_, ~. ~~ .THOR. zomerexcursie naar BERLIJN HAMBURG

. ,. '!

_,

~ .

.THOR zomerexcursie

1981

naar

BERLIJN

&

HAMBURG

~~

U ~~ F 81 TH 0

BMA Veran t'lrbording: redactio: THOR Buit.enlandse Ex:cursie Commissie (Berlijn-commissie) illustratios: The Portfolio Graphics Library of Instant Art (book 1 &•2) Berlin B~~elbuch folders Duits verkeersbureau bronnon: Berlijn (FoV. Grunfeld) folders Duit3 verkoersbureau lew-out: Mo Hoes been druk: Reproductie dienst; THE

c M-t

1981

2

lnhoud

verantwoording 2

;Lnhoud

4

welkomswoord

6

Duitsland, algemene informat.ie

11

grensover6angen

15

de DAAD

16

represcnt:o~tie

18

progranuna

28

Berlijn, i.nformatie

49

U-balm (West-.13erl ijn)

53

be?.ienswaardic;heden West-BerJijn

64

bezienswnardigheden Oost-Berlijn

66

h3.ndige adressen Berlijn

68

Hamburg, informatie

75

toeristische tips Hamburg

78

handige adressen Hambut'g

79

openbiiat' vet'voer Hamburg

82

SOS-pagina

3

4

Welkom Goedemorgen deelnemer aan de zomerexcursie 1981 van THOR naar Berlijn & Hamburg. In je handen bevindt zich nu de THOR excursiegids 1981. Dit boekje is bedoeld als een soort handboekje voor de excursie. Je kunt er allerlei nuttige informatie in vinden. Vari~rend van toeristische in£ormatie over de te bezoeken steden Berlijn en Hamburg tot het programma, nuttige wenken voor de grensovergangen. We hopen dat je veel aan dit boekje zult hebben en dat je met plezier aan deze excursie zult terugdenken.

Maar wie zijn wij eigenlijk; wij zijn de 'Berlljn-commissie' o£ officieel de buitenlandse-excursie-commissie voor Berlijn & Hamburg. De commissie bestaat uit: Jos Hensen voorzitter Paul Bun6 lid Ad llamers "II Mar! lleesbeen Wij hebben met veel plezier en enthousiasme aan de organisatie van deze excursie gewerkt. We hopen danook dat hij succesvol zal verlopen. Maar je begrijpt dat het slagen van deze excursie voor een groot deel in handen van jullie (de deelnemers) is.

We wensen je een plezierige excursie toe, en voor vandaag een goede reis, De Berlijn-commissie.

5

&RD

6

Duitsland

In 1939 had het Duitse rijk. inclusief het Saargebied. doch zonder Oostenrijk, het Sudeten- en Memelgebied. een oppervlakte van 470 000 kJn! of ruim 14 maal "iederland. Ill maal Belgie. N'a de Tweede Wereldoorlog werd de oostgrens voorlopig verlegd naar de Oder-Neisse-lijn, en l!ing een gehied van ruim 3 maal Nederland verloren aan Polen en Rusland. feneinde de eenheid tc breken werd het land verdeeld in Lander'. waarbij Pruisen als politieke zelfstandigheid werd opgeheven. De overwinnaars splitsten h..:t land voorts in vier bezettingszones: de Hritse um•:atte het noordwe~telijke. de Franse het zuidwestelijke. de Amerikaanse het zuidoostelijke en de Russische het noordoostelijke deel: Berlijn werd door aile vier de mogendheden bezel. T.:neinde tot meer normale toestanden te geraken. trachtten de westelijke mogendheden van geheel Duitsland een federale republick te

7 maken. toen dit onmogelijk bleek, werd in 1949 de Bondsrepubliek Duitsland gesticht, die aileen de drie westclijke bezcttingszones omvat en een oppervlakte heeft van 245 000 km". Bondshoofdstad werd Bonn. In de Russische bezettingszone werd toen de Duitse Democratische Republiek opgericht met .:en oppervlakte van 107 000 km' en Berlijn als hoofJstad. De westelijke mogendheden en de Bondsrepubliek erkennen de D.D.R. niet, Rusland op zijn beurt weigert een volksstemming over een hercniging. Deze toestand .:n de verlegging van de Poolse grens naar de Oder en de Neisse en de verdeling van Herlijn in twee delen - thans door een muur gescheiden! - vormcn een permanente bedreiging van de vrede. Landschap. In het uiterste zuiden van Duitsland bevinden zich Alpenketens. die tot de noordelijke Kalkalpen behoren. Ten noorden ervan ligt een enorm schollenland. waar horsten en slenken elkander afwisselcn. Dit is het gebied der Duitse middelgebergten. Het noorden van Duitsland is in de dicpte. evenals Nederland. ook zulk een schollengebied. maar dit is weggezakt en daardoor zijn er later dikkc lagen van sedimenten afgezet. Een dee! ervan is materiaal dat er in het Pleistoceen door het landijs van Noord-Europa is heen gevoerd. Langs de kusten bevindt zich een strook zeeklei fvoor een belangrijk deel ingepolderd). De beste bodems moet men in de Noordduitse laagvlakte zoeken. De diluviale zanden zijn. tenzij zij leem bevatten. arm aan voedende bestanddelen: een dcel ervan is bcdekt met heiden en venen. De diluviale Ji)ssgordcl aan de voet der middelgebergten is daarentegen zeer vruchtbaar. Ook de merkwaardige Bovenrijnse laagvlakte. die in het Tertiair is weggezakt, bezit voor een groot deel cen vruchtbare bodem. Behoren de Alpen tot de jonge plooiingsgebergten. de middelgebergten zijn afgesleten en verbrokkelde resten van een veel ouder gebergte. dat in het Carboon werd geplooid. l.angs de breuken zijn op tal van plaatsen vulkanische gesteenten omhoog gekomen. Kllmaat. Het klimaat vormt een over(!ang tussen het ~rrklimaat in het weslen en hel landklimaat in het oostcn van Europa. Door de hogere ligging van Zuid-Duitsland zijn de temp.:ratuurverschillen tussen Noord· en Zuid-Duitsland geringer dan Jic. tussen West- en Oost-Duitsland. De Rijn is gemiddeld 25 dagen per jaar met ijs bedekt. de Oder 70 dagen. De jaarlijkse hoeveelheid neerslag bedraagt ongeveer 65 em per jaar: de gebcrgten ontvangen de meeste neerslag. Devolking. AntropulogiJCh omvat hel Duitse volk een drietal blanke subrassen. nl. het noordse ras. het alpine ras en het dinarische ras. DE MOGR.HI E. In 1939 telde Duitsland. inclusief het Saargebied. Joch zonder Oostenrijk. het Sudeten- en Memelgebied. 69.4 milioen inwooers. Bij de telling van 29 oktober 1946 l:edroeg de bevolking van het verkleinde Duitsland 65.1 miljoen zieten.

8 Er heeft zich ~edcrt 1933 een mir:ratie van Duitsers in Europa voorgedaan als nog nimmer in de geschiedenis. In de eerste plaats werden enige miljoenen Duitsers. die vaak reeds eeuwen in Omt- en ZuidoostEuropa woonachtig waren. verdreven. Na 1945 zijn voorts duizenden Duitser~ uit de gebieden ten oosten van de Oder-Neisse-grens uitgewezen. Tenslotte zijn. te beginnen met het jaar 1947. uit de Russische bezettingszone een kleine :! miljoen Duitsers naar West-Duitsland gevlucht. In 1962 telde West-Duitsland dan ook al 56 miljoen inwoners Ide D.O. R. 16.6 miljoen inw. 1. Deze O\'erbevolking is zeker het moeilijkste probleem waarmede de Bondsrepubliek te worstelen heeft. De bevolkingsdichtheid bedraagt er momenteel 215 mensen per km 2 • Het kan nict verl:-azen dat de dra111~ tot emigratic er grool is en, dank zij de medewerking van vde Ianden. zowcl in Europa als overzee. hebben reeds duizenden Duitsers in den vreemde een nieuw bestaan gevonden. Een ander bevolkingsvraagstuk is het grote vrouwetwversc!rot als gevolg van de verliczen. die de Duitse legers in twee wercldoorlogen hebben geleden. Bij de volkstelling in 1946 waren er in geheel Duitsland 1251 vrouwen op 1000 mannen. Dat de geboortencijfers gedaald zijn, i~ te begri.ipen. Bedroeg het geboortencijfer in 1938 19.7 pro mille. in 196 I wa3 het in West-Duitsland 18.2. Daarentegen hebben de sterftecijfers voor en na de Tweede Wereldoorlog weinig of geen verandering ondergaan. In 193R wa~ het sterftecijfer 11.4 in 1961 10.9. GoosDIE"sr. \Vat de !!Odsdienst betreft is de bevolking in grote meerderheid protestants. In West-Duitsland was in 1946 50,2% evangelisch-luthers. 45.5 % rooms-katholiek; in Oost-Duitsland waren deze percentages respectievelijk 81.6 en 12.2. Economlsch Ieven. De opkomst der fabrieksindustrie begon in Duitsland later dan in Engeland. Vooral na de eenwording van het Duitse rijk in 1871 kwam zij tot ontplooiing. Thans leeft 46% der beroeps1:-evolking van mijn~ouw en industrie en ongeveer :!2 % van de landbouw. -, .\GR.\RtS(IIE llf.DRIJVE'I. In de landhouw was de gemiddelde grootte van de l:oedrijven voor 1940 groter dan in Nederland of Belgie. Bijna 30 c:; der bedrijven was gr.:Jter dan 50 ha. De Elbe vormde in dat opzicht een merkwaardige scheidingslijn. Ten westen daarvan waren de bedrijven overwegend van gemiddelde of kleine omvang, ten oosten ~rv::tn Jomineerden Je grllte be<..lriiven. De grootgrondbezitters in OostEibie exploiteerden hun landgoe<..leren ook mcest zelf. terwijl die in het ovcrige deel van Duitsland hun grond overwegend in pacht uitgaven. Daar Oost-Eibie voor het grootste dee! in de Russische bezettingszone ligt, zijn na 1945 de grote bezittingen er verkaveld en in handen van kleine boeren. ontheemden en landarbeiders gekomen. veelal afkomstig uit de gebicden ten oosten van de Oder-Neisse. De onteigening geschiedde zonder enige schadevergoeding. Voortaan mocht ook gecn landbezit groter zijn dan 80 ha. Het percentage der pachters was in Duitsland veel lager dan in Nederland. met name bij de grotere bedrijven. Het belangrijkste landbouwgebied vormt de laagvlakte. Men verbouwt er vooral gra11e11 en aaniappelcn. De lossgordel leent zich uitstekend voor de teelt van wtl.:rrhtcl<'ll. Or de Beierse hoogvlaktc wordt \eel hop en rterst verbouwd. De •l'ijnboul<' is geconcentreerd in het zuidwesten van Duit~land. i\len beoefent deze vooral in de dalen van Rijn 1 noordwaart~ ltlt Bonn I. Ncckar. \I a in en \loczel.

9 \Ju ~ BOL \\ . .-\an Jclhlc>ltcn 1s Dui!Sland niet ovcrrijk meer. De be· langrijk,lt: dclt"L•I fen lljn en alle maar v.c:inig ht:!ckcnis: ook van het b.:nodigde ijLererts hctn:kt Duitsland maar ccn gcnng p.:ro.:entag.: uit e1gen t>oJem. \Vel is van belang Jc v.in111ng •an kalh•11t en /..ntk.·n:o/11. Het zwaartcpunt en an he> mJI llc'h !hans in hct \\ erragehieJ. Petroleum wonlt o.m. geWt>nncn in hct l<:gcn>>•>ord1gc ~iedcrsachsen aan beid.: z1jdcn •an de H.:ncJen- Wezer. I" o t: s 1 R 1 r:. De opkumst 'an Je fabrieksnijverheid heeft zich in Duitsland vecl sneller voltrokken dan in Engeland. De financiering ervan gmg ook andcrs in zijn wcrk. De banden tussen banken en fabrieken zijn er vee! nauwer dan in Engeland. De organisatorische concentratie in de vorm van kancls. concerns, enz. greep ook veel sneller om zich heen d.tn elders in Europa. Zowel door de bombardementcn aJs door de uttlev.:ring van mdustncle installaties aan de overwinnaars heeft de industrie zwaar gelcden. maar de opbouw is in valle gang. Verreweg het belangrijkste industriegebied is Nordrhein-Westfalen. Het hart .:rvan vormt het Ruhrgebied. Essen en Dortmund zijn hier de miili:h:lpunt.:n van de ·schwer-lndustrie'. In het gebied van de Wupper IS Stllmgen vanuud> Je zetel van de industrie van klifillij:erwaren. Voort~ heeft 111 Jit industriegebied de texrielnij~·erheid een grote vlucht genomen. re Jenl.cn 1\ hier aan plaatsen als WuppertaJ. Monchengladba.:h ..\ken en Krefeld. Ook de chemische industrie is er van grote betekems: zij Ievert ammontak. leer. benzol en farmaceutische produkten. Een tWurg is een m1dJelpunt van de swkerindustne, Halle •..111 J~ 1'/1!./'H\l.;!e t~lj\·~.:rheid.

Natuurlijk zijn daarn:J.ast nog tal van andere industriecentra te noemen. Het is onmogelij~ om maar cnil,~Zlns volledig te zijn. Zo bezit Augsburg !..at•l<'lif•Ihnei-.d- en ,~orloodindustrie, Mannheim chemisclre nijverheid, Biele· feld lilltlt!l!i!Hiii.\'Iri.:: Lubeck, Hamburg en Bremen bezitten metaalindllsm.· en ,,·hec·r,houw. In Je laatstgenoemde havensteden zijn ook J.: tr•l/i.:f..,·,, takken van nijv.:rheid waaraan de aanvoer van overzeese ;;rondstoffen t~n grondslag ligt. tot ontwikkeling gekomen.

10 H.\~ o E L EN v E R K E E R. De buitenlandse handel van Duitsland was voor 1939 zeer belangrijk. [n 1937 bedroeg de invoer 7.9% van de wereldinvoer. de uitvoer 9,5 <;;,. Het herstel na Je Tweede Wereldoorlog ving eigenlijk pas aan in 1948. De handel van de Bondsrepubliek is e\erwcgend (lp de we~telijke Ianden gericht. die van de Duitse Democrati'iche Republiek op de Sowiet-l!nie, Polen en Tsjechoslowakije. Duitsland 1:-eschikt uver een redehjk net van watcrwegen. De Rijn en Je Elbe zijn daarvan de belangrijk~te. De Rijn is tot Basel. de Elbe tot in T '>iechoslowakije bevaarbaar. De Rijn is via het Rijn-Hernekanaal en het Dortmund-Emsl\anaal met Je Noordzee verbonJen. BovenJien is later het '.liuellandLmaal tot >land gdnmen. waarJoor Rijn. Weser en Elbe met elkaar in verbinding zijn gebracht. Door het Noord-Oostzeel..anaal. dat voor zeeschepcn toegankelijk is. was het verkeer n)or 1939 hijna even druk als door het Suezkanaal. De Duitse spo ..>rll"<'~en bchoren 'iedert 1937 aan de 'itaat. De dichtheid

van het net bedroeg in 1938 13,0 km per 100 km 2 legen in Groot-Brittannie 14.2 en in Frankrijk 11.6 km. Het ll"egennet is in de jaren Jertig sterk gemoderniseerd. Het aantal autosnelwegen met gescheiden rijbanen en ongelijkvloerse kruisingen over de secundaire en tertiaire wegen is loen zeer uitgebreid. De Noordzeehavens zijn vee( belangrijker dan de Oostzeehavens; de eerste plaats onder de ltavensteclen neemt Hamburg in. In 1938 nam de Duitse koopvaardijvloot met een inhoud van 4.2 miliocn B.R.T. de vijfde plaats onder de zeevarende naties in, thans de tiende. Ook het luchtverkeer is weer tot ontwikkeling gekomen. De economische opbloei van Duitsland na de ineenstorting in 1945, met name van de Bondsrepubliek. is verbluffend geweest. Men spreekt terecht van het "Wirtschaftswunder'.

