JAARVERSLAG 2011 PALEIS HET LOO NATIONAAL MUSEUM

J A A RV E R S L A G 2 0 1 1

P A L E I S H E T L O O N AT I O N A A L M U S E U M

Iedere dag meer dan een miljoen Met de flinke bezuinigingen waar de regering op inzet neemt het belang van particuliere fondsenwervers zoals de BankGiro Loterij toe. De goededoelenloterij is een bewezen en succesvol middel tot fondsenwerving. Inmiddels wordt er jaarlijks door de Goede Doelen Loterijen (Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij en VriendenLoterij) € 391 miljoen geworven voor het goede doel, dat is meer dan een miljoen euro per dag. Bovendien is de steun meerjarig en zijn de bijdragen vrij te besteden.

De drie loterijen hebben als missie het steunen van goede doelen die werken aan: een rechtvaardige en groene wereld: Nationale Postcode Loterij cultuur en behoud cultureel erfgoed: BankGiro Loterij verbetering van welzijn en gezondheid in Nederland: VriendenLoterij Maandelijks spelen miljoenen huishoudens in Nederland met deze loterijen mee en met de helft van hun lot dragen ze bij aan een betere wereld. De kansspelwetgeving staat ook in het kabinet Rutte op de agenda; er wordt gekeken naar de inrichting van de loterijmarkt, de manier waarop vergunningen worden verleend, en de instelling van een kansspelautoriteit. Wij hopen dat de eventuele wijzigingen in de kansspelmarkt de BankGiro Loterij voldoende ruimte laten om de succesvolle fondsenwerving op dit niveau voort te zetten. Zonder hen zouden wij vele van onze initiatieven immers niet (goed) kunnen realiseren!

J A A RV E R S L AG 2 0 1 1

P A L E I S H E T L O O N AT I O N A A L M U S E U M

2 | PALEIS HET LOO NATIONAAL MUSEUM

INHOUDSOPGAVE Inleiding

4

Raad van Toezicht

9

Beheer van de Gebouwen

10

Beheer van de Tuinen

11

Facilitaire dienst

12

Netwerkbeheer

12

Personeel en Organisatie

12

Ondernemingsraad

13

Financiën

15

Vooruitzichten 2012

16

Balans

17

Categoriale exploitatierekening

18

Categoriale en functionele exploitatierekening

19

Behoud en beheer van de collecties

20

Tentoonstellingsverkeer

24

Tijdelijke tentoonstellingen

26

Publicaties

28

Lezingen intern/extern

29

Symposia

30

Verdere activiteiten

31

Educatie

31

Evenementen

33

Publiciteit en Marketing

34

Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen

36

Bezoek

37

Uitbreiding van de Collecties

39

- schenkingen

39

- aankopen

47

- bruiklenen

51

Conclusie

53

Bij Het Loo betrokken Verenigingen en Stichtingen

54

Fondsen op naam

56

Medewerkers

57 JAARVERSLAG 2011 | 3

INLEIDING 2011 is een belangrijk jaar geweest voor Paleis Het Loo, waarin enkele langlopende projecten succesvol konden worden afgerond. In de eerste plaats was dat het nieuwe entreegebouw, dat op 19 april officieel werd geopend door de voorzitter van de Raad van Toezicht, dr. H.O.C.R. Ruding. Hiermee heeft het museum de mogelijkheid gekregen om de bezoekers op een gastvrije manier te ontvangen, en hen op een aangename manier voor te bereiden op het bezoek aan het paleis. De lichte hal bevat balies voor de verkoop van entreekaarten, en gaat over in een klein auditorium met pantry; tevens zijn er toiletvoorzieningen.Wanneer men het gebouw verlaat, komt de bezoeker in een open voorhof, waar een beeld van koningin Wilhelmina door Mari Andriessen staat opgesteld. Langs de rechte weg, die naar het paleis leidt, zijn verhoogde grasperken aangelegd met een betonnen rand, die als zitbank benut kan worden. De architect Koen van Velsen heeft aandacht besteed aan werkelijk elk detail. Opvallend is de buitenwand van het gebouw, uitgevoerd in gevlochten metaal, dat afhankelijk van de positie van de beschouwer een transparante indruk maakt of juist de suggestie wekt van een geheel gesloten gevel. Door de kleurenkeuze harmonieert het gebouw fraai met de natuurlijke achtergrond van het paleispark. Ook de belettering is speciaal ontworpen door Reynoud Homan. Voor alle onderdelen van het gebouw is gebruik gemaakt van

hoogwaardige materialen. Een doorlopende filmimpressie, vervaardigd door Tungsten Studio, geeft de binnenkomende bezoeker een indruk van de schoonheid die het paleis en de tuinen in alle seizoenen uitstralen, en nodigt daardoor uit tot terugkeer op een ander moment van het jaar. In het souterrain is een depotruimte voor de textielcollectie gerealiseerd, die uitgerust is met verrijdbare stellingen en voldoet aan alle eisen voor een verantwoorde conservering. Aan het nieuwe entreegebouw werd tijdens de Nacht van de Architectuur op 25 november de Apeldoornse Architectuurprijs 2011 toegekend. Een andere belangrijke gebeurtenis was de voltooiing van het historisch centrum met de presentatie ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’. Het is bedoeld om onze bezoekers op een eigentijdse manier beter te informeren over de geschiedenis van ons land en over de rol die de Oranjes daarin hebben gespeeld. De inhoudelijke gegevens, samengebracht door een aantal van onze eigen medewerkers onder regie van Karlien Dijkstra, werden door het bureau IJsfontein verwerkt in een aantrekkelijk multimediaal programma. De opening van dit nieuwe centrum werd op 14 oktober verricht door de heer B.J.M. Poelmann, voorzitter van de BankGiro Loterij, het fonds dat de volledige financiering voor zijn rekening nam.

Het nieuwe entreegebouw van Paleis Het Loo, ontworpen door Koen van Velsen


Ook in het afgelopen jaar ondervond Paleis Het Loo de gevolgen van een verlaging van het aan ons museum toegekende subsidiebedrag vanwege bezuinigingsmaatregelen door de overheid. Enerzijds hebben wij geprobeerd om de uitgaven te beperken, onder meer door het instellen van een vacaturestop. De gevolgen daarvan zijn inmiddels helaas al merkbaar. Enkele medewerkers met een lange staat van dienst en veel inhoudelijke kennis gingen met pensioen en werden niet opgevolgd. Zo heeft ons museum met de belangrijkste baroktuin van Nederland na het vertrek wegens pensioen van ir. L.E. Groen geen conservator voor de tuinen meer. Met twee deskundigen werden afspraken gemaakt om op free-lance basis een beroep te kunnen doen op hun deskundigheid. Anderzijds is het van groot belang om de eigen inkomsten te doen toenemen; om dat te bereiken werd bijvoorbeeld de entreeprijs sterk verhoogd per 1 januari 2011. Dat was een gewaagde stap, want het was niet ondenkbaar geweest dat de bezoekersaantallen zouden afnemen nu men aanzienlijk meer voor de toegang moet betalen. Maar gelukkig bleek de aantrekkingskracht van Paleis Het Loo onverminderd groot, en was het mede aan een gevarieerd programma te danken, dat het publiek in even grote aantallen bleef toestromen als in 2010. Het bezoekersaantal vertoonde zelfs nog een lichte stijging en is uitgekomen op maar liefst 325.469. Hiermee behoorde Paleis Het Loo ook in 2011 weer tot de tien drukst bezochte musea van Nederland. Een prima resultaat in deze tijden van toenemende recessie.

Enkele jaren geleden werd een begin gemaakt met de renovatie van de baroktuin, waarbij de beregeningsinstallatie en een belangrijk deel van de beplanting vervangen worden. In 2008 kon de Boventuin opnieuw worden aangelegd. Eind 2011 heeft het Ministerie van OCW financiële middelen toegezegd om met dit omvangrijke project verder te kunnen gaan. Zo zullen in de komende jaren de Koningstuin en de Koninginnetuin grondig onder handen genomen moeten worden, en tenslotte nog de Benedentuin. De werkzaamheden zullen voornamelijk in het winterseizoen worden uitgevoerd, en op een zodanige manier dat het publiek er zo weinig mogelijk hinder van ondervindt. Van de tijdelijke tentoonstellingen uit 2011 dient in de eerste plaats de succesvolle expositie over prinses Máxima te worden gememoreerd, georganiseerd ter gelegenheid van haar 40ste verjaardag.Aandacht werd besteed aan de vele activiteiten die de prinses gedurende de afgelopen 10 jaar heeft ontwikkeld, en aan de bijzondere momenten in haar leven zoals het huwelijk in 2002 en de doop van prinses Amalia in 2004. Behalve met foto- en filmbeelden kon dankzij de persoonlijke medewerking van prinses Máxima bij elk thema een toepasselijk kledingstuk van haar worden gepresenteerd, zoals haar trouwjurk van Valentino en het door Jan Taminiau ontworpen ‘postzak-pakje’. De opening werd op 7 mei verricht door koningin Beatrix in aanwezigheid van prinses Máxima. Beiden hebben de tentoonstelling nadien ook nog opnieuw bezocht met familieleden en gasten.

JAARVERSLAG 2011 | 5

Inrichting van de tentoonstelling ‘Uit de Kunst! 100 jaar Nederlandse kunsthandel’

In de herfst werd met de tentoonstelling ‘Oranje Boven’ voor het eerst een zeer uitgebreid overzicht getoond uit de ontelbare aantallen objecten, die zijn uitgebracht ter herinnering aan bijzondere gebeurtenissen binnen de koninklijke familie. Behalve de al uit de 17de en 18de eeuw daterende voorwerpen, waarmee de sympathie of antipathie jegens het Huis van Oranje tot uitdrukking werd gebracht, is veel van het latere materiaal in de loop der jaren door verzamelaars aan ons museum ten geschenke aangeboden. In een speciale vitrine werd elke twee weken een keuze uit een andere collectie Oranje-souvenirs gepresenteerd.

lijke verzamelingen ter beschikking worden gesteld. Jarenlang werd het concept voor deze Kerst-tentoonstellingen bedacht door de conservator Wies Erkelens; aan haar betrokkenheid hierbij komt helaas een einde, omdat zij begin 2012 met pensioen zal gaan. Tijdens de Open Monumentendagen, die ditmaal het thema ‘Herbestemming’ hadden, werd de recentelijk gerenoveerde Palfrenierskamer boven de aanspanplaats in het stallencomplex voor publiek opengesteld. Deze ruimte heeft een nieuwe functie gekregen als vergaderlocatie, en wordt als zodanig verhuurd.

Ter gelegenheid van het eeuwfeest van de Vereniging van Handelaren in Oude Kunst, op 11 november feestelijk gevierd in Paleis Het Loo, werd een presentatie samengesteld van topstukken waarover deze gerenommeerde antiquairs in de afgelopen jaren hebben beschikt. Voor dit zeer uiteenlopende materiaal, variërend van een mummiemasker uit het oude Egypte tot een Rietveld-stoel, en van een portret van Frans Hals tot een sieraad van Lalique, werd een fraaie inrichting ontworpen door Dirk-Pieter Terpstra, die ook de vormgeving van de Máxima-tentoonstelling had verzorgd.

De Prinsessendagen met allerlei attracties voor jonge kinderen werden ditmaal niet in de zomer maar in de herfstvakantie georganiseerd, en trokken ook nu weer veel extra bezoek. Op de voorterreinen werd begin september het evenement ‘Ballons boven Het Loo’ georganiseerd door de Stichting Koninklijk Apeldoorn; het werd gevolgd door de goed bezochte fair ‘Spirit of Winter’ in november. De Stichting Paleisconcerten, waarvan het bestuur plaats maakte voor een jongere generatie, organiseerde weer de druk bezochte maandelijkse muziekuitvoeringen in de Balzaal, alsmede een openluchtconcert op het stallenplein.

Het jaar werd afgesloten met de traditionele presentatie ‘Kerst op Het Loo’. Hierbij worden kerstbomen opgetuigd op de manier zoals dat in vroeger tijd aan het hof gebruikelijk was, en zijn in verschillende vertrekken fraai gedekte tafels opgesteld, waarvoor iedere keer weer andere serviezen en pronkstukken uit de konink-

De aanwezigheid van koningin Beatrix en prinses Máxima bij de opening van de tentoonstelling ’Máxima, Tien jaar in Nederland’ werd al gememoreerd.


Koningin Beatrix en prinses Máxima bij de opening van de tentoonstelling ‘Máxima, 10 jaar in Nederland’

Op de vroegere Koninginnedag, 31 augustus, kwamen net zoals ten tijde van koningin Wilhelmina meer dan 1000 Apeldoornse schoolkinderen op de fiets naar Het Loo voor een defilé op de bassecour, dat werd afgenomen door de Commissaris van de Koningin en de burgemeester. Het initiatief hiertoe werd genomen door de jubilerende Stichting Oranjefeesten Apeldoorn. Later op die dag nam koningin Beatrix in de Kunstzaal van Paleis Het Loo een gedenkboek in ontvangst en bekeek zij een aantal historische documenten en objecten over 130 jaar Oranje-festiviteiten in Apeldoorn, die nadien in de vestibule werden tentoongesteld. Prinses Margriet was eind 2010 betrokken bij het project ‘Het Glazen Huis’ in Eindhoven; zij had als prijs voor degene die de hoogste bijdrage zou leveren voor het goede doel van deze actie, een persoonlijke rondleiding door Paleis Het Loo in het vooruitzicht gesteld. Deze geanimeerde bijeenkomst vond plaats op 11 februari. Op 13 september vergaderde The Honorary Board of the Paralympics op uitnodiging van prinses Margriet op Paleis Het Loo, behalve zijzelf waren daarbij ook prinses Victoria van Zweden en prinses Astrid van België aanwezig. Prinses Margriet verwelkomde hier op 14 september een delegatie militairen van het Hastings and Prince Edward Regiment uit Canada, en op 12 december woonde zij samen met prof.mr. Pieter van Vollenhoven het jaarlijkse gala van het Fonds Slachtofferhulp in Paleis Het Loo bij. Professor Van Vollenhoven reikte in oktober in de Kunstzaal diploma’s uit aan afgestudeerden van de Master-opleiding Risicomanagement van de Universiteit Twente.

Op 8 mei bezocht prinses Mabel het paleis met een aantal leden van The Elders, met wie zij overleg voerde over wereldproblemen. Prins Floris loste op 23 september op de basse-cour het startschot voor de 28ste Paleizen-Estafetteloop. Tijdens een bezoek aan Nederland maakte de hoogbejaarde Woizlawa Feodora prinses Reuss, hertogin van Mecklenburg-Schwerin, een nicht van prins Hendrik, op 14 juli een rondgang door Paleis Het Loo en de paleistuinen. De museale verzamelingen konden ook in 2011 met diverse interessante aanwinsten worden verrijkt, mede dankzij financiële steun vanuit de Stichting ’t Konings Loo. Zo konden op een veiling in Zürich twee zeldzame gueridons worden aangekocht, die samenhangen met prenten van Daniel Marot. Zij zijn van een type, dat ten tijde van de koning-stadhouder ook op Het Loo zal zijn gebruikt. Dankzij het legaat van mevrouw S.E. Booy – barones van Randwijck kon een monumentaal bronzen beeld van koningin Wilhelmina door Mari Andriessen worden verworven, dat een plaats kreeg bij het nieuwe entreegebouw.Voor het eerst werd deze sculptuur uit 1967 naar het bewaard gebleven gipsmodel gegoten, op het formaat dat de kunstenaar voor ogen heeft gestaan. Het museum beschikte al over een sterk verkleind exemplaar, en een uitvergrote versie staat in het Wilhelminapark in Utrecht. In 2010 moest de omvangrijke collectie boeken, die in de kasten van onze Marotbibliotheek stond opgesteld, terug naar de eigenaar van dit langdurige bruikleen. Om ons tijdelijk uit de nood


te helpen, stelden kasteel Twickel en slot Anholt boekbanden ter beschikking voor de aankleding van deze ruimte. Een unieke kans deed zich voor, toen in december op een veiling in München een zeer omvangrijke collectie van meer dan 1000 boeken in prachtige oude banden te koop werd aangeboden. Het bleek mogelijk om deze verzameling in zijn totaliteit te verweven, waarmee de vorstelijke uitstraling van onze bibliotheek voorgoed zeker kan worden gesteld. Twee belangrijke bruiklenen werden door de eigenaren via een zogenaamde lijfrenteconstructie in eigendom overgedragen aan Paleis Het Loo. Een 17de eeuws kunstkabinet, dat al vele jaren in de oude eetzaal staat opgesteld. En een imposant staatsieportret van koningin Mary Stuart II, toegeschreven aan de Engelse hofkunstenaar John Riley, dat naast haar echtgenoot koning-stadhouder Willem III in de vestibule zal komen te hangen. Bij een dergelijke overdracht worden de betreffende objecten aan Paleis Het Loo verkocht. De koopsom dient in tenminste vijf jaarlijkse termijnen aan de verkoper te worden betaald, die deze vervolgens aan het museum kwijtscheldt en daarmee een fiscaal voordeel verkrijgt.

Zoals eerder al is aangekondigd wordt door een aantal van onze medewerkers hard gewerkt aan een nieuwe breed opgezette publicatie over Paleis Het Loo. Het oorspronkelijke plan om dit driedelige werk in 2012 te laten verschijnen, blijkt niet haalbaar. Maar wel zal in 2012 het deel kunnen verschijnen, waarin het paleis in zijn huidige situatie als museum wordt belicht. Daarin komen alle voor publiek opengestelde historische vertrekken aan de orde, waarvan prachtige nieuwe interieurfoto’s werden gemaakt. Ook worden er ongeveer 200 hoogtepunten uit de museale collecties in behandeld. De plannen voor een Vriendenkring van Paleis Het Loo, die met ingang van 2012 van start gaat, zijn inmiddels afgerond. Hopelijk zal dit initiatief door velen gewaardeerd worden en zullen wij hen hierdoor op een directere en meer persoonlijke manier kunnen betrekken bij deze schitterende locatie en bij de activiteiten die door ons museum worden ontwikkeld.

Het is verheugend te constateren, dat particulieren hun waardering voor Paleis Het Loo steeds vaker tot uitdrukking brengen door geldbedragen aan ons museum te schenken of na te laten. Soms hebben deze weldoeners aangegeven waaraan hun middelen besteed dienen te worden, maar in andere gevallen worden wij hierin vrij gelaten en kiest Paleis Het Loo hiervoor bijzondere bestemmingen waarmee wij in de geest van de schenker menen te handelen. Deze fondsen op naam worden in dit jaarverslag afzonderlijk vermeld, en stimuleren hopelijk tot navolging. Op het gebied van conservering en restauratie werden belangrijke vorderingen gemaakt, dankzij de inzet van onze eigen medewerkers maar ook via de hulp van externe specialisten. Zo kon het zeer arbeidsintensieve ‘kronenproject’ worden afgesloten, dat noodzakelijk was vanwege de verplichte ombouw naar verlichting met een lager voltage, maar waarbij tevens van de gelegenheid gebruik is gemaakt om alle historische kroonluchters en armaturen grondig schoon te maken en waar nodig te restaureren. Een ander omvangrijk project, waaraan ook in 2012 nog zal worden doorgewerkt, is de reiniging en restauratie van de 18de eeuwse kamerbehangsels door Dirk Dalens in de Prins Bernhardkamer. Een zeer druk bewerkte vergulde tafel uit 1861 van de Arnhemse meubelfabrikant Jan de Bruijn, die in erbarmelijke staat verkeerde, kon dankzij een genereuze gift van een van zijn nazaten, weer in zijn oude glorie worden hersteld. Dit meubel staat inmiddels in de Bentinckkamer opgesteld. Op 29 november werd met ABN AMRO een tweejarig sponsorcontract afgesloten. Naast een financiële bijdrage aan het museum voorziet dit in samenwerkingsprojecten, zoals een kortingsactie voor rekeninghouders.


Bij de verzelfstandiging van de Rijksmusea in 1994 was het voor de medewerkers nog niet toegestaan om in het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) opgenomen te blijven en zijn zij overgegaan naar de Stichting Federatief Pensioenfonds (SFP). In de afgelopen jaren bleek dit fonds te klein om zelfstandig te kunnen voortbestaan en is aansluiting gezocht bij een van de grote pensioenfondsen. Na een langdurig en ingewikkeld traject kon uiteindelijk in 2011 de overgang van SFP naar het Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PFZW) worden gerealiseerd. Tenslotte moet melding worden gemaakt van het heengaan van twee personen, aan wie Paleis Het Loo met dierbare herinneringen zal blijven terugdenken. Begin januari overleed enkele dagen voor zijn 100ste verjaardag ir. J.B. baron Van Asbeck, de architect die in de jaren omstreeks 1980 de grote restauratie van het paleis en de reconstructie van de historische tuinaanleg heeft verzorgd. In augustus hebben wij afscheid moeten nemen van de toegewijde medewerkster van de facilitaire dienst Hetty de Boer-Gasper, die ons na een langdurig ziekteproces is ontvallen.

RAAD VAN TOEZICHT In de Raad van Toezicht hadden in 2011 de volgende leden zitting: H.K.H. Prinses Máxima der Nederlanden, mevrouw mr. M.T.H. de Gaay Fortman, drs. M.C. van Gelder, drs. Ph. Maarschalkerweerd, mevrouw drs. Saskia J. Stuiveling en ondergetekende. Op 19 april werd tijdens een diner afscheid genomen van mr. R.S.Wegener Sleeswijk, die in 2010 is teruggetreden uit de Raad. Vergaderingen van de Raad vonden plaats op 19 april, 23 augustus en 14 december. Tevens kwamen leden van de Raad op andere momenten bijeen en vond overleg plaats met personen buiten het museum, onder meer in verband met de bezuinigingsmaatregelen waarmee Paleis Het Loo geconfronteerd worden en vanwege de werving van een opvolger voor de directeur, die in 2012 met pensioen gaat. Over deze beide onderwerpen werd ook overleg gevoerd met leden van de Ondernemingsraad op 19 april en 14 december, alsmede tijdens een extra bijeenkomst in Den Haag op 27 september. Tijdens de voorjaarsvergadering van de Raad werden de jaarrekening en het jaarverslag over 2010 in aanwezigheid van de externe accountant besproken en goedgekeurd. Tevens werd kennis genomen van het accountantsverslag. In de vergadering van december is de begroting voor 2012 door de directie toegelicht en door de Raad goedgekeurd. De Raad heeft met instemming kennis genomen van een rapport, dat door de directie is opgesteld met betrekking tot Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Door de directeur zijn periodiek rapportages over de gang van zaken in het museum en over belangrijke ontwikkelingen aan de leden van de Raad toegezonden. De Raad heeft voorafgaand aan de vergadering van 14 december een jaarlijks functioneringsgesprek met hem gehouden. De voorzitter en leden van de Raad hebben regelmatig individueel contact onderhouden met de directie over uiteenlopende onderwerpen. Ook woonden zij museale activiteiten zoals openingen van tentoonstellingen bij.

