gr | binnenwerk 120 gr STAWON De Stichting Architectenonderzoek Wonen en Woonomgeving STAWON verenigt architectenbureaus die zich inzetten om de kwaliteit van het wonen en de woonomgeving in de ruimste zin te bevorderen en de besluitvorming daarover te verbeteren. De resultaten worden openbaar gemaakt via tentoonstellingen, symposia, boeken en BNAblad.

Links Algemene info over Marzahn: http://www.berlin.de/ba-marzahn-hellersdorf/derbezirk/englisch_mh.html Informatie over krimp: http://www.null-euro-urbanismus.de/null_euro_urbanismus_doku_2_aufl.pdf Informatie over Baugruppen: http://www.stadtentwicklung.berlin.de/bauen/baulueckenmanagement/download/broschuere_berlin.pdf Stadsbouwinformatie over Berlijn: http://www.stadtentwicklung.berlin.de/planen/stadtmodelle/de/ausstellung.shtml Architecten uit deze gids: Beyer-Schubert Architekten | Rummelsburg | www.beyer-schubert.de Strategis AG | Mc Nair | www.strategis.eu Nalbach + Nalbach Gesellschaft von Architekten mbH | Pulvermühle | www.nalbach-architekten.de Hoyer Schindele Hirschmüller | CSH8 | www.hsharchitektur.de Zanderroth Architekten | RuSc en Sc11 | www.zanderroth.de Kaden + Klingbeil Architekten | E3 | www.kaden-klingbeil.de Höhne Architekten BDA | Viktoria Quartier | www.höhne-architekten.de BurgerInitiativ Südgelände | Priesterpark | www.bi-suedgelaende.de | GrünBerlin GmbH | Priesterpark | www.gruen-berlin.de Johannistal / Adlershof http://www.baugruppe-obstbaumwiese.de/projekt/projekt.html http://www.cubus-architekten.de/files/projekte/obstbaumwiese1.htm Ahrensfelder-terrassen http://www.architekten24.de/projekt/ahrensfelder-terrassen-berlin/uebersicht/index.html http://www.stadtumbau-berlin.de/Ahrensfelder-Terrassen.434.0.html

Almere Amsterdam Alkmaar Ar nhem Breda Eindhoven Haarlem Hengelo Hilversum Utrecht Rijswijk Rotterdam

Rijnja Repro bezorgt Nederland het scherpste reprowerk Scherp in kwaliteit, snel in leveren, stipt in service. Van printing on demand, kopiëren van technische tekeningen tot posters en kantoordrukwerk. Van mailings en visitekaartjes tot banners en rapporten. Van cd-rom´s en dvd´s tot digitale distributie. Geavanceerde reprodiensten die overal in Nederland verkrijgbaar zijn. Inclusief het plezier van gratis haal- en brengservice.

rijnja repro

Voor meer info kijk op www.rijnja.nl Rijnja Repro Amsterdam Amstel 141 F, 1018 EP Amsterdam. T 020 62 36 739. [email protected]

STUDIEREIS BERLIJN 2009

‘van krimp naar kwaliteit’