JAARVERSLAG 2013 WAT SURFMARKET REALISEERDE IN 2013

JAARVERSLAG 2013 WAT SURFMARKET REALISEERDE IN 2013

INHOUDSOPGAVE WAT SURFMARKET REALISEERDE IN 2013 1 Voorwoord

3

2 Cloudservicebroker, vraaggeïnspireerd werken en educatieve e-books 2.1 Invullen rol cloudservicebroker 2.2 Aanbrengen nieuwe dynamiek tussen vraag en aanbod 2.3 Uitbreiden assortiment met educatieve e-books

5 6 9 9

3 ICT-marktplaats in bedrijf 3.1 Expertise aanbesteden vergroten 3.2 Nieuwe clouddiensten vanuit Vendor Management Team 3.3 Klantgerichte dienstverlening verder ontwikkelen 3.4 Optimaal inzetten online services 3.5 Samenwerking SURF, nationale en internationale partners versterken 3.6 Software, clouddiensten en hardware 3.7 Content

12 13 13 15 15 16 18 19

4 Personeel en organisatie 4.1 Organisatiestructuur 4.2 Bezetting 4.3 Professionalisering, Het Nieuwe Samenwerken en duurzaamheid

20 20 21 21

5 Financiën 5.1 Toelichting op de jaarcijfers 5.2 Balans per 31 december 2013 5.3 Winst- en verliesrekening over 2013

23 23 24 25

SURFmarket Jaarverslag 2013 – SURFmarket bv – Utrecht – mei 2014 Uitgave: SURFmarket bv – Kenmerk: 2014842

1

VOORWOORD

In de SURF-organisatie, waar SURFmarket deel van uitmaakt, werken Nederlandse universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen nationaal en internationaal samen aan innovatieve ICT-voorzieningen voor het hoger onderwijs en onderzoek. > Als ICT-marktplaats zorgt SURFmarket voor interactie tussen vraag en aanbod, tussen hoger onderwijsinstellingen aan de ene kant en ICT-leveranciers en uitgevers aan de andere kant. Namens de bij SURF aangesloten instellingen fungeren wij als inkoop- en dus ook als aanbestedings organisatie. SURFmarket brengt aantrekkelijke overeenkomsten voor het gebruik van ICT-producten en -diensten tot stand en faciliteert vervolgens het gebruik, de financiële afhandeling en de toegang tot deze software, clouddiensten en content. SURFmarket speelt op het snel groeiende aanbod aan clouddiensten in met voor het hoger onderwijs passende oplossingen. SURF kent naast SURFmarket nog drie andere werkmaatschappijen: SURFnet, SURFsara en SURFshare, die ieder hun eigen aandachtsgebieden hebben.

3

SURFMARKET Jaarverslag 2013

In 2013 zette SURFmarket de eerste stappen op de

Dit jaarverslag beschrijft de belangrijkste resultaten en

weg richting de rol van cloudservicebroker. Zo is

activiteiten van SURFmarket in 2013. De resultaten van

afgelopen jaar onderzocht wat deze nieuwe rol van

de drie hoofddoelstellingen worden beschreven in

SURFmarket als cloudservicebroker nu precies betekent

hoofdstuk 2 ‘Cloudservicebroker, vraaggeïnspireerd werken

en is gewerkt aan de invulling ervan. Dat leidde onder

en educatieve e-books’. Hoofdstuk 3 ‘ICT-marktplaats in

meer tot realiseren van technische oplossingen voor

bedrijf’ bevat de belangrijkste resultaten binnen de primaire

clouddistributie en de start van de inrichting van pilot-

activiteiten. In hoofdstuk 4 zijn de ontwikkelingen op het

omgeving cloud.surfspot.nl. Afgelopen jaar stond ook

gebied van personeel en organisatie beschreven. Het laatste

in het teken van educatieve e-books, waarbij de pilot-

hoofdstuk bevat een presentatie van de jaarcijfers.

omgeving books.surfspot.nl werd neergezet voor de levering van deze digitale boeken. Een derde belangrijk resultaat van het afgelopen jaar vormde het inrichten van ‘vraaggeïnspireerd werken’ waarmee er een nau-

HERIJKING NAAR SURF 2.0

were samenwerking met instellingen is gerealiseerd

Door het wegvallen van projectsubsidies voor taken

bij de totstandkoming van nieuwe software en cloud-

en programma’s bij de SURF-holding en de verande-

overeenkomsten.

rende behoeften aan innovatie van de bij SURF aangesloten instellingen, werd bij de SURF-holding

Er is nog veel meer gedaan: de hernieuwde samenwerking

begin september 2013 een reorganisatietraject gestart.

met inkopers en ICT-managers leidde tot het vaststellen

De SURF-holding gaat in de loop van 2014 converteren

van een aangepast en helderder dienstenportfolio voor

van een projectorganisatie naar een regie-organisatie,

2014; de intensieve samenwerking met SURFnet op het

met veel minder mensen en vanuit andere expertises

gebied van cloud computing wierp zijn vruchten af en

en functies. Vanuit het nieuwe Meerjarenplan (2015-

resulteerde onder meer in een groot aantal nieuw

2018) worden inhoud, taakverdeling en governance

beschikbare clouddiensten; het aanbod op het gebied

vorm gegeven en zal ook worden vastgesteld

van software en content werd vernieuwd en uitgebreid;

hoe taken worden (her)verdeeld binnen SURF.

de dienstverlening werd verder verbeterd en de samen

Het management van alle SURF-onderdelen, dus

werking binnen SURF werd steeds intensiever. In dat

ook SURFmarket, werd vanaf oktober intensief

kader werd ook besloten dat alle in Utrecht gevestigde

betrokken bij deze planvorming.

SURF-onderdelen per 2015 naar een gezamenlijke locatie zullen verhuizen.

4


2 1

CLOUDSERVICEBROKER, VRAAGGEÏNSPIREERD WERKEN EN EDUCATIEVE E-BOOKS

5


Het jaar 2013 stond in het teken van de start van de transitie van SURFmarket naar cloudservicebroker1: een organisatie die instellingen en gebruikers faciliteert bij het afnemen en gebruiken van clouddiensten. De hoofddoelstellingen van SURFmarket ten aanzien van haar dienstverlening waren in 2013: • invullen van de rol van cloudservicebroker; • aanbrengen van nieuwe dynamiek tussen vraag en aanbod; • uitbreiden van het assortiment met educatieve e-books. >

1 [Gartner]: A cloud service broker plays an intermediary role in cloud computing. Cloud service brokers make it easier for organizations to consume and maintain cloud services, particularly when they span multiple providers.