11

grensovergangen Reizen naar West-Berlijn Transiloverkeer door de DDR: Voor rtliZUII per tn:un. hus of pw :;unenauto IS een paspoo11 mel doorwi~VI::>UIIl VCI!JISI: Blulerllamler:; krrjyon hun v1sum !Jr <~lis, tndien 111 met de tmrn ol met du bus IIJtlen AulomoblliSien echter ruoeltHI een IJedray van OM 5.- (enkelu rc1::>) ol DM 10 (rotow) voor hun v1sum t)()l ..llun V1sa worden b11 de yrunsuveryan~Jcn Londur rneer <~I!Jt)yuvefl Bllllcnlandsc aulomolllhslefl d1oncn diu 1 de grcn:; et:n W. A -verzekennu al le slwlcn (DM 11. ) Voor lochhm naar Wosi-BerhJn hehoell geen wegenhelas11ng belaald le worden. wei 11001 tochlon van Berhtn naa1 Sassnllz, Warnemuncie en Zinnwald ,tlsmede voor aile andere rerzen cloor do DDR

Grensovergangen: Lauenburg- Fernstrasse 5 BerlijnWesl. Helmstodt/Mar renborn Autobaan - BerhJn lierleshausen/Wartha Autobaan BorliJn Audolphslmu/1-hrschbery - AutoIJaan BerliJn Do (Jrt'n~>!Weryanyun LIJn dag en nachl guopend Voor eun hocn-en lerugrers may van lwt:u vorschillende grcnsover gan!Jun gullrutk gernaakl worden. 11111::; rlleldul!J orvan

12

Foto- en filmverbod Het fotograferen of filmen van· militaire objecten, douanekantoren, grensovergangen, vliegvelden e. d. is in aile Ianden verboden. Ter voorkoming van , moeilijkheden kunt u ook 1n de nabijheid van dergelijke obje~en uw foto- of filmtoestel beter on de tashouden.

0

IliD

Geldmiddelen: Aile geldsoorten, gelding in WestEuropa, mogen onbeperkt worden ingevoerd. Betaalmiddelen van de DDR en van de Ianden van Oost-Europa, zijn verboden.

13 Tijdens doze excursie moeten we 6 maal de grens van Oostnaar West- of van West- naar Oost-Duitsland passeren. nanrom is het misschien nuttig om op deze plaats enige richtlijnen te geven voor het gedrag aan deze grenzen.

Men is aan deze grens erg wantrouwig, alles wordt dan ook aan een strenge controle onderworpen, Aan de grens mag de bus beslist niet verlaten worden (alleen door de chauffeur natuuriUKT. Vanzelfsprekend mag er ook niet gefotografeerd worden. Zowel de bus als de passagiers worden zorgvuldig bekeken. Dit kan soms tot lachwekkende situatie's leiden, Maar blijf ernstig en houd je gezicht in de plooi, lachen maakt alles alleen nog maar erger.

Als je gezicht uitvoerig met je pasfoto wordt vergeleken, raak dan niet in paniek, dit is de normale procedure.

Volg alle bevelen stipt op. Stribbel niet tegen, maar doe gewoon wat ze zeggen, Zorg ervoor dat in en om de bus geen 'verdachte' voorwerpen aanwezig z4fi, hieronder vallen ook tijdschriften, boeken , kranten, etc,. Stop di t alles op tijd weg!

Tijdens de transito-route door de DDR is er maar ~~n vastgestelde plaats waar de bus mag stoppen. Op die plaats zijn enkele versnaperingen verkrijgbaar en er is een toilet aanwezig. Maak van deze mogelijkheid gebruik, want dit is de enige stop op het traject Helmstedt-Berlijn, Ook hier geldt, houd je aan de regels, want je wordt in de gaten gehouden. Je merkt het misschien wel niet, maar het is wel zo. Probeer daaronL.ook geen foto•s te maken van soldaten, voertuigen, wachttorens, etc,

14

In het geval dat de bus pech krijgt, mag hij natuurlijk wel stoppen. Maar niemand behalve de chauffeur mag de bus verlaten, ook niet om een 'plasje te plegen'. Je zult dan ook merken dat je '~el degelijk in de gate n wordt gehouden, want binnen de korste keren is de politie aanwezig. Deze zullen blijven tot de bus weer verder kan.

Ook voor het bezoek aan Oost-Berlijn geldt weer hetzelfde: gedraag je rustig en niet provocerend. Probeer in gesprekken met Oost-Berlijners het onderwerp politiek zoveel mogel\~ te vermijden. Laat je niet in met zwarte markt wisselen en kleding-verkoop e.d.

prrukt~Ken,

m.b.t. geld

Indien je toch in de probleman geraakt, waaruit zelfs THOR je niet. kan helpen, dan bevindt zich achter in dit boekje een SOS-pagina met n-ctttige informatie.

15

DeDAAD

D•3Z'' excurs.io word t samon met de DAAD(.DP.utsche Akadom.ische Auutaus·::h ll"lcrwt) georgan.iseerd. We !.'.\j!l tot ueze l.EWWJtworking 'gedwu'lgen', omdat in de excuraietijd alle jeugtlherbere; n in Berlijn al volgeboekt waren. 'l'o'Jn iu, o~t de excuruie toch door te laten gaan, contact r;ezocht mot du llAAD. D·J DJ\AD ':an zorc;eu vnor verblijf in goedkope hotels, ongeveer

de helft van tle verblijfskosten worden dan door de DAAD ge•lragen. Iliertegenover vtaat dat ze het progrcuwna moeten goedkeuren en dat ze panten kunnen toevoegen. Van programmaveranderin~:>en is op het moment uog niets beke::ld. D.1s we neme11 maE>r aan dat het door ons gemaakte progra1runa nog correct; in. b'veutuele veranderingon houden waarschijnlijk culturele l0zingen (door (le DAAD) in, die in het weekend zullen vallen.

16

Representatie In navolging van de vorige jaren, wordt aan de bezochte bedrijven, naast de traditionele flea drank, ook weer een plaquette cadeau gedaan. Dit om hen te bedanken voor de rondleiding en ala aandenken voor het bedrijf aan ons bezoek. De plaquette bestaat uit een eikenhouten plankje met daarop gelijmd een koperen plaat. I•1 daze plaat is tekst geotst en daarna is die zwart gemaakt. Op de afbeelding is de volledige tekst van de plaquette te lezen. De plaquette is ve;~:pakt in een mooie doos, waarvan de deksel voorzien is van het 'mens-agitat-molem' embleem. Voor het vervaardigen van deze plaquettes en dozen zij n we bijzondere dank verschulrligt aan de CTU, de BTD, .de afdelingswerkplaats en de Reproductiedienst.

TEA HERINNERING AAN HET BEZOEK VAN DE

,, ERINNERUNG AN DEN BESlJCj:.f" .. ~-'"., ·. DES ElEKTRoTECHNISCHEN STUDIENVERf:INS ·

ELEKTROTECHNISCHE ·sruDIEVERENIGING ~

:"' .. .

····

.

THOR

'. ··.THOR

..

PER.' '

·-~

. ;:,

,·.

VAN DE.·

'· ;

·-

..

- ~-

. i

. TECHNISCHEN · tlNIVERSITAT '

:~iNDHOVEN, -~(~

i'REDERLAI\IbE

AUGUST . 1981

PR'(I.SiDENT~ P.J.M. HENSEl'!

TECHNISCHE HOGESCHOOL EINDHOVEN NEDERLAND

17

Notities

18

programma

19

zaterdag

1

augustus

Reis van Eindhoven naar Berlijn. Verwachte route: E.indhoven- Venlo- DortmundHannover- Braunsweig- HelmstedtBerliJn. De totale afstand bedraagt ongeveer 650 km. Dit geeft samon met de beide grensovergangen aanleiding tot een verwachte reistijd van ongeveer 8-9 uur.

zondag 2 augustus Vandaag is het een vrije dag, met alleen een sightsee:tngtour door West-Berlijp en eventueel een bezoek aan een concert van de Berl ine:r Philharmoniker.

20

maandag 3 augustus Vandaag en de volgende twce dagen staan bezoeken aan AEG op het programma. Vandaag wordt een bezoek gebracht aan de U-bahn en aan een machinefabriek van AEG.

dinsdag 4 augustus Vandaag wordt een bezoek gebracht aan het onderzoeksinstituut van AEG.

21

woensdag 5 augustus Vandaag gaan we de afdeling telecormnunicatie van een bezoek brengen.

donderdag 6 augustus Vandaag wordt 's morgens een bezoek gebracht aan Sender Freies Berlin. Bier zal een bezoek worden gebracht aan de zendinstallaties en aan de radio en televisie-studio's. •s Middags wordt Knick {een bedr.ijf voor electronische ineetapparaten) bezocht

22

vrijdag 7 augustus Vandaag wordt een fabriek voor kleine turbines van de firma Brown Boveri 1Jer.;ocht. MissrJhien wordt vanavonrl nog een falcultatief bezoek gebracht aan een sterrewacht.

•

:1

zaterdag 8 augustus Vandaag otaat een bezoek aan Oost-Berll.jn op het programma. Er zal onderrneer een bezoek gebracht worden aan het museum Pergamon.

23

zondag 9 augustus vawlaag in het ecn dagje om een beetje uit to ruston. F.:L· is ondormoer eon rondvaart op de Wannsee gepland. Iralier. het weer het toelaat is het mlsschien \~el mo~_;elijk om ook Hog eon duik te nemen in deze Waruwee.

ntaandag 10 augustus Vandaag bezoeken we 1 s morgens een electriciteitscentrale met stadsverwarming, aansluitend aan de rondleiding is een discuss.ie mogel.iJlc. 'o Middags wordt het traditiegetrouwe bezoek aan een bierbrouwerij afgelegd, met nadion natuurlijk de mogclijkheid tot blerproevenl

24

dinsdag J.J. augustus Zet je vandaag maar weer ochrap, want we kunnen weer een tijdje in de bus zitten. We reizen vanuit Berlijn eerst weer via Helmstedt terug naar nraunsweig. Alwaar een proefproject van een trein met mag•1etische voortstuwing bezocht zal worden. Daarna zal de reis vervolgd worden naac llamburtj.

woensdag J.Z

augustu~

BIJ HET TER l'ERSE GAAll VAN DIT BOEKJE, WAS HET PROG-RAMMA VOOR DEZE DAG NOG NIET BEKEND. VOOR NADERE INFORMATIE OVER HET PROGRAfi!MA VAN VANDAAG, VRAAG EEN VAN DE CONMISSIEJ,Ji!DEN!

?•

25

dondea·dag 13 augustus Omdat Jlaml>urg eeu havenstad is zijn we gewoon verplicht om hicr eer> selwepS\wrf l;e gaan bezoeken. Di t bezoek CJtaat dan vanduag op het programma, we zullen een bezoek brongen aan de werf van de firma Dlohm + Voss AG. IJe~:>e werf maakt grote schepen, maar besteedt ook aandacht aan de elelct.rische in::tallaties voor sehepen. -LB'l' OP: VEfWODEN •rE l!'O'!'OGRAlti•JRE'ij-

vrijdag 14 augustus Vandaag wordt een bezoek gebracht aan do vostiging va1: PhiHps (Valvo) in Hamburg. Er wordt of een bezoek

gebraeht aan het researchcentrum voor audio/video of aan de fabriek voor meetapp:otraten voor de medische sector.

26

zaterdag 1.5 augustus Dit is dan weer bijna bet eindo van do excursie van THOR, er rest ons alleen nog maar de terugreio van Hamburg naar Eindhoven. Ik weno jullie hierbij een goede thuisr11is en ik hoop dat je van de excu:t'Sie genoten hebt.

27

Notities

2l

..

..

• ••'!_· ...

'

.....

\

•.-:'.'f.

'·,f..·

.···.•·

29

lei tung

jhlerlincr

politiel' 1· .1/J~'~' ;~: J; ~ ~

In het beg1n van de 138 eeuw

onlslond op hel Sp. ree-eiland de gemeenle CoUn. lerwijl op de

•

rechleroover Berltjll werd gesticht. De geschiedenls van

Berlijn daleerl uil123lln 1470 werd Berlijn regeringszetel van de Brandenburgse keurvorsten en vanaf 1701 residentie van de Pru1sische koningen. Op 18

·: . . " ; .•. ·.< 1· · Ill. ..._

.·

1

. .

dt·,~~ I

'f'. l

. . {

.f)FJJ["'., . ·.. (

fl.. ~.fM~ #!·' J V . : .... 'I>,:·:

~ /[:-,. iJ>' ~~ ..... --- f/..'1;~-.......... ,, '~ · ... ·

//1/- '.... ·

jnnuart 1871 ontstond ull de Pruis1sche restdenlie Berlljn de

overeenkomst van 3 september

hooldstad van hot nleuwe

van hat basisverdrag tussen de

Dullse Aijk en zij onlwikkelde

Bondsrepubliek Ouitsland en

zich steeds krachtiger tot een wercldslad van lntemationale belekenis en een centrum van

de DDA op 21 december 1972, Is de sllualle In en om Berlljn

Europese poliUek. Op 9 november 1918 kwam er een

van de slad mel de Bondsrepubliek worden bekrachtigd. WesHlarlljn vall onder de

elude aan hel koizerrijk,ln de

Rijksdag werd de republiek uilgeroepen. In 1920 werd ull 8 steden. 50 gemeenlen en 27 landgoedercn Groot-Berlijn

gesllchlln 1945 werd Berlijn een vJer·sectorenstad,laler word de stad politick en organl·

satorisch In delen gesptllsl. Ook nu nog is heel Borlijn onderge· schikt aao het viennogeodhe·

donpact. Mel helln werking treden van do vlermogendheden-

1971 en met de ondertakaning

aanzienlijk verbeterd. Oe banden

rechtsorde, de economlsche en

flnanclele we lien van de Bondsrepubllek Duilstand. Hel middelpunt van hal poliliake Ieven In West·BerUjn Is hel raadhuls ~choneberg. liells de zelel van het Uuis van Afgevaardlgden en van de Senaal van de regering, met aan het hoofd de regerende burgemeesler, wiens functle overeenkomt met die van een Mlnister·Presldenl. -

eeuw; muzlek van klasslek lot jazz. En ook deze bezlenawaardigheden zljn bekend: Olymplasladlon en Over· wlnnlngszull, slot Chartollen· burg en slot BeUevue, ErnsiReuler-Pialz en Tlergarlen, Aljksdaggebouw en raadhuls Schoneberg mel de vrijhelda· klok, de nleuwe luchlhaven Tegel, hel gedenkteken op de •Pialz der lullbrlicke•, de Vrlje Unlversilell en de Technlsche Hogeschool, de Hansawijk. Gropiussladl en de Milrklschewljk. Hler bevlndtzlch de bekende planlenluln, Dullsland's

Berllln overal bekend en wereld-

beroemd gemaakl; de polllleke situatie en wat BerHjn aan kulluur te bieden heeft. een wereldstad in het groen en een dorado voor kljkers, veel ele· qante en luchlhartige mensen

en speciaal Berlljn bij nachlt Berlljn is heel apart en in de

hole wereld bekend. •3.5 km charmo en elegantie• - de Kur· fUrstendamm; aan het begin de

Ged~chlnlsklrche,

Mensen mel een gezonde appaUlelen In Berlljn - zoals cweral ter wereld - •OerNner Elsbeln mil Sauerkraut•, de beroemde •Aalgriln•. •Berliner Plannkuchen• ol een stevlge koude •Buleue.. en onze lnternallonale gaslen verheugen ar zlch op dal a11e Ianden van de wereld In Berlljn cullnalr vertegenwoordigd zijn; om hel

bijna

de ljsbaan en de lhermen or de moderne congteshal In de Tlergarten. De jaarbeurs onder

de Funklurm metz'n 88ooom• een van de grootste overdekte

lenloonslelllngshallen van Dullsland, wordtleder jaar door vele duizende bezoekers utl aile Ianden van de wereld bezochl de Brandenburger Tor is als

beroemdore Berlijners; de •gewichtigste .. Berli)nse Is met 70 ton •levend gewicht•, het

Vlklorla·slandbeeld op de Overwlnningszuil in de Tier· garten. lntemahonaal bekend:

1

mel meer dan 9000dleren van rulm 1400 soorten. -

het Europa·

symbool van Berlljn een begrlp.-

allemaal meer kunnen zlen

oudste dierentuln met meer

Center met speeJbank. vela winkels, restaurants, 2 bioscopen,

"'Nofretete• en de ..Man met de goudon Uelm,. zijn weliswaar geen geboren, maar des te

zone wensen.