De Raad maakt zich ernstig zorgen over de gevolgen van de bezuinigingen, die Paleis Het Loo ten opzichte van de andere voormalige Rijksmusea onevenredig zwaar treffen in 2011, en vooral in de jaren daarna. Hierover is onder meer overleg gevoerd met het Ministerie van OCW en met het Ministerie van Algemene Zaken, dat zich ook in deze problematiek heeft verdiept. In een brief van 2 december heeft de staatssecretaris van OCW laten weten geen gebruik meer te willen maken van het recht tot benoeming van leden van de Raad van Toezicht, en beslissingen hierover aan de Raad zelf over te laten. De Raad betreurt dit omdat daarmee zijn rol om namens de Minister van OCW toezicht uit te oefenen op het functioneren van de directeur en het door hem gevoerde beleid wordt aangetast, en de relatie tussen het ministerie en het museum verder dreigt te vervagen. Met instemming van het Ministerie van OCW en de directie van het museum is een kleine wijziging doorgevoerd in de statuten van de Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum. De leeftijdsgrens van 72 jaar is vervallen; in plaats daarvan is bepaald, dat personen die de leeftijd van 70 jaar hebben bereikt, voortaan niet meer in de Raad van Toezicht kunnen worden benoemd of voor een volgende termijn herbenoemd. Om de wervingsprocedure voor een nieuwe directeur goed en effectief te laten verlopen is een beroep gedaan op de deskundigheid van het bureau Egon Zehnder. Begin 2012 is bekend gemaakt dat drs. M.P. van Maarseveen de huidige directeur zal gaan opvolgen. De Raad is de directie en medewerkers zeer erkentelijk voor hun grote inzet en betrokkenheid bij het museum. De leden van de Raad van Toezicht verrichten hun werkzaamheden ten behoeve van het museum zonder financiële tegemoetkoming en met inachtneming van de code voor Cultural Governance. Dr. H.O.C.R. Ruding Voorzitter


BEHEER VAN DE GEBOUWEN Algemeen De door de Rijksgebouwendienst uitgevoerde werken kwamen tot stand onder leiding van ing. B. van Loo, account manager, mevrouw drs. J.J.M.M. Depmann asset manager directie vastgoed, objectmanager, ing J. Kersten, ing. C. van Aggelen, projectleider, ing. M. Nissen, adviseur werktuigkundige installaties en H. van der Zee, adviseur electrotechniek. Ondersteunende adviesbureaus waren Van Asbeck Bouw en Restauratie Consultants, Grondmij N.V., Oranjewoud advies- en ingenieursbureau, en Dijkoraad Adviesbureau bv. De heer B. van Loo heeft wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd zijn functie neergelegd. Dankzij zijn inzet voor het verkrijgen van de benodigde budgetten heeft hij een belangrijke bijdrage geleverd aan het tot standkomen van de rustplaatsen, het nieuwe entreegebouw en het herstel van de boventuin. Namens de Directie Vastgoed van de Rijksgebouwendienst zal mevrouw J.J.M.M. Depmann als asset manager de werkzaamheden van de heer Van Loo voortzetten. Entreegebouw Op 19 april is het nieuwe entreegebouw op feestelijke wijze geopend en in gebruik genomen, de afronding van een jarenlang proces dat begon onder de toenmalige Rijksbouwmeester ir. Mels Crouwel. Het door architectenbureau Koen van Velsen ontworpen gebouw en buitenterrein is in opdracht van de Rijksgebouwendienst gerealiseerd door Welling Bouw uit Didam. De technische installaties zijn ontworpen door Grondmij N.V. en uitgevoerd door Bam Techniek uit Apeldoorn. In het gebouw is tevens een textieldepot ondergebracht. Het buitenterrein is aangelegd door Heijmans Tuininrichting uit de Steeg. Ing C. van Aggelen was namens de Rijksgebouwendienst de verantwoordelijke projectleider en werd hierbij ondersteund door Van Asbeck Consultants. Onderhoud gebouwen De voor 2011 geplande grootschalige projecten, zoals het vervangen van de loden daken, de renovatie van de Floriskas en de nieuwbouw van een opslagruimte achter de Floriskas, konden als gevolg van te late vergunningverstrekking en budgettering nog niet worden gerealiseerd. Deze werken zijn uitgesteld tot 2012 en 2013. Het buitenschilderwerk is wel grootschaliger aanbesteed. Het voordeel hiervan is dat het werk in meerdere jaren kan worden uitgevoerd en een uitvoeringsplanning kan worden gemaakt die de overlast voor de bezoekers beperkt. Wateroverlast Diverse maatregelen zijn genomen om in de toekomst wateroverlast na hevige regenval te voorkomen, zoals eenvoudig aan te brengen afdichtingsschotten bij de ingangen van de schelpengrot, de verbindingstunnel naar de tuin en de tuindeuren. Extra waterafvoer voor de koningstuin en de ingang van het onderhuis, en een overstort-


voorziening in de afvoerleiding van het hoofdhemelwater zal de wateroverlast tot het minimum te beperken. Deze aanpassing zorgt dat Het Loo niet meer afhankelijk is van de capaciteit van de hemelwaterpompen. Dit jaar zijn er geen extreme weersomstandigheden geweest om deze nieuwe maatregelen te testen in de praktijk. Beveiliging en bewaking De afdeling beveiliging/bewaking leverde in het verslagjaar zijn bijdrage aan de veiligheid van gebouwen, tuinen, collecties, bezoekers en personeel. De afgekondigde bezuinigingsmaatregelen troffen beide afdelingen in de formatie. Met hetzelfde aantal mensen of minder zal dezelfde hoeveelheid werk of meer moeten worden verricht. Door suppoosten en beveiligers in rustige periodes efficiënt in te zetten kon de bezetting in de museale ruimten gecontinueerd blijven. Gedurende de zomervakantie en bij de tentoonstellingen werd extra formatie gecreëerd met vakantie- en oproepkrachten. De afdeling Bewaking ontwikkelde voor het efficiënt werken een handboek. Dit verschaft de bewaker een duidelijke omschrijving van zijn verantwoordelijkheden, taken en de daarbij behorende regelgeving. Het handboek wordt medio januari 2012 in gebruik genomen, na goedkeuring door de directie en instemming van de Ondernemingsraad. Opleidingsplan Voor de kassiers en receptionistes werd een training gegeven in het omgaan met incidenten (overval trainingen) bij de balie. De training werd verzorgd door een medewerker van de politie en heeft geleid tot nieuwe procedures. Alle medewerkers van beveiliging en bewaking hebben de verplichte herhalingstrainingen BHV of brandpreventie gevolgd. Een medewerker van de afdeling beveiliging heeft de opleiding Facility Management gevolgd. Technische beveiliging Er vonden verschillende uitbreidingen en vervangingen plaats van technische beveiligingsmaatregelen. Het toegangscontrolebeleid werd verbeterd door elektronische apparatuur aan te brengen op een deur tussen publieke en niet publieke ruimten. De fietsenstalling voor medewerkers is eveneens opgenomen in het toegangsbeleid. Het nieuwe Entreegebouw werd binnen en rondom voorzien van elektronische beveiligingsmaatregelen die alle gecontroleerd kunnen worden via monitoren in de Centrale Meldkamer. Incidentenregistratie Het aantal incidenten op Paleis Het Loo is stabiel gebleven. Vorig jaar werden er in totaal 45 incidenten geregistreerd, dit jaar waren het er 46. Opvallend is het aantal EHBO meldingen, dat steeg van 14 in 2010 naar 21 meldingen in 2011. Deze toename is te verklaren door de warme zomermaanden mei en juni, toen bezoekers onwel werden door de uitzonderlijk hoge temperatuur. In het nieuwe Entreegebouw was enkele keren sprake van letsel, veroorzaakt doordat men de grote glazen deuren en ramen niet opmerkte. Inmiddels

is hier een oplossing voor gevonden door belettering hierop aan te brengen. Calamiteiten (Bedrijfshulpverlening & Collectiehulpverlening) Het aantal Bedrijfshulpverleners werd uitgebreid mede door de opzet van een Collectie Hulpverleningsorganisatie (CHV). Deze heeft tot taak het in veiligheid brengen van belangrijke collectieonderdelen die getroffen of bedreigd worden door een calamiteit. Elk lid van de CHV dient als basis een BHV opleiding te hebben gevolgd. De CHV organisatie wordt in 2012 verder door ontwikkeld. De bestaande groep Bedrijfshulpverleners en Collectiehulpverleners volgden allen de jaarlijks verplichte herhalingstraining BHV. Calamiteitenoefening Het nieuwe calamiteitenplan werd op 17 januari getoetst tijdens een grote ontruimingsoefening in het museum. De oefening werd gehouden in samenwerking met de Brandweer Apeldoorn en gefaciliteerd door de externe opleider Nouwad BV. Op een zolder, direct naast de klimaatbeheersinginstallatie van het Corps de Logis, werd een brandje gefingeerd ten gevolge van werkzaamheden door een monteur die daar alleen aan het werk was. Hij belde de meldkamer en gaf aan dat hij getracht had de brand te blussen maar dat dit niet lukte. Daarna was deze monteur onbereikbaar. De oefening is goed verlopen en heeft aangetoond dat binnen de organisatie de juiste ingrediënten aanwezig zijn om een goede Bedrijfs- en Collectiehulpverlening te laten functioneren.Van de oefening is een uitgebreid evaluatieverslag opgesteld. Gebouwverkenning De calamiteitenoefening op 17 januari leerde dat er bij zowel de Brandweer Apeldoorn als bij de interne hulpverleners van Paleis Het Loo behoefte is aan een goede kennis van de gebouwen. Op 15 augustus en 17 oktober werden twee verkenningen georganiseerd, waarbij informatie-uitwisseling plaatsvond over veilige, adequate en repressieve inzetmethodes. Risicoplaatsen in het paleis werden bezocht, brandblusvoorzieningen beproefd en verschillende inzetmethodes uitgetest. Verbeterpunten in 2012 Voor 2012 staan de navolgende verbeteracties op het programma: - In overleg met de brandweer Apeldoorn wordt er samengewerkt in het “scenario denken”. - Een SMS-alarmsysteem is in ontwikkeling om de hulpverleners van Paleis Het Loo te alarmeren. - De aanvalsplannen voor de brandweer worden verbeterd. Deze worden vergroot naar A2 model en zullen een totaaloverzicht geven per niveau. - De plannen komen in een speciale kast bij de brandweeringang. - In het vooren najaar zullen er oefeningen worden gehouden. - Er wordt onderzoek verricht om de elektronische bewaking en beveiliging van de museale ruimten te verbeteren in samenhang met de aanwezige suppoosten.

BEHEER VAN DE TUINEN Kenmerkend voor de baroktuin van Paleis Het Loo zijn de buxusfiguraties. Ogenschijnlijk zien de buxushagen er goed uit maar in werkelijkheid zijn zij aangetast door twee schimmels, Cylindrocladium buxicola en Volutella buxii. Alleen door veel en intensief spuiten zijn de schimmels in bedwang te houden. De kosten en de milieubelasting van de bespuitingen zijn zo hoog dat dit niet lang vol te houden is. Daarom is het noodzakelijk om een zo goed mogelijk alternatief te vinden voor de huidige schimmelgevoelige buxus. Hiertoe werden in het voorjaar planten van Ilex crenata in de Koninginnetuin geplant en zijn er proeven begonnen met een aantal Buxus variëteiten. Eind dit jaar is bekend geworden dat het mogelijk is om de zeer noodzakelijke renovatie van de benedentuin in 2012 te gaan opstarten. Bij de renovatie worden in ieder geval de versleten hosthalietbanden vervangen, de beregeningsinstallatie vernieuwd en de aanwezige bodem en buxusbeplanting vervangen. Bij de renovatie zal gebruik gemaakt worden van de aanbevelingen die gedaan zijn tijdens een tweedaags deskundigenberaad op Het Loo op 29 en 30 januari 2010. Door de bouw van het nieuwe entreegebouw met de omringende tuinaanleg is er ten opzichte van voorgaande jaren meer werk ontstaan. Bij de aanleg is dankbaar gebruik gemaakt van 120 grote Rhododendrons, ontvangen van Nationaal Park de Hoge Veluwe. Dit jaar zijn speciale maatregelen uitgevoerd om de gevolgen van plotselinge wateroverlast aan te kunnen pakken. Onverwacht was groot onderhoud aan de Weidekas noodzakelijk, omdat de ondergrondse verwarmingsbuizen in zeer slechte conditie verkeren. Deze werkzaamheden vonden plaats van september tot november. Verder is er schilderwerk uitgevoerd aan het Zaadhuis en de Oranjerie. De Marianneschuur op het terrein van prinses Margriet is sinds 2010 niet meer beschikbaar voor de tuindienst voor de opslag van potten en andere tuinmaterialen. Dit jaar is de bouw van een vervangende ‘Noordschuur’ voorbereid en begin 2012 wordt een aanvang gemaakt met de uitvoering. De Oranjerie van Het Loo is 1000 m2 groot en herbergt ’s winters vorstgevoelige planten als palmen, Camellia’s en citrusbomen. Deze kas is na 26 jaar dienst aan renovatie toe, die momenteel wordt voorbereid. De achttien tuinvrijwilligers van de Von Wiedclub hebben ook dit jaar weer bijgedragen aan een perfecte presentatie van de tuin door deze onkruidvrij te houden. Een van de leden is in het zonnetje gezet in verband met haar 25-jarig jubileum. In mei nam de tuinconservator ir. L.E. Groen afscheid wegens pensionering; zijn werk wordt overgenomen door een tuinadviseur, mevrouw dr. R.C. Ek, en een tuinhistoricus, dr. J.Woudstra. Beiden werken freelance op contractbasis.Tevens ging de chef-bloemist met pensioen; zijn functie werd helaas niet opnieuw ingevuld. De tuindienst heeft 10% van de eigen bezetting ingeleverd. Daardoor moet een aantal taken worden afgestoten en verminderde het onderhoudswerk aan de terreinen die minder zichtbaar zijn voor het


publiek. In 2012 wordt ook gestopt met het kweken van eenjarigen voor derden, zoals kasteel Anholt en Museum Willet-Holthuysen. Verder wordt getracht om andere onderdelen van het werk te optimaliseren om hiermee tijd en mankracht te besparen, zoals het concentreren van de kweek van snijbloemen op de kwekerij aan de Molenweg en het reorganiseren van de indeling van de Weidekas. Tevens zal een deel van de oranjerieplanten worden afgestoten; het betreft individuele planten van soorten waarvan meerdere exemplaren aanwezig zijn. Beeldbepalend voor Paleis Het Loo zijn de imposante, historisch correcte, verse bloemboeketten die iedere week worden verzorgd door gespecialiseerde medewerkers van de tuindienst. Veel van de gebruikte soorten snijbloemen worden niet commercieel geteeld en het groen in de boeketten wordt het gehele jaar vanuit de eigen kwekerij betrokken. Zonder concessies te willen doen aan de kwaliteit van de boeketten, zal worden gestaakt met de kweek van kort houdbare bloemen, zoals Lathyrus en een aantal rozenrassen. In het begin van het jaar moest de oudste Douglasboom van ons land, die op de Bloemisterij stond, worden omgezaagd. De wortels waren aangetast met zwammen en de boom dreigde op de Weidekas te vallen. De vitaliteit van de lanen voor het paleis loopt achteruit; elk jaar moeten er bomen worden geveld en wordt door middel van snoei de veiligheid zo veel mogelijk gewaarborgd. De Schuine laan en de Stallenlaan zijn beide in slechte conditie. In de kerstperiode dreigde een een grote beuk met wortel en al om te vallen en is de Canadese esdoorn op de Klosbaan deels uitgebroken. Deze laatste levert nog verder gevaar op vanwege een voortgaande aantasting door de Tonderzwam. Bij de renovatie van de benedentuin moet worden besloten welke maatregelen ten opzichte van deze vanuit historisch oogpunt bijzondere boom genomen moeten worden. Paleis Het Loo is een erkende stageplaats; ook dit jaar waren hier zeven stagiaires voor langere of kortere tijd werkzaam. Zij zijn afkomstig van vijf verschillende opleidingen. Om het publiek meer te betrekken bij alle werkzaamheden en bijzonderheden van de tuinen is er per 1 november een Twitterproefaccount gestart, @TuinenHetLoo. De bevindingen van dit account worden na een half jaar, per 1 mei 2012, geëvalueerd en gerapporteerd. Op dit moment zijn er ruim 240 volgers en zijn er interessante nieuwe contacten ontstaan via twitter.

FACILITAIRE DIENST De facilitaire dienst heeft evenals vorig jaar nog steeds te maken met een aantal langdurige ziektegevallen, waardoor het moeilijk is het kwaliteitsniveau te handhaven. Momenteel wordt zeer terughoudend omgegaan met externe (tijdelijke) inhuur vanwege de onzekere financiële ontwikkelingen. Door het afscheid van enkele medewerkers zijn uren vrijgevallen, de niet ingevuld konden worden maar opgevangen zijn binnen onze huidige bezetting. Door deze ontstane krapte wordt veel souplesse van de medewerkers gevraagd. In de komende tijd zal voor een deel


tot herinvulling moeten worden overgegaan om alle werkzaamheden naar behoren te kunnen blijven uitvoeren. Voor de technische medewerkers was dit jaar de afronding van het vernieuwde klimaatbesturingssysteem een feit. De techniek in ons entreegebouw vergde veel inspanning vanwege “finetuning”. Er vinden nog steeds kleine wijzigingen in de installaties plaats.

NETWERKBEHEER Een medewerker van de afdeling beveiliging heeft de overstap gemaakt naar de Facilitaire Dienst om twee dagen per week ondersteuning te geven voor de ICT. Samen met onze externe ICT partner heeft hij de uitrol van het nieuwe serverproject gerealiseerd. Momenteel wordt er gewerkt aan verdere digitalisering van documentenstromen binnen de organisatie. Twee servers zijn vervangen. De zolders van de stallen zijn voorzien van een netwerkuitbreiding zodat TMS-gebruikers daar kunnen inloggen op het computernetwerk van Paleis Het Loo. Ook is er een uitbreiding gekomen van het internet naar Stal 1 (Informatiecentrum Oranje-geschiedenis), waar een stand-alone netwerk is aangelegd.Via een CMS systeem kunnen medewerkers hierin zelfstandig aanpassingen doorvoeren. Het E-ticket systeem leidde tot een uitbreiding van ons netwerk. Museumkaarten kunnen nu ook op andere locaties worden gescand dan bij de kassa. Tevens zijn er koppelingen gecreëerd via ons netwerk met het nieuwe WPS Parkeerautomaten Systeem. Administratieve medewerkers hebben hierdoor direct toegang in het WPS systeem. De toegang tot het webacces is uitgebreid. Hiermee kunnen de medewerkers ook elders hun mail inzien.

PERSONEEL EN ORGANISATIE Teneinde de financiële risico’s te beperken zijn reeds in 2010 door de VRM, het bestuur van SFP en de werknemersbonden onderhandelingen ingezet om de pensioenportefeuille onder te brengen bij een groter pensioenfonds.Vervolgens is begin 2011 definitief besloten tot de overstap naar Pensioenfonds Zorg en Welzijn te Zeist. De administratie van dit fonds wordt door PGGM gevoerd. Met terugwerkende kracht werd het pensioenfonds SFP per 1 januari 2011 geliquideerd en vanaf die datum bouwt men pensioen op bij Zorg en Welzijn. De administratieve afhandeling vanwege deze overgang en de actuariële waardebepaling van de pensioenen brengen echter voor alle partijen veel werk met zich mee en de afronding hiervan neemt dan ook meer tijd in beslag dan aanvankelijk werd verwacht. De definitieve waardeoverdracht vindt begin 2012 plaats en in september 2012 zullen de medewerkers het eerste Uniforme Pensioen Overzicht (UPO) van Zorg en Welzijn gaan ontvangen. De personeelsleden werden gedurende dit traject nauwgezet door de VRM en ons op de hoogte gehouden. Het opbouwpercentage voor 2011 werd vastgesteld op 1,95%. De

pensioenpremie ligt nu voor werknemer en werkgever beduidend lager, te weten 23,4% (2011) van het pensioengevende salaris, waarvan de medewerker conform de CAO bepalingen 44% betaalt en de werkgever 56% voor zijn rekening neemt. Daar staat wel tegenover dat de regeling op onderdelen soberder is. De Commissie P & O van de VRM, waarin het hoofd P & O zitting heeft, beziet momenteel nader waar eventueel reparatie op individuele of op collectieve basis nodig is. Gezien de voortdurende financiële crisis staan pensioenfondsen onder druk. Dit vertaalt zich in fluctuatie van de dekkingsgraden. In januari 2011 stond deze bij Zorg en Welzijn op 107% en in december 2011 op 97%. De toenemende bezuinigingsmaatregelen en de (pre)pensioenkwestie leidden tot vertraging bij de CAO-onderhandelingen. Wel werd tussentijds besloten om de werknemers in maart 2011 een bruto uitkering te geven van € 600 op fulltime basis. Momenteel wordt de laatste hand gelegd aan een nieuwe CAO.Vooruitlopend daarop kwamen partijen overeen de dure garantieregeling prepensioen af te schaffen. Alleen medewerkers geboren voor 1950 behouden hun rechten. Zij, die geboren zijn in de jaren 1950 tot en met 1954, ontvingen ter compensatie een eenmalige bruto uitkering. Door de noodzakelijke bezuinigingen staan de personeelskosten in onze begroting verder onder druk. Hierdoor werd halverwege 2011 een vacaturestop afgekondigd. Alleen daar waar dat voor een verantwoorde bedrijfsvoering dringend noodzakelijk is, worden formatieplaatsen (deels) ingevuld of wordt gekozen voor tijdelijke medewerkers, bijvoorbeeld seizoenskrachten via Pflex/Randstad. In de komende jaren verlaten veel medewerkers vanwege (pre)pensioen Het Loo; door dit natuurlijke verloop hopen wij gedwongen ontslagen te voorkomen. Ook zal actief beleid worden gevoerd om meer gebruik te maken van stagiaires en vrijwilligers. Eind 2011 bedroeg het aantal fte’s 125. Er waren 154 medewerkers in dienst (2010: 168), van wie 70 vrouwen en 84 mannen. Er zal nauwlettend op moeten worden toegezien dat de hogere werkdruk voor onze medewerkers niet tot spanning of een toename van het ziekteverzuim gaat leiden. Het ziekteverzuim over 2011 was 5,31% (2010: 5,25%). Tweemaal werd met onze bedrijfsarts een Sociaal Medisch Overleg gehouden. De samenwerking met de arbodienst Maetis Ardyn werd ook voor dit jaar weer gecontinueerd. De opbouw van verlof tijdens ziekte en de verjaringstermijn van verlofuren ondergaat per 2012 een wettelijke wijziging. Directie, P & O en leidinggevenden gaan serieus werken aan het terugdringen van het stuwmeer aan verlofuren. Van de Seniorenregeling werd door 24 personen gebruik gemaakt. Ouderschapsverlof werd door twee medewerkers genoten. Zeven personeelsleden gingen met prepensioen. Steeds meer mensen maken gebruik van de Fietsregeling (NFP). De Spaarloonregeling werd door het Kabinet per 1 januari 2012 afgeschaft waardoor er eind 2011 nog een run op deze regeling “brutosalaris inleveren voor netto sparen” volgde. Aan OR kosten, BHV, cursussen en seminars werd in 2011 circa € 40.000 uitgegeven. In de afgelopen zomer werd op verzoek van de Ondernemingsraad middels een enquête een ‘Medewerkers Tevredenheids Onderzoek’

(MTO) uitgevoerd. Hoewel wij in algemene zin van “tevreden” medewerkers mogen spreken, werden met name de vaak zware fysieke belasting en hoge werkdruk genoemd. De geconstateerde feiten zijn meegenomen in de Risico Inventarisatie & Evaluatie. In juni verzorgde een consultant van Steward Redqueen een presentatie over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, en werd bekeken welke rol Paleis Het Loo daarin kan vervullen. Dit zal nader worden uitgewerkt. In juli 2011 werd de nagenoeg complete Informatiegids voor de medewerkers op Intranet gezet; deze wordt ook aan nieuwe medewerkers overhandigd.