2.1 Invullen rol cloudservicebroker

3 De modelovereenkomst voor de contractering van clouddiensten is aangepast op basis van het

De komende jaren werkt SURFmarket aan het invullen

HO normenkader waarmee zaken als privacy,

van de rol van cloudservicebroker. In een meerjarig

vertrouwelijkheid, eigendom en beschikbaarheid

transitieproces werken wij tot aan 2016 aan de volgende

van data in de cloud goed kunnen worden geregeld.

wijzigingen en vernieuwingen in onze dienstverlening: •• voortdurend aanpassen van bemiddelingsen raamovereenkomsten aan wijzigende nationale en internationale wet- en regelgeving; •• actief beheren en aanpassen van bemiddelingsen raamovereenkomsten en gebruiksvoorwaarden, onder andere op het gebied van privacy; •• in gebruik nemen van een clouddistributiekanaal als centrale voorziening en als onderdeel van

2.1.1 Business model en business architectuur opgesteld Onder leiding van adviesbureau KPMG is SURFmarket begin 2013 aan het werk gegaan om de rol van cloudservicebroker concreet te maken en de consequenties daarvan in kaart te brengen. Er is een business model opgesteld met aandacht voor onder meer waardeproposities, klantsegmenten, concepten voor het onderhouden van relaties met klanten, distributiekanalen en inkomstenbronnen. De hierbij benodigde processen

instellingsportalen voor het leveren van clouddiensten

zijn eveneens uitgewerkt en beschreven in een zogenaamde

op ‘any device, any place and any time’ en

business architectuur.

‘powered by SURFspot.nl’; •• samen met SURFnet aanbieden van een betrouwbare en ‘seamless’ werkende infrastructuur;

Twee waardeproposities die SURFmarket het hoger

•• bieden van functionaliteiten die instellingen kunnen benutten op het gebied van meten en doorberekenen van

in ieder geval zal leveren, zijn:

gebruik van clouddiensten via het clouddistributiekanaal; •• bedienen van ‘virtuele organisaties’ die ontstaan door •• nationale en internationale samenwerkingsverbanden tussen instellingsoverstijgende teams.

onderwijs en onderzoek in haar rol als cloudservicebroker •• een gepersonaliseerd, betrouwbaar en onderscheidend aanbod aan clouddiensten tegen en voor de doelgroep de best mogelijke en meest concurrerende prijs; •• het verzamelen, bewerken en toegankelijk maken van data gerelateerd aan het afnemen en gebruiken van clouddiensten om de dienstverlening nog meer toe

In 2013 heeft SURFmarket op dit gebied het volgende

te spitsen op de behoeften van instellingen en hun

bereikt:

eindgebruikers (data intelligence en data brokerage).

1 Nieuw ‘business model’ en bijbehorende ‘business architectuur’ is opgesteld; 2 Techniek voor clouddistributie in samenwerking met SURFnet is verder ontwikkeld en ontwikkelen van cloud.surfspot.nl is opgestart; 6


Naar de nieuwe rol van cloudservicebroker “Het gebruik van clouddiensten is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Uiteraard kijken ook de instellingen naar de toegevoegde waarde van clouddiensten voor hun gebruikers in onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. Om bij clouddiensten voor instellingen en gebruikers van toegevoegde waarde te zijn, dient SURFmarket zichzelf te vernieuwen tot een cloudservicebroker. Wat die transitie voor ons betekent, hebben we het afgelopen jaar samen met KPMG in kaart gebracht. Door het jaar heen hebben we intern en met SURFnet diverse workshops georganiseerd om de rol van cloudservicebroker verder uit te werken en de benodigde processen te beschrijven en af te stemmen. Een van de eerste dingen die we daarna hebben opgepakt is het inrichten van een ‘cloudstore’ met een gepersonaliseerd aanbod van clouddiensten voor eindgebruikers. De toegang tot die cloudstore is veilig en gemakkelijk geregeld via SURFconext. Ook voor online studieboeken is in 2013 zo’n webwinkel opgezet en in een pilot beproefd. Duidelijk is dat deze transitie meerdere jaren zal beslaan, met vooralsnog een focus op de periode 2013 – 2016. De stappen die we daarbij zetten, zullen in interactie met de instellingen worden bepaald.”

Jan Bakker Managing Director SURFmarket

7


In het nieuwe businessmodel worden drie klantsegmenten

Op basis van de ervaringen die in 2013 zijn opgedaan met

onderscheiden:

het ontwikkelen van een pilot-webwinkel voor educatieve

•• consumerende klanten, die voor zichzelf clouddiensten inkopen en gebruiken;

e-books op basis van ‘off the shelf-technologie’ (zie hierna,

•• regievoerende klanten, die voor zichzelf clouddiensten inkopen, deze gebruiken en deze voorschrijven aan een

clouddiensten – cloud.surfspot.nl – ook op deze manier te

grotere populatie; •• faciliterende klanten, die vooral clouddiensten inkopen voor een populatie, zoals een individu, faculteit of een

in paragraaf 2.3), is besloten het distributiekanaal voor online realiseren. De ontwikkeling hiervan is in het laatste kwartaal van 2013 opgestart en de eerste versie wordt begin 2014 opgeleverd.

gehele instelling. Onder deze klanten vallen ook partners

2.1.3 Aanpassing modelovereenkomst op basis van

van SURFmarket die andere educatieve doelgroepen

HO Normenkader

bedienen.