En lndlen U Berlljn oln zqn geheel• wUlzlan. hellolale panorama van de slad, behc U maar naar hel dak van de Funkturm en hel Europe-co le gaan or de nieuwa TV-tor In hel ooslen van de sled le bekllmmen. En watzou U nc

den 4 000 dieren en hel ullge· breldste aquarium ler wereld,

beroemd Eigonlijk heel! alles wal U op daze bladzijden ol gelezen heb~

even ol zlj eelbara zwaluwneatjes ull China or een etul krokodlllenvlees van de Am

Naluur, rus~ onlspannlng -In een wereldslad?•Jawoll•,ls helanlwoord dal wlj, - Berlljners daarop al gauw klaar hebben. Aulm een derde van helstadsgebled van Berlljn beslaal ull groen, bos en weldet Nlel aileen kunslmallg aangelegde parken, maar ultgeslrekte bosson en

meren, prakUsch midden In de slad, makkeHjk le voel or mel

Nalionalgalerie en Philharmonle op de Kemperptatz. zowel door

opeobare vervoermlddelen te

de bljzondere architectonische vormgevJng als door hel daar tentoongestclde · schllderiJen en sculpluren uit de 19e en 20e

berelken. Een landelljka sreer In Zehlendorf of Galow, een dorpa· ldylle In lilbars en Kladow, ook dells de werekJslad Berlljn. Alloan

de aarde nlel rond was . Wlj Berlljners vlnden hel P" dol anemaal san onze geste le mogen Iaten zlen. En wij verheugen ona met hen ala Berlljn •lljn• vlnden. -

olin Wesi-Berlijn beslaan nc meer dan 100 grote en klein boerderljenl Grunewald en • lernhelde, Tegaler· an Spanc er Forslzijn de groene long< van Berlljn en Ievens ldeaal lange wandeUngen, waarbij natuur steeds opnleuw kunl dekken, Havel, Wannsee, T& See en vele andere klelne m melachUderachllge oavers, brengen de nodlge alwlssell In de bosgebieden, nodlgen een Ianger verblljl ul~ lot ba< en zellen; 290 km waterkanl bijna zoveel els de gehele Rlvl6ral 70 Passeglerssche~ schommelen op de Berllfns• golven. wq hebben 26 open Iucht· en zomerbaden en he groolsle blnnenalrandbad Vi Europa, hal slrandbed Wanr

Voor sportlul en trtmmers zlj

rullo•~aden en lrlmbanen, 01 Teurolsberg wordl's winters geokled en blj de Slolpchens

niel ver daarvandaan, wordl 'szomers golf gespeekJ. Vak1

en onlspannlng In hel groen Berlijn Is rljk aan natuurscho

llultuur

On grote tradltle van BerHJn als kuftuurcentrum brengt ook verpllchtlngen mee. Namen die kultuurgeschledenlo gomoakt hebben, kregen hler hun bekendheld: de von Humboldt's, Schadow, SchlUter en Schinkel; Adolph von Menzel, Max Ueber· menn. lovls Corinth, Zltle, KAthe Konwttz; Groplus en Scharoun; llfland, Mox Relnherdt, Albert Bassermann en Fritz Lang; Kleist. Fontane, Tucholsky en Allred Kerr; von BOtow, Arthur Nlklsch en Wilhelm Furtwftngler. En tegenwoordlg7 Oe 18 schouwburgon van Berflln hebben een wereldrnputatla; de beroemdste ztjn: het Schtner-Theater en do •Schau· bUhne am Hetleschen Ufer•. Ook van eon Hchte theaterkoot

kan volop genoten worden, zoals b.v.ln het •Theater am KuriOrstendamm• of In het •Renaissance-Theater•. Tradltle en bekendhetd heel! hot Bertljnse llteralr-poHtleke cabaret: •Ote Stachefschwelne• lri hot Europe-Center en de •WUhlmluse• In de Uetzen· burger StrASse. Het muzlkale programma vartfiert van "kfelnki•nst•ln folktorlstlsche •Knel· pen• lot een werefdgebeuren In de •Deutsche Opero; van ktesstef<e tot progressleve koncertavonden In de Phllhllfmonfe. Succesvone musicals en geHelde operettes In hot •Theater des Woolens• ,poputalfe kunslenallfS en vertolkers In de Oeutschlandhelte en de Phllharmonfe: Jazz In kelders, caf6'o en koncertzalen. Hot J•zz·festlvelln november trek! fans uti de gehele wereld aanl Musea en galerljen In over· vloedl Moer dan viJitlg openbere

'

If

•;i It!~·~r:' '~ ~ -~~ :

·J

';1~11! (,: f-.~~,t: ~

·~? _lA·~--· ,:__;:.::-.L /f~ ,.

J;~

(.,..·-:-~

~ ~~~

jJ

~ ......

..A;;-~:;: ..-~:..?

'.

on prlv~verzamellngen met · tenloonstentngen van werefdberoemde, maar ook van (nog) onbekende meestllfs. Oe tentoongestelde schllderljen In de kroegen van Krouzberg, de vloolenmarkt In hel station ven de ondergrondso NoHendort· platz. waar vaak ook monsen met een klelne beurs een kons hobben werken te kunnen kopen die een pear jaar lateral aen veelvoud van da priJs waard kunnen zljnl Getulgen ult het verteden en ult een recent ere perloda: In het museum voor pr~- en vroeqegeschledents en In hot Egyp· tlsche museum event~ls In de •Natlonalgalerte• met werken ull de 19e en 20e eeuw. Van Notretete tot Picasso. Archltcctonlsche

meesterwerken behoren al van oudsher tot het aspect van de wereldstad BerNJn. Oe Citadel In Spandeu mol de Jullustoren ult de t4e eeuw, slot ChartoHenburg, Langhans' Brandenburger Tor, Schinkel's Natlonaldenkmal op de Kreulberg; de vele prachtlge gavels van petrtcN!rshulzen ult de stlchtlngsjaren; ult de nleuwere tfld: Scharoun•s Phflharmonle, le Corbusler's .Wohnstodt· Haus•. Elermann's nleuwe Gedftchtnlsklrche, de Hansawljk met de hufzen van befoemde lntematlonele archltecten. Mles van der Rohe'slaetste schep· ping, de •Neue Natlonalgnlerle• Kortom: wat Bertljn aan kultuur bezllls unlek. wte als votslagen leek op kunstgebled naar BeriiJn komt gaat welllcht als vonedlge •expert- weer naar hulo (ats hiJ tenmlnste naar huts gael). En de echte experts zullen In BeriiJn een kuftuur-dorado aantreffen. Kom duo naar BerHJnl

IIUCIJt

Overdog Is BeriiJn levendlg. 's nachts klaor wakker. BeriiJn biJ nacht - als men elders gaat slapen, word! het bij ons pas echt vroiiJk. or opwlndend, el naar smaak en stemming. 8er11Jn heeft 5 500 erkende restaurants, lokalen, caWs, kroegen en het casino In het Europa-Center. En In Berlijn Is atles doorlopend geopend. Nlet aileen stllle. klolne bora en mondalne reslnurants In de omgevlng van de Ku·Oamm, maar ook de heel normole

R'I*P:~ I · r '"' .f-r ..,;,;'~·~

i::: ,..

tf.

Ai'!'.

t{. ••

:·

qi"'

:..~,!, '\. ~ !A~' /.';lf' ' ' ~ ~.

Of'%. "(_'I

·'\iif.'~

tv.

-J

Vi@'.f~, I~·-

·~1111111•·-

,.\,

fll·,., -if..___ -~-""""'

lokalen an car~·s van BoriiJn. or8udiken• met de romnntlek ult de tlld van de eeuwwlssellng: zoals b.v. de •Ait·Berllner Bier· Baton• tepenover de KranzlerEck, .Carehaus• tegenover de GedAchfnlskerk of de •Ait·Ber· Rner Welssblerstube• In het Berfln-Museum. Hler zouden •Pfnsei-Helnrlch• Zine of •Eckenoteher Nante• Ieder ogenbllk kunnen blnnenstappen om een •Molfe• te drtnken. Restaurants In de lheaterwiJk wear men efkaor - toeschouwers en loneofspeters - na de voorstelllng onlmoet en over do voorstentng dlscuteorlzoals biJ •Hardy en der Oper•, bij •Knaak• op de Stelnplatz of In de •Schtner· klauoe• naast het Schlnertheater. Echte dtskoteken zoals •River· boat• op de Hohenzolferndamm, •Big Apple• In de BundeoaRee en •Cheetah• In de Hasenhelde, waar de BerHjnse en de lnlernatlonale jeugd elkear biJ een steeds wlsselond rilme ontmoeten en beter leren kennen. Oe talloze studenten - en kunste· naarstokalen met hun heel blfzondere namen zoal~ -Delirium•

Berliiners BerNJn Is de wereldstad met de Jeugdtge enure. Jong,los, chlque, luchthartlg, ongecompllceerd. Zo zljn de Jongeren, zo zijn ook de ouderen, zo lo heel BerfiJn en zo worden ook heel vlug onze gaoten. Want de luchthartlgheld en vrolijkheld worken nansteke· HJk. Bertljn heel! nlets van de ver· moelende gejaagdheld en de nerveuze sfeer van rmdere wereldsleden, wa;tr nlemand lijd voor een ander heel!; In BerHJn kent men een vroiiJke

drukte en zelfs doorvoor noemt men de tljd. TIJd om luchlhartlg te blijven. - needs 200 Jnar gele· den meende een der groolsle Dertlfners, de ..Oude Frits•: •Ioder moot op zljn elgen menler zaltg worden•. En die ultspraak nemen de Berlijners !hans nog ter harte. Tolerantle Is hler nog een der groot!'Jie deugden. Daarom kunt U In BerHn zo nonchelan! ziJn. Ooen en Iaten wat U zeH wilt. lopen, stean. zltten, Hgg~n. Op de Ku·Damm of ann

In Kreuzberg, •Jahrmarkt .. en •Zwlebelllsch• op de Savlgnyplntz of -Aue.. In de BerUner Sh ass e. •Kleine Weltlaterne• tn

de Nestorsttasse en •Joe's Schnapshaus• op de KurfOrsten· dnmm. Hier trett men gezeRige en koddlge typen aan, die zlch biJ bier en maiskolven opwlnden over God en de wereld (maar hat meeste over de wereld).Jazi:- en folklorefokalen zoals ..l_eierkesten•, •Kudorl•, •Folk Pub•, •Stove-cJub• en •Oullfllllf Latino en ..nfncon lallno•, waar men aandachllg naar bekertde en vreemde klanken tulstert en ze ook vroHJI< maeztngt en nlet In de loatste plaats de vaak bezongen kroeg op de hoek, waar de nor· male car~bezoeker ziJn blertje drlnkl de grote polltlek bespreek of over de hulselljke schermutse· llngen met zljn •oudje• praat. -

BerliJn heeft besnst het dlchtste net van openbare vervoersdiensten - ldeaal voor ledoreen die nlel met elgen auto near Berti;n gaat en loch zljn beweglngsvrij· held wtl behouden. - Oe BVG (Berliner Verl<ehrs-Betrlebo) onderhoudt 83 buslljnen en 8 IIJnnn van de ondergrondse. Op bijna aile tljnen van de onder· grondse beslaal van meandag tot en met vrljdag ovordag een viJfmlnutendtonsl die In de spltsuren zelfs nog frequentor Is. Een opgave van do 8VG· IIJndlensten en een dlonslregellng danrvan, de tarleven, de eerstA en de faatste dlonst van de ondergrondse en de bussen, alsmede de dlensten near cuHurele tnsteiHngen en andere bezlenswaardlgheden, ziJn bij de verkoopspunten van de plaats· bewljzen verkrijgbanr. -

de Wannsee, op de Overwln· nfngszutl In de Tlergarlen of onder de Funkturm. In de laatste modecreatle tn hel mondalnste restaurant gaan eten of tn modleuse jeons over de KuriUrsten· damm flaneren. 'sMorgens om 5 uur een blertje pekken of avonds om negen uur koHJedrlnken. or ontkleod gaan zonnen aan de Halensee of hele~ mnol "Zonder• gann baden tn de Grunewnldsee. Heel •luchtlg•. Zo •luchtlg• als deze stad: BeriiJn.

31

Berliin

p,., Frederic v

b lillllllt!ll'ell die de d!.Uille v.ut de st,ul ~dllleiiVdll<•n onder ltet be!.Jrip l!eduu·• lujt B•·rliju,,e Iucht. II< venuulersld dal dil ills een mdaloor '' lwd ..,•ld. h..e,wl er "''" ydeerde b die heweerl dat de lx•rhjnsc Iucht W
/.H hedtH'It~n ddllnt.~ll iederc dVond

vc.tn Je wccl< nac.u ecu t.-tnder

, lllltl'ebluk of .uulew op<'r.t k,uJ !.J
~!''''"'"'''"" liqqut~J daep

111 Oosl Duitsl,uul beslaal er in Wcsl Berhjn IIO!J >leed' l'<'ll l'<.'delitk<• Vl'rliiJIIdill!j lussen hct ilrld•nc11d moppen verlcllen l'll ,,ltijd ldaar sl •.ldll mel pl>~!t••lij<·ll .tl' /<' <'r de l<.u•s loe l
f'vl,,,.,. w.tl b <'<'II B,•rhtllool, lll
"''&

B<'rliiu••r ll' 1111htu wl<'lt k.u1 111<'11 lu~l hesl <>JlI olld••iu, .lun ol dik.lui ul ucspo~u 11<'11. ltld.u p1>~l••ud .•.• Ill••'•" ptdlelul. ,,lliJd <'II eeuwig prdleml: over de \'(\l\d&die v.ut dil j.-.u t.'ll von~J id.at. uvcr dt! prijsslij~Jinycu, over de nlot~i­

ul dt.~ W. uu •~t·, • !~ddl L ol

lijld "'"''" I lid /II II VI • ou\v "''""' /illl vrieudi11. • over ziju lwns op hclasliuy.1l hl'k. IIV<'I' dl' l.t.lhlt• J,,,.!l"''l"vbdll' oii'Jse lil111. Pao~r liju ook deal l'Vl'll fllddl/il'J\l' VIOIIW<'Iijl;c l'~l'111plilll'll VIIIcn .djn vennoedelijk rudultt'lll.oilc • >Wrl•li!lsd,•~tllil de ll)d lo••ul-k•tltjnlol de zcs !II'IH>ble sleden 1<'1 wet•·ld l~<·h""'""· 1"<'11 .J,. ''·"'""!JIIil'l zo ld
AI d.ol Jll>ll<'ll '"' "'''""'llllloldlil .J,u~li!J L'll Vlold<jl olll hil'r ol//in'1heer/i '""""' 1.. (fr.llllhoz<'lllillt< '"'" ld. Sums h••slo~,tl hd dr.tul\)1! '" •k weluil CCII omv... u,dululi]kllto~ll•• di<• Hl'rliner Weisse 11111 ,'}, iu1ss (wit bier mel <'<'II ,dwul h·,ulll••~<'ll~ttooplwonll !Jilldlie die Wtll'lll \\'Oidl ddllht>Vf •It'll ttl'-1 "'l'll ~~f tt'!IJ(t •op Vt!rV,Ul!_lilt!JSIUiddel VOol t Jt,uupd!JilC.

32 I '" l~t•h wr ~Jiet eer st '-'t'll llinl\1' sd wut rodt' simop in hl'l qlils l'll vult ht~l "'''"''' .lilnlllel 1!<'11 flesi•• ,,·lu•inwnd wit hiet. llc•l "'''"' qectbk llll'll!Jscl, ' •'t'll "Jtlllnnie itt """' t'll wil. bntisl 1<~!1"" lwt pu11fjc• v.111 11w neus. De ••chit• B••rlijnet hlijll lijde11~ r(,.~.,~ helc• h;ut~IC!Iill~l doorpt.lkll <'II ZHrihJI pas ,,(s hij lwl !.l(,,s .oiln ''"" com· llllllticilfi•• lwhht•n. Bii hen is spoor Vdll nver<'t'llldll'llt• rem(p marsnntzil'll Villi t•en di!llll'sorlwsl. Wil' 7nll 1id1 hij dal 1111111111 ool1 v••rsla;mhaar l11mm•11 makt•11 ., Bovpndit•n lw7or!tl .(,. 11111/i<·l• ic•mand ill i11dlgpslil!. Er ;ijn wp( van dPtqdijke !1'''''<11'111wd<'n in B··dijn. m.litr diP zijn Pr aiiP<'II voor de lnerish•n. I lt• B1•rlijners Nlf <jililll l>ij vc" •t·lwm <'~''!''"' lwen waar zilllllnnen prakn. De lilal die zij sprel1c11 Is llahnnlijk lwl lkrlint'ri~dt. dill ;,(s ''''" lwrlwn 11i11gstck"n Villi ee11 d11h \\1\'rkl. lid is {'{'11 diall'd znals /wilsc•rs l>nils. l't'11 dinlcd dill illtden• Duitsl'rs nil'l l1emw11 <'11 WililY 71' ook nil'ls Villi willcn welc11. ()jt Is ee11 Villi ""' redi'IIPII WililiOill "'' w,.,,.Juilsf'rS niPI 1.o rlol zljn op Rt•rlijn: ziJ vrwll'n zirh pr nid llmi'. Nid dat dP BPrlijtwrs nnVI·ipncfp(ijl• zijn. lllailr zlj spn•lll'n (,..1 lielsl lnm <'i
'I''''"

school- Frans ol school E11q••ls ''"" !fi'Sflll'll I<• '"'(litnwn I )it "'""''' lwt noy 1111 wilijk"'r If' ho>!Jrijpcn dat ltwrislt•11 11il l'mnkfnrl klil!ll'll dal r(,. 13t~dij lll'rs 1.0 onlo<'!Jilnk<.>lijll ziJn. ((,•1 is ,.,.(,foHIPn. waar uil 111Z<' ,.,. "Jill!l''" ••nzl'i · '"hie klsclr. n•n:• ;>"(lei wareniWf'<' v.ntnnl<'ll.lllil I• PPII lypisd1 lk•rlijns lw
' "!-!

lllO!ll'lijl< Is: f'<'ll ullnntligill!t nttt ''"'' l1opj•• lis.s ,,r o;n,dd,.u· lk lllln•lz<'!l'l''lldill de lmf,issnp<•r•nld1•alo• manit• ''"" dr• 'l"'r·in(,. lwhnd lpn wm dr• l~·rlijl1<'f'> I<'!Jf'lllfll'l l1otnl. Willll ;ij 11111111<'11 "' vluq I'll voor \VI'illi!t !fP(,( wal 1•h•11 I-'ll Vit11k11 1'1 np c•fl< IIIII \Iilii d1• daq of ll·ll·hl C'f'll ' !l"(P!JI'It(ll'klntn h• Jll'illl'll.