ONDERNEMINGSRAAD Samenstelling OR In september eindigde de zittingsperiode van de ondernemingsraadleden mevrouw L. Schotsman en de heren F.A. van Bussel en C.A.M. Hamerling. Mevrouw L. Schotsman stelde zich herkiesbaar voor de kiesgroep Wetenschappelijke Staf en de heer C.A.M. Hamerling voor de kiesgroep Facilitaire Dienst. De voorzitter van de ondernemingsraad, de heer F.A. van Bussel, is gedurende twee volle zittingsperioden lid geweest van de ondernemingsraad en is daardoor volgens het Reglement Ondernemingsraad gedurende vier jaar niet herkiesbaar.Voor de kiesgroep Facilitaire Dienst stelde de heer E.T.J. Blankhorst zich verkiesbaar. Hiermee was het aantal kandidaten gelijk aan het aantal beschikbare plaatsen voor de kiesgroepen, waardoor geen verkiezing hoefde te worden gehouden, en mevrouw Schotsman en de heren Hamerling en Blankhorst geacht werden te zijn gekozen. De samenstelling van de ondernemingsraad voor de nieuwe zittingsperiode is als volgt: Kiesgroep Wetenschappelijke Staf, mevrouw L. Schotsman; Kiesgroep Facilitaire Dienst, de heren C.A.M. Hamerling en E.T.J. Blankhorst; Kiesgroep Bewaking/Beveiliging, mevrouw A. van ’t Zet en de heer P.L. van Oene; Kiesgroep Algemeen, mevrouw F. Diender; Kiesgroep Tuindienst, de heer L. Rahaël. In de overlegvergadering van 30 september werd afscheid genomen van de voorzitter van de ondernemingsraad de heer F.A. van Bussel. De bestuurder bedankte hem voor zijn waardevolle bijdrage aan de ondernemingsraad in de afgelopen acht jaar. De heer Van Bussel verklaarde zich bereid om zijn rol binnen de onderhandelingsdelegatie uit hoofde van het Landelijk Adviescomité (LAC) van de vakbond voort te zetten zolang de onderhandelingen voor de CAO 2011-2013 nog niet zijn afgerond.Vervolgens werd de nieuwe ondernemingsraad, met als voorzitter de heer Hamerling, door de bestuurder geïnstalleerd. De bestuurder benadrukte nogmaals het belang van een goede samenwerking, vooral in deze moeilijke periode waarin zowel bestuurder als ondernemingsraad noodzakelijke impopulaire maatregelen goed dienen toe te lichten binnen de organisatie.


Vergaderfrequentie Om beter te kunnen inspelen op de vele veranderingen die Paleis Het Loo te wachten staan, met name op het vlak van bezuinigingen, reorganisatie, het opstellen van een nieuwe meerjarenbegroting en de voorziene bestuurswisseling in 2012, werd besloten om de OR-vergaderfrequentie tijdelijk op te voeren. De OR kwam dit jaar veertien keer in vergadering bijeen, waarbij zij op 14 en 17 juni gebruik maakte van het advies en de deskundigheid van de heer Martin van de Water, adviseur van de firma OR Partners. Daarnaast werd er acht keer vergaderd met de bestuurder. R.I.E. (Risico-inventarisatie en -evaluatie) Op initiatief van de ondernemingsraad werd een enquête gehouden onder de medewerkers om inzicht te krijgen in de gezondheidsrisico’s en de belemmeringen die ondervonden worden bij het uitvoeren van de werkzaamheden. De uitkomsten van de enquête dienen als leidraad voor het bedrijf Tinguely Xperts, dat de opdracht heeft gekregen tot het uitvoeren van een onderzoek met als doel de risico’s op het gebied van veiligheid, gezondheid en welzijn van de medewerkers in kaart te brengen. Overleg OR met de Raad van Toezicht In een gesprek tussen een delegatie van de Raad van Toezicht en de Ondernemingsraad op 19 april is uitgebreid gesproken over de zorgelijke financiële situatie. Naar aanleiding hiervan attendeerde de OR de leden van de Raad op de toegenomen werkdruk als gevolg van de ingestelde vacaturestop. In de ontmoeting met de Raad op 14 december kwamen deze onderwerpen opnieuw aan de orde. Daarnaast vond op 27 september in Den Haag een gesprek plaats tussen leden van de Raad en de OR met betrekking tot de opvolging van de bestuurder in 2012. Vertrouwenspersonen In de OR-vergadering van 10 november vond overleg plaats met de vertrouwenspersonen mevrouw Schouten en de heer Förch. In deze vergadering werd uitgebreid gesproken over de vacaturestop en de problemen die hierdoor ontstaan als gevolg van onderbezetting. Scholing Mevrouw Van ’t Zet en de heren Hamerling, Rahaël en Blankhorst namen op 8 november in het Mediaplaza, Jaarbeurs Utrecht, deel aan het door OR Informatie georganiseerde congres ‘Alice in WORland’. Tijdens deze bijeenkomst werden diverse lezingen en workshops gevolgd met betrekking tot onder andere de WOR, gebruik van nieuwe media, zinvol vergaderen en omgaan met vergaderstress.


FINANCIËN In het najaar van 2010 werd de begroting 2011 sluitend vastgesteld. Door een aantal forse meevallers kon het jaar 2011 afgesloten worden met een positief resultaat van € 645.804 (het jaar 2010 eindigde met een negatief resultaat van € 2.282). Onderstaand geven wij een nadere toelichting op de betreffende posten in de exploitatierekening die sterk afwijken ten opzichte van de begroting: 1. Zoals gebruikelijk werd in de begroting uitgegaan van 280.000 bezoekers. Mede door een aantal succesvolle tentoonstellingen en evenementen bezochten uiteindelijk 325.469 bezoekers Paleis Het Loo (in 2010: 323.083). Per 1 januari 2011 werd de entreeprijs voor volwassenen verhoogd van € 10,00 naar € 12,50.Tevens ging het parkeertarief van € 3 naar € 4. Bijna 46.000 bezoekers meer dan begroot, alsmede een hogere uitkeringsgrondslag van de Museumkaart en het vervallen van de ANWB korting, leidden tot een meeropbrengst in de Publieksinkomsten van € 487.000. 2.Voor onze tentoonstellingen kon uiteindelijk in totaal € 150.000 aan sponsorgelden worden gegenereerd. Tijdens het opstellen van de begroting kon dit niet worden voorzien. Dit bedrag is voornamelijk te danken aan de tentoonstelling Prinses Máxima - 10 jaar in Nederland. 3. Voor het jaar 2011 gingen wij er in de begroting van uit dat OCW ons alleen voor de huurverhoging zou compenseren. Uiteindelijk volgde toch nog een bescheiden indexering voor de exploitatiesubsidie. De korting op de huursubsidie van 3,4% bleef ook voor 2011 van kracht. Omdat het uitkeringspercentage van de ‘Matchingsregeling’ vanwege bezuinigingen door OCW op 0% is gesteld, kan deze korting niet meer worden gecompenseerd. Het Ministerie OCW heeft ons opgedragen om projectsubsidies niet meer uit de post Subsidie OCW te halen, maar op een andere wijze te verantwoorden. Hierdoor sluit deze post met het totaalbedrag van de beschikking. Deze herrubricering en genoemde indexering laten derhalve een hogere exploitatiebijdrage van € 150.000 zien, waarmee in de begroting geen rekening gehouden was. Het gevolg is dat de lasten voor de huur met eenzelfde bedrag zijn verhoogd. 4. Het is verheugend, dat particuliere eigenaren steeds vaker van de mogelijkheid gebruik maken om voor Het Loo belangrijke werken, die soms al langdurig bij ons museum in bruikleen waren, via een zogeheten lijfrenteconstructie in eigendom over te dragen. In 2011 werden op deze wijze een groot staatsieportret van onze eerste bewoonster Mary Stuart II en een fraai 17de eeuws kabinet verworven. De koopsommen, in totaal € 485.000, zijn vermeld bij de Lasten onder Aankopen. Deze worden vanwege de kwijtschelding via de lijfrenteconstructie verantwoord onder Bijdragen uit private middelen/particulieren. 5. De bijdragen van de BankGiro Loterij worden conform voorschrift verantwoord in de Jaarrekening op het moment van besteding. Deze gelden waren bestemd voor het realiseren van ons

Historisch Centrum. In oktober 2011 vond de opening plaats. De bijdragen zijn vermeld onder Goede doelenloterijen en de uitgaven onder Activiteitskosten in de post Kosten Historisch Centrum. 6. In 2011 vond in goed overleg met de Ondernemingsraad de overgang naar Pensioenfonds Zorg & Welzijn plaats. Dit heeft een beduidend lagere pensioenpremie voor werknemers en werkgever tot gevolg. Daartegenover staat wel een versoberde pensioenregeling. Tevens werd door CAO partijen besloten de garantieregeling prepensioen voor medewerkers af te bouwen of zelfs af te schaffen. Daardoor hoefde aan de voorziening niet meer gedoteerd te worden en kon per de jaarultimo het reeds gereserveerde bedrag voor een groot deel vrijvallen. Bovengenoemde zaken betekenen voor het jaar 2011 per saldo een lagere last van € 644.000. 7. Bij de vaste inrichting van de Marotbibliotheek werd gebruik gemaakt van historische boekbanden middels langdurig bruikleen. Nu hieraan een einde komt, deed zich de mogelijkheid voor om via een aankoop het gerezen probleem voorgoed op te lossen. Hier was een bedrag van € 210.000 mee gemoeid. 8. Met betrekking tot conservering en restauratie vielen in dit verslagjaar de kosten € 55.000 hoger uit. Dit komt met name door ons aandeel in het omvangrijke kroonluchterproject en de restauratiekosten van een vergulde tafel waarvan de helft van de kosten gecompenseerd werd door een ontvangen schenking. 9. Het bleek noodzakelijk om naast de toegekende projectsubsidies een aantal voorzieningen te realiseren in het nieuwe entreegebouw waarvan de additionele lasten voor onze eigen rekening zijn genomen (o.a. een permanente filmpresentatie, parkeersysteem, etc.). Hiermee was een totaalbedrag van € 373.000 gemoeid. 10. Bij het begroten van de energielasten zijn wij uitgegaan van een hogere gasprijs en hoger verbruik dan uiteindelijk is gebleken. Mede door scherpe prijsafspraken vielen de kosten € 60.000 lager uit. 11. De kantinelasten en -opbrengsten gingen per 1 januari 2011 over van de Stichting Restaurant naar onze Stichting. De overschrijding van € 26.000 is ontstaan door een eenmalige investering vanwege overname van inventaris. 12. Door goed gebruik te maken van aanbiedingen werd € 45.000 meeropbrengst aan rentebaten gerealiseerd. Financiën 2011 Het exploitatieresultaat van het jaar 2011 van € 645.804 bevatte een aantal posten met een eenmalig karakter. Het saldo van deze meevallers en tegenvallers was positief en bedroeg € 72.000. Na aftrek van deze incidentele bedragen resteerde een gecorrigeerd exploitatieoverschot ad. € 171.000 over de tijdelijke, omvangrijke liquiditeiten, was het genormaliseerde exploitatieresultaat in 2011 € 403.000. Vermogenspositie Het Eigen Vermogen bedraagt ultimo 2011 € 5.102.199 hetgeen 51,1% is van het balanstotaal ad € 9.977.956. Wij mogen stellen dat Paleis Het Loo momenteel een gezonde financiële positie heeft.


VOORUITZICHTEN VOOR 2012 Na het gunstige jaar 2011 zijn de financiële vooruitzichten voor 2012 verontrustend. Hiervoor zijn drie redenen. Ten eerste is er een risico dat de bezoekersaantallen aanzienlijk minder zullen zijn dan in de vorige jaren met telkenjare duidelijk meer dan 300.000 bezoekers. In de eerste drie maanden van 2012 lag het aantal bezoekers ongeveer 20% lager dan in 2011. Hoe het netto-effect van de financiële crisis op het bezoek van Het Loo in de rest van 2012 zal zijn, is nu nog niet duidelijk. Ieder jaar wordt het totale jaarlijkse bezoekersaantal sterk bepaald door de vraag of in het tentoonstellingsprogramma wel of niet een grote ‘publiekstrekker’ is opgenomen. Op dit moment is het nog niet zeker of in 2012 zo’n type tentoonstelling kan worden georganiseerd. Ook de zaalverhuur en de organisatie van evenementen op het voorterrein staan onder druk vanwege de heersende recessie. Ten tweede zullen de bezuinigingen van OCW op de subsidie in 2012 toenemen, namelijk met 2,2%. Dit zet de begroting van het museum verder onder druk. Sinds 2011 hanteren wij een vacaturestop. Hierdoor nemen de salariskosten geleidelijk af maar de hiermee gepaard gaande hogere werkdruk bij de werknemer kan leiden tot spanningen en een oplopend ziekteverzuim. Tevens ontstaan hierdoor risico’s voor de beveiliging en bewaking van de collectie en gebouwen. Ten derde zijn in 2012 niet de eenmalige posten voorzien die per saldo in 2011 een aanzienlijk positief resultaat hebben opgeleverd. Accountantsverklaring Een goedkeurende accountantsverklaring, door KPMG verstrekt op 23 maart 2012, is ongewijzigd door de Raad van Toezicht vastgesteld.


balans per 31 december 2011

ACTIVA

2011

2010 PASSIVA

2011

2010

(in euro’s) Materiële vaste activa

456.060

446.541

Vaste Activa

456.060

Bestemmingsreserve

1.402.881

822.727

Bestemmingsfonds OCW

3.699.318

3.216.920

5.102.199

4.039.647

Aankoopfonds

880.193

914.737

Voorzieningen

896.775

1.889.598

3.098.789

3.191.170

9.977.956

10.035.152

446.541

Eigen vermogen Voorraden Vorderingen

91.296

88.623

1.310.717

565.388

Liquide middelen

8.119.883

8.934.600

Kortlopende schulden

Vlottende activa

9.521.896

9.588.611

9.977.956 10.035.152


categoriale exploitatierekening over 2011 BATEN (in euro’s) Directe opbrengsten Publieksinkomsten Sponsorinkomsten Overige inkomsten Indirecte opbrengsten Totale opbrengsten Subsidie OCW Waarvan huren Waarvan exploitatiebijdrage Structurele subsidie provincie Structurele subsidie gemeente Subsidie ander orgaan dan OCW, provincie, gemeente Overige subsidies/bijdragen Subsidies uit publieke middelen Bijdragen uit private middelen Waarvan particulieren (incl.Vriendenver.) Waarvan bedrijven Waarvan private fondsen Waarvan goede doelenloterijen Totale subsidies/bijdragen TOTALE BATEN LASTEN (in euro's) Salarislasten Afschrijvingen Huur Aankopen Overige lasten TOTALE LASTEN

2011

begroting 2011

2.773.438 2.286.000 2.067.126 182.804 50.000 104.078 349.971 300.000 180.306 138.391

130.000

134.773

3.444.604

2.766.000

2.486.28

6.962.844 5.154.707 - - -

6.781.000 6.643.775 5.015.000 5.233.316 - - - -

-

- 752.294

537.794 302.668 - 681.250

- 300.000 30.000 200.000

85.790 130.000 72.001

13.639.263

12.326.000

12.917.176

17.083.867

15.092.000

15.403.459

2011

begroting 2011

2010

5.898.012 6.550.000 6.451.844 143.224 150.000 119.404 7.172.188 7.003.000 6.865.123 700.019 15.000 13.534 2.656.092 1.509.000 2.063.505 16.569.535

SALDO UIT GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING 514.332 Saldo rentebaten/-lasten 171.270 Saldo bijzondere baten/lasten - Mutatie aankoopfonds -39.798 EXPLOITATIERESULTAAT 645.804


2010

15.227.000

15.513.410

-135.000

-109.951

135.000 - -

159.628 -51.959

-

-2.282

categoriale en functionele exploitatierekening over 2011 FUNCTIONEEL 

Totaal

Publieksfunctie

Wetenschappelijke functie

Collectiefunctie

Algemeen beheer

Onderzoek & Documentatie

Verwerving & afstoten

Conserveren & restaureren

Onderzoek & registratie

Tijdelijke presentatie

Vaste presentatie

CATEGORIAAL  BATEN (in euro's) Directe opbrengsten Publieksinkomsten Publieksinkomsten buitenland Publieksinkomsten binnenland Waarvan kaartverkoop Waarvan overig Sponsorinkomsten Overige inkomsten Indirecte opbrengsten

- - - - - - - 2.476.104 2.166.591 309.513 - - - - 297.334 260.167 37.167 - - - - 182.804 - 182.804 - - - - 349.971 306.225 43.746 - - - - 138.391 - 138.391 - - - - -

Totale opbrengsten 3.444.604 2.732.983 711.621 - - - - Structurele subsidie OCW Waarvan huren 6.962.844 2.824.826 887.763 120.457 1.584.047 - 168.501 1.377.251 Waarvan exploitatiebijdrage 5.154.707 2.091.265 657.225 89.176 1.172.696 - 124.744 1.019.601 Waarvan Kaderregeling exploitatiesubsidie - - - - - - - onderzoek en wetenschap Structurele subsidie provincie Structurele subsidie gemeente Structurele subsidie ander orgaan dan OCW, provincie, gemeente

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Overige (niet structurele) subsidies / bijdragen Subsidies uit publieke middelen - - - - - - - Bijdragen uit private middelen Waarvan particulieren (incl. vriendenvereniging) 537.794 218.183 68.569 9.304 122.348 - 13.015 106.376 Waarvan bedrijven 302.668 122.792 38.590 5.236 68.857 - 7.325 59.868 Waarvan private fondsen - - - - - - - Waarvan goede doelenloterijen 681.250 276.383 86.859 11.786 154.984 - 16.486 134.751 Totale Subsidies/Bijdragen

13.639.263 5.533.449 1.739.006 235.959 3.102.932

- 330.071 2.697.847

TOTALE BATEN

17.083.867 8.266.432 2.450.627 235.959 3.102.932

- 330.071 2.697.847

LASTEN (in euro's) Salarislasten 5.898.012 2.392.823 751.997 102.036 1.341.798 - 142.732 1.166.627 Afschrijvingen 143.224 14.322 - 14.322 14.322 - 14.322 85.934 Huur 7.172.188 2.909.757 914.454 124.079 1.631.673 - 173.567 1.418.659 Aankopen 700.019 700.019 - - - - - Overige lasten 2.656.092 1.077.577 338.652 45.950 604.261 - 64.277 525.375 TOTALE LASTEN 16.569.535 7.094.498 2.005.103 286.387 3.592.054 - 394.898 3.196.595 SALDO UIT GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING Saldo rentebaten/-lasten Saldo bijzondere baten/lasten Mutatie aankoopfonds SALDO UIT BEDRIJFSVOERING Toerekening Algemeen beheer EXPLOITATIERESULTAAT

514.332

1.171.934

445.524

-50.428

-489.122

-

-64.827

-498.748

171.270 - - - - - - 171.270 - - - - - - - -39.798 -16.146 -5.074 -689 -9.054 - -963 -7.872 645.804

1.155.788

440.450

-51.117

-498.176

- -168.312 -52.885 -7.176 -96.950 645.804 987.476 387.565 -58.293 -595.126

-

-65.790

-335.350

- -10.027 335.350 - -75.817

-

De verdeling van de kosten vindt hoofdzakelijk plaats op basis van de personele bezetting van de verschillende museale functies.


BEHOUD EN BEHEER VAN DE COLLECTIES Afdeling Collectiebehoud De afdeling Collectiebehoud heeft afgelopen jaar vele werkzaamheden verricht op het gebied van restauratie en (preventieve) conservering, maar ook voor inen externe transporten ten bate van tentoonstellingen, herinrichtingprojecten en bruiklenen. De afdeling bestaat inmiddels twee jaar, maar er zijn op organisatorisch gebied nog verbeteringen mogelijk, waaraan in het komende jaar aandacht zal worden besteed. Depotbeheerder Harry van Elburg en coördinator behoud Niek ten Kate, hebben als museaal logistiek team ten behoeve van inen externe tentoonstellingen en diverse projecten veel objecten verplaatst, verpakt en getransporteerd. Hierbij spreken de Speelgoedboerderij en Speelgoedbungalow, uitgeleend aan de tentoonstelling XXSmall in Den Haag, tot de verbeelding; het schoonmaken, restaureren en verpakken van de talrijke interieuronderdelen, boerderijdieren en andere objecten, heeft veel tijd en aandacht gevraagd. Om onderhoud aan het gebouw, in opdracht van de Rijksgebouwendienst, op een voor de collectie verantwoorde wijze te kunnen uitvoeren is op diverse locaties in het huis de collectie tijdelijk verwijderd of dusdanig afgeschermd dat risico’s tot een minimum werden beperkt. Behoudsmedewerker/meubelmaker René Mannessen heeft de loden tuinvazen aan een schoonmaak- en conserveringtraject onderworpen en is gestart om het historisch

Het nieuwe textieldepot in het souterrain van het entreegebouw


hangen sluitwerk in het paleis weer in oude glorie te herstellen. Hij heeft intensief meegewerkt aan het inrichten van het nieuwe textieldepot. Tevens heeft hij intern schilderijen van nieuwe lijsten voorzien, waaronder T72: Johannes Lotyn, Bloemstilleven, ca. 1695, als bovendeurstuk in het zogenaamde Hondecoeterkabinet gevat in een houten lijstwerk dat aansluit bij de betimmering in deze ruimte. Behoudsmedewerker Stallen Hans van Nierop heeft onderhoud gepleegd aan de rijtuigen en automobielen. De presentatie in het Stallencomplex is door hem regelmatig aangepast aan de seizoenen of actuele thema’s in en om het paleis. Het afgelopen jaar hebben de (publieksloze) maandagen voor een deel in het teken gestaan van het fotograferen van de topstukken voor de monografie over Paleis Het Loo.Veelal moesten de objecten uit de vaste opstelling gehaald worden om te worden gefotografeerd in ons binnendepot. Daar waar verplaatsing niet mogelijk was is in de vaste opstelling een studio geïmproviseerd om een hoge standaard van fotografie te kunnen behalen. In samenwerking met de Facilitaire Dienst en in nauwe samenwerking met fotodocumentaliste Angelique van den Eerenbeemd heeft Collectiebehoud ervoor gezorgd dat alle historische interieurs in Het Loo gefotografeerd konden worden. Textieldepot Met de oplevering van het entreegebouw kon Paleis Het Loo ook een nieuwe depotruimte in het souterrain in gebruik nemen. Na de nodige voorbereidingen is begonnen met het overbrengen van

een groot deel van de textielcollectie. Dit is een omvangrijk en tijdrovend project. Om er zorg voor te dragen dat het depot geheel schoon en vrij van ongedierte kan worden ingericht, wordt de collectie preventief ingevroren, waarna deze uitgebreid wordt gereinigd alvorens een nieuwe vaste standplaats te krijgen. Bij dit project werken de afdelingen Collectiebehoud en Collectiebeheer nauw samen, waarbij de laatste zorgt voor de ontsluiting van de collecties in het registratieprogramma The Museum System en voor de fotografie van alle objecten. Wanneer dit project medio 2012 zal zijn afgerond voldoen de bewaaromstandigheden van de textielcollecties van Paleis Het Loo aan een hoge standaard. Tentoonstellingen Collectiebehoud heeft veel inspanning geleverd ten behoeve van de tentoonstellingen ‘Maxima, 10 jaar in Nederland’ (mei-sept.), ‘Tesselschade Arbeid Adelt’ (mei), ‘130 jaar Oranjevereniging Apeldoorn’ (aug.–sept.),‘Oranje Boven! Souvenirs rondom het Huis van Oranje’(vanaf okt.) en ‘Kerstmis op Het Loo’. Ook heeft de afdeling veel werk verricht voor uitgaande bruiklenen: conservering, het opstellen van conditierapportages alsmede verpakken, transporteren en ter plekke installeren van objecten.