Instellingen die clouddiensten gaan gebruiken stellen hoge eisen aan privacy, vertrouwelijkheid, eigendom en

Als cloudservicebroker zal SURFmarket gebruik maken

beschikbaarheid van data in de cloud. Daarom zijn eind 2012

van twee distributiekanalen: één voor regievoerende en

op initiatief van de SURF-taskforce Cloud onder de naam

faciliterende klanten (SURFmarket.nl), en één voor

‘Juridisch Normenkader Cloud Services HO’ best practice

consumerende klanten. De laatste kent twee varianten:

clausules opgesteld voor overeenkomsten en Service Level

het label SURFspot.nl en een ‘branded’ kanaal in de huisstijl

Agreements (SLA’s). Onder het motto ‘comply or explain’

van de instelling (‘powered by SURFspot.nl’). In dat geval is

is op basis daarvan in 2013 bij de contractvorming met leve-

SURFspot.nl onderdeel van een instellingsportaal.

ranciers van clouddiensten en content een nieuwe model overeenkomst toegepast, waarin de meest recente inzichten

2.1.2 Ontwikkeling techniek en functionaliteit ten

op dit gebied zijn verwerkt. Instellingen die zelf afspraken

behoeve van clouddistributie

maken met cloudleveranciers kunnen aan de hand van de

Met SURFnet was al in 2012 begonnen met de ontwikkeling

best practice clausules eveneens een veilig gebruik van

van een clouddistributiekanaal. Dit project is begin 2013

clouddiensten waarborgen. Alle cloudleveranciers waarmee

afgerond en resulteerde in een ‘showroom’ die liet zien wat

SURFmarket in 2013 een bemiddelingsovereenkomst is

de mogelijkheden zijn van de technische koppeling tussen

aangegaan voldoen aan deze clausules.

het licentiesysteem van SURFmarket, SURFspot.nl en de samenwerkingsinfrastructuur SURFconext. De uitkomst van

In de modelovereenkomst is differentiatie aangebracht naar

dit project was een belangrijke basis voor de toekomstige

vier niveaus van privacygevoeligheid van de persoonsgege-

distributiefunctie.

vens die in de cloud worden opgeslagen. Deze dataclassificatie zal in 2014 in de bemiddelingsen raamovereenkomsten van SURFmarket worden verwerkt.

8


2.2 Aanbrengen nieuwe dynamiek tussen vraag en aanbod

De (gezamenlijke) ICT-behoefte van instellingen en gebruikers is scherper in beeld gebracht door een

De ICT-markt is een snel veranderende omgeving. Ook de

klanttevredenheidsonderzoek. Daarnaast hebben we

behoeften van hogescholen en universiteiten blijven voort

twee bijeenkomsten georganiseerd, waar instellingen

durend veranderen. Het is de taak van SURFmarket om vraag

werden geïnformeerd over producten en diensten van

en aanbod in deze beweeglijke markt goed op elkaar te laten

ICT-leveranciers en waarmee interactie tussen vraag

aansluiten en instellingen en gebruikers de best mogelijke

en aanbod werd gefaciliteerd.

keuzes te laten maken bij het gebruik van ICT in een omgeving waarin het aanbod steeds breder en omvangrijker wordt. 2.3 Uitbreiden assortiment met educatieve e-books De laatste jaren is het aanbod van software en ook cloud diensten steeds meer op initiatief van de ICT-leveranciers

Naar aanleiding van de wens van de Samenwerkende

tot stand gekomen en steeds minder op initiatief van de

Hogeschoolbibliotheken (SHB) om meer aanbod te

instellingen. Om het risico te voorkomen dat er producten

krijgen dat gericht is op specifieke gebruikers in het

en diensten worden aangeboden waar geen behoefte aan

hbo, is een stap gezet door educatieve e-books te

blijkt te bestaan en om de betrokkenheid van de doelgroep

gaan leveren.

zelf te vergroten, is in 2013 besloten een kanteling te maken van ‘aanbod gestuurd’ naar ‘vraaggeïnspireerd’ werken. De

In augustus werd in samenwerking met de Groep

interactie met instellingen staat hierbij weer meer centraal.

Educatieve Uitgevers en Centraal Boekhuis de pilotwebwinkel books.surfspot.nl geopend. Deze is via

Een van de wijzigingen die zijn doorgevoerd om meer

SURFconext toegankelijk voor studenten en docenten

vraaggeïnspireerd te kunnen werken, is dat bij contract

van de in de pilot deelnemende hbo-instellingen.

besprekingen voortaan vertegenwoordigers betrokken

De webwinkel werd in 2013 gevuld met de titels van

worden van het netwerk van directeuren van universitaire

de boekenlijsten van vier instellingen. Gebruikers

rekencentra (CvDUR), de ICT-managers van hbo-instellingen

kunnen de aangeschafte boeken exporteren naar

(COMIT) en van de UMC’s (AcZie). Deze gremia wijzen

hun persoonlijke plank op het leerboekenplatform

uit hun midden een zogenaamde linking pin aan die de

Bookshelf.

contractbesprekingen ondersteunt, om te beginnen bij de belangrijke(re) bemiddelingsen raamovereenkomsten.

Tijdens deze pilot bleek dat studenten een digitaal

Het is de bedoeling deze ondersteuning bij gebleken

studieboek pas aanschaffen als de prijs aanmerkelijk

succes (in 2015) gefaseerd uit te breiden naar andere

lager ligt dan de prijs voor de papieren versie en

overeenkomsten.

dat voor docenten en instellingen de integratie van een gebruiksplatform in de eigen elektronische leer-

9


omgeving een belangrijke voorwaarde is, alsmede duide lijkheid over de consequenties voor de onderwijspraktijk. Daarmee zijn de belangrijkste randvoorwaarden voor grootschalige adoptie van digitale studieboeken in het hbo duidelijk geworden. Naast deze pilot is op verzoek van de Erasmus School of Law en op basis van hetzelfde webwinkelplatform een zogenaamde white label-omgeving ingericht met de lookand-feel van de digitale leeromgeving van deze opleiding, LawWeb. SURFmarket verzorgt daarbij het assortiments beheer, de financiële afhandeling van de bestellingen en de rapportages. Studenten konden in september voor het eerst zowel digitale als papieren studieboeken via deze webwinkel bestellen. Mede op basis van de bevindingen zullen in 2014 de succesen faalfactoren van een webwinkel voor studieboeken worden onderzocht en uitgewerkt in een voor de instellingen aantrekkelijk concept. Duidelijk is wel dat er sprake moet zijn van een concrete, expliciete vraag vanuit de instellingen, wil SURFmarket met succes de dienstverlening op het gebied van digitale studieboeken van de grond krijgen. De ervaringen die in 2013 zijn opgedaan met het LawWeb-project van de Erasmus Universiteit maken het aannemelijk dat de focus wordt verlegd naar de inrichting van white label-omgevingen waarin (pakketten van) studieboeken worden aangeboden die in nauw overleg met de instellingen zijn samengesteld.