""''"''"II'

33 ll<•hl 11 <'<'IHII<~<~I •'<'II ,.,-IJf,• l~·rlijlll'l onfllllH.'I. d.111 zull 11 al !JilliW op "'"" ''""IIJ<' "'"' dt·lol«•l•· h11111<>r """'""" vt•rq,.sl. de /\·lull•·•wil7.1<>ills lwl VJordl !J<'IIrdspdling zijll, l'<'ll !.l"'"''li~tlwid. <'<'II <~n•·llc• of''''" viol qr<~pi<'. llli1;1r <'r zil bijn;1 illlijd <'<'II ~clwrp l
\'t"Hh~·,·ld

l~t•flll·qu• ''"" dt
dl· VI cld~j ••Jil·hl II ~~~~I u" lh I \\'h.~ t'l h<~nlll<·l

tf,.

"'Nt•t•. lllololf 1v.al IIIII hdll'llllloi!J IJd icdt!!een LiJII"

"'""!';! tf,wlfrdkud 1<'!1"" de aulolileilell gc 11t l11. To<'ll de h""!Jhe)""rd.! ptL·sklcnl P<~ul von lliud<mhuru in I 'J:l:l dn 11e 1\luii<'IWII/. ''' """" "''

!.!"'"' ''"""'

dehjl< Llfll h.mdll'lwnill!J ho~d hd dot"IIIIICIII Wddl.ill Adollllillcr lolli)bl<l de Wil lwhn~lrds"" voorld,HI lwt!l!llld
!jdd h.1dden Cll de ill hd lldllW !J<',,r l'dll de Berli)uers "N,Jiuurlijll winncu we vooral nu we gewoon 111el de 111dro Villi hel uostlronl llilnlllln· is dichtlwvoll
wan•nhuil<'ll. l
dubs. oud<' pl<'ill<'ll <-'II """'vollp "'""''k"z"nws all••s in feitl' w.ol West Berlijn 11odi!j lwefl om ills <'I'll stihl hillll<'ll <'<'II sl;ul <'II ono~lhilul<<'liil< Villi de rcsJ le functioueren. In de distrid<'ll die ill

de hilllU'IISt,lll lo<'l didJisl bij de

m•~ur ligqen,

vindt men dt• oudt• vt~lksiHIIIrt<'n Weddinq. Tit>r!J;nten l'll 1\r.. uzh<'r!l Sa 1111!11 vonnen di•• C<'ll l1
1!11

<'<'11 l
llHHil

lnopt nil't k<'urig rechl. milm

slin!-Jerl llll!t all<'rl<'i hocllkn door d•' stad en voi~JI !J<'IlWI'Illelijl<e ~.tn•nzen dil! jaren <J<'I••• I<' II willt•lll•uri~l zitn ~JI'Ir< >ldwn. tocn ni<'llliiiHI <'r '" •I< lllilcll van droon1de d.11lwt ooil<'<'ll soort Volll int••maliono~l•• !lh'IIS zou worden.

11

""""<'II

Op sonulli!J<' plao~h<'nlo••pl d<' lllllllf dlv&s do• de huiz<>n w••rd bel gedt•<•lle """ de I Jl )(ll<~Is in de Heidelh•••q••rslro~sse. volql de lllllllr het 111idde11 Villl de str,lill lli<'r en dililf loop! l1ij J,u,q-; ''''" rivi••r of <'<'II l<~slwid.

'

34 Oe platteurnml wm "'' hilltH'II'il.u I'·'" >rdl ailn<J<'vllld door de lrilaie hmr dels en wnonwijlwn Srhil11dwrq <'11 Clri•rlollenlmr~J. diP i1•ls Vf'nler len 1wslen van de muur lifJ!Wil. l>il qc·d~·••IIP v;m Berlijn is si11ds dl' iruluslri(;le revohrlie ills '""'onwijl~ uilv<'rl"'rc'll. otllcfill cit> wind mee'ilill uil "''''ll'iijlw richlin~wn komi en rook I'll rod uil clc• r..hric>l~ssrhoorsii·'IH'Tl Villi T··mr•·l hnl Pn NPuk()lln op lwt oosl<•lijlw clc'l'l Villi clc• sl;,.l l<'n·chllwnwll. In hd heqin Van dt' 20sJp PI'IIW Ju•l'fl n<•llijn 1.ic'h \I<>Otlclurc•tuf ill Wt•sll'lijJw rkh lill!J llif~J<'hrPicJ. J)p lll<'IISC'Il cfic• lwl /i..Jr koncfl'll vc•roorfnvc'll. Vl'rlrlliSd<'n llilill' d1• liln
hrnqer Tor. I )p K11rfiir,fl'llcli1111111 !lrnl'iclc· 11i<'f ;rlll'<'ll nil lol <'<'11 111~111'1111' ,,virtl
lol vr<><'<J ill cl1• odrlc•11cl kon l>c•1.iq /il'll '"W1•sl H1·rlijn" h.ul cl11s ill 1'1'11 eiq(.,lt rvnlnun ('ll ('('ll t'iq,•n j,l,•ttlilt•il vr'''" d,• l"'liti•·l
!•

pj(;uul Villi Hlilrtldt•tt

Wit~ per hein in Wc!si·IJ•••Iijll dcllllmml, slcJfll uil hij B<~lmhol Zoo, h1!l spoorwcgslalion dal recht feyt>novcr de hoolcliny;m~J van de dien'nluin li!JI. Wilt hicr zelfs op de bcste dagen het ecrstc opvdll, is dat hcl een van de <mnzaligste slcllions ler wereld is; ,,lleen de dcrde kl,,s Wilchii~Ctmer In Benarcs is crger. Hct is zel1er nil'! wal men van ecn toerislcnstad vcr wacht die zijn bezoekers op de ulframodcrne luchthilven Tegelmel .wvcel pracht vcrwelkoml. Maarvoor een vcrldaring hoeflmen nil'! ver le zoeken. Door ee11 van de "interne ICHI!IIslrijdi~Jheden" waarom Berlijn bememd is, behoorl Bahnhof Zoo lol de Heichshahn, de oude Dnilsl' spoorwegon derneming die na de oorloy door de Ooslduilsers werd overge11omen. De DDR beheert du~ dit eiland hinnen ecn eilaml en onHidl zij er niefs voorvoelen ook maar iels hij le dragenlof het geriel van de Weslberlijners, heperken zij zich lol een rninillllllll a<~n onderhoud van dit Heichsbahn station. I lei resulfaill is t't'n pr imilieve enclave mel spoorwegperso11eel van de DDR in verlLCII. lk denl< dill de aulorileilen van de Heichshahn de aamvezi!Jhcid Vdll deze slakl~crs clie rc.'gelreclrt uil een schilderij van Gemge Grosz lijl~en yeslapl, wei aardiy vinden als Ieven· de geluigen van wal ecn mens onder hel l«•pitalisme lH sial ions in hel ooslen lillmen ~Jcen zwervers vi11den.

In aile steden van Europa zijn verkel'rshorden die nililr het slildscenlrum wijzen, maar in Wesl·Berlijn zill de reiziger hier wrgt'efs nilm zoelwn. Wie naar het centrum wil, moel het bord "Zoo" volgen. l·lc>t bord "Mill{!". centrum, verwijsl naar het oude centrum van Berltjn en leldl naar Oosl· Berlijn. Men dienl mel deze vrPemde code wpf op de hoo~JIP te zijn. De oorzaak Is dat he! Westen nog allljd niel willoPgeven dill Berlijn is VP.rdeeld en dal het voormalige "Mille" niel Ianger lundioneert als centrum van de gehele ~tad.

35 Dit zal wei de enige wereldstad zijn die het centrum met"Zoo" of dierenluin aangeell. De Zoologische Garten lag vroeger ver buiten het gebied van de binncnstad. maar het lot of de geschiedenis heeft de apen en de Ieeuwen een prorninenle betekenis gegeven die niemand hild verwacl11. Daar de Zoo milar een paar stappen van de zal<enwijk rondom de Breit· scheidplatz ligt, ga<m veel Berlijners er tijdens de lunchpauze heen om gezichten le(Jen de or<mg oelan le trekken, of naar het voederen van de zeeleeuwen te kijl<en. Tijdens maanverlichte nachten kan men op de boulevards in de omgeving van de dierenluin soms het en het huilen van de hyenil's horen.

blilff(~ll Villi de wolven

I lit b ook de eni~Je wester><' sldd Wddl' hel heel nonnc.al is op stradl een • t.mk tu"e" hd gewo11e verl<eel le zie11 rijde11 - di.- voor een rood verke.-rslidot stoptl:en Vdll de •~xcen:illdemdnen Villi d.- Amerikanenligt vlak bit de IIHiur in lxhterfelde, ten Luiden Villi IJ,,hl.-m. in het volle gezicht Vdn 1

de Ooslduilsl' hew<~l<ers op de torens. Op dit hraakliygenJe lerrein leert d<· inlsl.tlisl JX,rlitll. len Vclll det.e s1.1lions ligt op de Nollendorfpbtz, grole zakeuwijk Vdn West Berlijn. Licver d<111 een de1 !J"hjl\ w.t.m levol hezil ilill1 omoere11d goed ililll vervill prijs le !JL'WII. hedt het l>esluur Vdll Wesl BerliJII lwee ml'lrolreinslellen mel o1" le Wd~l· >lis in hd verl<~l••n stal1o11 !I<'PI<~<~Isl die arm h.mdelilren in postze!Jds, lllllllll'llell illlll<'l. ldei11 goed Lijn verhnPrd Nu is de Nollendorfplalz de drul"l•· vlooil e11 West-IJerlijll In Ieite Lijn beide p.lrlljell hl'lerovm eens do~ter 11id iel:; ab eenuiel polilieke kweslie l>estaat, lllddf /.<' 1.1111 wdl>t!rdd llle k geve11 dat cle e11e kwestie minder politick b dk dllll<>le <'II een uauwe s.une11wcrki11g nooc.lzal<elijk LIJII V.md.tdr hun hereldft.,id 0111 cl'n colnpromis te sluile11.

lll'l llll'<'sle rioolw.&kl Villi West Berlijn wordl nog altijd llddf de zui· verill!fSII ISI.tll.11ies eu n<~<~r boenlerijen die mel <~fv<~lwrdl'n bc>vloeid in 0. "' BerliJn e11 de DDB gepo111pt. West Beilijn l>el1 /.db 111 de donlll'ISie liH'Il v.u1 de l>lokl1
!l:" h '"!Jd de <~lvoedeidiii!J<'Il n,,.,.- hel ooslen k

hi< >ld<erell, wa11t dat zou J,..'kllellell ddt het rio<>lw<~t••r le1echt zou zij11 !JdW!IIl•n in dl.' riviere11 en

36 k,u,,,),•n die ool< door Oosl Berlijn voor de Wdletvc •orziening won lc~n gehntikl. I lei nwesle vuilnis Vdll Wc~sl-[krlijn wordl ook op I>I>H!_!I'hied !__li'Sintl - ook weer leqen lwtalin~J- De gcmeenl<'lijk<' vuilnisWii<J<~ns rijd•!n dagclijks door ecn lWildr bew.tilkl<~ poort in de muur en dan over ecn ; sped;1le IOl'!Ji:lii~JSWC!J met c1•111 wecrskanten <'en h· '!I" dlsdwidin!J Vdn pril
37

De grole muur van Ouilsland 'Jl' IMni:'r+· .ih· Bt!dilll 1',:ldl'eh is Vt.·ei afschrikta;~kkendl;;'!r don het . . IIIIJWie \·Vuurd Jlllillf u npli~..\:~ . .m De 4 !: 111t2tcr huye muur \ .Jn ll'IOIJ J.l- nu~J llldi'll l~lJn '.'On tk) fonnidahele obstak~.d::.: die

'-"'''II ~lfll1lllll':h.:

30() meter hH:>de. SlHJOk nll'llliUKblnnd lang ... ·ic

lhU kilorn~ter ~lcHi~grt:ns \·ctn \A.:L'St·Berhll) vnnnen Et Lill1

\'t't

der 11og ldlll\kuilen. v. ·da~dJChren dtt' 1.1p \'~rburg~n strwkdJri1ild ""'hen pnkkeldraadwrspenu1gc•n met afiwsterapparatuur en

i

~

..

• ..:

'·'

.~

• \

~

.,·

>. •

•

)

'

..

. ... ~. .......

.

: ~

IEMAUEI . : . -; .. ·.•.

:'!:;~;~:

e('fl aLl~-,l,S~'stecm. nachtcan1era's voor televisie die doot geHJa JA•ncie ~Jien":iv.achten up de torens worden hedit'nd en upen stu!..l;v,, grnnd d1t> vo! liggen nwl hilgmentatlemunen lt>derc qv;luitsland Hnrdtzor9\·u)dig gt~ r~JI<~lv·.~p~.:r.l de,( 11" de veth!:theirbdten.;.t 0111 \\lt:'t.'l l~t.'ll n1euH ilf ·,~ hrjk~.~vkkl:'ltd 1t1iddel tP vtJtden llil! , ;._.< '' ~pl~nalt• de~l--auJdiyl!r, \'~ >tdl t:l~~t~..~st voor ht~t in gebruik \-\'( 1trh ~Jett(lllll-'1"'":

38 Voortdurende bewaking f )p rlif'IJfPilViUI de• joll!J4' (;lf'f'! P<.;, Iff•( ).,~f,fnif<..c'qlc'l!t.;W;lrhfcrtc tpcfc'llllltll"./ijtl ch1hhel Ofl;til11tW11ili1111.

Nic•l fl11Pf'lll11t "'lc'tll.t' l
lflflilr7:ij ITlfM:'h•n •M•I< c•ll<
•;I,1
fc• "'dlic•l('ll.

c"'q lu •n•lc•n ,.,, c·ll~""'~h,•nfi•qil1q•••• ,,·ff·.; f, ,ft tqr.tfc•n•n

flldf'I'C'I~h•l\.\l('('ll)ilillld(•fl 11ild('CJfllit ftfi11!f\ldltlfl'lllllllf ill

Jf)()f ?ijiii'IIJJ1ttf'Vt'('l

J!"lf)Hn•n..;wadtiPttllflfll flf'l ,,,..p<.;f••ncff'\'"" Ill,.,,, ,.,1< '"'""" ltlc•tJc•rit••lt•t ;,,,u , 14 ,qc'('l1 p. 1,u

YOU ARE LEAVING THE AMERICAN SECTOR Bbl BbiEJIHAETE Hl AMEPIIKAHCKOfO CEKTOPA VOUS SORTEZ U SECTEUR AHEiliCAIN li~lll~ll~.r~ Alll"!r~IJOI

Gedenktekens voor omgekomen vlu
\Nt•o..:l B ..rlijn St•t1Prf,lit•tt/iil1t'lllli'->.;dtic•nif•,ft•t

Vont lwn dit• vh•lt•ll

lijn

hij dt•

IHIUtr

iiloH

:J.r,inqt";f;l
qt•dt•ttl(klwn<.; OP!tt'richf

rnt'll

dt>

11111111

<.;ft•t•d<.;

;lf<;dtlilm... ·hlwntlt.~r\'X'rt1.1((Jtl1'1t•tt ..;;, lltllttiqt• tnt''''"''''' hd t"f4''\fftt•ltlf'kt•''-'l• •h•nlt· ;il''''"'''ilijh. venhaqt•ttt'11 hn•q•·n la'->1 Villi c•·n <.:\Jitth• w•tn tbl"fv1.lttt•tl\r.lttldtd1 ... 1111UnAddt•. Wt'l«l ~lf'lltu•nul.