Meubelen Naast kleine conserverende werkzaamheden ten behoeve van de vaste presentatie en wisseltentoonstellingen heeft Charles de Smet een aantal in het oog springende restauratieprojecten uitgevoerd. Het kunstkabinet met door Frans Francken geschilderde panelen (inv.nr. L428) is tijdelijk verwijderd uit de Oude Eetzaal en volledig gerestaureerd; het meubel, waarvan het onderstel van later datum is, heeft een zo preventief mogelijke behandeling ondergaan. De op vele plaatsen los gekomen fineer is verlijmd. Kleine delen ontbrekend fineer uit ebbenhout werden aangevuld, evenals de ontbrekende delen profiellijst. De deuren en kleppen werden op het scharnierpunt losgenomen om de nodige behandeling gemakkelijker te kunnen uitvoeren. Het door de verontreiniging in de lucht aanwezige zwavel heeft het zilveren beslag sterk doen aanlopen. Waar mogelijk is het zilveren beslag losgenomen, gepoetst en gevernist. De sterk gecorrodeerde ijzeren nagels waarmee het beslag gemonteerd zat, zijn vervangen door verzilverde messing nagels. Opmerkelijk was dat de bij een restauratie in de jaren 1980 losgenomen beschilderde panelen van de zijden (niet door F. Francken) samen met de nu nog gemonteerde beschilderde panelen op de deuren, ooit één paneel hebben gevormd.

De gerestaureerde salontafel in neo-Lodewijk XV-stijl uit het atelier van de Arnhemse meubelmaker Jan de Bruijn, opgesteld in de Bentinckkamer


In de Bentinckkamer staat sinds juni dit jaar een volledig gerestaureerde vergulde salontafel in neo-Lodewijk XV-stijl. De restauratie is mogelijk gemaakt door financiële steun van drs.W.A.M. de Bruijn uit Apeldoorn en werd uitgevoerd door S. Suykerbuyk van Studio Hout te Ilpendam. Het ontbrekende marmeren blad, uitgevoerd in Bianco-pi is vervaardigd door M. Hafkamp van De Deventer Steenhouwerij. Sinds september is Saskia Smulders-de Jong MA, afgestudeerd restauratiekundige aan de Universiteit van Amsterdam, werkzaam in het restauratieatelier bij Charles de Smet als restaurator in opleiding. Samen hebben zij gewerkt aan de restauratie van een schrijfbureau van Anna Paulowna (inv.nr. KP782) en een nachtkastje ingelegd met ivoor en parelmoer uit de slaapkamer van koning Willem III. Momenteel wordt gewerkt aan de omvangrijke en complexe restauratie van een toilettafel met spiegel ingelegd met marmer in genre neo-Henri II-stijl. Deze zal na restauratie in de slaapkamer van koning Willem III geplaatst worden. Met het oog op opname in de tentoonstelling in “Magnificence and Grandeur of the Royal Houses in Europe” in Monaco restaureerde mevrouw Liesbeth W. van Ravels de bekleding van één van de vergulde armstoelen in neo-Lodewijk XIV-stijl (L638-a) en een bijbehorende voetenbank (L637-a), behorend tot een ameublement dat een comité van dames uit Amsterdam aan koningin Wilhelmina schonk bij haar huwelijk in 1901. Charles de Smet zette de loskomende vergulding vast en vulde waar nodig de vergulding aan. Textiel Restaurator Hans Schuite heeft meegewerkt aan de transporten, de inrichting en het uitruimen van de tentoonstelling ‘Máxima 10 jaar in Nederland’ (7 mei tot en met 4 september 2011). Bovendien heeft hij voor deze tentoonstelling de mannequins vermaakt, aan- en uitgekleed, en conserverende werkzaamheden verricht aan de historische doopjurk van koningin Wilhelmina. Een en ander is gebeurd in samenspraak met restaurator Liesbeth W. van Ravels. Vanuit de afdeling Beheer werd de basisregistratie van deze tijdelijke bruiklenen uitgevoerd door de dames M. Dumas en L. Schotsman. Voor een tentoonstelling in Monaco maakte Hans Schuite een galajurk van koningin Wilhelmina (MU3980) gereed. Voor de totstandkoming van het nieuwe boek over Paleis Het Loo zijn voor de fotografie 15 mannequins gemaakt en aangekleed met historische kostuums.Ter voorbereiding heeft Hans Schuite aan een aantal kostuums conserverende handelingen verricht. Het betreft de Japonse rok uit circa 1700-1725 (MU/3907), een inhuldigingskostuum van koning Willem I, 1815 (MU/3910), het Russisch uniform van koning Willem II, circa 1816 (MU/9908-a,c), een hofsleep van koningin Wilhelmina, circa 1900 (MU/4046-a) en een japon van koningin Juliana, 1966 (MU/8780). Restaurator Liesbeth van Ravels heeft voor dit project gewerkt aan de korte avondjapon van modehuis Premet van prinses Juliana uit circa 1927 (MU/8955) en aan het grootkostuum van de ridderschap van Holland uit ca. 1824 (E448-a). Zij restaureerde ook twee wapentabbaards van Luxemburg en Nederland (MU/3937-a en MU/3936-a). Samen met Hans Schuite werkte zij aan de conservering van de


kostuums van twee herauten van wapenen (A8996-10a, 12-a/b, 14, 18-a/b, ) en twee trompetters (RL27072-1,2,3,4 en RL27070-a), die in 1898 en 1948 een rol speelden bij de inhuldiging van koningin Wilhelmina en koningin Juliana. Hans Schuite voorzag alle lichtkronen met transformators van nieuwe bedekking van de ophangsystemen, in stijl en materiaal aangepast aan het betreffende vertrek. Van de poppenbungalow (L2537) die prins Bernhard in 1951 voor zijn vier dochters ontving van de firma Schokbeton te Kampen, maakte hij alle gordijnen op. Betty Lamkin heeft zich als vrijwilligster wederom zeer ingezet bij vele werkzaamheden met betrekking tot de textielcollecties, met name bij de inrichting het textieldepot. Kronenproject Michiel Langeveld, al lange tijd voor Paleis Het Loo werkzaam als freelance metaalrestaurator, heeft zich vooral gericht op de afrondende fase van het zogenaamde Kronenproject. Alle historische kronen en appliques zijn inmiddels gerestaureerd en voorzien van halogeen verlichting. Er is een aanzet gemaakt tot het inrichten van een lampendepot waar lampen en onderdelen goed geconserveerd kunnen worden opgeslagen. Een begin werd gemaakt met het vervangen van de verlichting en het herstel van de buitenlantaarns. Schilderijen Schilderijenrestaurator Wassily Khoudiakov, die ook de afgelopen jaren voor Paleis Het Loo werkzaam is geweest, kon per 1 september weer worden ingeschakeld voor de restauratie van de geschilderde behangsels van Dirck Dalens III (1688-1753), 1720 (inv.nrs. RL-XVI-a t/m e) in de Prins Bernhardkamer, die door het intensieve gebruik van de ruimte ernstige beschadigingen hadden opgelopen. Het betreft een groot doek, drie middelgrote doeken en twee smalle stukken. Een voor een worden de schilderingen van de muur genomen, van het oude vernis en overschilderingen ontdaan, de gaten gedicht, nieuwe grondering aangebracht, gevernist en geretoucheerd. Tevens wordt achterkantbescherming in de vorm van platen kapaline van verschillende dikte aangebracht. Inmiddels zijn de werkzaamheden aan de twee kleinste doeken voltooid. Naar verwachting zal het gehele project nog ongeveer twee jaar in beslag nemen. De werkzaamheden, die in de Prins Bernhardkamer zelf worden uitgevoerd, vinden plaats in nauwe samenwerking en overleg met de Rijksgebouwendienst. Daarnaast besteedde de heer Khoudiakov tijd aan het in goede staat brengen van schilderijen, die in bruikleen werden gegeven of ontvangen, en van nieuwe aanwinsten. Op 8 april brachten mevrouw Spliethoff en drs G.J. van der Meer Mohr, vice-voorzitter van de Geschiedkundige Vereniging OranjeNassau, een bezoek aan het Waterschap Brabantse Delta in kasteel Bouvigne bij Breda, waar zich een drietal schilderijen uit de collectie van Paleis Het Loo/GVON in langdurig bruikleen bevindt: A458: Naar Godfrey Kneller, Portret van de Koning-stadhouder Willem III, waarschijnlijk 19de eeuw; A490: Atelier sir Godfrey Kneller, Portret van Mary Stuart, koningin van Engeland, ca. 1695; A1986: Atelier Michiel Jansz. Van Mierevelt, Portret van prins

Maurits, ca. 1620. De conditie van deze schilderijen bleek dusdanig slecht, dat restauratie als voorwaarde voor de voortzetting van het bruikleen werd gesteld. Afspraken hierover zullen door het Waterschap worden gemaakt met de heer Khoudiakov. Het was mogelijk om een achttal schilderijen met kwalitatief mindere of beschadigde lijsten, van nieuwe lijsten te voorzien. Een goede lijst vormt bijna een eenheid met het schilderij en is belangrijk voor het teweegbrengen van de juiste beleving ervan. De nieuwe lijsten zijn vervaardigd door Gregor’s Lijsten te Spankeren en gefinancierd door de Stichting ’t Konings Loo. Aan de Kanselarij der Nederlandse Orden, Den Haag, zijn de volgende schilderijen in langdurig bruikleen afgestaan: RL15263, Schilderij, ‘Portret van Willem I, koning der Nederlanden (17721843)’, (mogelijk) Jacob Maris naar Jean-Baptiste van der Hulst; RL9529, Schilderij, ‘Portret van Juliana, koningin der Nederlanden (1909-2004)’, Jan Altink. Een langgekoesterde wens kon in vervulling gaan, namelijk de herinrichting van de Galerij met de topstukken uit de collectie 17de- en vroeg 18de-eeuwse schilderijen. Directe aanleiding hiertoe vormde de verwerving van het schilderij van Gerard van Honthorst, ‘Portret van de drie oudste kinderen van stadhouder Frederik Hendrik met een luipaard en een hoorn des overvloeds, 1629’, waarvoor een passende plaats moest worden gevonden. In de Galerij hangen thans ongeveer 50 schilderijen. Op de zuidwestwand (bij binnenkomen links) gaat de aandacht uit naar de eerste stadhouders uit het Huis Oranje-Nassau. De wand ertegenover roept een beeld op van het jonge, ambitieuze hof van stadhouder Frederik Hendrik en zijn vrouw Amalia van Solms. De noordoostwand toont schilderijen van de Friese Nassaus en uit het Eerste Stadhouderloze tijdperk. De noordwestwand tenslotte is gewijd aan koning-stadhouder Willem III en zijn tijd. Door de kwaliteit van de getoonde schilderijen en de zorg die aan het ophangen is besteed, is de galerij nu weer de pronkruimte zoals hij oorspronkelijk was bedoeld. De schilderijen die nu in de Galerij hangen, zijn voor een deel afkomstig uit andere ruimtes in het paleis. Dit bracht tevens verplaatsingen in het Hondecoeterkabinet, de privé-vertrekken van Willem en Mary en in de gang van de Oostvleugel met zich mee.Voor alle verplaatste schilderijen is een passend alternatief gevonden. Tekeningen Quirine F.M. van der Meer Mohr, derdejaars studente kunstgeschiedenis in Utrecht, verrichtte een stage op Het Loo die tot doel had de collectie tekeningen van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau te catalogiseren. Onder begeleiding van Marieke Spliethoff en drs G.J. van der Meer Mohr, vice-voorzitter van de GVON, is haar manuscript perskaar gemaakt. Naar verwachting zal de catalogus, die 196 tekeningen en aquarellen omvat, in 2012 worden gepubliceerd. Gedurende de werkzaamheden aan de tekeningencatalogus bleek dat enkele stukken in slechte staat verkeren. Het betreft hier de inv. nrs.: A2340: Het Album van koningin Sophie bevattende 46 diverse

aquarellen uit de jaren 1833-1857 en A3725 a en b: Julius Schmidt: Portretten van prins Albrecht van Pruisen jr en van prinses Alexandrine van Pruisen, kinderen van prinses Marianne, 1847, beide aquarel in een lederen foedraal. Dankzij financiële steun van Dr Hendrik Muller's Vaderlandsch Fonds kon de restauratie van deze kwetsbare stukken in handen worden gegeven van Atelier Sterken in Beekbergen. Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden Op het gebied van de registratie werd opnieuw voortgang geboekt; dankzij de inzet van drs. J.G. Stuurman kon de beschrijving van de voorwerpen op zaal nagenoeg worden afgerond, terwijl van alle voorwerpen ook afbeeldingen in de database zijn opgenomen. Ook aan de omvangrijke algehele standplaatscontrole in het depot kon in het lopende jaar aandacht worden besteed. In oktober kwam het historisch centrum ‘Nederland en Oranje, vijf eeuwen samen’ gereed. Daarmee kwam een einde aan de intensieve inhoudelijke betrokkenheid van de conservator bij dit educatieve project. Dankzij financiële steun van de Koninklijke Vereniging van Leden van Nederlandse Ridderorden kon een bijzondere aankoop worden gedaan: in de zomer werd een unieke gouden beloningspenning op de verijdelde aanslag op Soestdijk verworven. De toegankelijkheid van het museum werd niet verbeterd.Voor de al jaren gewenste realisatie van een lift, die de bovenverdieping van de Oostvleugel toegankelijk moet maken voor mindervaliden, werd ook dit jaar geen financiering beschikbaar gesteld. Hoogst onbevredigend was het dat aan het einde van dit jaar een gedeelte van de vaste museale presentatie opnieuw enkele weken lang voor het publiek moest worden gesloten. De reden voor deze sluiting was dat de in 2008 geplaatste ramen niet voldoen en opnieuw moesten worden vervangen. In februari 2012 zal ook het noordelijke deel van de opstelling enkele weken moeten worden gesloten vanwege deze werkzaamheden. Afdeling Beheer Belangrijke voortgang werd geboekt met het overpakken, registreren en digitaliseren van de omvangrijke collectie prentbriefkaarten (waaronder veel fotokaarten), bijeengebracht door de Haagse zusters Pattiwael van Westerloo. Deze unieke verzameling omvat ca. 22.000 prentbriefkaarten uit de periode van ca. 1880 tot 2004, samengebracht in 75 insteekalbums. Twee jaar geleden is gestart met dit project. Inmiddels zijn ca. 12.000 prentbriefkaarten fysiek genummerd, omgepakt en gedigitaliseerd, en de eerste 1.000 stuks zijn via TMS geautomatiseerd ontsloten. Een bijzonder arbeidsintensief en tijdrovend karwei, met name voor mevrouw Dumas, die hierin ook dit jaar werd bijgestaan door een drietal enthousiaste vrijwilligers, te weten de dames T. Niemöller en H. Verstraaten en de heer J.M. Beek. Reinwardt Academie-stagiaire mevrouw E.D. Steenhoek, die in januari haar tweedejaars-stage afrondde, werkte in de zomermaanden als vakantiekracht eveneens mee aan dit ambitieuze project. Daarnaast kon wederom gerekend worden op de inzet van drs.


J.G. Stuurman, die werkte aan het inlopen van de automatiseringsachterstand bij de collectie Orden & Onderscheidingen, en de heer S.T.G. Wolterink, die opnieuw diverse bulkregistraties onder handen nam, waaronder acht sets historische speelkaarten. De heer Wolterink, die in 2008 als tweedejaars-stagiaire Museologie begon bij de afdeling Beheer Collecties en aansluitend als vakantiekracht en tijdelijk medewerker in dienst bleef, behaalde dit jaar zijn diploma aan de Reinwardt Academie in Amsterdam. In het kader van het wegwerken van de bestaande automatiseringsachterstanden, is gestart met de geautomatiseerde registratie van de deelcollectie Ambtskostuums. In nauwe samenwerking met de afdeling Behoud worden de collectiestukken, na fysiek genummerd en preventief te zijn behandeld tegen schimmel en ongedierte, middels basisregistratie en fotografie ontsloten in TMS. Mevrouw M. Dumas richtte haar taken zodanig in dat zij per week tenminste 12 uur aan dit project kon besteden. Andere registratieprojecten waaraan werd gewerkt zijn de deelcollecties Porselein, Bodemvondsten, Oranje-souvenirs en Foto’s. In het kader van de naderende pensionering van mevrouw drs. A.M.L.E. Erkelens, conservator Kunstnijverheid, werd voorrang gegeven aan het uitzoeken van ca. 800 tijdens de restauratie van Het Loo opgegraven bodemvondsten van porselein. Mevrouw Dumas nummerde, fotografeerde en registreerde deze belangrijke stukken in overleg met mevrouw Erkelens en aan de hand van bestaande literatuur en zorgde in samenwerking met de afdeling Behoud voor passende verpakking. De Oranje-souvenirs kregen extra aandacht ter voorbereiding van de tentoonstelling ‘Oranje Boven!’. Tevens hielp zij mee met het sorteren, verpakken en naar Apeldoorn overbrengen van een groot particulier bruikleen, dat deel uitmaakte van deze souvenirtentoonstelling. Een verzameling van ruim 15.000 foto’s uit de collectie beeldmateriaal van de Rijksvoorlichtingsdienst werd gedurende de zomerperiode door de dames Dumas en Steenhoek gecontroleerd op conditie en overgepakt in verantwoord verpakkingsmateriaal. Dubbelen en beschadigd materiaal werden in overleg met drs. N.P. Coppes, conservator Fotografie, uit de selectie verwijderd. De foto’s werden gerubriceerd op jaartal opgeborgen, zodat de heer Coppes er in een volgende fase goede selecties uit kan maken. Afhankelijk van de status die aan deze deelcollectie zal worden toegekend zal mogelijk een nieuw registratieproject worden opgestart. Op het gebied van de fotodocumentatie werd het jaar gedomineerd door een tweetal omvangrijke projecten.Veel tijd en energie kostte de selectie van materiaal en het plannen en begeleiden van fotografie van interieurs en topstukken voor het in 2012 te verschijnen deel van de monografie over Paleis Het Loo. Daarnaast lag de druk zeer hoog om binnen de gestelde termijnen het nodige te doen aan het opzoeken, bestellen en laten maken van alle voor het nieuwe historisch centrum ‘Nederland & Oranje. Vijf eeuwen samen’ gebruikte beeldmateriaal. De fotodocumentaliste drs. Angelique van den Eerenbeemd, moest vanwege deze werkzaamheden een aantal andere taken tijdelijk stopzetten, waaronder de voorbereidingen voor een nieuw op te zetten beeldbank en het verder digitaliseren van de verslechterende ektachromes en kleinbeelddia’s.


Het via www.collectiegelderland.nl online ontsluiten van delen van de museale collecties liep vertraging op en werd wegens tijdgebrek bij beide partijen doorgeschoven naar het voorjaar van 2012. Ter voorbereiding van de door mevrouw Q.F.M. van der Meer Mohr uitgevoerde catalogisering van de tekeningencollectie van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau werden door mevrouw Schotsman alle herkomstgegevens van de 196 betreffende tekeningen gecontroleerd aan de hand van de aanwezige inventarisboeken en bijgewerkt in TMS. Ook werd ter voorbereiding van de publicatie in 2012 al het beschikbare beeldmateriaal gecontroleerd en beoordeeld op bruikbaarheid. Dit heeft erin geresulteerd dat 77 tekeningen door de firma Pictura Imaginis in Heiloo professioneel werd gescand en aansluitend in TMS verwerkt voor gebruik. De verschillende inkomende en uitgaande bruiklenen vergden alle aandacht van mevrouw Schotsman. Extra aandacht behoefde ook het omvangrijke verzekeringsdossier voor de collectiedelen die niet vallen onder de Beheersovereenkomst, alsmede het samen met verzekeraar AON Artscope opzetten van een verbeterde verzekeringsstructuur voor tijdelijk inkomende bruiklenen die niet vallen onder de Beheers- of Kaderovereenkomst. Voor de jubileumtentoonstelling ‘Uit de Kunst! 100 jaar Nederlandse Kunsthandel’, maakte zij extra tijd vrij om assistentie te kunnen bieden bij de praktische voorbereiding en inrichting van de expositie. In totaal werden dit jaar door de afdeling Beheer Collecties ca. 600 nieuwe aanwinsten ingevoerd in TMS, waaronder zeven inkomende langdurige bruiklenen. Daarnaast werden 174 collectiestukken tijdelijk uitgeleend aan tentoonstellingsprojecten van andere instellingen.Voor tentoonstellingen in eigen huis ontving Paleis Het Loo ruim 700 objecten in tijdelijk bruikleen. Er werden 13.239 digitale afbeeldingen aan TMS gekoppeld. In TMS werden 9.563 nieuwe objectrecords aangemaakt. Het totaalaantal in TMS verwerkte voorwerpen bedroeg aan het eind van het verslagjaar 75.073 objectrecords, waarvan 4.960 virtuele bestanden.