10


Naar de nieuwe rol van cloudservicebroker “Doordat SURFmarket namens de instellingen voor hoger onderwijs en onderzoek onderhandelt met ICT-leveranciers, profiteren ook de UvA en de HvA van het voordeel dat SURFmarket voor ons binnenhaalt. Daarom kijken we altijd of bepaalde software in het portfolio van SURFmarket zit, wanneer we van gebruikers de vraag krijgen deze aan te schaffen. Nu SURFmarket steeds meer de slag maakt naar vraag georiënteerd werken, kunnen we meer invloed uitoefenen op de licenties en contracten die namens ons worden afgesloten. Maar vraaggeoriënteerd werken is een medaille met twee kanten: daar hoort ook bij dat wij als directeuren ICT leren samen de juiste vragen aan SURFmarket te stellen. In 2013 hebben we daarom vanuit de CvDUR (het netwerk van directeuren van de universitaire rekencentra) voor de tien grootste contracten een vertegenwoordiger aangewezen, die voor SURFmarket als aanspreekpunt fungeert. Ik heb het SAP-contract onder mijn hoede genomen en bundel namens de instellingen de vragen en wensen ten aanzien van dit contract. Vervolgens zullen we ons natuurlijk aan het nieuw afgesloten contract moeten conformeren. Misschien zal ik in de toekomst intern beter moeten uitleggen waarom de UvA zich aan bepaalde voorwaarden heeft verbonden of waarom niet al onze wensen zijn gehonoreerd, maar dat hoort er ook bij.”

Bert Voorbaak Directeur ICT Dienstverlening Universiteit van Amsterdam en Hogeschool van Amsterdam

11


3

ICT-MARKTPLAATS IN BEDRIJF

12


Naast het realiseren van de hoofddoelstellingen heeft SURFmarket binnen haar reguliere acquisitie-, beheeren distributieactiviteiten het afgelopen jaar het volgende uitgevoerd en gerealiseerd: >

3.1 Expertise aanbesteden vergroten

Een belangrijke wijziging is verder dat SURFmarket met ingang van 2014 de verantwoordelijkheid neemt voor de

Sinds 2010 faciliteert SURFmarket aanbestedingen voor

rechtmatigheid van de door de instellingen af te nemen

hoger onderwijsinstellingen. Dit houdt in dat SURFmarket

diensten. Tot 1 januari 2014 trad SURFmarket uitsluitend

voor haar kernpakket namens de bij SURF aangesloten

op als bemiddelaar, waardoor deze verantwoordelijkheid

instellingen als inkoop- en dus als aanbestedingsorganisatie

bij de individuele instellingen lag.

fungeert. In die rol ondersteunt en begeleidt SURFmarket instellingen bij het aanbestedingsproces. De samenstelling

Om ervaring op te doen met een nieuwe vorm van aan

van het jaarlijks vast te stellen kernpakket was in 2013 het-

besteden, Best Value Procurement, is in 2013 meegelopen

zelfde als in 2012.

met een aanbesteding door de Hogeschool Utrecht.

Om de samenwerking met de inkoopplatforms UPI (Universitair Platform Inkoop) en HIP (Hogescholen Inkoop

3.2 Nieuwe clouddiensten vanuit Vendor Management Team

Platform) te intensiveren en meer expertise in huis te halen, is in 2013 een Senior Purchaser aangetrokken. Die vervulde

Door de nauwe samenwerking met SURFnet in het ge-

een belangrijke rol bij de totstandkoming van een aangepast

zamenlijke Vendor Management Team konden eind 2013

en meer helder dienstenportfolio voor 2014 (zoals opge

ruim 40 clouddiensten van commerciële aanbieders wor-

nomen in het SURFmarket Jaarplan 2014). Met de in de

den aangeboden via SURFconext. Door de koppeling aan

Klankbordgroep Aanbesteden vertegenwoordigde stake

SURFconext kunnen gebruikers bij de instellingen veilig

holders – het netwerk van directeuren van universitaire

met hun instellingsaccount op deze diensten inloggen.

rekencentra (CvDUR), de IT-managers van hbo-instellingen

SURFmarket verzorgde de hiervoor benodigde aansluitings-

(COMIT) en de inkoopverantwoordelijken van de univer

overeenkomsten, SURFnet de koppeling. Dat gebeurde ook

siteiten en de hogescholen (UPI en HIP) – is in 2013 intensief

voor enkele clouddiensten waarvoor een instelling een eigen

gesproken over hernieuwde samenwerking en de consequen-

licentieovereenkomst heeft afgesloten met een leverancier.

ties van de nieuwe aanbestedingswet. Dat vond zijn weerslag

13


in een nieuw dienstenportfolio per 2014, waarin onderscheid

Nieuwe clouddiensten die SURFmarket aanbiedt zijn onder

wordt gemaakt tussen een (aanzienlijk kleiner) kernpakket

meer het videoplatform Kaltura (in samenwerking met de

en een optioneel pakket. Het eerste heeft betrekking op

special interest Group Webstroom), het webcastsysteem

de verplicht via inbesteden voor instellingen vastgestelde

Mediasite en de personal storagedienst Box. Omdat de

dienstverlening, zoals het afsluiten van raamovereenkomsten

adoptie bij de instellingen achterbleef op het aanbod aan

in geval van consortiumlicenties. Het tweede betreft faculta-

clouddiensten, heeft het Vendor Management Team ICT-

tieve aanvullende opdrachten voor activiteiten die worden

directeuren bezocht en vendordagengeorganiseerd waar

uitgevoerd ten behoeve van (groepen van) instellingen.

leveranciers zich aan de doelgroep konden presenteren.

Samenwerking met inkopers van de instellingen “Als senior inkoper ben ik verantwoordelijk voor de samenwerking met de inkopers van de bij SURF aangesloten instellingen. Afgelopen jaar heb ik vooral gekeken naar de Europese regelgeving op het gebied van aanbesteden en de naleving daarvan door SURFmarket. De verantwoordelijkheid voor de rechtmatigheid van aanbestedingstrajecten bleek onvoldoende duidelijk. De aanpassing waarmee we tegemoet konden komen aan de bezwaren van de inkopers werd goed ontvangen. Daarnaast is de impact onderzocht van de nieuwe aanbestedingsregelgeving en hebben we een nieuw dienstenportfolio vastgesteld. Namens de instellingen begeleid ik ook aanbestedingstrajecten. Zo is er in 2013 een aanbesteding geweest op het gebied van servers, waaraan zes instellingen meededen. Naast het financiële voordeel van de samenwerking heeft deze ook meerwaarde door de onderlinge kennisuitwisseling over het contractverloop en de dienstverlening van de leverancier. Voordat ik bij SURFmarket ging werken, was ik onder meer hoofd inkoop bij de Universiteit van Amsterdam en de Hogeschool van Amsterdam. Als lid van het Hogescholen Inkoop Platform (HIP), het netwerk van inkopers, kende ik SURFmarket uit hoofde van mijn functie en omdat we op hun kantoor in Utrecht vergaderden. Het werkveld ICT vind ik heel interessant, omdat er steeds meer gebruik van wordt gemaakt in onderwijs en onderzoek.”