39

De andere kant van de muur Om er te l;omennloel ieder'''-'11 eerst het onderzoel; bij de controlepost ond,'l!J.tmhedd

ee11

P
ddlliL'IH~nilt!Jell wecrgcvcn die ik onlangs op de achier·

II IJB !ll'l>ddl"l mel de hdnd naar de dbluiling. hadlt de slol\jl,. lk ntd de Liyzdgroute tussen de cementen vcrspcrrinyen dour ''n p..rkc<'r n1i)ll dlllo <~chiL'r het eerslc yehouw. De bewakers op de \Vlen slrnHIIier in. W<>drop ik al het geld Jat ik bij mij heb 111<11!1 vennelden I l,m w<~chl ik weer Jf, n1inutcn. samen mel noy 30 of 40 .urdere lllL'IbCII Die ctud,•ren /.i)n III<'Csl Turkse arbciders die nilar Oosl Bedijn !Jililll <Jill ec11 vriendinnetjc op le Z<;eken. Euulelijk kriJU<'II wiJ eeu voor ccn V<~ll een krihbiye luncliou;.tris ons pds)J(>orl teruy. IIi) kijkt mi) l.ul!l en "'"ler/.oekend aan en vcryelijl;t mijn ! te/.ichl 111el d,· lolo 111 11 oi)u p.ts. IJ, w.rchl I 0 minuten in de volyende rij en hekijk inlussen !!<'II ~t•productil• ilan de muur. Lenin op /ret sprC'ek gcs/ut'ltc wm AM. ( it?lciSsilnol. !Jt!druld ill de U.S.S.H: Er hang! ook et?n ailnplal;biljel van will lichll'r !l<'hilllt• · "Onze Rcpubliek -- geeerd, gerespec l•~erd, erlwnd." Een j•JII!.I" Turkse nlte worden. lk word door ''''11 Prseu. In pbals d,t,uvcur verzelwr ik hem dat ik !ll'l'll cadeauljC's, yecn drukwerk <'II ueeu andere ,trlikelen bij mij heh. Mijn papieren word••n door de i<>IIB<' VJouw ueslempeld In !'('11 i1ongrenzend gehouw mnel ik in de rij wad tleu om yeld ll' wissl'len en dan noy ee1ts H minulen builen wnd<'n ht•\Villler controleerlmijn pas. papiercn

'"'II

40 en dan de auto: hij sleek! zijn hnml in de zijval1ken. klnpt de leuningen naar voren en grabbelt in de ruimle onder he! di!shboard nam eventuele kranlen,lijdschrlflen ofboel1e11. !11 hnd allcs tevoren zorgvuldig opueruimd. (Op een keer moesl i11 een hillf uur in de i)zige l10u wachten. omdal ik pet ongduk een oude lmml in de ill tlo hnd lilt en liggen. die eersl binnen werd "onderzocht" - gelezen? - en loen in beslag wcrd gcnomen). lk krijg een knikje en mag doorrijden. Jk rijd Mar de laillsle sl11gboom. De wachl controleert mijn papieren; weer word I mijn gezicht vergelel<en nwt de folo in mijn pns. De slngboom gaal omhoog en ik rijd eindelijk in de Frledrichslr<~sse. Eenmaal g0ed en wei in Oost-Berlijn - je kan ool1 per metro of !rein gaan en bij de halle Friedrichstrasse uilslappen of le voel via de coni rolepost Checkpoint Charlie, mnar de douaneformalileilen blijven even omslachlig -lijkl het of je In een ander tijdperk bent beland. Zclfs een tijdspc· riode word! In dit sladsdeel anders aangegeven dnn wij gcwend zijn. Bij een bezoek aan het Pergamon Museum bijvoorbeeld. mel zijn wereldberoemde collectie Griekse kunsl en anlieke lmnst uit he! Nabije-Ooskn. ontdekt men dal de Ja;~rtallcn In de C eeuw v;~n hun "tijdwl<enin!( v;~lf. DP nulorileiten zijn nog niel zover geuaan dal zij een lola<~l nii!UWC kalender in deze gees! hPblwn <>piJPskld. Zij hcblwn wd een reel1s nieuwe feesld<~gen gei'ntroduceerd om de christelijlw feeshliltJen fp vervilngen. In Oosi·Berlijn wordPn de oudi'rs a<~ngem()(•digd hun kindl'ren e•~n ./11gendwelhe le geven. een nl<~!J vc~n de Voll<spnlllie (1 jull) en de Dag van de Volksgewndheid (II december) Wanneer je een beelje bekend raald mel de nieuwe wvolulio11aire levensstijl van Oost-Berlijn, hlijkl er een verrassende overe('nkomst te zijn mel de verdwenen en niel belreurde militairc lmdilies van het oude Pruisen. AI rondwandelend in het Stadlmille. het oude centrum van Berlijn, heb il< vailk het onbehaaglijke gevoel dal ill midden in een film over de Tweede Wereldoorlog hen neergezel. Het legenmifonn vcm de DDR lijkl erg veel op dal van de Wt!hrmilchl en die kolonel die dilar doelbewusl op rni) afkoml mel de onvermijdelijke iiclelas onder de arm en een paar luiten;~nls op zijn hielen, zou de gees! kunnen zijn van Erich von Stmhehn in to gmnde Illusion. De uildrukking van ernst en loewijding op Lijn gezicht ziel men bij veel Oostberlljners en schijnt een eersle vereisle le zijn om in .Je DDR carriere le maken, of men nu al of niel een uniform draagl.

41

Ool1 zouder d<> v<>ll' llllilonnen lijllf lwt n•lllnun

Viln

or <'I'll n·n~.Khliq<• parildepl.li\ls. Dl' slrilh'll 1ijn hreed

Onst Berlijll V<'<'l

Pn

windt'riq I'll de

!JI'Oh' fll<•iJWll zijllllill'nl)dll' ~I"'Chil\1 VO
rill'illl.llnurlijll) lolloq voor <'<'II qJool d••••l in puin. Jll•t t)IUIIIIIllll~j~\Vl'll\ 1:-, l'l'ltl,ul~ttlllll~} t.'llllHH~iLddllll)ffKC~ !.jL'\.VCt.~~~ t!ll

rll' lilld;vJb """de oori"~JIIJII ""!I ovc!l<~l h! zien. Som111iyc WtH>IIwijken in d•• huml Vdll lll't ,·.. utnun zien cr llic'l en yc~h.wend uil mel pokd<~liye ln1i;cn vol ~Jdl<'ll Vdll holllschclvcnen !JI'dll<>.tlsplinters. De wederopbouw st ""' "chkr 111 de ()I JH hoV<'II "''" de lijst van pri01 ilcilcn en in Oost· Bcrlijn 1id llll'll over,JI huiLeuen zl'lls hde slratcnen wijken in aanbouw. In ( )o~l Bl•lid,werll <•I w.rt hceldii<Jtlwwcrll. De nwesle nicuwe !~dmuwen LIJII "l'!Jdroldwn uil Vrden gehouden. Vo< •r I tel ovenqc zijn de sit <~len vri)welle<'g. waanl< llll' er een spookcKhlige, Ldb eni!J'I.Ills sune .. lislbche sleer hrbdre !.llilen rust; de pl'rlecle verhoudingen Lijn onlleend "•Ill de p10pyleeiin van de Acrop"lis in Athene. De poott W<.>Hil hl'IHuo11d door
aln<~c~r <J<'I<~ny wdl1 liJdpcrk iu de geschiedeni~ V
42 in hailr zegewagen. die is bespannen mel vier sleigt>rende pilarden. De godin en haar zegewa!Jen worden newoonlijk de Quadriga genoemd. /\Is hel monument bij avond is verlichl, roepl de groenachli!JIIOp<'rPn prachl van de Quadrigil een visioen op van een gduklort reden als ze op weg wilren nailr de groene drewn van de Tier!Jmlen of hel Grunewald. Nu rijdl er niels meer door de poorl: de muur hrssPn Oosl· en Wesi-Berlijn be!Jinl ••nl<ele meters achier de Br;mderrhur!Jcr Tor. De Quadrigil is hel wl'rl< van <'en van de !Jfflolsle I luilse rom;u•lisdw kunslenaars. de lweldhouwer-archilecl Gollfried Sch;ulow. llel w••nl op· gerichl als gedenldeken <Mil d,• Vredl• Villi Bazel die in I 7'1!llussen Franl< rijk en Pruisen werd ~~eslolen. Toen N;1poleon in IHOh Berlijn veroverde, liel hij de Quadri!Ja naar lwneden halen en als oork,gshuil naar Parijs overbrengen. Na de nederlaa!J van Napoleon in IH14 ying de hcelden· grocpweer nilar Ekrlijnl<•nry en werd er <'Pil ijzl'ren kruis "'' ••en l'wisische
' 43 Een deryelijke cornblnalle kan aileen In het hreln van een imbeciel zijn opgekumen en is le vergelijken mel een Ellfeltoren die vlak achier de Notre-Dame is neeryezet. De aulorileilen van Oost-Berlijn zijn echler erg trots op hel ding, dat zij beschouwen als een zlchthaar symbool van hun niel lo> onflwnnen lmapheid In het oplossen van lechnische problemen, die, dat mocl !Jezegd worden, blj de bouw wm een deryelijke mast op de onvasle zandbodem van de slad zel1er niet gering waren. Aileen de lelc'Vislemasl V slaal van de uilwas, waard<xJr een verblindend kntis van licl;r onfslaal - een renomeen dat In Berlijn "de wraal1 van de paus" word! gcnocmd

Het Is voor een Ooslberlljner vrljwel onmogelljk nlet "mee le doen" mel het systeem. ledereen krijgl vroeg or laal met runctlonarissen van hel Apparalle maken en moe! voor het systeem hulgen. Bij elke poglng als particulier leis le ondernemen. moe! de slaal op een bepaald punt worden ingeschakeld, or her nu gaal om een hal
44

restaurants in Oosi-Berlijn <'<'II bordje op de deur had aanql'lmlf••n nwl de mededelin!or "Dit toilet is verpacht." V'"". lwzm•l•,•rs uil hd westen is dit misschien Cl?ll noyal raadsel<~chtiye huodschap. Hcl helekf'nl echter ••••nvnndi!J dat lwl slaalsrestauranl niet vt•ranl"'.<~or delijl1 is voor f'Vf'nluclc tekortlwmingen. maar d.tl des!~<'wensleen ld;1cht l!i.lll wonl<>n in!l"•liend hij de d••shelro•flende hog•••··· inslanlies. I ).,toildlen zijn qewoonlijk snwll<'lnos schoon. oPI< ills de imkhlinq uit hislorisd w lijdcn d ..teerl. Men "'•'!l vo• n·<~luiel v•~l'/.Willen .le loildheheenler te beta leu. meeslal een VHJUW olm
45

11<•1 lwPid dill <'<'11 hl'zneker v;on Oosl Bcrlijn d<'Jlilakl door lwf l!'il ol hij Vall hPI wesh•n ol van hel oosh•n lwmf. WPslt•rs•• bezn••k('rs zij11 de Persh.' k<•er hd 111<'(";1 ~j('frolle11 door lwt som hen• <'II ln zijn verwez<>nlijld di<~ in de hooldstild Villi hun lilnn nn!J in hl'f stadium Villi pfilllll<'n lllilken Vlf11 zijn Prg n:•delijk f),. hotels hienen wei comlorl en ruimle. /\lies en voorill de servic<' <'11 <·n !Jl'7i<'ll. Vnor ons is lwl illliid <'<'11 l,•psl llililr BPrlijn IP qa;m <'II il< hoop d;1l wij onl< WesiBerlijn IIO!J <'<'liS lmmw11 lwzoelwn om dP l<.1pili1lislisdw l
Villi""

46

Tot op een goedP dilg vrij verkeer in lwide richtin~wn moyelijk wl zijn, blijlt het verschil tussen Oost- en West R<•rlijn helichaamd in dill afschuWt!lijke en vernederen
47

In dt• j;,rr•n llil J')(,(J "'"fl!ll er <'t'll fiidbn!J IJ<'"rg;misl'ertlP 'lf"''Pi<'s "vluchfllilllfipven 711iVI'r illfru.is li~ch ('11 ·~, nruni!J'' vr111 h11n avonlun•n lijl
/>('

lod1• f"rlllf"'ltld.

dtci!Jiint•

lldrtt

F(.ll

dt• \M"·,IIijdt•

Villi Vdll

dt•ZI' flilll
<'II sdreph' /ijn vtiendt·n op di•• """ dt•

/\Vdf;itle

dt! anu t>r ovctltet_'fl

<~ndt•rt• l<.tllf ~tond<'ll I·~ w,Kftfen.

w,.,., """'''" h
len Ooslhl'rliin••rs doorlreen ~ijn ~tduopen '"'"' dt! vrijheid vonr de Oosl· duifs.> polilie de funnel •mtdd

fi:llnilieleden

""" nrenst•n die wildcn vluchlen. het slilrhtoller van zijn 9ewordcn. Ze inc<~sseerden eersf helzogen;Mmde vrijheidsgcld. dedcn dan halfslitchtige I'"!Jin!Jen om hun ld;mft'n le helpen vlucltten en lrielden hel gdd in hun wl< ·•Is de vludrtdingcn Wt•tdcn !_wanesleenl en in de gevangenis ferechtkw,unen. ConcurrerPIIde hcndcn gH polilie .rail t!n l;ller vond men lllilllllen die op mysferieuze wijw l~lord. I )e sd"'"' l,tl<•n die hiemil voorlvlueiden. dwongen de politic v.m West Betlijn lt'!JCII .rile hilndlan9crspraktijken op fe fretlerr md als !Jcvolg dat lwt lwle plan inmidtlels is opge!Jeven.

.I

Notities

49

U-bahn

Een •TQ!J..!!Jitenkarte• van de Berliner Verkellfsbelr1ebe IBVGI Is op aile buslljnen en de U-Bahn geldlg, met ultzonderlng van de excursle-bussen (t.teken). Deze kaart kostolechts OM 17,voor 4 dagen en OM 9,50 voor 2 dagen; de kaart Is verkrtjgbaar blj het plaatskaartenkantoor van de BVG: U-Bahnhol Kleist· perk en bij de BVG-klosk Zoo/ Hardenbergplatz.

SP.!!cimBVG-week~art voor gt_o~~

Oeze kaart Is gedurende zeven

opeenvolgende dagen getdlg, kosi OM 22.- en is op aile U-Bahn- en buslijnen geldlg, met ultzondertng van de excur-

sletljnen met speciale tarleven. De kaart is verkrljgbaar van maandeg tim vrijdag tussen 8 en 18 uur en op zaterdag tussen 8 en 15 uur, op zondag tussen 9 en 16 uur btj het ptaatskaartenbureau van de BVG, U-Bahnhol Klelstpark, 1000 Bertin 30.

Stads· ronclritten De drle flrma's die stadsrond-

rltten organlseren. hebben een grote keuze In slghtseelngtochten door West- en OostBerlljn en voor nachtbrakers een speclafe tocht naar het

Berlljnse nachtleven. BerHner

-Wijzlglngen voorbehouden.• 0p(I8V8 mnart

'78

B8ren Stadtrundlahrt, dagelljks venal de GedHchlnisktrche, hoek RankestrasseiKurfOrstendamm; Berollna Stadtrundlahrt. dagelljks vanal Melnekestrasse hoek KuriUrstendamm; Severin + KUhn, dagettjl
50

\\ ucn t j e_

~Q,r\ ~ n ~YG

\}.-

'o a.\ n

51

.Grensovergangen naar

Buitenlandse bezoekers dlenen gebruik te maken van de internationale overgang FriedrichEcke Zlmmerstrasse (Checkpoint Charlie), die dag en nacht open Is. Paspoort vereist. Automobilisten dienen bovendien in het bezit te zijn van: kentekenbewijs, NL-plaat en de lnternationale, groene verzekeringskaart. De wegenbelasting bedraagt OM 10,-. Bultenlanders kunnen ook met de U-Bahn of de S-Bahn naar het station Frledrichstrasse gaan (van 7 tot 24 uur) en daar de desbetreffende overgang gebruiken. De verplichte geldomwlsseling bedraagt OM 6,50 (1: 1). De verblijfsvergunnlng is tot 24 uur geldlg.

Voor buitenlandse bezoekers die vanuit West-Berlijn een stadsrondrit naar Oost-Berlijn wlllen maken, staan 3 WestBerlijnse transportondernemingen, die stadsrondrltten organiseren, ter beschikking. Aile andere rondritten per bus door Oost-Berlijn moeten

Oost-Berlip1

vooraf In Oost-Berlijn blj het reisbureau van de DDR, Berlin Information, DDR 102 Berlin, Berolinastrasse 7, worden aangemeld. Paspoort Is noodzakelijk. Aile geldsoorten, geldig in WestEuropa, mogen onbeperkt worden lngevoerd. Betaalmiddelen van de DDR en van de Ianden van Oost-Europa mogen nlet in - en ultgevoerd worden.