TENTOONSTELLINGSVERKEER Aan de volgende tentoonstellingen van andere instellingen werden objecten uit de collecties van Paleis Het Loo als tijdelijk bruikleen ter beschikking gesteld: Van Barye tot Bugatti. Les Animaliers’ (18 februari t/m 1 mei), Museum Beelden aan Zee, Den Haag. In bruikleen afgestaan: L2488, Statuette van brons, voorstellend een door vier honden aangevallen edelhert, Pierre-Jules Mêne; D1626, Statuette van gepatineerd brons, voorstellende twee spelende paarden, Pierre-Jules Mêne. ‘Een andere wereld. André van den Bogaerde’ (1787-1855), gouverneur van Noord-Brabant’ (3 maart t/m 19 juni), Kasteel Heeswijk, Heeswijk-Dinther. In bruikleen afgestaan: A10, Schilderij, ‘Portret van Anna Paulowna, koningin der Nederlanden (1795-1865)’, Nicolaas Pieneman;

A9036, Schilderij, ‘Portret van Willem I, koning der Nederlanden (1772-1843)’, Jean-Jacques de Langhe; X19530001, Schilderij, ‘Portret van Willem III, koning der Nederlanden (1817-1890)’, Nicolaas Pieneman. ‘Een verborgen Russische schat in Den Haag. De Russisch-orthodoxe kapel van koningin Anna Paulowna’ (8 maart t/m 4 september), Haags Historisch Museum, Den Haag. In bruikleen afgestaan: RL9992, Boek, Altaarevangelie met verguld zilveren beslag met Rococo-ornamenten uit de Hofkapel van Anna Paulowna; RL9993, Zilveren wierookvat uit de Hofkapel van Anna Paulowna; RL9994-1a,b, Set van twee manchetten of epiminakia uit de Hofkapel van Anna Paulowna; RL9994-2, Ceintuur of zona uit de Hofkapel van Anna Paulowna. ‘Kijk, daar gaat de koning! De Oranjes in Den Haag’ (15 april t/m 23 oktober), Haags Historisch Museum, Den Haag. In bruikleen afgestaan: A1614, Schilderij, ‘Doop van Juliana, prinses der Nederlanden (1909-2004)’, Jan Hoynck van Papendrecht; A2182, Schilderij,‘Vaandeluitreiking door Wilhelmina, koningin der Nederlanden (1880-1962), op het Malieveld te ’s-Gravenhage op 21 september 1893’, Jan Hoynck van Papendrecht; A3656, Schilderij, ‘Wilhelmina, koningin der Nederlanden (1880-1962), met haar moeder Emma, koningin der Nederlanden (1858-1934), tijdens de rijtoer te ’s-Gravenhage op 9 september 1898’, Arie Martinus Luijt; A3695, Schilderij, ‘Avondfeest op de Hofvijver aan de Vijverberg te 's-Gravenhage bij gelegenheid van de 18de verjaardag van Juliana, prinses der Nederlanden (1909-2004) op 30 april 1926’, Otto Hendrik Kuijck; PL1033, Tekening, ‘Aankondiging van de geboorte van prinses Juliana in Den Haag op 30 april 1909’, Jan Hoynck van Papendrecht; RL1563, Schilderij, ‘Onze prinses verloofd’, Goosen Egbert Bouwmeester; RL7728, Maquette, Schaalmodel van Huis ten Bosch, de "Sael van Orange", zoals het er omstreeks 1650 uitzag, Bertha van den Dolder en Marius Voet; RL7729, Maquette, Schaalmodel van Huis Honselaarsdijk zoals het er omstreeks 1650 uitzag, Bertha van den Dolder en Marius Voet; SC/1321, Schilderij, ‘Huldebetoging aan H.M. de koningin op 18 november 1918 op het Malieveld’, Jan Hoynck van Papendrecht.

z.n., Oranjekalender, 1975; z.n., losbladige Oranjekalender, 1985; z.n., losbladige Oranjekalender, 1987; z.n., losbladige Oranjekalender, 1992; z.n., een afdruk van onze styp, 1964; z.n., folder, 1984. ‘Zeist op de kaart’ (28 mei t/m 23 oktober), Zeister Historisch Genootschap, Zeist. In bruikleen afgestaan: DP603, Tuingereedschap, Spade, onbekende vervaardiger; DP633, Tuingereedschap, Sikkel, onbekende vervaardiger; DP638, Tuingereedschap, Heggenschaar met beukenhouten stelen en brandmerk, onbekende vervaardiger; DP643, Tuingereedschap, Korte pootstok met beukenhouten dwarshandvat, onbekende vervaardiger; DP702, Tuingereedschap, Zeis met korte iepenhouten steel, onbekende vervaardiger; RL1122-151, Tuinvaas, kopie naar tuinvaas afkomstig uit de historische tuin van Paleis Het Loo, Mital; RL27265, Tuingereedschap, Stokschaar met beukenhouten steel en brandmerk, onbekende vervaardiger. ‘Magnificence and Grandeur of the Royal Houses of Europe’ (11 juli t/m 11 september), Grimaldi Forum, Monaco. In bruikleen afgestaan: L637-a, Rechthoekig voetenbankje in Louis XIV-stijl, H.F. Jansen & Zonen, Amsterdam; L638-a, Armstoel van verguld beukenhout in Louis XIV-stijl, H.F. Jansen & Zonen, Amsterdam; MU/3980, Galajapon van Wilhelmina, koningin der Nederlanden (1880-1962) in goudbrokaat, onbekende vervaardiger; MU/3989, Het ‘Kleine Amalia van Solms’-kostuum van Wilhelmina, koningin der Nederlanden (1880-1962), onbekende vervaardiger; RL2673, Schetsontwerp in brons voor een beeld van koningin Wilhelmina, gekleed in een bontjas, Mari Andriessen. ‘Portretfabriek Van Mierevelt: Ontdek de hand van de meester’ (24 september t/m 4 maart 2012), Museum Het Prinsenhof, Delft. In bruikleen afgestaan: A1422, Schilderij, ‘Portret van Maurits, prins van Oranje (1567-1625)’, Atelier Michiel Jansz. van Mierevelt; SC/0364, Schilderij, ‘Portret van Maurits, prins van Oranje (1567-1625), afgebeeld in harnas’, Michiel Jansz. van Mierevelt; X19810004, Schilderij, ‘Portret van Maurits, prins van Oranje (1567-1625), afgebeeld op 40-jarige leeftijd’, Atelier Michiel Jansz. van Mierevelt.

‘Gijsbert Karel graaf van Hogendorp. Orangist en staatsman’ (20 mei t/m 14 augustus), Haags Historisch Museum , Den Haag. In bruikleen afgestaan: RL9716-6, -7 en -8, Een zilveren drielichts en twee zilveren tweelichts kandelabers, deel uitmakend van een set van acht stuks, Hendrik Christoph Nicolaas Wiedeman.

‘Rijk leven. Van Hogendorp, Van Rijckevorsel & de Rotterdamse elite’ (11 oktober t/m 29 januari 2012), Museum Rotterdam, Rotterdam. In bruikleen afgestaan: RL9716-7, Zilveren tweelichts kandelaber, deel uitmakend van een set van acht stuks, Hendrik Christoph Nicolaas Wiedeman.

‘Pro Juventute op Soestdijk’ (20 mei t/m 30 augustus), Paleis Soestdijk, Baarn. In bruikleen afgestaan: RL40921, Pro Juventute Kalender 1971, BV Koninklijke Drukkerijen Roelants-Schiedam; RL40923, Pro Juventute Kalender 1973, BV Koninklijke Drukkerijen RoelantsSchiedam; z.n., de allereerste P.J. Prinsessenkalender, 1948; z.n., Prinsessenkalender met o.a. het 25-jarig huwelijk van Juliana en Bernhard, 1962; z.n., de 10de en laatste Prinsessenkalender, 1957;

‘XXSmall. Poppenhuizen en meer in miniatuur’ (12 november t/m 25 maart 2012), Gemeentemuseum, Den Haag. In bruikleen afgestaan: L2514, Speelgoedboerderij, kippenhok, stallen en inventaris, landbouwwerktuigen en vee, bestaande uit ca. 100 onderdelen, onbekende vervaardiger; L2537, Poppenbungalow op onderstel, bestaande uit ca. 125 onderdelen, Albert Manschot, vervaardigd in opdracht van Schokbeton N.V.


TIJDELIJKE TENTOONSTELLINGEN Een wintertuin herleeft. De exotische plantenwereld van koning Willem II; 16 oktober 2010 – 20 februari en Feestelijk gedekte tafels. Pracht en praal uit de tijd van koning Willem II; 30 november 2010 - 20 februari De tentoonstelling werd reeds in het jaarverslag 2010 vermeld. Het bruikleen van twee grote jardinières van Russisch porselein, eigendom van de gemeente Wassenaar, werd met een jaar verlengd. De grootste, met acht ronde bloembakken in twee etages, werd opgesteld in het trappenhuis bij de toiletkamer van koningin Sophie, het andere exemplaar in de kamer van koning Willem II. In het kader van deze tentoonstelling werd op de Dag van het Gedicht, 27 januari, door het Literair Productiehuis Wintertuin in de tentoonstelling een bijeenkomst georganiseerd, waarbij de dichters Arjen Duinker en Pim te Bokkel gedichten, geïnspireerd door de tentoonstelling, voordroegen. Deze gedichten werden gepubliceerd in Wintertuin als poëziecurator, uitgegeven door het Literair Productiehuis Wintertuin, Nijmegen. De Pro Juventute kalenders, foto’s van jonge Oranjes ten bate van de jeugd; 22 januari - 8 mei Deze tentoonstelling was in het stallencomplex te zien. Op 30 bedrukte fotopanelen gaf de presentatie een overzicht van 45 jaargangen Pro Juventute kalenders. Het veelal exclusieve beeldmateriaal was afkomstig van de Pro Juventute Prinsessenkalenders (1948-1957) en de Pro Juventute Oranjekalenders 1958-1992). In de zomermaanden was deze tentoonstelling te bekijken in Paleis Soestdijk.

Inrichting van de tentoonstelling ‘Máxima, 10 jaar in Nederland’


Máxima 10 jaar in Nederland; 7 mei – 4 september In deze tentoonstelling werd een beeld gegeven van de eerste tien jaren van de prinses in Nederland, waarin zij een belangrijke positie heeft verworven binnen onze samenleving. De inrichting was gestoeld op een aantal inhoudelijke kernbegrippen, aan de hand waarvan de verschillende dynastieke en maatschappelijke rollen van de prinses werden belicht. De veelzijdigheid in het optreden van prinses Máxima werd in woord en beeld op losse wandpanelen getoond in samenhang met negentien kledingstukken, die de prinses bij kenmerkende gelegenheden heeft gedragen. Voor de tentoonstelling werden ruim 300 foto’s en een aantal filmfragmenten geselecteerd. De teksten van de tentoonstelling die, evenals het beeldmateriaal, zijn vastgelegd in een leporello, werden geschreven door de historica drs. Reinildis van Ditzhuyzen. De tentoonstelling werd vormgegeven door Dirk Pieter Terpstra in samenwerking met Peter Paul Huf en HEFT.ontwerpt. Veel dank gaat uit naar het Prins Bernhard Cultuurfonds, MEDIQ, het Oranjefonds en CentiQ, Hollandse Hoogte en het ANP; mede dankzij hun bijdragen kon deze tentoonstelling worden gerealiseerd. Bovendien werd bij deze gelegenheid de benedenzaal voorzien van een nieuwe vloerbedekking van tapijttegels, die geschonken werden door de firma Interface. De benedenverdieping van de westvleugel van het paleis was gewijd aan dynastieke aspecten. De hoogtepunten, die mede door de gedragen kleding tot uitdrukking kwamen, voerden van de verloving en de kennismakingsronde door Nederland naar het huwelijk van de prinses met de Prins van Oranje op 2 februari 2002 en de doop

van prinses Catharina-Amalia op 12 juni 2004. De opstelling van de doopjurk van koningin Wilhelmina, die van generatie op generatie is gebruikt, alsmede de foto’s van eerdere vorstenhuwelijken en dopen plaatsten het geheel in een historische context. De bovenverdieping belichtte de vele maatschappelijke rollen van prinses Máxima. Hier ging de aandacht uit naar het openbare optreden van de prinses op het gebied van cultuur, sport of vanwege het Oranjefonds, de Commissie PaVEM, de Prins Claus Leerstoel, NL-DOET, microfinanciering en CentiQ, Wijzer in geldzaken. In de rol als echtgenote van de Prins van Oranje werd haar aanwezigheid bij de jaarlijkse opening van de Staten-Generaal, de viering van Koninginnedag, officiële (staats)bezoeken en bijzondere plechtigheden aan andere vorstelijke hoven getoond. Op de tentoonstelling waren kledingstukken te zien van meerdere couturiers en ontwerpers, waaronder Jan Taminiau en Berry Rutjes jr. uit eigen land. Andere bekende namen waren: Valentino, Natan Couture, Carolina Herrera, Oscar de la Renta, Graciela Naum en Benito Fernandeze. De accessoires waren meest vervaardigd door Gabriella & Lucido, Sergio Rossi, George Fabiani, NATAN en Fabienne Delvigne. Anjertentoonstelling; 24 mei - september De herhalingstentoonstelling ‘Anjers aan het Hof ’ werd geopend met het voorrijden van de oude kuipenwagen, met daarin de afscheid nemende tuinconservator. Voor de tentoonstelling zijn de gebruikte 45 anjerrassen in eigen beheer opgekweekt en vervolgens bij de colonnades in potten tentoongesteld. Daarnaast waren in de colonnades twaalf panelen aangebracht waarop de thema’s anjer in de schilderkunst, de anjer als symbool, botanische tekeningen van de anjer en anjers in de tuin waren uitgebeeld. De sterkste rassen en soorten zijn na het beëindigen van de tentoonstelling uitgeplant in de Koninginnetuin en vormen een blijvende aanvulling op de collectie. Tesselschade-Arbeid Adelt, 140 jaar hart voor vrouwen; 21 - 30 mei Ter gelegenheid van het 140-jarig bestaan van ‘Tesselschade-Arbeid Adelt’ werd in het weekend van 21-22 mei een verkoopbeurs gehouden onder de overkapping van het Stallencomplex. De koninginnen uit het Huis van Oranje hebben als beschermvrouwen deze eerste Nederlandse vrouwenverenigingen, opgericht om vrouwen van alle gezindten te helpen bij hun streven naar economische zelfstandigheid, ondersteund door het verenigingswerk te bevorderen, de fondsenwerving te stimuleren en door handwerkproducten af te nemen. Koningin Juliana was de laatste koninklijke beschermvrouwe. In de middelste wasplaats was een kleine tentoonstelling ingericht met enkele van de werkstukken van de vereniging, afkomstig uit de collecties van de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau en Paleis Het Loo. Uit koninklijk bezit waren onder meer de ‘Haagse wieg’ van prinses Juliana, in 1909 opgemaakt door ‘Arbeid Adelt’, en de knielkussens, gebruikt door prinses Juliana en prins Bernhard bij de inzegening van hun huwelijk in 1937, te zien.

130 jaar Oranjeverenigingen in Apeldoorn; 31 augustus - 18 september Met een bescheiden tentoonstelling in de Vestibule werd de lange en rijke geschiedenis van de Apeldoornse Oranjefeesten in beeld gebracht vanaf 31 augustus 1881, de eerste verjaardag van prinses Wilhelmina. Het was de wens van koning Willem III dat voor die dag een feestprogramma voor de inwoners van Apeldoorn werd georganiseerd. Een speciaal hiervoor opgericht comité is de eerste voorloper van de huidige Stichting Oranjefeesten Apeldoorn, een fusie van de algemene Oranjevereniging ‘Het Centrum’ en de Christelijke Oranjevereniging ‘Princes Juliana’. Voor de presentatie werden zilveren voorwerpen van de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau, alsmede gekalligrafeerde oorkondes en een aan koningin Emma geschonken kerkboekje uit het Koninklijk Huisarchief in bruikleen afgestaan. Ook werden documenten tentoongesteld uit de collectie van CODA en uit de particuliere collecties van H. Huiskamp en J. Bark. Op 31 augustus werd een keuze uit de voorwerpen aan H.M. de Koningin getoond bij haar bezoek aan Paleis Het Loo. In uitgebreidere vorm werd de tentoonstelling voortgezet in het CODA-museum. ORANJE BOVEN! Souvenirs rondom het Huis van Oranje; 8 oktober – 8 januari 2012 De Westvleugel was het toneel van een omvangrijke keuze uit een bonte verzameling souvenirs die herinneren aan gebeurtenissen rond het Huis van Oranje. De souvenirverzameling van Paleis Het Loo bestaat in hoofdzaak uit stukken die door de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau werden samengebracht. De tentoonstelling gaf een beeld van wat aan Oranje-souvenirs was geproduceerd sinds de late 16de-eeuw. Met name vanaf de aanvang van de regering van koningin Beatrix was in de eigen collectie van Paleis Het Loo zeer weinig aanwezig. Dankzij een omvangrijk bruikleen van het Oranje Museum te ’s Gravendeel kon deze lacune op overtuigende wijze worden opgevuld. Naast vele seriematig souvenirs, vervaardigd ter gelegenheid van vorstelijke geboortes, huwelijken, inhuldigingen en huwelijks- en regeringsjubilea, werden ook unieke stukken getoond, zoals bijvoorbeeld een geheel met ceramiekscherven bekleed fantasiebouwsel met het opschrift ‘Huis van Oranje’, dat aan koningin Wilhelmina werd geschonken bij haar huwelijk. Ook voor souvenirs waarvan de vormgeving werd ontworpen door kunstenaars van naam waren vitrinekasten ingeruimd. Een speciale groep vormden de souvenirs die vervaardigd werden in aanloop tot de inhuldiging van koningin Wilhelmina. Het officiële portret van Wilhelmina dat hoffotograaf H.W. Wollrabe in 1897 in opdracht van haar moeder Emma maakte, en waarop de jonge koningin zich voor de eerste keer presenteerde als vorstin, werd op talloze manieren gebruikt voor Oranje-souvenirs. Nieuwe productiemogelijkheden en nieuwe materialen werden ingezet voor souvenirs, waarop de foto via een printtechniek kon worden overgebracht. In de Westvleugel was tevens een speciale vitrine ingeruimd voor de collectie van particuliere verzamelaars. Historicus en royalty-journalist Marc van der Linden, de heer M. van Hoeven uit Nieuwerkerk aan den IJssel, de heer J.Thijsen van het Museum Buren & Oranje te Buren, de heren Dennis Pugh en Ron van Ronderaat uit Amsterdam, de


Inrichting van de tentoonstelling ‘ORANJE BOVEN !’

heer J. Anderson van Streekmuseum Jan Anderson te Vlaardingen en de heer O. Meijer te Amersfoort lieten achtereenvolgens gedurende circa twee weken de meest bijzondere stukken uit hun collectie Oranje-souvenirs zien. Bij de tentoonstelling waarvoor een bijdrage werd ontvangen van de gemeente Apeldoorn, verscheen een begeleidende publicatie.

verzorgd door Dirk Pieter Terpstra. Bij deze presentatie verscheen een catalogus, die in formaat en vormgeving herinnerde aan de publicatie bij de tentoonstelling, die de VHOK bij zijn 25-jarig bestaan in 1936 in het Rijksmuseum heeft gehouden.

PUBLICATIES Uit de Kunst! 100 jaar Nederlandse kunsthandel, 12 november – 8 januari 2012 Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst (VHOK), dat op 11 november op Paleis Het Loo gevierd werd, is een tentoonstelling georganiseerd. Door de leden werden topstukken, die zij in de afgelopen jaren hebben verhandeld of die zij nog in bezit hebben, samengebracht. Deze gaven met elkaar een indrukwekkend beeld van de kwaliteit en diversiteit van het aanbod van de Nederlandse kunsthandel. De presentatie op de bovenzaal van de Westvleugel, die in een aantal stijlvol ingerichte kabinetten was onderverdeeld, bevatte schilderijen van bekende kunstenaars als Frans Hals en Isaac Israëls, maar ook bijzondere meubelen, zilver, porselein en glas. In tijd varieerde de selectie van vroege archeologische objecten, zoals een mummiemasker uit Egypte, tot een sieraad van Lalique of een stoel van Rietveld. De inrichting van de tentoonstelling werd


Prof.dr. J.C. Bierens de Haan en dr. R.C. Ek (eds.), ‘Conservation and renovation in the baroque gardens of Het Loo Palace’, Paleis Het Loo Nationaal Museum (in druk). Drs. N. Coppes, ‘Hendrik Kerstens. Portret van een gedreven fotograaf ’ in: Fotografisch Gerheugen nr. 71 thema: ‘bijzondere procédés’ (zomer 2011), pp.16-19. Drs. N. Coppes, ‘Oude procédés in nieuw perspectief ’, in: idem, pp.22-25. Ir. L.E. Groen en W. Zieleman, ‘Problemen met Buxus en mogelijke vervangers’, Groen, april 2011. Ir. L.E. Groen en W. Zieleman, ‘Problemen met Buxus en mogelijke vervangers’, met aanvulling, De Tuinbaas, december 2011.

Prof.dr. J.R. ter Molen, ‘Een honderdjarige VHOK te gast op Paleis Het Loo’, Uit de kunst! 100 jaar Nederlandse kunsthandel, Paleis Het Loo, Apeldoorn 2011, p.7.

Willem II koning’ Royalty,nr.9 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Thuis op Het Loo: de slaapkamer van koning Willem III’ Royalty, nr.10 (2011), pp.70-71.