Annette Tielbeke Senior Purchaser SURFmarket

14


Het Vendor Management Team werd eind 2013 opgeheven.

Vanuit dit onderzoek is SURFmarket gericht aan de slag

Dit team was opgericht voor een projectperiode van twee

gegaan om dienstverlening verder te optimaliseren, onder

jaar met als doel het proces te stroomlijnen van het aansluiten

andere door meer vraaggeïnspireerd te gaan werken. Zo is

van nieuwe clouddiensten aan SURFconext en het aanbieden

de zoekfunctie van SURFmarket.nl inmiddels op enkele

ervan aan de instellingen. Deze taken zijn per 2014 onderge-

onderdelen aangepast en zal nog verder worden verbeterd.

bracht in de exploitatie-activiteiten van beide organisaties.

Andere verbeteringen aan SURFmarket.nl komen in 2014 op de agenda.

Naast clouddiensten wordt ook digitale content van uitgevers toegankelijk gemaakt via SURFconext. Eind 2013 waren in

In samenwerking met de Klankbordgroep Aanbesteden is

totaal 13 (2012: 9) uitgevers met hun content contractueel en

een communicatiematrix opgesteld om de intensieve com

technisch gekoppeld aan SURFconext. Nieuw waren onder

municatie met de inkopers van de instellingen tijdens een

meer Filosofiebank en Schrijfwijzeracademie (beide van

onderhandelingstraject met een leverancier beter te stroom

Boom Uitgeverij Amsterdam).

lijnen. De matrix maakt duidelijk welke personen bij de instellingen waarover wanneer geïnformeerd moeten worden. In overleg met de instellingen zijn ook de andere communi

3.3 Klantgerichte dienstverlening verder ontwikkelen

catie- en informatiestromen het afgelopen jaar verbeterd.

Om meer focus aan te kunnen brengen op de kwaliteit van de

Een andere belangrijke stap was het verder intensiveren van

communicatie, informatieverstrekking en serviceverlening aan

de samenwerking met de Account Adviseurs van SURFnet;

de instellingen, is in 2013 Team Customer Management in het

zij vertegenwoordigen nu ook SURFmarket bij de instellingen

leven geroepen dat zich hier volledig op kon gaan richten.

waardoor we instellingen beter van dienst kunnen zijn.

Een van de stappen die hierbij in gang zijn gezet is een selectietraject voor een zogenaamd ticketsysteem om vragen van afnemers beter en efficiënter te kunnen verwerken. Dit zal in

3.4 Optimaal inzetten online services

2014 zijn vruchten gaan afwerpen. SURFmarket.nl en SURFspot.nl zijn de twee kanalen waar Begin 2013 is een klanttevredenheidsonderzoek uitgevoerd.

instellingen en eindgebruikers ‘zaken doen’ met SURFmarket.

Dat richtte zich onder andere op de kwaliteit van het (licen-

Het optimaal exploiteren en doorontwikkelen van de dienst-

tie)aanbod, SURFmarket.nl en communicatie en service van

verlening via deze kanalen is een van de belangrijkste bezig-

SURFmarket. Klanten bleken het meest tevreden over ons

heden van SURFmarket.

assortiment en onze (e-mail)nieuwsbrief. Verbeterpunten die

15


uit het onderzoek naar voren kwamen, zijn onder meer de

Het afgelopen jaar is veel tijd uitgegaan naar het op orde

gebruiksvriendelijkheid en de zoekfunctie van SURFmarket.nl.

krijgen van de beheer-organisatie van het technisch en

functioneel beheer. Enerzijds met het uitbreiden van de

Microsoft met de Surface-tablet voor de onderwijsmarkt,

interne bezetting met een service manager en eigen ont

waarbij SURFmarket namens de instellingen kon optreden,

wikkelaars, anderzijds met een aanbestedingstraject voor

was ondanks de lange levertijden, eveneens een succes.

het extern beleggen van het technische beheer. De omzet vanuit de verkopen via SURFspot.nl kwam in SURFmarket.nl

2013 uit op € 3,8 mln (2012: € 3,1 mln), bij een afzet van

Aan de compleet nieuwe licentieomgeving, die in 2012 werd

149.000 producten (2012: 136.000 producten).

opgeleverd, is het afgelopen jaar gefaseerd functionaliteit toegevoegd die de ontwikkeling richting cloudservicebroker

SURFspot.nl:

ondersteunen. Er werden vooral verbeteringen aangebracht

Gemiddeld aantal unieke bezoekers SURFspot.nl per maand: 86.379

in de backofficesoftware.

(2012: 83.626)

SURFmarket.nl:

Bereik nieuwsbrief (studenten): 9.120 Aantal medewerkers geabonneerd 12.125

Gemiddeld aantal unieke bezoekers SURFmarket.nl per maand: 3.510 (2012: 3.250) Aantal nieuwsbriefabonnees: 2.184

3.5 Samenwerking SURF, nationale en internationale partners versterken

SURFspot.nl Voor SURFspot.nl lag qua doorontwikkeling in 2013 de

Samenwerking binnen SURF

focus op het clouddistributiekanaal, books.surfspot.nl en

Binnen SURF heeft SURFmarket het afgelopen jaar met

cloud.surfspot.nl. Op basis van de pilots voor cloud.surfspot.nl

name de samenwerking met SURFnet verder geïntensiveerd.

en books.surfspot.nl zal in 2014 worden bepaald hoe en in

Dit kreeg vorm in onder andere de samenwerking bij het

welke vorm SURFspot.nl wordt doorontwikkeld.

gezamenlijk ontwikkelen van clouddistributie (licentiesysteem SURFmarket, SURFconext en SURFspot.nl), de samenwerking