Zahlkarte

E

Ca1d for Statistic$ ond TraveJ Setvice Cotte pour fa tlatut&que et le serw1ce de woyoqe

Pot. Ke"nz. d. Kii Reg•slration number of

veh.cle

'L~.":1 :;~ 'c.:,,,.·~ --~--

•

-

---

Plaque a'imrnatrkulation

''"nO"~

;: '~~ na•re P ~"orr : ....··:)•.:'~ J.:.~.- ~ 1.. - ~-.

:=-<J: ~ _.;. e:

.: ., .. ,

;J<:J :~vi

='~•:"="

-Je

!.t:

-d")o..:

E 0"·"·~.:-····

_

L··s·•:-:t ~-~~-:c_t_ _ _ _ _

---------1

Haus-Nr. tla.

')·~:J ~e

·3-rf!"!t

No. de ma:sort

R.. ~ o.,,,_:J:.

S!pot son gei1or 1 ~kei t i'Jo!.onoht'f

;"-.~~-:

·r~~L.?~~L·_~e--------------1

.j_.J P·:.!Sio:!Q.:Ut

,\ ..,..)~--h~e P-~.,e

1:

~

:::~,-l~~,e;t

:-,: . . . ;::J~

..:~

~-==-·~.:...~~~~!- --,:..n~o .. i ce~

:"'-'rE- :>~" .::t:::l .... · Je( ~ P\1,_ ··oer ct ::!:._.:.,..~~1·). · ; :·•• t:ICf' t'~·F•·or~ :-: ~~-·--:··:;, :: ,\/••

·_~

<:·:l ·.::

..

:;·.'"''1 ~-~

l·~

.Jt-.

~" •·•

.

J·~

:;!

!

.;,~S·.!.

.

__ : '

:J• ~ ·, :·;.!.~!·· .. :" ~ "'( ,:j(·,e··~

~-! i.l!~n~r"'·

·n ......... ~ P:i~~ ;r.•·:;,

~

·~~

)" :''..-: .:; '

"' rr..J~

~ .J~!C.'i~.-"•t

,.:·r

!~..::

;·:cH- ·

.;~· ;r.oo;:f'l

...;.- • .:.·• :·_

'·.l:·.·t!

:-=r ·-~

=>•Jrr: ·

:ntt! :St..;~zeoo: ::..e ~..: ..~ SeH:. ~·1·!en ~ !r Or--:one der CDR. ·.1.~..-. R~·.s.ef· .i~ ·.•· : ·~e•1 H:::~~~sc·.,.~·:e ~,..~;.!·~, :..·:J, .J

n

we:ter zu

·:,,

W-Jne!'l)

'ro;!O''i

·-- _ :: o~'S

. :.,: .• l•l
P'~t;'ie

1.-u•ne~j

·o1·· iettres} ftl .n both carts oi this cord

c' :\'-e iront ard bock cage o:omplehHY ·lP•.J e<J·~:l •"•th inK '" blocK lelt~'$ or

.v·~tl tvpe.\ltlter befor~ JOUr JOurne'( oPd

··~"":a l*"ern Qler to the passpor{ :omr>Ji ~~f1..:er. Ill dO+O!J SO 'fOU o\ldl help tne o.....thlf•l+es of the GDR ;n the,r efforts •,;~ i.Jr;;,err!'lole irnpfO"ot? trc\el!ing and c·..::·.~l

St!f···~e

1n our

C.Jl..:1try.

·~erce$se:~.

Angoben zum Reiseziel iri der OOR

Statements concerning destination in the GOR

Nous

'iOI..S

prions

ce

r~mplir

les deuA

parties de ceue corte ae manfi!re et lis.ble. en lettres mojus .. ,_ui~s Q ~·P.ncre ou Q !a .n•ochine a .:omole~e

t!Cr1r.;,,
de controle de posseport. De cette focon, 1ous soutiendreL les efforts

des outorites de Ia R.D.A. en .. ue d' a mel iorer les servic:es de voyage dans notre pays"

But de voyage en R.O.A.

Bei Privolreisen Personolien und Anschrilt des zu Besuchenden In case of private visit names and address of the person to be visrted En cos de voyage prive nom, prenom et adresse de Ia personne o loquelle on rend visite familiennome . family nome Nom de fomille Vorname

Gtburlsdolum

Ftrst nome

Date ol birth

P_r~e~n_o_m _________________________________________________-=D~a~lo~d~•~.notssonce

Wohnort

Kreis

Domicile Domicile

District

Stralle Street Rue

Hou5-Nr. No. No. de moison

DistrtCI

Bei Tourislenreisen Autentholtsorte In case of tourist travel place of visit in the GDR Destinations en cos de voyaoe touristique

'

Bei Dienst-.'Geschiiltsreisen Nomen und Anschriften der Betrrebe bzw. lnstitutionen In case of on official/business journey names and addresses of the firms. institutions etc. in the GDR Destrnotions en cos de voyage officiel au d'affaire (noms et adresses des usines ou institutions)

----------------------------------------- ---- --------- - - - - ------------------------------ -------- --- -- -----------------Aute~thoh woo

bH

Ourotton of &loy from

lo

Duree de- ae;our de

0

53 West-Berlijn Autotochten en bezienswaardigheiden Random het »Grunewald« Doze tocht, waarmede wij de verkenning van de .. groene.. buitenwijken van Berlijn boginnon, Is weliswaar In de eersle plaats voor automobillsten bestemd. maar hij kan (vooral op zondagen) voor het grootste gedeolle ook met de excursiebussen van de BVG gemaakt worden. Orn hot .. Grunewald .. goed te • loren kennen. moot men echter te voet gaan; om die reden noemen wlj in de lekst de belangrijksle wandelwagon.

Het Grunewald Hel 40 km' grole bosgebied begin! in de omgeving van hoi Olympiasladlon en eindigl 9 km zuidelijker bij de Wannsee. De westelijke grens word! govormd door de Havelchaussee, zijn zuld- en ooslkanl beslaan uil verscheidene aardige moron. Dwars door hot Grunewald loopl de Avusauloweg. 1-lel bosgebied behoort lot de mooisle delen van de Mark Brandenburg. Na do oorlog mocsten ongeveer 24 miljoen nieuwe bomen aangeplanl worden. Enkele vennen, moerasgebieden en kleinc meren vallen onder de naluurbescherming. Rood- en zwartwild alsmedo kleinwild zal men er nog aantrellen. Bij hot Duivelsmeer de 120 mtr hoge, uil puin opgebouwde Duivelsberg. De berg is meltwee

sprrngschanson. uen mdolbaan en ski-aldalingen mot skilifl en sneouwkanonnen om kunslmali!JO sneeuw le kunnen makon. hoi wintersporlconlrum van Wesi-Berlijn Vanal do lop hoe II men een mooi vergozlcht. Bii .. Am Postlenn.. bt~reiken we de Havol. die wit via de Havelcliaussue naar hoi zuidon volgen. Aan do overkanl van de Havelbot:hl .. Jingenlallko .. kan men hel schieroiland zien liqgen Schlldhorn Een op een kleine verhogin!J slaando zuil van zandsleen met schrld en kruls herinnert or aan dal hier de Wendenvorsl Jaczo lot hel Christendom bekeerd zou zijn. De weg loop! nu rondom de Oachsberg (61 mtr) naar de Karlsberg (79 mlr) mel de 56 mtr hoge Grunewald! oren Het panoramaplalform op 135 mlr hoogte boven de Havel garandcert een prachllg vergezichl over geheel West-Berlljn, zells tot aan Potsdam. Zeer aan le bevelen Is een wandoling die hler begin! en na plm_ 15 minuten elndigl bij Forsthaus Saubucht (wildbaan met wilde zwljnen). Bij de Ueper Boehl bereikl de Havelchaussee weer de Havel. lets verder Is een veerdicnst naar hel aardige efland Undwerder. waar men een mooi uilzicht heeH over de Havel. De

• weg loop! langs de rivieroever tot aan de bocht Grosze Steinlanke, gaal dan dwars door hel bos en bereikl bij de zuidelijke bochl van de Avus de Kronprinzessinnenweg, die we lol de Nikolassee volgen. Daarvandaan kan men naar Wannsee verder rijden. Voor U vanal Nikolassee weer stadwaar1s gaal, zou U eersl nog naar hoi slrandbad Wannsee, naar Schwancnwerdcr en naar hel uitzichspunl Groszes Fenster rnoelen gaan: in Nikolassee de Kronprinzessinnenwug verlalen en de Wannseebadweg inbuigen; doze brengl U rochlstrecks naar hel Slrandbad Wannsee (30) mel een zandstrand van 1,3 km Iengle en 80 mlr breedte en 30 000 IJezoekers op mooie zond<.~gun. Vanal cala ooWannsee-Turm:.son .. heelt men een mooi uil1icht op de Wannsee en de llavel WiJ vorvulgun llu rijweg naur hoi eiland Schwanenworder. Vlak v66r de dam l.ikl redtls eon wlslukend voolpad naat htll uilzidllspunl Groszes Fenster al, waar men v
W1j IIJLIOII 101ug na<1r Nikulasseo en door lie Sparusdto Allue on (na de tlUISIU SfJOOfWO!JIUfUtUI lt~Chluil) doo1 de sllaat Am Schladttensee verdur Btj hel slatton Schlachtenseu hglllul Paul-Ernst-Park, dat LIChtol aan de oever van de Schlachtunsoe uilstrekt. Dit het station L.indenthaler . Allee buigen wij naar links de Argen' linische Allee in. die het rnetiOslalion Krun1me Lanke passeerl. Kort hiervoor lakt links de Fis~.;herhullen­ strasse al, d1e naar de Schlachtensee, naar het Grunewald on naar do Krumme Lanka loopl. Wij buigen v66r de Argenlinische Allee naar links ul, de Onkei-TomStrasse in en komen dan opnieuw in het GrunewakJ. Aanbevolcn worden de wandelingen (naar links) door hot natuurbeschermingsgebled Aiemeister1enn en rondom het meer of (naar rechts) door hot naluurbeschermingsgebied Langes Luch. Via de Onkei-Tom-Sirasse bereiken we de Kleiner Stern, waar we aan de rechterzijde de Hullenweg naar het Wir1shaus Paulsborn nemon; daarvandaan gaan we le voel naar hel

55 Jachtslol Grunewald 's Zorners dagelijks geopend (tJChalve maandag) van 11 tot 10 uur. Het slot werd in t 542 door Caspar Theysz in renaissancestijl voor keurvorst Joachim If gebouwd. In 1593 warden door graaf Rochus von Lynar de caferuimten en de slallen aan de beslaande bebouwing loegevoegd. Onder Frederlk de Grote worden er nog enige verbouwingen uitgevoerd. De inrichllng van hot inlerieur stanll in wezen uil de tijd van konlng Frederik I. - Zowel koning Frederik Willem II als Frederik Witlam Ill lrokken zlch hier vaak terug. In de rornar~lische Schloszhol wordon sonm in de zomeravondon serenadokoncerten gegeven. Een mooi voetpmJ loop! van hot jachtslol langs de Gwncwaldsee en · door hcl aangrenzende natuurbeschorrnrngsgebicd noordelijk van de 1 Konigsallue. Wij rijden van Pnulsborn 11aar de Kleiner Stern lurug en huigen daar i naar rechls de KonrgsHIIee in, die parallel rnul de Avus dwars door hel Grunewald loopt. Bij hel hierboven meds genoernde naluurbeschermingsgebied vertalen wij het Grunewald; links ligt de Hundekehlesee. Wii volgen de Konigsallee door de mooie villawijk Grunewald, passeren (links) de Olanasee en de Konigssee, de Herthasee (rechts) rnet de Hubertussee en bereiken achier de l·lalensee de Rathenauplatz. Hier bogint de Kurfiirstendamm, waarmede we naar de stadswijk kunnen lerugkeren.

-zoo..

Station ,,zoo« Ernst-Reuter-Piatz Centrum van hel rnoder ne uitgoansleven in West-Bcrlijn - Bismarck- · strasse, Schillertheater - Duilse Opera Berlrjn - Sophie CharluttenPiatz - Schlossstrasse - slot Charlottenburg: Jnterleur: hrstorische zalen en schilderijenverzameling l=rederik do Grote (ma. gesloton). museum voor pre-en vroege geschiedonis mel Berlljnse opgravingen (vr. gesloten). Orangerie (wisselende tentoonslelllngen). park: Schinkel-paviljoen (moubelon. kunstwerken, kunstnljverheld), Belv6d~re (porseleinverzameling), mausoleum mel sarcophaag van koningin Louise (rna. geslolen) tegenover twl slot: museum tier Schlossstrasse 1. (Sii.ilergebouw/ west), 1000 Berlijn 19. Egyptisch museum (mel Nolretele en Kalabashapoort) Schlossslrasse 70 (Stulergebouw/osl), 1000 Berlijn 19 (beida vr. gesloten). Bauhausmuseurn (werken en ontwerpen van de Bauhaus-rneesters en speciale tenloonstellingen (di. gesloten), Schlossslrasse 1. 1000 Berlijn 19. Bovendien: hel nog in opbouw zijnde z. g. Werkbund-archiel (werkmogelijkheid m\ tijdige aanmeldlng). In de omgevlng gipsg1eterij van de Staatsmusea (lenloonstclling en verkoop van algietsels). za. en zo. geslolen, Sophie-Charlotte-Sirasse 17/18, 1000 Berlijn 19 - Spandauer Oamm -- Ruhwaldpark - Olympia Stadion ·- oponluchlloneel -- tentoonslellings- en jaarbeursgebouwen -- TV-loren ·- Kanlstrasse Ouitslandhal - Uetzensee met park - dierentuin (Zoo).-

56 Wannsee - Pfaueninsel Kohlhasenbruck Per auto kunt U Wanllf>UH hel vluyst v1a do Avusb.tan l>ero1kon Mot do s-naho kunt lJ lot IIIli S-Uahnhol Wanusce komcn Ooveod1on vvstiyon wij Uw ussoll van do OVG. Tll!Jonover htJI S· Uahohul Wannsee hehl U vanal oun pa1kadtllgo heuvol 1:1011 prachlifl UIIZIClll Over dtJ .. CJroslUI Wannsoo", een w1jdu bochl van do Havul mel oun oppw vlakte van 30H ha. tovens hot centrum van do Btllhtnse watursport. -- Aan de linkerkant ziet mull do voOJuitspringende Heckesh01·n. rochts hot strandbad Wannsee en Schwanonwerdm. Aan de voel van de heuvel is de aanlegplaats van de oown 11am Kladow en Nikolskoe/Piaueninsel. Om hel Pauweneiland mol de auto te kunnen bereiken, buigen we vang de Kronprinzessiunonweg naar rechts de Komyslrasse in. die door middel van de 75 mtr lange Wannseebnicke de engle tussen Grosser en Kleiner Wannseo overspan! en vorvolgens door de villa-en landhuizenkolonie Wannsee loopl. Diehl b1j het volkspalk Ghonicke tal1l rechls de Nikolskoecweg al, die door hel heuvelachlige Berliner Stadtlorsl recltl:;lreeks naar het Pauwoneiland loopt. Plauenlnsel Slot: geopend van dinsdag lot ruaandag van 10 tol17 uur. novtlm· bur tot april geslolen. Toegangsprijs OM 0.50. Natuurbeschermingsyehled: april on september van 9tol 18 uur. moi/auy. van Blot 20 uur, maart (lll okt. van 9 tot 17 uur. november/ lebr. 10 lot 16 uur Toegangsp1ijs OM 0.30 Hot 1,5 km lange en 500 mlr brede Haveleiland. dal oen rogelrnalige veordionst op het vasleland heell, is wegens z1jn prachlige vegetalie en z1jn luslorische oouwwerken een hezoek meer dan waard. Voor een rondgang heelt men ongeveer een uur nod1g.