Dr. P.H. Rem, ‘Staatsieportret van een jonge koningin Wilhelmina’, Herenhuis 5 (2011) 3, pp.18-19. Dr. P.H. Rem, ‘Château impérial du Loo - het verblijf van keizer Napoleon aan Het Loo in 1811’, Napoleon in Nederland, 5 (oktober/ november) 2011, pp.18-21. Dr. P.H. Rem, ‘De chalets van koningin Wilhelmina in de paleisparken van Het Loo (1881-1882) en Soestdijk (1892)’, Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, (2011) 2, pp.49-58. Dr. P.H. Rem, Oranje Boven! Souvenirs rondom het Huis van Oranje, brochure bij de gelijknamige tentoonstelling. Dr. P.H. Rem, ‘Een koninklijk groepsportret door Thérèse Schwartze’, Vorsten Royale, nr.1 (2011), pp.44-45. Dr. P.H. Rem, ‘De bloempagode van koningin Mary II’, Vorsten Royale, nr.2 (2011), pp.38-39. Dr. P.H. Rem, ‘Koningin Margrethe II door Andy Warhol’ Vorsten Royale, nr.5 (2011), pp.54-55. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: het wasservies van prins Hendrik’, Vorsten Royale, nr.3 (2011), pp.42-43. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: het eerste toilettafeltje van prinses Juliana’, Vorsten Royale, nr.6 (2011), pp.32-33. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: de reisapotheek van prins Frederik’, Vorsten Royale, nr. 8 (2011), pp.62-63. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: een door Wilhelmina beschilderd babybadje’, Vorsten Royale, nr.9 (2011), pp.62-63. Dr. P.H. Rem,‘Het Loo privé: het speelgoedhondje van Juliana’, Vorsten Royale, nr.10 (2011), pp.62-63. Dr. P.H. Rem,‘Het Loo privé: bloemen van Wilhelmina’s huwelijksdéjeuner’, Vorsten Royale, nr.11 (2011), pp.62-63. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: het inktstel van groothertogin Sophie’, Vorsten Royale, nr.12 (2011), pp.62-63. Dr. P.H. Rem, ‘Het Loo privé: het cachet van koningin Sophie’, Vorsten Royale, nr.13 (2011), pp.126-127. Dr. P.H. Rem, ‘De boekenkast van koningin Sophie’, Royalty, nr.1 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem,‘Kunst of kitsch? De ‘17de-eeuwse’ kast van Willem III’, Royalty, nr.2 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Vreemde gasten op Het Loo’, Royalty, nr.3 (2011), pp.64-68. Dr. P.H. Rem, ‘Koninginnedag op Het Loo’, Royalty, nr.4 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Thuis op Het Loo: het privékabinet van koningin Mary II’, Royalty, nr.5 (2011), pp.60-61. Dr. P.H. Rem,‘Thuis op Het Loo: theedrinken bij prins Willem IV’, Royalty, nr.6 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Thuis op Het Loo: Willem V las graag een boek’, Royalty, nr.7 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Thuis op Het Loo: Willem I keerde terug naar het zomerpaleis van zijn jeugd’ Royalty, nr.8 (2011), pp.68-69. Dr. P.H. Rem, ‘Thuis op Het Loo: met één pennenstreek wordt

W. Zieleman, ‘Nieuw leven voor een oude kuipenwagen’, De Tuinbaas, maart 2011. W. Zieleman,‘Nederlandse Tuinen in Rusland’, De Tuinbaas, september 2011. W. Zieleman en P.Verhoeff, ‘De tuinen van de Hollandse Manufaktura in Jaroslavl’. Arcadie, 3e jaargang 2011, 2 nr. 6 W. Zieleman en P. Verhoeff, Definitief ontwerp voor de restauratie van de tuin van de Hollandse Manufaktura in Jaroslavl, Rusland.

LEZINGEN INTERN / EXTERN Prof.dr. J.C. Bierens de Haan 24 juni, Dagvoorzitter expertmeeting ‘Het opstellen van richtlijnen voor het (doen) verrichten van tuinhistorisch onderzoek en de waardenstelling van groene historische structuren; doel, praktijk, methode’; atelier Rijksbouwmeester, Den Haag, i.s.m. KNOB, RGD en RCE. 28 augustus, ‘Dwalen, ontdekken en thuiskomen’, inleiding bij de opening van een nieuw labyrint in de tuin ‘de Oorsprong’, Oosterbeek. 22 september, ‘Utrechts erfgoed’, voordracht bij het afscheid van Lodewijk de Geer als voorzitter van het Utrechts Landschap, kasteel Loenersloot, Loenersloot. Dr. R.C. Ek 31 oktober, ‘Het Clifford Herbarium en Linnaeus’, seizoensafsluiting Von Wiedclub. Drs. A.M.L.E. Erkelens 13 februari, ‘Een paradijs in het paleis: de vorstelijke wintertuin van de 19de eeuw’, Paleis Het Loo, Apeldoorn. Ir. L.E. Groen 6 februari, ‘De betekenis van de exotische plantencollectie van koning Willem II voor zijn Haagse wintertuin’ en ‘Een ooggetuige danst met het hof in de wintertuin; het dagboek van een ordonnans officier’, Paleis Het Loo, Apeldoorn. Prof.dr. J.R. ter Molen 25 januari, Lezing over een 17de eeuwse zilveren avondmaalskan uit Barneveld,Veluws Museum Nairac, Barneveld. 12 februari, Inleiding bij een bezoek van de Zilverclub aan Het Loo. 4 maart, ‘Das Haus Oranien – Kunst und Religion’, Johannes a Lasco Bibliothek, Emden. 4 november, Inleiding over verdwenen en bedreigde historische interieurs, op het OKS-symposium over het Friese interieur, Fries Museum, Leeuwarden. 9 november, ‘Amsterdams zilver uit Vaassen, terug van weg geweest’, Kasteel De Cannenburch,Vaassen.


Dr. P.H. Rem: 21 februari, ‘Oranje in de kerkbank’, Vrijwilligers van de Stichting ’t Konings Loo, Paleis Het Loo Nationaal Museum. 4 maart, ‘Die Oranier im Gottesdienst’, Internationale wissenschaftliche Tagung, Johannes a Lasco Bibliothek, Emden. 22 oktober, ‘Oranje-souvenirs op Het Loo’, lezersarrangement Royalty, Paleis Het Loo Nationaal Museum. 18 november, ‘De vertrekken van prins Bernhard op Het Loo’, Stichting Koninklijk Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum. 12 december, ‘Kerstmis aan het hof ’,Volksuniversiteit Arnhem. Drs.T. Rosa de Carvalho 13 februari, ‘Feesten aan het hof ten tijde van koning Willem II’, zondagmiddaglezing rond de tentoonstelling ‘Een Wintertuin herleeft’. 7 april 2011, ‘Mannequinage: het exposeren van kostuums’, Gemeentemuseum Den Haag. 23 september, ‘Mooie sier aan het hof. Over kleding, kopzorg en etiquette’. Deze lezing is tweemaal gegeven bij de viering van het tweede lustrum van de Nederlandse Vereniging voor Kostuum, Kant, Mode en Streekdracht, Schouwburg De Nieuwe Doelen, Gorinchem. Drs. G. Sanders 21 februari, ‘Vader en zoon Holtzhey. Een firma van Amsterdamse penningmakers uit de 18de eeuw’, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Amsterdam. Drs. M.E. Spliethoff 12 januari,‘Geschiedenis van Paleis Het Loo’, Olympusflat, Rotterdam. 20 maart, ‘De herinrichting van de schilderijengalerij van Het Loo’ voor de deelnemers aan Codart Veertien tijdens hun bezoek aan Paleis Het Loo. 16 november, ‘Juliana 1909-2004’, serviceflat Olympusflat, Rotterdam. W. Zieleman. 13 januari,‘Het beheer van historisch groen’, voor de bedrijfsschool van de Fa. Heymans, Papendal. 21 januari,‘Historische tuinen nu’,Architectuurcentrum Makeblijde. 1 december, Begeleiding Studiedag Opleiding Groen Ruimtelijk Erfgoed, HAS kennis transfer Den Bosch.

zine ‘Scherptediepte / Depth-of-field’ en het 20-jarig jubileum van het Nederlands Fotogenootschap, Paradiso, Amsterdam. Drs. K. Dijkstra 12 april, Organisatie bijeenkomst educatiemedewerkers Nederlandse Vereniging voor Botanische Tuinen op Paleis Het Loo. 25 juni – 2 juli, Studyweek Royal Residences, Stiftung Preussische Schlösser und Gärten, Potsdam. januari-maart, Cursus (6 dagen) ‘Van idee tot product’: ontwikkelen lesmateriaal over erfgoed, georganiseerd door Edu-Art en Gelders Erfgoed. 14 november, Symposium ‘Kinderen en museumbezoek’, georganiseerd door de Nederlandse MuseumVereniging, Den Haag. M. Dumas 23 september, Symposium van de Nederlandse Vereniging voor Kostuum, Kant, Mode en Streekdracht, Gorinchem. Prof.dr. J.R. ter Molen 3-5 maart, Internationale wissenschaftliche Tagung ‘450 Jahre Heidelberger Katechismus’, Emden. 4 november, Symposium ‘Het Friese interieur’, Ottema-Kingma Stichting, Fries Museum, Leeuwarden. Dr. P.H. Rem, 14 december, ‘Het historisch interieur: ruimte voor reflectie’, symposium ter gelegenheid van het afscheid van mevrouw prof. Anne van Grevenstein, Universiteit van Amsterdam. Drs. G. Sanders 15-17 september, Symposium over Johan Willem Friso te Diez . L. Schotsman 30 en 31 maart, TMS-training ‘Collective Imagination 2011’, University of the Arts, Londen. H. Schuite 7 april,Textielsymposium Mannequinage, Den Haag. 3 november, “Textiel in het Historisch Interieur”, Nederlandse Museumvereniging, sectie Historische Huizen, Kasteel de Haar, Haarzuilens.

Prof.dr. J.C. Bierens de Haan 25 juni – 2 juli, Studyweek Royal Residences, Stiftung Preussische Schlösser und Gärten, Potsdam.

C. de Smet 5-7 mei, Conservering Boulle Furniture, Bayerisches National museum München. 22 september, Hout symposium over wetenschappelijke maatschappelijke waarde van werelds grootste houtcollectie, NCB Naturalis Leiden. 7 oktober, Kleur bekennen, Stichting Ebenist Amsterdam.

Drs. N. Coppes 27 september, ‘Fotografie en mediacultuur in de Lage Landen’, studiemiddag n.a.v. de lancering van het nieuwe onderzoeksmaga-

Drs. M.E. Spliethoff 18 februari, De kunst in de Republiek rond 1700: nieuwe inzichten en invalshoeken. OSK Sectiedag Oude Kunst, Utrecht.

SYMPOSIA


20-22 maart, Codart Veertien, Apeldoorn en Enschede. 15-17 september, Nassau und Diez – Diez und Nassau-Oranien, ter gelegenheid van de 300ste sterfdag van Johan Willem Friso. Diez, Slot Oranienstein en Altes Grafenschloss. D.Tijssen 27 juni, Workshop “Nationaal Duurzaam Depot”, Atelier Rijksbouwmeester, Den Haag. 3 november, “Textiel in het Historisch Interieur”, Nederlandse Museumvereniging, sectie Historische Huizen, Kasteel de Haar, Haarzuilens.

VERDERE ACTIVITEITEN Dr. J.C. Bierens de Haan was op 26 januari aanwezig in ’s Graveland en op 31 januari op Park Hoge Veluwe als lid van de adviescommissie herstel en park buitenplaats Trompenburg. Drs. N. Coppes nam deel aan een cursus ‘Deskundig heidsbevordering in het determineren van historische fotografische en fotomechanische procédés’, gedurende zeven donderdagen in de maanden maart/april. De cursus werd aangeboden door de afdeling bijzondere collecties van Universiteitsbibliotheek Leiden en stond onder leiding van de heer H. Maes, als hoofdconservator verbonden aan het Nederlands Fotomuseum Rotterdam. Als deskundige was hij betrokken bij de inventarisatie en conservatie van de fotocollectie van Kasteel Middachten, De Steeg. Tevens is hij redactielid van Fotografisch Geheugen, het kwartaalblad van het Nederlands Fotogenootschap (www.fotogenootschap.nl). Mevrouw drs. M. Spliethoff was op 11 april en 15 mei aanwezig bij de opnames van het televisieprogramma Avro’s Kunstuur in Apeldoorn en Haarlem, voor de uitzendingen op 21 mei en 11 juni. Het programmaonderdeel Hollandse Nieuwe bood tien musea de kans een belangrijke aanwinst, mede gefinancierd door de Vereniging Rembrandt, de Mondriaan Stichting en/of het VSB Fonds, voor de televisie toe te lichten. Een panel van kunstliefhebbers beoordeelde vervolgens de aankopen en selecteerde vijf musea voor een volgende ronde. Paleis Het Loo deed hieraan mee met het schilderij van Gerard van Honthorst, De drie oudste kinderen van stadhouder Frederik Hendrik met een luipaard en een hoorn des overvloeds, 1629, maar werd helaas in de eerste ronde weggestemd. Dr. P.H. Rem, verrichtte op 2 februari de opening van Tentoongesteld - Zeven kunstenaars geïnspireerd door Leo Vroman, Gouda, MuseumgoudA. Hij was tevens als deskundige betrokken bij de keuring van meubelen, ingebracht voor The European Fine Arts Fair (TEFAF) te Maastricht.Van 1 tot en met 19 juli nam hij deel aan The Attingham Trust Summerschool, een studiereis naar de collecties van 32 ‘country houses’ in Engeland en Wales. Op 12 november verrichtte hij de opening van ‘XXSmall. Poppenhuizen en meer in miniatuur’, Gemeentemuseum, Den Haag.

EDUCATIE Het afgelopen jaar stond voor de Afdeling Educatie in het teken van de realisatie van het historisch centrum ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’. Daarnaast ontvingen de medewerkers F. Staverman en mevrouw K. Dijkstra schoolgroepen uit het basisonderwijs en voorgezet onderwijs. Mevrouw E. Lipke van de afdeling Groepsreserveringen was verantwoordelijk voor de administratieve afhandeling van de schoolbezoeken. Dit jaar bezochten ruim 6200 leerlingen en begeleiders Paleis Het Loo. Ook werd gewerkt aan het ontwikkelen van nieuwe lesprogramma’s en aan kinderspeurtochten bij de tentoonstellingen. Basisonderwijs Dit jaar werden voor het basisonderwijs drie verschillende lesprogramma’s aangeboden. De vertrouwde wintermuseumles onder begeleiding van de heer Staverman was zoals elk jaar weer een succes. Ca. 300 leerlingen volgden deze les. Dit jaar werd het thema ‘Verlichting, verwarming en hygiëne’ behandeld.Tijdens het bezoek aan het paleis zien de kinderen dat in de afgelopen eeuwen veel veranderd is in het dagelijks leven van de bewoners. Ruim 250 leerlingen volgden het lesprogramma ‘Het Pronkpaleis’. In deze les maken zij kennis met de 17e-eeuwse bewoners Willem III en Mary. De kinderen zien dat Willem en Mary van Het Loo een echt pronkpaleis maakten, maar dat ze niet zonder hun uitgebreide hofhouding konden. Naast deze twee programma’s voor de bovenbouw is een lesprogramma speciaal voor de middenbouw ontwikkeld, ‘Wonen in een paleis’, over hoe het was om in een paleis te wonen. Enkele scholen volgden een proefles voor dit nieuwe lesprogramma. Dit programma wordt de komende jaren voortgezet, zodat er een interessant aanbod is voor jongere leerlingen. Naast het reguliere aanbod voor basisscholen deed Paleis Het Loo mee aan het Cultuurmenu voor Apeldoornse basisscholen, georganiseerd door Cultuurwijzer.Voor de onderbouw werd een speciaal lesprogramma ontwikkeld ‘Een sticker van de juf, een lintje van de koningin’. Vanuit eigen ervaringen met lintjes en medailles – zoals het zwemdiploma en de Avondvierdaagse – leren de kinderen over de lintjes van de koningin: elk jaar deelt koningin Beatrix lintjes uit aan mensen die iets goeds voor anderen hebben gedaan.Tijdens het bezoek aan het paleis horen de kinderen een paar spannende verhalen, bijvoorbeeld over het dappere hondje Ricky dat een medaille kreeg toen hij z’n baasje redde. Natuurlijk valt er ook genoeg te zien. In een speurtocht door het paleis gaan de kinderen op zoek naar lintjes, medailles en andere zaken om trots op te zijn. Dertien schoolgroepen kwamen naar Paleis Het Loo voor dit lesprogamma. Het bezoek en de voorbereidende les werden goed beoordeeld door de deelnemende scholen. Een ander onderdeel van het Cultuurmenu is het lesproject ‘Sprengen en spuitkoppen’. Dit is al jaren een favoriet lesprogramma. Veertien groepen bezochten het park rond het Oude Loo en de paleistuinen. Naast de groepen die een lesprogramma volgen, kwamen ca. 900


basissschool-leerlingen naar Paleis Het Loo voor een rondleiding, audiotour of speurtocht. Bijzonder waren de leerlingen van Holterenkschool die de tuindienst kwam meehelpen met het vullen van zandzakken. Dit was een actie om geld in te zamelen voor de slachtoffers van de natuurramp in Japan. Voortgezet onderwijs Afgelopen jaar kwamen er 62 groepen uit het voortgezet onderwijs naar Het Loo. De meeste groepen werden rondgeleid door vrijwilligers van Stichting Konings Loo, volgden de audiotour of bezochten het paleis op eigen gelegenheid of met eigen lesmateriaal. Bijzonder om te noemen zijn de groen-rondleidingen door medewerkers van de tuindienst voor leerlingen die binnen het VMBO of VMBO een groen-opleiding volgen. Paleis Het Loo werd ook bezocht voor de ‘tour de technique’ voor leerlingen in de onderbouw van het vmbo. Bij beide rondleidingen geven de medewerkers van Paleis Het Loo een kijkje achter de schermen van de tuindienst en de technische dienst. Voor het vak Culturele en Kunstzinnige vorming (CKV) heeft Paleis Het Loo twee kijkwijzers beschikbaar die docenten vanaf de website kunnen downloaden. Aan het begin van het jaar kwamen 5 groepen kijken naar de gedekte tafels van koning Willem II. Samen met CKV-docenten van het Edisoncollege en het Sprengeloo-college in Apeldoorn is een CKV-les over gedekte tafels ontwikkeld, bestaande uit een voorbereidende les en een kijkwijzer. Vooruitblik De komende jaren zal de Afdeling Educatie zich richten op het bieden van een geschikt lesaanbod voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Dit vraagt om goed doordachte lesconcepten met onderwerpen en werkvormen die de interesse en verbeelding van de leerlingen prikkelen. De geschiedenis van het paleis en de bewoners biedt hiervoor allerlei mogelijkheden. Bij het lesmateriaal voor het voortgezet onderwijs wordt gewerkt vanuit de visie dat docenten behoefte hebben aan korte lesmodules als aanvulling op de gebruikte methode. Een voorbeeld is lesmateriaal dat wordt ontwikkeld voor de eindexamenonderwerpen van de kunstvakken. Een onderwerp dat de komende jaren belangrijk wordt in het educatie aanbod is de Apeldoornse Canon, in navolging van de landelijke canon van de Nederlandse geschiedenis. Paleis Het Loo en de aanwezigheid van de Oranjes in Apeldoorn zijn een belangrijk onderdeel van de Apeldoornse lokale geschiedenis, waarbij relaties met de landelijke geschiedenis worden gelegd. Bij het ontwikkelen van een educatief programma over de Apeldoornse Canon werkt Paleis Het Loo samen met Apeldoornse instellingen, zoals CODA Museum. Behalve op kunst en cultuur gaat de Afdeling Educatie meer lesprogramma’s richten op de Oranje-geschiedenis en de Nederlandse geschiedenis. De nieuwe interactieve presentatie ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’ is hiervoor een belangrijke impuls. Begin 2012 start een speciaal scholenprogramma bij deze nieuwe


presentatie, bedoeld voor het voortgezet onderwijs en de bovenbouw van het basisonderwijs. Tijdens het bezoek bekijken de leerlingen aan de hand van vragen de informatie in de tijdlijn en de thema’s. Aan het eind van het bezoek spelen de groepjes een spannend eindspel om hun kennis te testen. De school ontvangt van te voren lesmateriaal waarbij de docent in een voorbereidende les op school het bezoek aan het Oranje-centrum kan voorbereiden. Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen Een belangrijke activiteit van Paleis Het Loo het afgelopen jaar was de realisatie van de interactieve presentatie ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’. Op 14 oktober werd deze nieuwe multimediale ‘aanwinst’ geopend in de Stallen. Dit project werd mogelijk gemaakt door een aanzienlijke gift van de BankGiro-Loterij. Het project startte in het voorjaar van 2010 met het formeren van een intern projectteam. Samen met het multimedia-projectbureau IJsfontein werd het concept voor de presentatie bepaald. Bureau Pronk maakte het ontwerp voor de indeling van de ruimte. Dit ontwerp was zo aansprekend dat het ongewijzigd is gebleven en in de zomer door Keijsers Interior Projects is uitgevoerd. Vanaf het najaar van 2010 is gewerkt aan de uitwerking van het concept en dit jaar is gestart met het uitvoerende werk. De vormgeving en technische realisatie van de tijdlijn en de thema’s werd door IJsfontein gedaan. Intern werd hard gewerkt aan het schrijven van de teksten en het verzamelen van afbeeldingen. Het interne projectteam bestond uit de heren dr. J.C. Bierens de Haan, drs. G. Sanders, W. van der Vegt en projectleider mevrouw drs. K. Dijkstra. Een bijzondere bijdrage leverde fotodocumentalist mevrouw drs. A. van den Eerenbeemd. Zij speelde een belangrijke rol bij het verzamelen van de grote hoeveelheden afbeeldingen die voor de presentatie zeer belangrijk zijn. ‘Nederland & Oranje’ geeft bezoekers informatie over de betekenis van de Oranjes (monarchie en stadhouderschap) in de geschiedenis en het staatsbestel van Nederland. De Tijdlijn maakt het mogelijk de geschiedenis van Oranjes naast de geschiedenis van Nederland te bekijken, zodat duidelijk is hoe deze twee elkaar hebben beïnvloed. De vijf touchscreens vertellen over de Nederlandse geschiedenis en over de rol van de Oranjes hierin, van Willem van Oranje tot en met koningin Beatrix. Daarnaast geven de vier Thema’s een

Jeugdige gebruikers van de nieuwe interactieve presentatie ‘Nederland & Oranje’

Inrichting van de ruimte in de stallen met de presentatie ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’

beeld van het ontstaan van het stadhouderschap en de monarchie, de levens van de Oranjes, hun betrokkenheid bij de maatschappij en het vorstelijk vertoon. Elk thema begint met een introductiefilmpje waarin het thema wordt toegelicht.Vervolgens kan de bezoeker extra informatie opvragen in de vorm van teksten en afbeeldingen. Ook kunnen bij elk thema spellen worden gespeeld. Extra’s zijn de Oranje-stamboom en de kaart met alle Oranje-paleizen. De Oranje-geschiedenis gaat nog steeds door. Daarom wordt ook aandacht besteed aan de Oranjes van vandaag. In het digitale Fotoboek zijn actuele foto’s van de Oranje-familie te bekijken. De reacties van bezoekers zijn zeer positief. Opvallend is dat veel bezoekers geruime tijd in de Stallen doorbrengen voordat ze het paleis gaan bekijken. Het doel is daarmee bereikt: de presentatie is een bron van informatie voor de bezoekers van Paleis Het Loo. Dit geeft meer diepgang aan een bezoek aan Het Loo als paleis van de Oranjes. Naast de reguliere bezoekers van Paleis Het Loo zijn leerlingen van het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs een belangrijke doelgroep voor ‘Nederland & Oranje’. Begin 2012 start een speciaal scholenprogramma bij deze nieuwe presentatie, bedoeld voor het voortgezet onderwijs en de bovenbouw van het basisonderwijs. Tijdens het bezoek bekijken de leerlingen aan de hand van vragen de informatie in de tijdlijn en de thema’s. Aan het eind van het bezoek spelen de groepjes een spannend eindspel om hun kennis te testen. De school ontvangt van te voren lesmateriaal waarbij de docent in een voorbereidende les op school het bezoek aan het Oranje-centrum kan voorbereiden. Afgelopen november werd een goed bezochte voorbezichtiging voor leerkrachten van Apeldoornse basisscholen georganiseerd.