Het aantal instellingen dat is aangesloten op SURFspot.nl nam

binnen het Vendor Management Team en het gezamenlijk

in 2013 toe van 148 naar 156 (een stijging van 5,4%). Naar aan-

oppakken van Customer/Accountmanagement.

leiding van een in 2012 opgesteld plan van aanpak om de aan-

16


trekkelijkheid van onze ICT-webwinkel te verbeteren en meer

De SURF-taskforce Cloud, waar SURFmarket deel van

bezoekers te trekken, is onder meer het assortiment uitgebreid

uitmaakt, organiseerde in 2013 voor de derde keer een

en met campagnes gewerkt. Er werden drie partnershops inge-

bestuursberaad en daarnaast een cloudberaad voor

richt: Sony (onder meer laptops), XS4ALL (internetverbinding)

directeuren ICT en CIO’s van de hogescholen en univer-

en GamesSkool (ontwikkeltools voor apps). Vooral de Sony-

siteiten. Voor die doelgroep verschenen zeven edities

partnershop was zeer succesvol. Een kortingsactie van

van de digitale nieuwsbrief SURF Cloud Times.

Eén gezamenlijke website van alle SURF-organisaties “De afgelopen jaren is de samenwerking tussen de afzonderlijke SURF-organisaties steeds hechter geworden. Om het hele palet aan diensten en producten en de toegevoegde waarde daarvan in samenhang aan het hoger onderwijs en onderzoek te kunnen tonen, is eind 2013 een compleet nieuwe website gelanceerd. Tot die tijd had iedere werkmaatschappij nog zijn eigen website. Bij het ontwikkelen van een nieuwe website komt sowieso veel kijken, maar dat is zeker het geval als je de content van meerdere werkmaatschappijen wilt samenvoegen. Nog afgezien van de technische implementatie en het kiezen van een contentmanagementsysteem hebben we veel tijd besteed aan de vraag hoe we alle informatie overzichtelijk kunnen presenteren. Het gaat er dan niet alleen om waar je tekst en video’s of afbeeldingen plaatst, maar ook om helder taalgebruik en het hanteren van één schrijfstijl. Allerlei SURF-collega’s zijn intensief bezig geweest met het opzetten van de nieuwe website, ik hield me vooral bezig met de content. Ik vond het een erg leuk traject en we krijgen nu goede reacties op de bundeling van alle informatie en het frisse nieuwe uiterlijk.”

Marjolein Marchal Communications Advisor SURFmarket 17


SURF-breed is een informatiebeveiligingsbeleid opgesteld. Op

en betere samenwerking over de grenzen heen. Met onder

basis hiervan heeft SURFmarket een roadmap opgeleverd voor

andere Internet2 (VS), AARNet (Australië) en Janet (UK) is

de implementatie van dit beleid binnen de eigen organisatie.

samengewerkt aan het wereldwijd tegen de juiste voorwaarden beschikbaar gaan stellen van clouddiensten aan het hoger

SURF treedt steeds meer met een gezicht naar buiten. Dit

onderwijs en onderzoek. Eind 2013 is als een eerste fase van

werd heel zichtbaar doordat eind 2013 voor alle SURF-organi-

samenwerking gedefinieerd het uitwisselen van kennis.

saties één website in gebruik werd genomen: www.surf.nl. Een belangrijke volgende stap is een gezamenlijke huisvesting

Tijdens de voorjaarsbijeenkomst van ICOLC (International

voor alle Utrechtse SURF-onderdelen, waartoe in 2013 werd

Coalition of Library Consortia) verzorgde SURFmarket

besloten en de nodige voorbereidingen in gang zijn gezet.

een presentatie over haar activiteiten op het gebied van

Met ingang van 2015 zal dit worden gerealiseerd.

educatieve e-books.

Samenwerking met nationale partners

Knowledge Exchange, het samenwerkingsverband van JISC

Met de licentiepartners APS IT-diensten en SLBdiensten,

(UK), DEFF (Denemarken), DFG (Duitsland), CSC (Finland)

die respectievelijk het primair en voortgezet en middelbaar

en SURF op het gebied van licenties, business modellen,

beroepsonderwijs bedienen, is eind 2013 overeenstemming

clouddiensten, vendormanagement en de verhouding tot data

bereikt over nieuwe meerjarige samenwerkingsovereenkom-

providers en content providers, organiseerde twee workshops

sten tussen de partners. Met APS IT-diensten is bovendien

over de consequenties van open access. Dit richtte zich met

de overeenkomst verlengd die het gebruik van SURFspot.nl

name op de wijzigende geldstromen, doordat onderzoekers

door leerlingen en ouders in het primair onderwijs mogelijk

voor hun publicaties Article Process Charges (APC’s) moeten

maakt. Deze partner heeft voor het gebruik door de eigen

gaan betalen. SURFmarket onderzoekt welke rol zij voor de

klantenkring daarnaast een licentie genomen op de

instellingen kan vervullen en verwacht dat zij kan bijdragen

licentieomgeving van SURFmarket.

aan de regulering van deze geldstromen.

Internationale samenwerking Op het gebied van cloud computing is zowel in Europees

3.6 Software, clouddiensten en hardware

verband als op wereldwijde schaal samengewerkt. In 2013

18


werd een Europees GÉANT Cloud Services Team opgericht,

In 2013 zijn 43 nieuwe overeenkomsten tot stand gekomen.

dat werkte aan cloudstrategie, standaarden, operabiliteit,

Eind 2013 bestond het software en cloudaanbod uit totaal

cloudbrokerage, vendormanagement en de integratie van

145 bemiddelingsovereenkomsten, met 128 verschillende

cloud services met elkaar en de samenwerkingsinfrastructuur.

ICT-aanbieders, waaronder 27 aanbieders van clouddiensten.

Door samenwerking op Europese schaal kunnen betere

Eind 2013 is het uitwisselen van kennis gedefinieerd als een

contractafspraken met cloudleveranciers worden bereikt

eerste fase van samenwerking.

De contractwaarde voor software en clouddiensten kwam

Er is – tot dusverre met gering resultaat – op verzoek van SHB

in 2013 uit op € 27,1 mln (2012: € 23,7 mln), exclusief die van

gezocht naar mogelijkheden tot flexibilisering van licentie

de partnerorganisaties SLBdiensten en APS IT-diensten.

modellen, met name op het gebied van betalen naar gebruik.