In t 685 ltoell do Grote Keurvorst voor do scheikundtge Johann Kunkkel op het elland een laboratoriurn lateu inud 111111 opdal hit daill ~JOud zou kunnon makon. In plitals da;uvan gtllukltl lu::t Kunckul het loon zoe• uuwaau1eerde Rul>lll!Jias tu vuriMieWII. De .. Kuncklllglasm .. Lilli wowldhur oumd yuw01 den Hot slut up do zuu1woslpwtt van hut Ulland wwd 111 rio jaren 17941'97 do01 (lu Potsdamm sehnlnWelkCI Owndul 111 de vorrn vao uoo ruine vom \JiitVIII Uclltunau, du levuusyezullln Vdll hedwik Wlllem II. oniWOipun Du acht slolzalun Lilli wuQt!IIS hun pt achlige 1n1 ichliuy ( I 790 - 1830) lle.tiWlswaardly Et~n tondwandeling op hot oiland brengt U van hel slot naar de Jakol>sbtunnon (iu do vorm van eon ruine). naar het Kavatierhaus. naar do Mmewi. do Gedachtnislompel voo1 koniny111 Louise en naar de voliores en plantenkassen De eigenlijke aanhekkolijkheid van hoi elland is echlel de overvloedlgu, onder naluurbeschouniny slaande vegotallo: eeuwenoude eiken, Calilouusche rnammoot:;pilnl>omon. Azialische Gingkos, een cucler uit de l.ibanon e. t.l. Vlak achte1 hot Pauweneiland tigl aan Lie hnkurkant het blokhuis Nikol::>koo, dat Frt~dorik Willem Ill in 1819 voor zijn dochler Charlotte. de laleru tsanna. in Russische trantliet bouwen Hier huell men een prachlig uilzicht over cle Havel. Naast hot blokhuis slaat de eveneons in Ausstsche slijl gel>ouwde Peter-en-Paulskerk (1834-1837). Vanal de loren klinkl tussen 12 on 16 uur het klokken:;pel .. Qb imrner Treu und Rmilichkeil ... De wog gaul nu om de l>ocht Moorlake hoen, passoert daarna (als voolpad) hel volkspark Glienick en bereikl zo cle stadsgrens bij Gtienik· k01b1Ug. Ten noorden van de Korugslrasse. onguveer 100 fl'\lr vanal de

-

------~--------------------

57 Glienickerbru9. tint het slot Glienikke. lets verdcr, a an de andere kant van de Nikolskoer Weg. slaal op de Schalerberg (103 rnlr) de 212 mtr hoge TV-loren (1963) Hel prat:hlrge 116 ha grole Volkspark Glienicke werd hij hel heuirr v;m dt~ 19e eeuw door de ttrin;uchilm:l P~ter JosetJh Lenne ( 1789 -1 B66) aafl<Jule!Jd Er ntn vulu I.JeLrt!lt:;waardige bouwwr~rkun o a. hut rloor Schinkel onlworpurr .. c; .. ;:;le Neugierde .. , oen ro11du lurnkamer mel Corinlhische Lutlun. waarvoor hot gedenkteken van lysikratus in Athena als voorbeelct hoetl 9udiond en het lheepavrltoen .. Kturne Nuugierde .. Ten Luiden van do Ktinigstrasse ligl' hot in 1854 gobouwdo ,Jachtslol t>lrenicke. het nvenbeeld van een jachthuis (1682) van de Grote Keurvorst Van hreral kunt lJ vra do Konigslrasso hut S~ Oahnhol Wanrrsee weer bereikon Wij zoudon tl echter willen aanraden. alvorens naar de binnonstad toHl!J to keren, een uitslapje te rnaken naur het ten widen van de Wannsee golegen merengebled en naar Kohlhasenbruck. Niot ver van hot station Wannsee takt van de Potsdamer Chaussee oen voetpad al, dat U in ongeveer tweo uur tangs de zuidkant van de Kleine Wannsee en Pohlosee naar de Slolpelensee brengt. Direct bil het begin (aan de rechlor kant) hel gral van de dichler Heinrich von Kteisl, die zich hier op 21 november t81 I hel Ieven benam; op de gralsleon staat hel vcrs uil de .. Prins von Homburg .. : .. Nun. o, Unslerblichkeil, bisl du ganz rnein". Kohlhasenbruc:k Hier zou in I 540 M1chaul Kohthaas. de held uil de gelijknarniyc vertelling van Heinrich von Kleist (1777/1811) eon zilvertransport hebben overvallon en verborgon hebben gehouden. · Een zijweg voer1 lanus hel T eltowkanaal naar Albrechls Teerolen en naar Oreilintlen, een van de grenswnholepunten van West-Bertiln.

58 Kastelen en gedenktekens Spandau Ciladel met Juliusto1en (14o. eeuw) Jachtslot Grunewald (liun.tiS sancc) dl. -zo. v. a. 10 u. geopomt Oud Gerechtshol tnu Berlijn-Museum) Lindenshasse. <.11. ·lO. 11 ·ll:luur Pauweneiland rnet kasleul en bii!JObouwcn ( JOe. oeuw) Slot en park Charlollenburg, Luisenplalz (IBe. eeuw) di.-zo. 9 -17 UUI Slot en park Bellevue ( 1785), in de Tiergarten, Berlijnse ros1den11e van de Bondespresidenl park: dagohjks goopond lol inval van de duislernis slol: na lelefomsche afspraak Humboldt-slot met park, Tegel, Gabrielenstrassa ma., za .. zo. 14-1 B uur (gesloten 1n de winter) Slot en park Kleinglienicke, Wannsee. Konigslra5se (Schinkel) Brandenburger Poort (Langhans 1786-91) Overwinningszuil (mel uilzichlsplatlorm) Aljksdag, Platz de1 Hepublik (Wallo! 16li4 94) di. zo. 10 1l uur KJeistpark met koningscollonaden en de bronzen beeldeng10ep "Ros:;oband1ger" Kreuzberg mel Schinkel-momument St. Nikolai kerk in Spandau (14e. eeuw)

Oorpskerken kernen

en

Dorps-

Dahlem lichtenrade Buckow Alt-Aeinickendorl AII-Willenau Schoneberg, t-lauplslrasse Lubars (oude dorpskern) Marlenlelde

Woonwijken van voor de oorlog Hufeisensiedlung Britz, Fnlz Reulm Allee (~tunu Taul, Marlm Wagner 1925 31) Siedlung Onkel- Toms-ttuue, ArAlle11 (Max Taut genhnisehe 1921j 31) Siemensstadt Siedlung ll-lans Sdt.arotlll, Olio Barlmng. W
Bouwwerken van voor de oorlog Bouwwerken dim de lehniner Platz (E:ndt Mund"lsuhn 192ti -26) Radiotoren, Me:.~lld
59 Woonwijken van na 1945 Falkenhagener Feld, Spand.111 (Paul Schwehes. Hans Sd10szbtn· gm flil 1963 67r Gropiussladt, BIIIL/Buckuw/rtudoVII (Waller Groprus. Wits Ecberl. Josef P Ktr!inhHus e a Hln4 67) tlansa-Vierlel. Treruarlcn (Atvar Aallo. Wassrh luckhardl, Wcrnm Dullmann. Max fmrl, Egon Erermann e a 195"7 hi) Markisches Viertel, Wrlh:r~au (l'u1m l'tankuch Werner Dulhnann u a 196~.

60)

Bouwwerken van na 1945 Kunstakademie, I tans11ahmweg to. (Wr" nor Dull mann HlfiO) Brucke-Museum, IJr~ssaHblooJrJ 9 (Werrrt:r Dullrna1111 1!.1h6 til). woe rna I 1 I I 11111 Corbusier-Huis, t lerbhr:t!lt!' Or creek II u Corhus11:r HI~'' !•81 Ouilse Opera, 13r~m ..uckshilssn (Fn1L Uorm:mann 1961) Europa-Center, I auuntLum/Budapesler Slrasse, mel Casino (Helmut Henhich. Huherl Pt:lscllfliU\J- kunstzinrHgu arlvrozr:n. Wemer Dtillmann. [yon Erermann 19&3 6!>) Vrije Universilell, hrttJebouwen Thielallee (Georges Candrlid e.n. 1!}67)

VriJe Volkstoneel, Schapershasse (Frill Bornemann 1962) lnslltut voor vormlngsontwlkkellng van hel MaK-Pianck-Genool· schap. Dahlem. len1zeat1ee 94 (Hermann Fehling, Daniel Gogel 1972-74) Kolser-WIIhelm-Gediichtnls-Kerk, Breitscheidplatz (Egon Eiermann 1960-- 61 nieuwbouw en torenruinc) Congrcshal, John Foster Dulles Allee Nleuwbouw van de Technlsche Unlversllell, Audimax, Water- en Schecpsbouw, Concertzaal van de Hogeschool der Kunslen.

Nationalgalerle, Potsdarner Shasse 50 (ludwrg Mies van der Rohe 1965-68) rna. 12 20. za. do. 9 1l uur Phllharmonle, Mallhaikirchplatz (Hans Scharoun 1960- 63) Tentoonstellingsgebouwen Berlijn, na 1945 uilgebreid Congresscentrum IRati SchLiler, Ursuhna Wille I Staatsbibliotheek, Potsdanrer Strasse 33 (Hans Scharoun 1961) Gemeenschapshuls van de Joodse Gemeente Berlijn, Fasanenstwsse 79/80 Maria Regina Martyrum, Hcckurdamrn 230/32 (Schaedel, Ebert) luchthaven Tegel (von Gerkan, Marg. Nickeb) Televisle-centrum van de SFB, Masurenallee (Robert Tepez)

60 Theaters Deutsche Opw Bmhn B•sm;..ucklilrasse 34 31, Berlin tO Theater des Westuns Kantstrasse 12, Burlin 12 Schiller- Theuter Bismarekslrasse 110, Berlin 12 Schiller -Theater. werksplaats Bisruarckstrasse 110, Berlin 12 Schlosspark-Theater Schlossstrasse 48, Berlin 41 Vrije Volksloneel Schaperslrasse 24. Berlin 15 Renaissance-Theater Hardcnbergshasse 6, Borhn 12 Tt1eater aan de Kurlurstendamm Kurlur stcndamm 207, Berlin t5 Korned1e Kurlurslondamrn 206, Berlin 15 Tribune Ollo-Suhr·AIIee 16, Berlin 10 Hebbel-Theater Stresemannstrasse 29, Berlin 61 Hansa-Theater Alt-Moabil 46, Berlin 21 Toneel aan de Halle5chen Uler Hallesches Uler 32, Berlin 61 Vaganten loneel Kanlstrasse 12a. Berlin 12 .. He I Toneel". literair theater Urania. Klelslstrasse 13, Berlin 30 Kleines Thetaer Sudwestkorso 64, Berlin 33 Die Stachelschweine Europa-Centrum, Berlin 30 Die Wuhlrnause LJelzenburger Strasse Ecke Nurnberger Strasse, Berlin 30 Bestelling van kaarten voor aile voo1 stelllngen dJrekt bij de betrokken theaters of de organ1satoren.

Concertzalen en mentenruimten

evene-

Philharmonie, Mallhaikirehplalz. Berlin 30 Concertzaal van de Hogeschool der Kunsten, Hardenber!Jerslrasse 33, Berlin 12 Grote TV 'laal van de SFB Masurenallee 8--14, Berlin 19

KunslakmlcJIIUJ, Ham;calcnweg 10. Hwhn ~I Duitslw tdltal Mossudarnm 2b. Berl1n In

Musea Aljksmusea Stichting Pruisisch Cullumbezil Vnjentree Nallonalgalerie Potsdamer Str a~.stJ ~0 Vr gestoten - sch1lder- en lJt!Bitlhouwkwlsl uti de 19e. en 20e U
61 Olindenmuseum Museum voor Duilse Volkskunsl lngann 1t11 W•nkd li Museum In en legenover hel Slol Charlollenburg lUtsenplall V1 qo!!;loh!ll Museum voor vroege- en prc-hislorle f.IUOpil Vooloi/U! VIOIIWChlk ldool. ~;llo·!IIIU!II'; IJUihl'lSf! O!)!JI'aVill~)ell Kunstmuseum Wt:lh.•thdl.ll.' ltlll.,hlii!JUI liiVI!I' potsnhmt Egyplisch Museum Schlossslra!>st: 70, ICql'llOVCI hul <;lnl . Amalllil hid Nnh t·!lt!lc ~ltmw kum;lvnoiWI"Jl'!" uil lgyple van :•ooo v Ch1 lol 1oo na Chr Anliekverzmneling en Schatkamer GncksH v"'""· cllu':oklsdm kunsl, ivoor. ~hld•~»h.,llllm zilv01schal, Mlllllllllt:po•lrellen 1111 lgyple, antie<JoJen 1111 aile tijden. ke gollth:n Kunstbibliolheek Jei.Jensll a sse 2 geslolen op zon · en luesldagon ·houwtH"cninuen, ornarncnlen. aliielms, l.ipperheidesche kosluumbibholheek 2 leeszalen. Slot Charlottenburg l.uiscnplalz. Ma. geslolen Hislonsche zalen. BrOcke Museum, Bussardsleig 9 v1a Clayallee/hoek Pucklerslrasso (bushalle bus 60), 01. geslolen. - o.a. werken van Schmidi-Rolllull, Pechslern. Nolde, Heckel, Kirchner Botanisch Museum Konigin-Ltuse-Sirasse 6 Ma geslolcn Brohan-verzameling Kunsl van de eeuwwtssehng en de lwinliger jaren Max-Eylh-Sirils~;H 27 Vr. --zo 11 .. 17 uur gcopend Georg-Kolbe Museum Sensburger Allee 25 Alteen woe , wn- en leesldagen geopend

Berlijns Museum lindenslrasse 14. ma ueslolen gesc;hiedems van de slad. kunslen culluurgeschiedenis. verzamehngen. Wnissbim-Siube. Bauhaus-Archie I 1 Berlin 19, Schlossslrasse 1 Archiul La en zn gesloten ·1 cnloonslellirutrm van hel .. Bauhau:, .. (1919 i933) di. geslolen Dulls Radiomuseum Mr:,,~;ndamm ma 9tJslutun Verkeersmuseum Kl!:islsll asso. ma gllslolen Poddig's Automobielmuseum Soptue-CharlollenslrassH 41 4~l dal)dijks van 10- 18 uur.

'''t:l

lnformatles: Verkehrsaml Berlin Europa-Center 1000 Berlin 30 Tel. (030) 21234-21 23 Telex: 0183356 vber d

62

De beroemste straat van West-Berlijn is de Kur:fUrstendamm, dit is een wi~kelstraat vergelijkbaar met bijv. de Champs-Elys~es in Parijs. Aan deze 'dam' is voor elk wat wils te vinden, van mode-zaak tot nachtclub, van klein kroegje tot groot restaurant.

63

Eten kun je in Berlijn op allerlei manieren: Argentijns, Boheerns, Chinees, Frans, Grieks, Indisch, Indonesisch, Itallaans, Japans, Spaans l'ortugees en Turks.

Cafe's, bars en nachtclubs zijn er in overvloed in Berlijn. Ilr geef geen lijstje, orndat ik van uit een boekje ni2t kan beoordelen welke zaak leuk is en welle niet. Dus ik zou zo zeggen ga zelf op onderzoek uit. Een kl2ine tip : verlaat de door de toeristen platgetreden paden, en ga eens daarheen waar de Berlijners heengaan.

64

Oost-Berlijn

musea: Altes Museum (ingang Lustgarten, wo-zo 9-18 uur, vr na 10 uur): Het tussen 1824-28 gebouwde oudste duitse museum geldt als K.F. !':chinkels meoe:.:terwerk. In 1830 als 1 koninklijk museum 1 geopend, bevat het tegenwoordig de schilderrijverzameling van de nationale galerij, het etsenkabinet en een verzameling tdkeni.ngen, aquarellen enoliestudie's. Bode-museum (ingang Monbijou-BrUcke, wo-zo 9-18 uur,vr vanaf 10 uur): het naar da lr.::Lmgrijkste Berlijnse museumvalanan Wilhelm von Bode genoe111de huis bevat het Egyptische museum,de daarmee verbonden papyrus-verzameling, de vroegchristelijke-byzantijnse verzameling uit het Middenlandse-Zeegebied, een beeldenverzameling, een schilderijengalerij, een archeologisch museum, en een muntenkabinet. National-Galerie (ingang Bodestrasse, wo-zo 9-18 uur, vr vanaf 10 uur): schilderijen en beelden uit de 19de en 20ste eeuw. Belangrijke verzameling, in het bijzonder voor de Berlijnse kunst. Pergamon-Museum (ingang Kupfergraben, dag 9-18 uur, vr vanaf 1o uur, rna en di zijn alleen de architectuurzalen van de antiek-verzameling geopend): het Pergamon-museum is het eerste architectuurmuseum van de wereld. Het bevat het oudaziatische museum, de antiekverzame ling (hieronder valt het beroemde Pergamon-altaar, dat al in de oudheid tot de wereldwonderen gerekend werd), het Islam-museum, een oostaziatische-verzame ling en het mus·'um voor volkenkunde. ~ottenmuseum (Platz der Akademie, FranztlsisCher Dom, tel. 2291760, ma-vr 10-17 uur): verzameling van verhalen van de grote Berlijnse gemeente van franse protestanten, die sinds 1685 bestaat en een belangrijke bijdrage tot de kulturele ontwikkeling van Berlijn leverde. Kunstwerkerunuseum (Ktlpernick, Schlossinsel, tel. 6572651, wo-za 9 17 uur, zo 10-18 uur): het in 1682 gebouwde barokslot met zijn mooie park aan het water bevat europese hand-kunstwerken uit 9eeuwen, zoals uitgelezen meubels, de gouden sieraden van keizerin Gisela uit de 11de eeuw, alsook zilveren tafelgerei uit het slot. Museum voor Duitse verhalen (Unter den Linden 2, 2eughaus, tel. 2000591 app.373/'374, rna-do 8-19 uur, za en zo 9-16 uur): het museum bevat verhalen uit de periode van 1789-1971.