EVENEMENTEN Paleis Het Loo nam dit jaar wederom deel aan het Museumweekend op zaterdag 2 en zondag 3 april. Het museum sloot met de vernieuwde bezoekersroute Paleisgeheimen aan bij het thema van het Museumweekend, ‘Laat je trakteren door een museum’. Ook het kijkje vanaf het paleisdak op de lentefeestdagen en in de zomermaanden trok zoals altijd vele belangstellenden. Speciaal ter gelegenheid van de Open Monumentendagen stelde Paleis Het Loo op zaterdag 10 en zondag 11 september eenmalig de zogenaamde ‘palfrenierskamer’ open voor publiek. Deze ruimte diende oorspronkelijke als eetzaal voor het stalpersoneel en kan na de inmiddels voltooide restauratie worden verhuurd als vergaderzaal. Paleis Het Loo sloot hiermee aan bij het landelijke thema van de Open Monumentendagen: Herbestemming. Voor de vierde keer op rij zijn de inmiddels succesvol te noemen Prinsessendagen georganiseerd. Vanwege de te verwachten drukte tijdens de Máximatentoonstelling werden deze dagen eenmalig verschoven naar de twee dinsdagen in de herfstvakantie. Voor het eerst werd ook een toeslag van € 1,00 per kind gevraagd voor deelname aan deze activiteiten. In het kader van de jaarlijkse zogenaamde Europese Heritage Months stelde Paleis Het Loo, als lid van het netwerk European Royal Residences, een kleinschalige fotopresentatie samen in de Stallen met daarop de residenties in Europa die toegankelijk zijn voor bezoekers. Voor de bemensing van de consumentenbeurzen heeft de afdeling PR en Marketing dankbaar gebruik mogen maken van de welwillende medewerking van vrijwilligers van de Stichting


’t Konings Loo. Zo kon deelname aan onder andere de Libelle beurs, de Kwekerijdagen Bingerden, Uitmarkt Amsterdam, 50+Beurs, Margriet Winter Fair, en de vakantiebeurzen in Essen en Antwerpen worden gerealiseerd. De vakbeurzen werden volledig door de afdeling PR & Marketing bemensd. Naast de deelname aan consumenten- en vakbeurzen is ook gebruik gemaakt van de mogelijkheid tot gratis presentatie op (tuin)beurzen of folderparticipatie.Voor het negende jaar is in een oplage van 40.000 een drietalige (Nederlands, Engels, Duits) full colour kortingsvoucher gedrukt. De vouchers zijn als teasers ingezet op de verschillende binnen- en buitenlandse beurzen, ingesloten in kinderfeestjespakketten, en toegestuurd aan derden ten behoeve van evenementen.

dankzij aanzienlijke bruiklenen uit de Koninklijke Verzamelingen en de medewerking van het departement van de Hofmaarschalk en het Koninklijk Huisarchief. Kerstbomen werden dit jaar opgetuigd in de Vestibule, de Bentinckkamer, de kamers van koning Willem II, koningin Sophie, koningin Emma, prins Hendrik, koningin Wilhelmina en prinses Juliana. In verscheidene vertrekken werden op schoorsteenmantels festoenen gehangen en boeketten geplaatst. Zowel het centrale trappenhuis als de kapel werden uitbundig met azalea’s, kerstgroen en klimop versierd.

PUBLICITEIT EN MARKETING Openluchtconcert Op zaterdagavond 25 juni organiseerde de Stichting Paleisconcerten voor de vijftiende keer een openluchtconcert, dit keer onder de naam ‘Muzikale Contrasten’, een programma met een serenade van Mozart, de Carmina Burana van Carl Orff, en afsluitend Scaramouche van Darius Milhaud m.m.v. saxofonist Arno Bornkamp. Het programma werd verzorgd door de Holland Wind Players onder leiding van dirigent Jeroen Weijerink. In de pauze en na afloop verzorgde het Trio ‘En Route’ het muzikale decor voor een nagenietend publiek. Het aantal bezoekers was 486. Ballons boven Het Loo Op 1, 2 en 3 september werd door de Stichting Koninklijk Apeldoorn op de voorterreinen van Paleis Het Loo weer een ballongala georganiseerd. Enkele tientallen ballonnen stegen op en namen genodigden mee; verder waren er optredens van vermaarde muziekkorpsen en demonstraties met paarden, waaronder een show van de Gele Rijders. Rond het veld stonden zo’n 15.000 toeschouwers. Spirit of Winter Voor de vierde maal werd de Spirit of Winter gehouden; van 16 tot en met 20 november stonden er op het voorterrein, op de Stallenlaan en op het Stallenplein 130 tenten, waarin de standhouders hun mooie en lekkere seizoenproducten presenteerden. Hoewel de publieke belangstelling wat achterbleef bij 2010, kwamen er toch ruim 12.000 bezoekers, die ook in de gelegenheid werden gesteld om Paleis Het Loo te bezichtigen. Omdat een dergelijke fair nieuw publiek aantrekt en bovendien extra inkomsten genereert, wordt ernaar gestreefd om dit evenement ook in de komende jaren weer te laten plaatsvinden. Kinderfeestjes Dit jaar werden 26 verjaardagsfeestjes op Paleis Het Loo gehouden. Kerst op Het Loo Van 17 december tot en met 8 januari stonden de kerstbomen en feestelijk gedekte tafels in het paleis opgesteld. Tafels waren te zien in de oude en nieuwe eetzaal, de kamers van prins Willem V, koning Willem I, koningin Wilhelmina en prinses Margriet, en in de Audiëntiezaal. Evenals in voorgaande jaren was de opstelling mogelijk


Dertig verschillende persberichten werden via de mail verstuurd naar meer dan 2000 media-adressen, waaronder persbureaus, radioen televisieprogramma’s, tijdschriften, vak- en dagbladen. Voor het eerst is een pilotproject gestart met het plaatsen van berichten via een Twitteraccount van de tuinen Paleis Het Loo. In 2012 zal het uitzenden van berichten via social media nader worden uitgewerkt. In samenwerking met de VPRO is in het najaar begonnen met de opnames voor een televisiedocumentaire over Paleis Het Loo. De film schetst een beeld van het paleis en zijn ‘bewoners’, en laat zien wat er achter de schermen moet gebeuren om dit bijzondere museum in stand te houden en onder optimale condities aan het publiek te tonen. De documentaire zal in het najaar van 2012 worden uitgezonden. Internationaal heeft Paleis Het Loo uitgebreide redactionele aandacht gekregen bij gerenommeerde media in Groot-Brittannië (BBC), België (VTM), Frankrijk (Point-de-Vue), China en Italië middels filmopnames en artikelen. Tentoonstellingen en bijzondere evenementen genereerden landelijke en regionale televisie-aandacht in programma’s als Blauw Bloed (EO), RTL Nieuws, NOS Journaal, SBS Hart van Nederland en Shownieuws, RTL Koffietijd, Een Vandaag (TROS/AVRO) en Opium (AVRO). De rol van internet is ook voor Paleis Het Loo een steeds belangrijker medium geworden om aandacht te genereren voor het museum. Door middel van 'linkbuilding' wordt het netwerk van websites met doorverwijzingen naar Paleis Het Loo voortdurend uitgebreid. De website werd als marketing-instrument verder geoptimaliseerd met behulp van reguliere metingen (gegenereerd door Google Analytics) en door analyse van zoekgedrag op internet en de vindbaarheid van de website. Aan de hand van deze websitestatistieken werd de tekst op de website regelmatig aangepast en 'gefinetuned'. Het aantal bezoekers van de site is in een jaar tijd gestegen van 300.000 naar 360.000. E werden eveneens meerdere applicaties aan de website toegevoegd. Het versturen van een e-card vanaf de website bleek zeer populair. Al 800 websitebezoekers maakten hiervan gebruik. Een belangrijke applicatie is ook de implementatie van een e-ticketing module die begin 2012 gerealiseerd kan worden. Zo wordt het mogelijk vanaf de website van Paleis Het Loo toegangsbewijzen te bestellen. In de loop van 2012 zal het ook de bedoeling zijn affiliates via deze module kaarten te laten bestellen.

Al dan niet in samenwerking met het GOBT (Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme) of het NBTC (Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen) konden wederom verscheidene educationals worden georganiseerd. Samen met het Nationale Park de HogeVeluwe en het Kröller Müller Museum werd deelgenomen aan de 1-daagse workshop Travel Event in Amsterdam waarbij 1-op-1 afspraken konden worden gemaakt met vertegenwoordigers uit de Britse reisindustrie. Ook werd een gezamenlijk advertentietraject opgepakt in Duitsland om de Duitse trade te enthousiasmeren voor een bezoek aan deze 3 toonaangevende attracties. In België werd samen met het naast Het Loo gelegen Bilderberg Hotel De Keizerskroon deelgenomen aan de 1-daagse tradebeurs Travel in Brussel. Hier konden contacten worden gelegd met Belgische en Franse verenigingen, de professionele reisindustrie en pers. Op 7 april vond voor de vierde keer de Veluwe Ambassadeursdag plaats onder de noemer Meet & Greet De Veluwe. Receptiemedewerkers en managers van alle verblijfsrecreatie-adressen op de Veluwe werden voor een hele dag uitgenodigd op een van de Veluwse attracties naar keuze. De relatiedag, een initiatief van De Veluwse Attracties (DVA) met steun van het Veluws Bureau voor Toerisme en het NORT Gelderland werd door 180 gasten, iets minder dan in 2010, bezocht. Paleis Het Loo verzorgde het dagprogramma samen met Het Nationale Park de Hoge Veluwe en het Kröller Müller Museum. Paleis Het Loo was ook dit jaar samen met de gemeente Apeldoorn deelnemer aan de Oranjeroute. Een grensoverschrijdende, toeristische themaroute die meer dan 30 plaatsen in Nederland en Duitsland, die een historische band hebben met het huis OranjeNassau, met elkaar verbindt. Het project is een samenwerkingsverband tussen het NBTC, het Duits Verkeersbureau en de aangesloten plaatsen in Nederland en Duitsland. Het aantal groepsboekingen is dit jaar gedaald, echter het aantal groepen dat zonder reservering een bezoek bracht aan Paleis Het Loo is wel gestegen. Een belangrijke reden hiervoor is dat veel groepen zelfstandiger hun weg kunnen vinden op internet waardoor er minder behoefte en noodzaak is om voor een groepsbezoek een boeking te maken. In ruil voor free exposure werden verschillende kortingsacties en joint-promotions opgezet met voor Paleis Het Loo interessante partners. Door middel van kortingen op de entreeprijs, barterdeals of give-aways konden samenwerkingen worden opgezet met o.a. Stichting Museumkaart, Nuon, de Nederlandse Spoorwegen, Super de Boer, Prins Bernhard Cultuurfonds en Stayokay. In het kader van de Máxima tentoonstelling kan teruggekeken worden op succesvolle joint promotions met het Nederlandse modehuis Claudia Sträter en koffiegigant Douwe Egberts. Ook werden diverse lezersarrangementen in het kader van de tentoonstelling opgezet. In samenwerking met de BankGiro Loterij (BGL) zijn, in het kader van het sponsorcontract, verschillende acties uitgezet onder de (potentiële) deelnemers van de BGL. Tijdens de Máximatentoonstelling is door de BGL uitgebreid aandacht besteed aan deze presentatie middels een prijsvraag die op beeldschermen op twee plekken in het museum online konden worden ingevuld.

Bijzondere ontvangsten / Zakelijke markt Ook dit jaar kon een kleine groei worden geconstateerd in de zakelijke ontvangsten. Wederom mocht Paleis Het Loo een aantal vooraanstaande bedrijven ontvangen. In de eerste maand maakte Koninklijke Wegener gebruik van Paleis Het Loo voor haar Nieuwjaars bijeenkomst en in het voorjaar koos de Stichting Codart samen met de Belgische Ambassade voor deze locatie voor een jubileum congres. De stichting Codart is een internationaal netwerk voor conservatoren die gespecialiseerd zijn in Hollandse en Vlaamse Meesters. Ook de KNHS (Koninklijke Nederlandse Hippische Sportbond) vond in Paleis Het Loo een exclusieve locatie voor een fotoshoot van de talenten binnen deze sportbond. In april en mei vonden respectievelijk de opening van het entreegebouw ‘Huis van Oranje’ en de tentoonstelling ‘Máxima, 10 jaar in Nederland’ plaats. Het entreegebouw biedt voor de bijzondere ontvangsten binnen Paleis Het Loo een waardevolle aanvulling op de exclusief te verhuren ruimtes. In combinatie met de tentoonstelling over het leven van Máxima is een bijzonder arrangement samengesteld voor de zakelijke markt. Een exclusief bezoek aan de tentoonstelling en een lezing over de totstandkoming van deze tentoonstelling, gecombineerd met een glaasje en een hapje, bracht diverse bedrijven naar het paleis.

zonder blauw bloed trouwen op Paleis Het Loo In de maand mei heeft Paleis Het Loo middels een persbericht en een brochure over ‘Trouwen op Het Loo’ aandacht geschonken aan deze nieuwe mogelijkheid. Alle Bijzondere Ambtenaren van de Burgerlijke Stand van Apeldoorn brachten een bezoek aan de Koningin Wilhelminazaal en de Colonnades in de tuinen van het paleis: de trouwlocaties binnen Paleis Het Loo. Op 30 mei gaven 90 eventmanagers en relaties gehoor aan de uitnodiging een exclusief bezoek te brengen aan Paleis Het Loo om de mogelijkheden van de terreinen en de ruimtes zelf te ervaren. Koninklijke Vopak NV koos Paleis Het Loo uit als locatie voor de ontvangst van 120 Internationale gasten en maakt optimaal gebruik van de terreinen van het paleis door middel van een workshop paardenmennen.


Daarnaast vond in september het 3e Miljoenennota ontbijt plaats wat wederom ‘the place to be’ blijkt te zijn voor veel ondernemers van de Stedendriehoek Apeldoorn – Deventer en Zutphen. De Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst in Nederland opende de tijdelijke tentoonstelling ‘Uit de Kunst! 100 jaar VHOK’ met een galadiner in de Balzaal van Paleis Het Loo. En tot slot maakte de Raad van Toezicht van de Koninklijke Kentalis gebruik van de Rook- en Kunstzaal van het Paleis. Nieuwe ontwikkelingen In 2012 zal een begin gemaakt worden om de tuinen van Paleis Het Loo en een gedeelte van de Kroondomeinen onder de aandacht te brengen van de zakelijke markt door middel van het samenstellen van een verrassend en exclusief arrangement onder de naam ‘ De Verborgen Tuinen van Het Loo’. Ook zal begonnen worden met het werven van ‘Kroonvrienden’ voor Paleis Het Loo. De Kroonvrienden, die deel uit maken van de Vriendenkring van Paleis Het Loo, vormen een interessante doelgroep voor de zakelijke markt. Netwerken Paleis Het Loo is aangesloten bij diverse netwerkclubs om zijn bekendheid als locatie voor de zakelijke markt te vergroten. Enkele voorbeelden hiervan zijn: - De HSMAI Hospitality Sales & Marketing Association International. Dit is een divers en inspirerend kennisnetwerk. Bijna 600 commercieel georiënteerde leden uit de gastvrijheidbranche, waaronder hotellerie, congresaccommodaties, musea, dagattracties, touroperators, incentive- en evenementen-organisatoren vernemen en delen de laatste trends en ontwikkelingen met elkaar. - De NVD (Nederlandse Vereniging voor Directiesecretaresses). Een vereniging van en voor directiesecretaresses, managementassistenten, assistants to the board, executive secretaries, executive assistants, personal assistants en Officemanagers. De NVD heeft een duidelijke netwerkfunctie: bijeenkomsten en netwerkborrels werken goed als plekken van ontmoeting. Leden kunnen ervaringen uitwisselen en elkaar adviezen geven. - PMO&Evenementen (Platform voor Museale Ontvangsten & Evenementen). Paleis Het Loo is als lid van de Adviesraad aan dit platform verbonden. Het doel is om een ontmoetingsplaats, fysiek en virtueel, te creëren voor in Nederland gevestigde musea, die hun locatie beschikbaar stellen voor ontvangsten en evenementen, waar informatie over het vak wordt overgedragen, kennis wordt uitgewisseld, ervaringen worden gedeeld en de belangen van de individuele leden worden behartigd.


MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN Paleis Het Loo is zich zeer bewust van zijn maatschappelijke positie. Als museale onderneming beheren wij met gemeenschapsgeld een van de belangrijkste voorbeelden van ons culturele erfgoed, en ontvangen daar jaarlijks enkele honderdduizenden bezoekers. Tot de kerntaken van onze medewerkers behoren de overdracht van kennis en informatie, alsmede zorg voor klantvriendelijkheid.Verder wordt de klanttevredenheid gemeten en wordt nota genomen van de reacties van onze bezoekers. Andere punten van aandacht betreffen onder meer de medewerkers en hun gemotiveerdheid, de relatie met onze vele vrijwilligers en vrienden, en een verantwoord energiegebruik. Regelmatig stelt Paleis Het Loo representatieve ruimtes ter beschikking voor bijeenkomsten van organisaties als het Fonds Slachtofferhulp, de Stichting Energy4all en de Stichting Tesselschade Arbeid Adelt. Op 7 juni verzorgde mevrouw Öznur Yurtsever, consultant van Steward Redqueen, een uitvoerige presentatie over Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, toegespitst op de mogelijkheden van Paleis Het Loo op dit gebied.

BEZOEK In 2011 hebben in totaal 325.469 bezoeken aan Paleis Het Loo plaatsgevonden. De samenstelling van het bezoek was als volgt: Volledig betalende volwassenen Volledig betalende jongeren SMK volwassenen SMK jongeren ANWB korting Vouchers volwassenen Vouchers jongeren Andere kortingsregelingen (volwassenen) Andere kortingsregelingen (jongeren) CJP/CVK paspoort/cultuurkaart Gratis bezoeken door kinderen Overige gratis bezoeken volwassenen Overige gratis bezoeken jongeren Binnenschoolse bezoeken Overige bezoekers (bijzondere ontvangsten/evenementen)

117.069 16.035 60.716 8.035 0 11.062 1.483 58.391 3.364 2.395 6.950 22.729 1.162 3.787 12.291

Bijzondere bezoeken 04 januari 200 personen, Nieuwjaarsbijeenkomst Paleis Het Loo 10 januari 65 personen, Koninklijke Wegener NV 17 januari 75 vrijwilligers, Lezing SKL 19 januari 32 personen, Getronics Nederland BV 27 januari 10 personen, Geldersch Landschap en Geldersche kasteelen 28 januari 37 personen Bijzondere Rondleiding CRV BV 28 januari 191 genodigden, Promotiefeest Mevrouw B. van Maldegem 29 januari 220 bezoekers, Paleisconcert 06 februari 69 toehoorders, Zondaglezing door mr. P. Verloop 11 februari 6 personen, Rondleiding door HKH Prinses Margriet 12 februari 15 personen, Nederlandse Zilverclub 17 februari 9 personen, Afscheid van de heer E. Stol 21 februari 83 vrijwilligers, Lezing SKL 26 februari 160 bezoekers, Paleisconcert 28 februari 10 deelnemers, Cursus Erfgoededucatie 28 februari 10 personen, Uitreiking lesmateriaal 14 maart 17 personen, Overleg Educatieve Instellingen 20 maart 118 personen, St. Codart/ Ambassade van België 21 maart 18 personen, Menzis brainstormsessie 21 maart 27 personen, Fotoshoot KNHS

21 maart 26 maart 26 maart 31 maart 01 april

60 vrijwilligers, Lezing SKL 82 personen,WK Baanwielrennen 140 bezoekers, Paleisconcert 60 personen, Ros Management Regie 170 personen, In het kader van Buren van het Museum 04 april 36 personen, Reunie Willem III Kazerne, bijzondere rondleiding 05 april 9 personen, Russische Delegatie Jaroslav 12 april 20 personen, Studiedag Educatie 14 april 62 personen,Woondynamics 15 april 363 genodigden, Afscheidsreceptie directeur F. Spoelstra SCA NL 18 april 30 personen, Perspresentatie Omroep Max 19 april 116 genodigden, Opening entreegebouw 22 april 12 genodigden, Bank ten Cate 28 april 140 genodigden, Stichting ENF 29 april 300 genodigden, Gemeente Apeldoorn algemene gelegenheid 30 april 220 bezoekers, Paleisconcert 06 mei 43 genodigden, CEO Farewell Dinner ITB Holland 07 mei 160 genodigden, Opening tentoonstelling Máxima 08 mei 36 genodigden,The Elders 08 mei 42 genodigden, Diner The Elders 09 mei 5 personen, Rondleiding The Elders 20 mei 25 medewerkers, Kanselarij der Nederlandse Orden 21 mei 500 bezoekers,Tesselschade Arbeid Adelt 22 mei 634 bezoekers,Tesselschade Arbeid Adelt 23 mei 120 genodigden, Balanced Business Network BV 24 mei 90 genodigden, Afscheid ir. L.E. Groen 25 mei 28 genodigden, Royal Business arrangement Mediq 26 mei 23 genodigden, Persmoment trouwbrochure 27 mei 19 genodigden, Overhandiging japon Sophie van Weimar 28 mei 150 bezoekers, Paleisconcert 30 mei 82 genodigden, Relatiedag Paleis Het Loo 01 juni 60 genodigden, Afscheid van de heer J. van Dongen 06 juni 125 genodigden, Jubileum bijeenkomst Trimergo 07 juni 25 genodigden, Avaya bijeenkomst 08 juni 148 genodigden, Koninklijke Vopak NV 11 juni 53 genodigden, Familie W. van Starkenburg 15 juni 15 genodigden, Gemeente Millingen aan de Rijn 18 juni 50 leden, Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau 20 juni 54 leden,Vereniging Handelaren in Oude Kunst