SURFmarket was in 2013 betrokken bij de voorbereiding

Voor Content bedroeg de contractwaarde in 2013 € 37,2 mln

van de aanbesteding van DLWO (digitale leer- en werk

(2012: € 23,5 mln).

omgevingen) ten behoeve van de Haagse Hogeschool. Op 1 augustus 2013 nam Nol Verhagen afscheid van de In 2013 zijn voorbereidende stappen gezet voor het aan-

Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam.

besteden van CRIS (Current Research Information System)

Bij die gelegenheid werd hij koninklijk onderscheiden.

voor een vijftal hogescholen. Dit traject heeft (nog) niet

Na zijn pensionering bleef Nol nog tot eind 2013 actief als

geleid tot een daadwerkelijke aanbesteding. Het in 2009

adviseur van SURFmarket op het terrein van content-licen-

uitgevoerde optionele aanbestedingstraject op het gebied

sing. SURFmarket is Nol Verhagen zeer erkentelijk voor zijn

van hardware (LaPAS, Landelijk Project Aanbesteding

jarenlange deskundige bijdrage aan haar dienstverlening

Serverapparatuur) is in 2013 met succes herhaald. Aan dit

aan de universiteitsbibliotheken.

traject deden zes universiteiten mee. Uit de evaluatie van de dienstverlening van SURFmarket ten behoeve van universiteitsbibliotheken bleek dat UKB hierover 3.7 Content

tevreden is. Onderzocht zal worden hoe de dienstverlening beter kan inspelen op de uitdagingen waarvoor de universi-

SURFmarket is verantwoordelijk voor het acquireren, afsluiten

teitsbibliotheken zich gesteld zien, zoals krimpende budget-

en onderhouden van overeenkomsten met (wetenschappelijke)

ten en de ontwikkelingen op het gebied van open access.

uitgevers. Dat gebeurt in opdracht van UKB (het consortium van universiteitsbibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek) en

Met SHB is een nieuwe dienstverleningsovereenkomst inge-

SHB (het samenwerkingsverband van hogeschoolbibliotheken).

gaan op 1 januari 2013, waarbij iedere hogeschool kan kiezen

Eind 2013 waren er 78 bemiddelingsovereenkomsten actief

of daarvan gebruik wordt gemaakt en waarbij de financiële

met 70 uitgevers.

afwikkeling rechtstreeks met iedere individuele hogeschool plaatsvindt in plaats van via SHB. SHB treedt dus niet langer

19


In 2013 waren er 27 overeenkomsten die verlengd moesten

op als centrale contractpartner namens de leden, maar als

worden, wat voor het merendeel, waaronder die met

belangenbehartiger en adviesforum dat de licentieactiviteiten

Thomson Reuters, Wolter Kluwer Health, Oxford University

van SURFmarket ten behoeve van de hogeschoolbibliotheken

Press en Cambridge University Press, ook is gerealiseerd.

toetst. Dat geeft SURFmarket meer ruimte om op eigen

Een klein aantal kon pas begin 2014 worden verlengd.

initiatief contacten aan te gaan met uitgevers.

4

PERSONEEL EN ORGANISATIE

4.1 Organisatiestructuur Met ingang van januari 2013 was een gewijzigde organisatiestructuur van kracht: om meer focus te kunnen leggen op de dienstverlening aan en de com municatie met klanten is per 1 januari 2013 Team Customer Management van start gegaan. In dit team werken nu de disciplines customer management, licentiedesks voor software & content en marketingcommunicatie nauw samen. Het voormalige Team ICT transformeerde naar Team Online Services en werd verantwoordelijk voor de ICT- infrastructuur, het functioneel en technisch beheer en de kwaliteit, beschikbaarheid en door ontwikkeling van online diensten van SURFmarket. Taken op het gebied van kantoorautomatisering werden onder gebracht in Team Corporate Services, evenals de HR-activiteiten die voorheen onder het Team Finance & Control vielen. In het kader van de transitie richting cloudservicebroker is besloten per 2014 een Team Channel Management op te richten, dat verantwoordelijk is voor de verkoop en distributie aan consumenten (studenten en medewerkers van de instellingen). Hiermee kan nog meer focus worden aangebracht in de dienst-

20


verlening.

MAN-VROUWVERHOUDING MAN-VROUWVERHOUDING 2013 2013 per per 31 31 december december 2013 2013 (2012: (2012: 54% 54% vrouw, vrouw, 46% 46% man) man) vrouw vrouw

56% 56%

man man

4444% %

44% 44%

4.2 Bezetting Het gemiddeld aantal werkzame personen bij SURFmarket bedroeg 41 (2012: 37). Uitgedrukt in fte komt dat neer op gemiddeld 39,10 (2012: 35,48). In 2013 was gemiddeld 7,4 fte extern personeel werkzaam (2012: 9,7 fte). Het afgelopen jaar werden meerdere vacatures ingevuld, waaronder die van Senior Purchaser. Binnen Team Online Services vond een verschuiving plaats van externe naar interne ontwikkelaars

5566 %%

(twee Application Developers).

4.3 Professionalisering, Het Nieuwe Samenwerken en duurzaamheid Professionalisering GEMIDDELD GEMIDDELD ZIEKTEVERZUIM ZIEKTEVERZUIM 2013 2013 (percentage) (percentage)

Professionaliseren van de organisatie en haar medewerkers is een continu aandachtspunt. In 2013 is hier op verschillende

5,00% 5%

manieren aan gewerkt. 4,98

4,75% 4%

Mede op basis van de resultaten uit het begin van het jaar 4

4,50% 3%

uitgevoerde medewerkerstevredenheidsonderzoek is eveneens gewerkt aan verbetering van interne communicatie en het meer betrekken van medewerkers bij de planvorming.

4,25% 2%

Een belangrijk aandachtspunt was ook het verscherpen van diverse interne processen en kwaliteitsrichtlijnen.

4,00% 1%

Daarbij werd tevens een inkoopbeleidsplan opgesteld met (aanbestedings)richtlijnen en afspraken ten behoeve

3,75% 0% 2012 2012

21


2013 2013

van de eigen inkoopprocessen.