65

Natuurhistorisch-museum (Invalidenstrasse 43, tP.l.:'H'J'f'.J10, di-zo 9.)0-17 uur): het bevat het ndnt!['alogiech-muoeum, he t geologisch-paleontolo~inch muneum en het zoiHogisch museum. Otto-Nugcl-llaus (Am MilrldGchen Ufer 16-18, T,(,l. ?'('J l•.rn/'l4, ma,do,zo 10-18 uur, di en wo 10-20 uur·): in twce gerest.aureerde huizen uit
')

--------------------------

66

E:nkeld handige adressen PTT: normale openingstijden: ma-vr 8-18 uur, za 8-12 uur. buiten deze tijden is geopend: Postkantoor 519, op vliegveld Tegel, hier kan men ook terecht voor het wisselen van geld. dag 6.30-22.30 uur. banken: Wisselkantoor in station Zoo, rna-za 8-21 uur, zon-en feestdagen 10-18 uur. Berliner Comrnerzbank in warenhuis Wertheim, Ku'danun 230, rna-vr· 10.30-18 uur, za 10.30-14 uur. Bank voor handel en industrie, Ku'damrn 26a, rna-vr 9-13 uur, di en do ook 15.30-18 uur, za 10-13 uur. In KaDeWe, Wittenbergplatz, Berlin 30, rna-vr 10-18.30 uur, za 10-14 uur. Berliner Tou~·ist Information (Verkehrsamt), 30., Europa-Center (ingang Budapester Str.), tel. 7823031, dag. 7.30-22.30 uur. Bundesbahnauskunft: Pavillon am Zoo, 12, Hardenbergstrasse 20, tel. 3121042, ma-vr 8.30-18.30 uur, za 8.30-13 uur. BVG-Auskunft: 30, Potsdamer Str. 188, tel. 2165488, zie ook het stukje over de U-Bahn. Politie: alarmnununer 110, poli tieburo,42, Tempelhofer Damm 3, tel. 699-1.

67

Notities

68

69

De stad Hamburg beet officieel 'Freie und Hansestadt Hamburg 1 • Als men nu een Hamburger vraagt wat het woordje '1md 1 in de naam betekent, dan zal hij je waarschijnli,jk het antwoord schuldig blijven. Dit is hem ook niet kwalijk te nemen, want het verhaal hierachter is erg ingewikkeld. Hamburg,al sinds de 15de eeuw als 'Kayserlich Freye Reichsstadt' bekend, heeft zich tot 1768 ambtelijk slechts als 'die Stadt Hamburg' aangeduid. Als in dit jaar Denemarken in het 'Gottorper Vertrag' Hamburg~ rijksvr~neid erkent,behoudt de stadsnaam de toevoeging 'Kayserlich Freye Reichsstadt'. In 1806, met de ondergang van het oude Duitse rijk, verloor Hamburg deze titel. Bremen en LUbeck stelden Hamburg voor om aan de stadsnaam de toevoeging 'Freie Hansestadt' te verbinden. De Hamburgers vonden dit wel iets, maar de franse bezetting gooide roet in h2t eten. Na de bevrijding in 1814 noemde de regering van Hamburg zich de 'Senat d.er Freien Hanse Stadt'. Omdat deze naam politieke konsequentiessamenwerking met Bremen en LUbeck -· met zich meebracl'l.t werd in 1818 de naam officieel veranderd in 'Freie Stadt Hamburg'. Dit gebeurde tegen de wil van de bevolking, er werd zelfs officieel geprotesteerd door vooraanstaande mensen uit de kerkelijke wereld. Het duurde dan ook een hele tijd eer het woord 1 Hanse- 1 ui t alle officHHe stukken en papieren was verdwenen. Na veel verhitte discussie's kw8.m men eind 1819 tot de huidige titel 'Freie und Hansestadt Hamburg'. Een officH!le motivatie voor deze naam is nooit gegeven. Maar de beweegredenen laten zich wel raden: men wil enerzijds de vrijheid en soevereiniteit van de stad benadrukken en anderzijds wil men aangeven dat het ook een hansestad is.

70 De stad 1 Hammaburg' ward in het jaar 810 door Karel de Grote gebouwd. De haven werd gesticht in 1189, tentijl in de 14de en 151e eeuvt de .handel opbloeioe en Hambllrg opkwam alB Hansestad. De haven bleef in de tijd daarna doorgroeien en in 1836 werd de eerste lijndienst van Hamburg naar New York geopend. In 1913 is Hamburg al een miljoenen-stad en heeft de op twee.na grootste haven van de wereld.

De 'Freie und Hansestadt Hamburg' is in zijn huidige vorm voor het grootste deel een schepping uit de tweede helft van de 19de en de eerste helft van de 20de eeuw. Architektonisch bereikte de ontwikkeling in de vernieuwing van het Noordduitse bakstenen huis het hoogte punt door Hamburg's directeur van openbare werlcen F. Schumacher en de architect F. H6ger.

11 Me" rn··o:•· d:m 1,6 r1U joen inwoners is Hamburg na l3erlljn de r;root;r:t,e st.ad van tJuJtnland. Van de 754 1on'- stadngebied zijn onl'ever.r 61 km wateryppervlak, 6n kr~ groen- en par·kopper~vlakte ·en ongeveer· ?00 km2 bouwlan·l. 2

N:\ New Ycn·k iD flcunbuq~ de stad met de mePste consulaten van de 'llereli (78 <'Onsulaten).

1~·-· .f~-Yl~ ~--·r L

·~·,· · · ,·j/ p--' ·' ..•

:

·... ~'

Ill

:./f. rJ! ~~.-:--

)t:lf.'

// L'

/.'

f-J;'

Hamburg b0~it de r;rooLnte Duitse 7.eehavfln, in 1980 werden onr;cveer .;3 .11llj. ton goedcren overgeslagen. In totaal dedcn b\jna 17.000 schepe11 met een gezameli,jk tonnar-:e van (.") milj. NrlT d? haven a::Jn. Met ongevee:: 9:'8.000 werknemers is de hansestad een van tle b<'l<merijlm te industriesteden van Dui tnland en van de EEG. Alo plaats voor buitenlandse handel ntaat Uamhurg aan cle lo 1> lu Dult olan
l. •f. !J .

~J ,.~

r:"'\._.,. ...• ,

~·~~

·~-"'H

;,....,.· ·.....,...-..... .. ,~..... ,-;;.

:41!~:~.·

••.•

~.........

...

}1(~ . ' . .. . .

~ ~~

d"•

. '~~;)0),~--,.".. ~ . . . ~ . · "

._... .,

4'41'4/A

.

•

.

~.~io

__,.

-~-.. •

~-~~,

.,.,.,w~- --<"·~ 'Ji._\ ·-~~ ~,~,.;... ~---~.. ' .~~J'.· ."'' .

\

.

72

Culinair is Hamburg al sinda lang een interna-tionaal M•3tropool -met vale honderden buitenlanrlse specialiteitenrestaurants en talrijke zaken met spcciale flarnburgse gerechten.

Hamburg is het centrwn voor tijcschriften, cag- en weekblad-n, voor televisie en radio. De dagbla
73

lle1; nach tlevrm hoort bij Hamburg net zoa1s Montmartre bij Parijs IIOort. De Hamburgse scene met; jazz, rock, p0p, kabaret en
is het op •le vismarkt achter de St .l'auli-Lan-

dung.1brU·::ken op z.ijn mooJs t. Steek uw neus eens in de wind, en procf ook nenc d~ echte aalsoep.

74

Jlaml.mr~ ls een stad met veel water, en he t is dus nie t vreemd dat veel toeristische attrakties ook iets met dat water te maken hebben. Er zijn tal van goede en leuke restaurants en cafeetjes langs de Elbe en de Alster. Ook zijn er vanzelfsprekend vele rondvaart mogelijkheden, is zal hier geen opsonuning van de diverse f.irma's geven, maar ik zal enkele bekende startplaatsen opnoemen. Hondvaarten op de Alster: aanlegplaats Junr,fernstieg; in de haven: vanaf St.Pauli-LandungsbrUcken; op de Elbe: vanaf St.Pauli-LandungsbrUcken.

Op uitgaansgebied zijn er ook in Hamburg mogelijkheden te over, hier volgt een kleine greep u.it het scala van mogelijkheden: bar's, cabarets, danslokalen, variete, weinstuben, contact-cafe's, frUhlokalen(open van± 16.00 tot ± 8.00 uur), kroegjes, bierdorpen en dlscotheken. Ook restaurants en andere eetgelegenheden zijn er in overvloed. Natuurlijk is er veel vis en veel terrasjes 1 langs het water. Hamburg is niet voor nieto een havenstud.

75

Toeristis~be

Tips

Hamburg

Hathaus: llet stmlhuis van Ilnlltburg is het zesdP. in de geschiedenis, htd. werd in 1079 ln c;ebr11.lk genomen. Ilet opvallende

geLo11w ln zanrlsteen ls een mengst>l van Duitse en I1.aliaause r·enairmonce; antleke, klassieke en :romantische vormen. Zijn funrlamcnt rust op AOOO heipalen. Zijn tor:-en is 112 m. h<.1og. Bij een rondleldlng verdlent bijzondere aandacht: de ruime hal op de begane grond, wiens gewelf door 16 machtige zandsteen bogen gedragen wordt. Rechts voert het prachtige trappenhuis omhoog naar de senaatsruimtes, de raadszaal en de zittingszaal van de senaat. Op·de bovenverdieping bevinden zich verder nog de burgermeesterszaal met 1mstes van vooraanstaande burgers en de l;orenzaal. -rondleidinr,en: ma-vr 10-15 uur, za-zo 10-13 uur, elk halfuur. D\j of.fici!He gebeurtenissen zljn er geen rondlrddlngen. aandelenbeurs: ma-vr 11.30-13.30 uur rondleid.ingen met film 11.15 uur ( tevoren aanmelden, tel. 36744-1)

76

Kunsthalle: Glockengiesserwall 1, tel. 24825-1, di-zo 10-17 uur, wo 10-19 uur, rondleidlng zo. 11 uur; schilderljen van de gotlek tot heden, plastieken uit de 19de en 20ste eeuw, munten en medaillons en gr·afieken. museum voor kunst en nijverheid: Steintorplatz 1, tel. 24825-2630, di-zo 10-17 uur, wo 10-19 uur; europese kunst uit de michea Landesmusewn: Musewnstr. 23, tel. ·;807-483; scheepYaart en visserij, Yolkel'enkunde, kunst- en kultuurgesehledenis van het Noordduihw kustgebied, speelgoedverzruneling. ~mgens

brandsehadB maae voor eflll gedeelte geopend.

di-zo 10-11. uur, wo 10-19 uur. ~tarium: wtertol'en in het stadspark, tel. 516621, zo-vr 10-15.~0 uur, rondleidingen zo 16 en 18 uur. Krameram .. tswoningen: l:rayenkamp 10 (bij do St. M.idlanlskfll·k), tel. 3110?.624, •Ji-zo 10-17 uur; weduw.mwoningen van het Krrunerar.~t, met inrichting.

77 [1.-, l·~~-rru::r;\llr•/IICJ•nhltt'G 1 (: mm·eum voor oudheidkuntle: i"lureumi'Jnl.z ;:, l;nl. 77170-691, di-7.0 10-17 uur·. f'Linen•loc;.im;h

ntlW(!\Hn:

Grinolelallee !fR, tel. 4123:>051,

~1o

1'>-1') uur, icd<'l'C 1:Jb> ~;ondag v/d mml 10-13 uur; Our;euntde: Bergertorfe::' Schloso,

tel. 725?2~09, ~i, rto, zo 10-17 uur; bewi,jzen Ynn de st.ed 2li,jke en bovwkund ie;e kul tuur. Vier.Whder Frci Uclt1.muncum Hleck-Haus: Curnlacker Deich 284, 1.~1. 72312 ;, di-vr 8-17 uur; Jnr;e•·icht hoe::·enhuio ult de 1f'de eemo~, 1dnrtmoJen. Museum Hade: Na l.urp;:u·k Obera.lutPr, door de WeP.k tel.

475435, zu,z0n- en fecstrig. tel. 6071110, za,zo 10-18 uur; kunot en folklare uit de hele wereld. Automusetun llillers: Kurt-Schumacher-Allee 42, tel. 246')77, dagl. 10-18 uur; -1-0 auto's (bouwjaren 1895-195-1-) en 20 motorfietsen (bouwjaren 1925-1954). Posl;mucellnl: Stephansplatz 1, tel. 35724 11, rl±-vr 10-14 uur, do 10-18 uur; llamburese post;gescldedenis. Staatkundig lat•tlcdtapsmuseum: Kielerstr. 171 III, tel. 5-1-992()0, m<J-vr 8-16 uur, di 8-20 uur, za 10-·15 1mr; fo·totcntoonntelllne;, rlie 'llaandelljks wiflnelt. parkcn: Wall.dngparl!/Planl.en en bloemen; 7-23 uur Stadtpark (wondpark,planetarlum); Altonaer Volkspe.rk Jenischp:u·k Neuer Dotaniseher Garten (9 uur tot 1 uur voor zonsondeo:gang) Baurn park

78

llandige adressen Hamburg: PTT: postkantoor Hauptbahnhof (uitgang Kirchenallee) doorlopend geopend. postkantoor op het vliegveld, tel. 591011 ma-za 7-21 uur, zo 9-20 uur. paJJStkantoor 1, MUnzstrasoe 1, tel. 24851 ma-vr 8-20 uur, za 8-12 uur. Geld

wiss~len:

in alle banken en is sommige grote hotels. DVKB-filiaal in het Hauptbahnhof, tel. 326245, dagelijks 7.30-22 uur. Deutsche Dank op het vliegveld l<'uhlshUttel, tel. 598883, dagelijks 7-23 uur.

Tourist Information: Dieberhaus run llauptbahnhof/ Hachmannplatz, tel.(040) 241234, n1a-vr 7.30-18 uur, za 7.30-13 uur. Openbaar vervoer: s- en U-bahn, bus en tram: tel. 32104 - 2725/26 Alsterscheepvaart: tel. 32104 - 232') havenrondvaarten, Deneden-Elhe scheepvaart: tel. 3196 - 281.

79

Openbaar vervoer

Het Hamburgse openbare vervoer (Hamburger Verkehrsverbund; HVV) brengt je overal, met treinen, bussen en boten. Net-dagkaart: is de gehele dag ( van 's morgens vroeg tot 's avonds erg laat) geldig op het het hele net van de HVV. De prijs bedraagt 8,- DM. Voorverkoop niet mogelijk. Stads-dagkaart: geldt in tegenstelling tot de net-dagkaart aileen in tariefgebied 2 en pas vanaf 9 uur. De prijs bedraagt 5,- DM. Voorverkoop niet mogelijk. Touristenkaart: zelfde als stads-dagkaart, aileen is hij in de voorverkoop te verkrijgen bij het Tourist-Infvrmation. De prijs bedraagt 5,80 DM.

·'·

~ ...•.

-~C!2h-

----------------------------~7

80

Open baar

HYV

\Je_rvoe..r

81

Notities : (

•

I

no!-tiS

H·o '-"~ );0 £-vrv.. c{
kf

m ber v-~ hv1

630 -

:

IS~!~~

;s;

&''p ~ ? (] D /"iJ?j'Cj' o ~

t

17 ~ c: ~-eM er-

1-f o

p

St. ~"'ee 1-·~ 6- r~ ~ 2o6o

[email protected],~~

~~ o '-i o - c ~ ~

0

IS

l

o

82

SOS-pagina AMBASSADE: West-Duitsland: Nederlandse ambassade Str~sschsweg 10 5300-Bonn 1 Oost-Duitsland: Nederlandse ambassade Otto Grotewohlstrasse 5n 108 Berlijn

TELEFONEREN: vanuit West-Duitsland naar Nederland: toegangsnummer: 0031 na dit nummer direct doorkiezen, netnummer zonder 0 + abonnee-nummer. bv. 003140473223 (dit is mogelijk vanuit elke plaats)

vanuit Oost-Duitsland n.aar Nederland: toegangsnummer: 063"1 ook hier direct doorkiezen, netnununer zonder 0 + abonnee-nummer. bv. 063140473223 (dit kan alleen vanuit grote plaCJ.tsen)

gr:

In welke moeilijkheden je ook geraalct, teken geen enkel papier waarvan je de inhoud niet exact kent!