Het Nieuwe Samenwerken In 2013 is het werken volgens de principes van ‘Het Nieuwe Samenwerken’ voortgezet en verder ‘ingebed’. Daarbij fungeerde het kantoor van SURFmarket in 2013 steeds meer als een dynamische ontmoetings- en samenwerkingsplek voor ICT-leveranciers, uitgevers, SURF-collega’s en vertegenwoordigers van instellingen. Op ‘Het Nieuwe Samenwerken’ wordt ook voortgeborduurd wanneer alle Utrechtse SURF-onderdelen per 2015 op één locatie gehuisvest zijn. Duurzaamheid SURFmarket vindt het belangrijk om duurzaam te onder nemen en ook SURF-breed is dit een aandachtsgebied. Binnen SURFmarket is in 2013 invulling gegeven aan dit onderwerp door diverse bewustwordingsactiviteiten en door het formeren van een green team. Ook is aandacht besteed aan de Dag van de Duurzaamheid. In SURF-verband is meegewerkt aan het symposium Groene ICT en Duurzame Ontwikkeling in het hoger onderwijs. Daarnaast is er een duurzaamheidsverklaring opgesteld, waarin ICT-leveranciers kunnen aangeven hoe zij met duurzaamheid omgaan. Instellingen kunnen dit meenemen in hun selectieprocessen.

22


5

FINANCIËN 5.1 Toelichting op de jaarcijfers

5.3 Winst en verliesrekening over 2013 > pagina 25

Het financiële jaar 2013 is afgesloten met een resultaat

Het bruto omzetresultaat is in 2013 € 0,3 mln hoger dan

van € 65.636 na belastingen (begroot € 89.311), tegenover

in 2012. De netto omzet uit licenties was in 2013 € 0,3 mln

€ 116.486 na belastingen in 2012. In het lagere resultaat

hoger dan in 2012. De gerealiseerde marge in SURFspot.nl

ten opzichte van 2012 is begrepen een hoger bruto

was daarentegen € 0,1 mln lager ondanks de succesvolle

omzetresultaat (+€ 0,3 mln), hogere personele kosten

Surface-actie die tot veel extra omzet leidde (+€ 1,2 mln),

(-€ 0,2 mln) en hogere afschrijvingskosten (-€ 0,1 mln).

maar waarop conform de stringente afspraken daarover met Microsoft geen marge werd gerealiseerd. De marge op educatieve e-books is in 2013 beperkt gebleven tot

5.2 Balans per 31 december 2013 > pagina 24

€ 0,03 mln; in het jaarplan was nog rekening gehouden met een marge van € 0,2 mln.

Begin 2012 is SURFmarket.nl (voorheen project Licentie modellen Next Generation) in gebruik genomen. De kosten

Per 1 januari 2013 is het (uniforme) opslagtarief verlaagd

van de bouwfase zijn geactiveerd en worden deels gefinan-

van 7% naar 6,5%. Met ingang van 2014 zal het opslagtarief

cierd uit de innovatiesubsidie van SURF. De geactiveerde

verder worden verlaagd van 6,5% naar 4,5% en zal de (vaste)

ontwikkelkosten worden afgeschreven over de verwachte

bijdrage uit de Algemene Dienstverleningsovereenkomst

gebruiksduur (6 jaar).

(ADVO) opbrengstenneutraal worden verhoogd. Dit past in de met stakeholders gemaakte afspraken voor het

Per 1 januari 2015 verhuist SURFmarket naar een gezamen lijke, nieuwe locatie voor alle Utrechtse SURF-onderdelen. Als gevolg hiervan is een schattingswijziging ten aanzien van de economische levensduur (€ 0,09 mln hogere afschrijvingskosten) doorgevoerd over de geactiveerde verbouwings- en inrichtingskosten van de huidige locatie.

23


meerjarige tariefbeleid.

BALANS

31-12-2013 31-12-2012

Balans per 31 december 2013 (voor resultaatbestemming)

Vaste activa Immateriële vaste activa Materiële vaste activa

806.707 383.911 1.190.618

Vlottende activa Vorderingen: Debiteuren Belastingen en premies sociale verzekeringen Vorderingen op groepsmaatschappijen Belastinglatenties Overige vorderingen en overlopende activa

8.772.830 7.068 38.036 10.935 850.078 9.678.947

Liquide Middelen

Bron: jaarrekening 2013, voorzien van goedkeurende controleverklaring. Alle bedragen zijn vermeld in euro’s.

24


26.953.575 € 37.823.140

1.008.384 521.241 1.529.625

10.958.585 0 137.198 11.999 493.378 11.601.160 17.236.564 € 30.367.349

31-12-2013 31-12-2012

Eigen vermogen Aandelenkapitaal Agio Wettelijke reserves Algemene reserve Onverdeeld resultaat Kortlopende schulden Crediteuren Belastingen en premies sociale verzekeringen Schulden aan groepsmaatschappijen Overige schulden en overlopende passiva

113.445 45.378 806.707 1.701.384 65.636 2.732.550

113.445 45.378 1.008.384 1.383.221 116.486 2.666.914

9.666.908 4.285.909 187.559 20.950.214 35.090.590

10.275.488 3.840.097 66.058 13.518.792 27.700.435

€ 37.823.140

€ 30.367.349

WINST EN VERLIESREKENING

31-12-2013 31-12-2012

Winst en verliesrekening over 2013

Netto-omzet Kostprijs van de omzet Bruto omzetresultaat

8.923.642 7.570.029 3.580.608 2.525.109 € 5.343.9034 € 5.044.920

Personeelskosten Afschrijvingskosten Huisvestingskosten Kantoorkosten ICT onderhoud en beheer Communicatiekosten Overige kosten Som der kosten

goedkeurende controleverklaring. Alle bedragen zijn vermeld in euro’s.

25


€ 5.352.149

€ 5.018.734

Bedrijfsresultaat

- 9.115 26.186

Rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten

94.714 124.537 3.554 5.116

Resultaat vóór belastingen

82.045 145.607

Belastingen

16.409 29.121

Resultaat ná belastingen

Bron: jaarrekening 2013, voorzien van

4.032.427 3.836.567 412.707 319.906 307.351 276.844 97.217 112.355 194.323 188.829 150.388 102.571 157.736 181.682

91.160 119.421

€ 65.636

€ 116.486

COLOFON Tekst SURFmarket i.s.m. Daphne Riksen Ontwerp Studio Koelewijn Brüggenwirth, Den Haag Fotografie Cees Rutten, Jelmer de Haas, Robert Lagendijk SURFmarket bv Radboudkwartier 217 Postbus 19122 3501 DC Utrecht 088 126 97 00 www.SURFmarket.nl © SURFmarket bv 2014

JAARVERSLAG 2013 WAT SURFMARKET REALISEERDE IN 2013

Recommend Documents