21 juni 25 juni 05 juli 18 juli 11 augustus

19 genodigden, Achmea Holding 486 toehoorders, Openlucht Concert 44 personen, Gemeente Apeldoorn 19 genodigden, Bijeenkomst IZZ 11 genodigden, Presentatie gerestaureerde salontafel 27 augustus 210 bezoekers, Paleisconcert 29 augustus 106 genodigden, Uitreiking Wilhelminaring 30 augustus 22 genodigden, Ontvangst partners van Ambassadeurs 31 augustus 1200 genodigden, Aubade ter gelegenheid van 130 jaar Oranjefeesten Apeldoorn 31 augustus 66 genodigden, Uitreiking Oranjeboek aan HM de Koningin 09 september 12 genodigden, Rondleiding studenten UvA 10 september 224 bezoekers, Open Monumentendagen 13 september 19 genodigden, Honorary Board Paralympics 13 september 15 genodigden, ING Castle Session 14 september 40 genodigden, Begroeting Canadezen 17 september 78 genodigden, Sociëteit Amicale Delta 21 september 168 genodigden, Miljoenennota ontbijt 23 september 352 deelnemers, Paleizen Estafetteloop 23 september 32 genodigden, Rabobank 24 september 200 bezoekers, Paleisconcert 26 september 102 genodigden, Politiecongres 27 september 22 genodigden, Business Circle Apeldoorn 27 september 85 genodigden, Afscheidsreceptie de heer B. Hidding KPMG 30 september 100 genodigden, Bruidspaar Roodenburg-Nouwen 01 oktober 91 genodigden, BNP Paribas 01 oktober 186 genodigden, Jubileumfeest Buurtvereniging Het Loo 07 oktober 221 genodigden, Opening Tentoonstelling Oranje Boven 10 oktober 33 genodigden,Vision Network Club 14 oktober 62 genodigden, Opening Multimediale Presentatieruimte 15 oktober 22 deelnemers,Vergadering Enery4all 17 oktober 5 personen,The Low Countries Sculpture Society 21 oktober 116 genodigden, Conferentie NanoNed 22 oktober 61 deelnemers, Lezersarrangement Royalty 27 oktober 20 genodigden, Bijeenkomst Rotterdams Beleggers Gezelschap 28 oktober 150 genodigden, Bijeenkomst BIG 28 oktober 60 genodigden, Universiteit Twente 29 oktober 105 bezoekers, Paleisconcert 03 november 18 deelnemers, Bijeenkomst ICC 10 november 92 genodigden, Kring van Kabinetsmedewerkers 11 november 262 genodigden, Opening tentoonstelling Uit de Kunst


11 november 18 november 21 november 24 november 24 november

136 genodigden, Jubileumdiner VHOK 170 bezoekers, Lezing SKL 154 genodigden,Young Captain Award 30 deelnemers, Jaarvergadering Comog 22 genodigden, Raad van Bestuur Gelre Ziekenhuizen 25 november 102 genodigden, Huwelijksceremonie bruidspaar Treur-Spoormaker 26 november 210 bezoekers, Paleisconcert 01 december 16 deelnemers,Tuinopleiding 01 december 25 genodigden, Libelleactie merklap Juliana 09 december 64 genodigden, Personeelsfeest InterfaceFLOR 10 december 240 genodigden,Voster Events 12 december 153 genodigden, Fonds Slachtofferhulp 15 december 15 personen,Vergadering Raad van Toezicht Koninklijke Kentalis 16 december 100 genodigden, Afscheidsbijeenkomst de heer Buitenhuis 16 december 30 deelnemers, Rondleiding Entreegebouw ProRail 17 december 27 personen,Vergadering Stichting Energy4all 17 december 226 bezoekers, Paleisconcert 18 december 201 bezoekers, Paleisconcert 19 december 55 genodigden, Presentatie ING 26 december 115 deelnemers, Kerstdiner Hotel De Keizerskroon

UITBREIDING VAN DE COLLECTIES SCHENKINGEN Schilderijen 1667-1670 Portret van Amalia van Nassau-Dietz,hertogin van Saksen-Weimar-Eisenach. Eigentijdse atelierkopie naar het portret van prinses Amalia van Nassau-Dietz als Diana, kniestuk door Johannes Mijtens, 1667, dat zich tot de Tweede Wereldoorlog in het Slot te Dessau bevond en sindsdien spoorloos is (A.N. Bauer, Johannes Mijtens (1614-1670). Petersberg 2006, p. 215, nr. A 86 en afb. p. 394). De tegenhanger hiervan, het portret van haar broertje Hendrik Casimir II van Nassau-Dietz in Romeins harnas, eveneens een kniestuk door Jan Mijtens 1667, bevindt zich in de collectie van Paleis Het Loo (inv.nr. SC/0425). Amalia (1655-1695) en Hendrik Casimir II (1657-1696) van Nassau-Dietz waren de kinderen van de Friese stadhouder Willem Frederik van Nassau-Dietz en Albertina Agnes van Oranje. Omstreeks 1670 werden hun portretten van Mijtens diverse malen gekopieerd als figuren ten voeten uit en samen met de portretten van prins Willem III (naar Jan de Baen) en van de prinsen Karl Aemil en Friedrich van Brandenburg (naar Pieter Nason) samengevoegd tot een portretreeks van de kleinkinderen van Amalia van Solms (M.E. Spliethoff, ‘Portretten van de kleinkinderen van Amalia van Solms’, Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie 1976, pp. 141-160, afb. 10). Diverse van dergelijke series zijn uit de literatuur bekend. Deze bevonden zich onder meer in het Slot te Berlijn en het Slot te Dessau, maar zijn door oorlogshandelingen verspreid geraakt of verloren gegaan. Het portret van Amalia van Nassau-Dietz uit het Slot te Berlijn, dat vrijwel identiek is aan het door ons verworven exemplaar, bevindt zich thans in de Hermitage in Sint Petersburg (Bauer a.w., p. 216, nr. A86a). De herkomst van ons stuk is niet bekend. Opschrift aan de achterzijde: Prinzessin von Nassau-Oranien (bij verdoeking overgenomen van het oorspronkelijke achterschrift). Atelier Johannes Mijtens (1614-1670). Olieverf op doek; vergulde lijst; niet gesigneerd en gedateerd; 67 x 49 cm; RL41102. Herkomst: veiling Hampel Kunstauktionen, München, 9 december 2011, nr 288. Schenking: Stichting ’t Konings Loo. 1978 Portret van prinses Margarita de Bourbon de Parme (1972) als kind. Voorstudie in olieverf voor het portret van prinses Margarita, dat Sierk Schröder in 1978 maakte in opdracht van haar ouders, prinses Irene en prins Carlos Hugo de Bourbon de Parme. Sierk Schröder portretteerde in dat jaar alle vier kinderen van dit echtpaar, de voorstudie van het portretje van de vijfjarige Margarita behield hij zelf. Na het overlijden van zijn weduwe, mevrouw M. SchröderOttevanger te Wassenaar in 2011, schonken de erfgenamen dit aan Paleis Het Loo. In zijn werkboekje tekende Sierk Schröder bij deze opdracht aan:‘leuke portretjes’. Sierk Schröder was een van de beste

portretschilders van het naoorlogse Nederland. Hij portretteerde vele hoogwaardigheidsbekleders, captains-of-industry en kinderen. Hij was de portretschilder bij uitstek van koningin Juliana. In de periode 1949-1979 maakte hij niet minder dan twaalf verschillende portretten van haar. Sierk Schröder (1903-2002). Olieverf op doek; smalle moderne houten lijst; gesigneerd Sierk Schröder (linksonder in houtskool), 1978; 35 x 30 cm; RL40952. Herkomst: afkomstig uit het bezit van de schilder. Schenking: mevrouw L.M. Schröder, Ede. Foto’s en drukwerk Ca 1865 Twee opnames (zijaanzichten) van een gipsen afgietsel van het Haagse ruiterstandbeeld van prins Willem I van Oranje (15331584), Onbekende fotograaf. Op karton (31,7 x 22,7 cm) verlijmde albuminedruk (goudgetoond); 24 x 18 cm. Bij beide foto’s is een duplicaat aanwezig uit 1997. Ontwikkelgelatinezilverdruk op PE papier; 18 x 24 cm; RL40954-a en –b. Schenking: Het Utrechts Archief, Utrecht. 1934 Reeks van 10 foto’s met als onderwerp de uitvaart van koningin Emma op 27 maart 1934 te Delft. Onbekende (amateur-)fotograaf; ontwikkelgelatinezilverdruk; 5,5 x 8,2 cm; RL40910-1 t/m -10. Reeks van 6 foto’s met als onderwerp de uitvaart van prins Hendrik op 11 juli 1934 te Delft. Onbekende (amateur-)fotograaf; ontwikkelgelatinezilverdruk; 6,6 x 11 cm; RL40911-1 t/m -6. Schenking: mevrouw M.Th. Lignac, De Bilt. 1936 Juliana en Bernhard zwaaien vanaf het bordes van Paleis Noordeinde het enthousiast toegestroomde publiek toe na de bekendmaking van hun verloving op 8 september 1936. Onbekende fotograaf; matte ontwikkelgelatinezilverdruk, 21,3 x 15 cm; RL41011. Schenking: de heer drs. N. Coppes, Nijmegen. Ca 1948 Set van acht driehoekige sluitzegels in rood en wit met afbeeldingen van koningin Juliana en prins Bernhard, de prinsessen Beatrix, Irene, Margriet en Marijke (Christina), en prinses Wilhelmina. Een uitgave van het Christelijk Jonge Mannen Verbond, drukwerk op papier (aan achterzijde gegomd); RL41039-1 t/m 8. Schenking: de heer J. Norp. 1948 – 1992 Nagenoeg complete set van 44 Pro Juventute Prinsessen- en Oranjekalenders uit de periode 1948-1992, waarvan alleen jaargang 1959 ontbreekt. Samen met haar echtgenoot was de schenkster in de jaren 1948-1979 de drijvende kracht achter de uitgave van Pro Juventute kalenders. Drukwerk op papier, karton; 32 x 21 cm; RL41111 t/m RL41155. Daarbij een map met promotiemateriaal, enkele brieven


en krantenknipsels. Drukwerk op papier; RL41156. Schenking: mevrouw M.J.S.Vellenga, Zutphen. Ca 1950 Koningin Juliana en prins Bernhard worden in Velzen ontvangen door burgemeester Kwint. Onbekende fotograaf; ontwikkelgelatinezilverdruk; 24 x 30 cm; RL40953. Herkomst: ‘Collectie Weijburg’. Schenking: Het Utrechts Archief, Utrecht. 1968 – 1971 Reeks van 20 opnames afkomstig van Persbureau ’t Sticht met als onderwerp koningin Juliana, haar dochters, de prinsessen Beatrix, Irene, Margriet, en de prinsen Willem-Alexander, Constantijn, Maurits en Bernhard. Onbekende fotografen; ontwikkelgelatinezilverdruk; 12 x 18 cm; RL40955 t/m RL40974. Schenking: Utrechts Archief, Utrecht. Kunstnijverheid 1650 - 1688 Bolvormige kan met het zestiende- en zeventiende-eeuwse wapen van de Prinsen van Oranje, zoals gevoerd door prins Willem I, Frederik Hendrik, Willem II en Willem III. Afgebeelde kwartieren: Nassau, Katzenelnbogen, Vianden, Dietz; tussen 1 en 2: hartschild Meurs, tussen 3 en 4 hartschild Buren. Op het hartschild in het midden: Oranje en Chalon en Geneve in vereenvoudigde vorm. De decoratie toont grote overeenkomst met de wapenschilden op kannen ter ere van prins Willem III, omstreeks 1675, met dit verschil dat deze alle omgeven zijn door het lint van de Orde van de Kousenband. Delft; blauw gedecoreerd aardewerk; tinglazuur; 28 x 19 x 16 cm; restauraties; RL41050. Lit.: D.F. Lunsingh Scheurleer, Oranje op aardewerk van Willem de Zwijger tot Koningin Beatrix, Locherm 1994, 43-47, afb. 29-33. Herkomst: veiling Christie's Amsterdam, 5 oktober 2011, nr 171. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. 1678 - 1686 Achtkantige, balustervormige vaas met chinoiserie-decor bestaande uit vogels en bloemtakken, lambrequins, en ruyi-rand. Hoekig gevormde objecten waren een specialiteit van plateelbakkerij De Grieksche A. De Grieksche A, ten tijde van Samuel van Eenhoorn (1678-1686); blauw gedecoreerd aardewerk, tinglazuur; merk, onder glazuur blauw: SvE in monogram; 25,5 x 11,5 cm; RL41049. Herkomst: veiling Christie’s Amsterdam, 5 oktober 2011, nr 122. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. Ca 1700 (afb. op p. 58-59) Een set van twee gebeeldhouwde en vergulde gueridons, beide opgebouwd uit een voetstuk van drie gebroken voluten met acanthusblad. De stam bestaat uit een vrouwelijke hermkariatide, gekleed


Delftse kan met het wapen van de prinsen van Oranje, ca.1680 (schenking Stichting ’t Konings Loo; RL41050)

met een geplooide draperie. De twee figuren zijn naar elkaar toegewend en heffen de ene hand op naar de hoofdtooi van bloemen, terwijl de andere hand bij de heup een bloemenslinger opneemt. De bekroning bestaat uit een opeenstapeling van vier kelkvormen, de bovenste het wijdst en een rond blaadje dragend. De maker van deze monumentale gueridons, die onbekend gebleven is, heeft zich laten inspireren door het in prent uitgegeven ontwerp van Daniel Marot voor een hoge, rijk gebeeldhouwde gueridon, waarbij de hermkariatide dezelfde houding aanneemt. Ook de voluutvormige voet en de kelkvormige bekroning komen in dit ontwerp voor. Marot ontwierp in 1701 voor de antichambre in het Nieuw Kwartier van koning-stadhouder Willem III (de huidige Salon van koningin Sophie), een tafel, een spiegel en twee gueridons. De tekening van deze set wordt bewaard in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam. De erop voorkomende gueridon is in hoofdlijnen gelijk aan het exemplaar dat Marot in prent uitgaf. In de boedelinventaris die na de dood van Willem III werd opgemaakt, wordt de set vermeld als “Een marmre tafel met een vierkante voet, gesnede werk met beelden en festoenen verguld, twee dito geridons (…)”. Waarschijnlijk Frankrijk; verguld lindenhout; 148 x 43 x 40 cm; RL41099-1 en -2. Herkomst: Particulier Zwitsers bezit; veiling Galerie Koller, Zürich, 8 december 2011, nr 1238. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn.

1750 - 1826 Set van 39 messen met zilveren pistoolheften, oorspronkelijk gegraveerd met het wapen van de Prins van Oranje omgeven door het lint van de Orde van de Kousenband, Den Haag (?), tweede helft 18de en begin 19de eeuw. Heften: zilver, gravering door veelvuldig poetsen op restanten na vrijwel geheel verdwenen; merken: Z1 (herkeuring 1ste gehalte). Twee heften: waarborgmerk Den Haag, R (jaarletter 1826); 2 x 3,5 x 10,5 cm. Lemmeten: staal; merk (vier variaties): BASTET; ca 3 x 26 cm; RL41006-1 t/m -39. Herkomst: nalatenschap Juliana, koningin der Nederlanden (19092004);Veiling Sotheby's, Amsterdam, 14-17 maart 2011 (Property of the Estate of Queen Juliana of the Netherlands), nr 34. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. 1839 Twee verguld zilveren theekoppen en schotels gegraveerd met het gekroonde monogram AЛ van koningin Anna Paulowna. De theekoppen zijn van de hand van J.C. Schouten en werden geleverd door de juweliers Fürstenhaupt & Dammerval. Zij leverden eveneens het kopje ter vervanging van een verloren gegaan exemplaar bij de solitaire van koningin Anna Paulowna in de collectie van Paleis Het Loo (RL7398) en de bokaal ter herinnering aan het bezoek van grootvorst Alexander aan het Tsaar-Peterhuisje in 1839 in de collectie van het Museum Boymans-van Beuningen. Johannes Cornelis Scholten (werkzaam Amsterdam 1838-1843); verguld zilver; merken: JCS onder aambeeld (meestertekens 5909); FÜRSTENHAUPT / DAMMERVAL in rechthoek (winkeliersmerk); E (jaarletter 1839); staande leeuw 1 (eerste gehalte); restanten waarborgmerk; kop: 6,4 x 8,4 cm, schotel: 1,9 x 13,3 cm; RL41012-a en -b, RL41013-a en -b. Herkomst: Rocks and Clocks, David Aardewerk, Antiquair juwelier, Den Haag. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. Ca 1950 Glasservies gegraveerd met Het Loo in monogram, bestaande uit 198 delen. Bij het monogram zijn de letters H en L groot en door elkaar geschreven, de letters et en oo zijn onder de balk van de H onder elkaar, ter weerszijden van de L geplaatst. De glazen zijn aan de bovenzijde met een smalle meanderrand gegraveerd. De vormgeving van het servies is strak. De overwegende vorm is driehoekig. Er bestaat een servies van dezelfde vorm gegraveerd met een monogram van Soestdijk. Het servies bestaat uit 4 karaffen, 4 stolpen, 29 champagne-coupes, 29 champagne-flutes, 10 rode-wijnglazen, 9 witte-wijnglazen, 62 likeurglaasjes, 9 waterglazen, 11 vingerkommetjes, 31 schoteltjes. Nederland, ca 1950, kleurloos glas; verschillende maten; RL41008-a t/m –l31. Herkomst: nalatenschap Juliana, koningin der Nederlanden (19092004);Veiling Sotheby's, Amsterdam, 14-17 maart 2011 (Property of the Estate of Queen Juliana of the Netherlands), nr 1513. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn.

Gedenkbord ter herinnering aan de verloving van prinses Juliana en prins Bernhard. Messing, aardewerk, 1936 (schenking S.A. Bruijning; RL41084-a)

Oranjesouvenirs 1830 - 1980 Een collectie souvenirs, grotendeels afkomstig uit Suriname, bestaande uit wandborden, tegels en plaquettes van philite. Souvenirs ter herinnering aan de tiendaagse veldtocht; koningin Emma; inhuldiging, huwelijk en regeringsjubilea koningin Wilhelmina; geboorte, verloving, huwelijk en inhuldiging koningin Juliana; geboorte en inhuldiging koningin Beatrix; geboorte prinses Irene; geboorte prins Willem Alexander. RL41065 t/m RL41090. Schenking: de heer S.A. Bruijning, Amsterdam. 1900 - 2000 Grote lepel met op de steel de aangespannen Gouden Koets. Zilver; 12,8 x 3 cm; RL41018. Schenking: de heer J.M. Beek, Apeldoorn. 1923 Glas ter herdenking van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina in 1923, versierd met het portret van de koningin in kleur, ovaal en gevat in een lauwerkrans, waarboven een kroon met banderolles waarop de jaartallen 1898 en 1923. Glas; 12 x Ø 7 cm; RL41016. Schenking: mevrouw R. Bax,Tiel. 1936 Draaginsigne met het verlovingsportret van prinses Juliana en prins Bernhard door fotograaf Franz Ziegler (1893-1939), in rond medaillon, aan messing strikje. De foto werd in opdracht gemaakt ter gelegenheid van de verloving tussen Juliana en Bernhard in september 1936 en werd verwerkt in talloze verlovingssouvenirs. Gelamineerd drukwerk op papier, messing, mica; 3,5 x 3,5 x 0.7 cm; RL41097. Schenking: mevrouw Z.J.T. van Ellen, Apeldoorn.


1940-1945 Theelepel, vervaardigd tijdens de Tweede Wereldoorlog, met gebruikmaking van een uitgehold kwartje als bakje, en dubbeltje als steeleinde; getorste steel. Zilver; 9 x 1,8 cm; RL41177. Schenking: de heer W.J. Hamer, Apeldoorn. 1943 Schaaltje met opstaande rand, versierd met oranjeappeltjes, het plat versierd met een kaarsenkroon met oranje lichtjes, uitgegeven door de firma W.J. Stokvis te Arnhem. Gedurende de Duitse bezetting was elke verwijzing naar het Huis van Oranje strafbaar. Om die reden liet Stokvis de koninklijke kroon vervangen door een kaarsenkroon. Société Céramique, Maastricht; aardewerk; Ø 13,5 cm; RL41058. Schenking: mevrouw J.C. Schoenmaker-Zeewuster, Zutphen. Ca 1945-1980 Twee door de dames van Tesselschade-Arbeid Adelt vervaardigde broches in de vorm van een oranje cirkel met daarin een groen oranjeboompje met oranje kraaltjes. Katoen, metaal; Ø 3,2 cm; RL41043, RL41044. Twee draagtekens in de vorm van de letter W met in het midden het Rijkswapen. Katoen, metaal; 1,7 x1,5 cm; RL41045, RL41046. Draagteken in de vorm van een opengewerkte cirkel met daarin twee gezichten onder een kroon. Katoen, metaal; 1,7 x 1,5 cm; RL41047. Kaart met daarop de tekst van het Wilhelmus, met bijbehorende envelop. Papier; 17,8 x 12,2 cm; RL41048-a,b. Nalatenschap: mevrouw J.E. Kolff, verworven door bemiddeling van Drs. C.J. van der Sluijs, Sliedrecht. 1948 Theelepel ter herdenking van het 50-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina in 1948, met het portret van de koningin en profil, een gekroonde W, eronder het getal 50, met daaronder een schild met de Nederlandse Leeuw. Vervaardiger: GERO; metaal; 0,5 x 1,8 x 11,8 cm; RL41017. Schenking: mevrouw R. Bax,Tiel. 1966 “Het Prinselijk Huwelijk”.Twee grammofoonplaten met een fotoboekwerk in een kartonnen doos. Platen en boek doen in woord en beeld verslag van het huwelijk tussen prinses Beatrix en prins Claus in de Nieuwe Kerk te Amsterdam op 10 maart 1966. Een uitgave van de Nederlandse Radio Unie, het Nationaal Fotopersbureau en Philips, 1966. Papier, karton en vinyl; RL40978-a t/m -d. Schenking: de heer drs. N. Coppes, Nijmegen. Ca 1980 Machinaal geweven, meerkleurig wollen wandtapijt met de bewerking (transfer) van een officieel staatsieportret door hoffotograaf Max Koot van koningin Beatrix en prins Claus, op 30 april 1980 in het Paleis op de Dam te Amsterdam.Van het wandkleed bestaan 10


exemplaren, waarvan vijf in spiegelbeeld. Wol; 210 x 160 cm; RL41040. Schenking: de heer H.G.J. Meijer, Apeldoorn. 1987 Fles rode wijn, 25 cl Rochebelle, ter herinnering aan het gouden huwelijk van koningin Juliana en prins Bernhard, 1937-1987. Frankrijk; glas, bedrukt papier, metaal, wijn; 19,5 x Ø 5,5 cm; RL41158. Schenking: mevrouw I. Martens, Apeldoorn. 1987 Herdenkingsbord ter gelegenheid van het 50-jarig huwelijksfeest van koningin Juliana en prins Bernhard in 1987. Het plat is versierd met polychroom geschilderde bloemen, waaronder een margriet en een witte anjer. De blauwe en gouden rand is onderbroken door een cartouche met de ineengewerkte gekroonde naamcijfers J en B. Koninklijke MOSA B.V., ontwerp Elizabeth Riemer-Gerhardt; porselein; Ø 23 cm; RL41057. Schenking: de heer T. Dijksterhuis, Hoogeveen. 2007 Wijnfles, 75 cl, met etiket Paleis Soestdijk. Groen glas, bedrukt papier; 32 x Ø 7,5 cm; RL41059. Schenking: mevrouw E. van Heuven-van Nes, Apeldoorn. 2009 ‘Oranjevaasje’ ter herdenking van de 100ste geboortedag van koningin Juliana. De kunstenaar liet zich inspireren door de lievelingsbloem van de prinses, de Lathyrus. Royal Leerdam, Siem van der Marel (ontwerp), exemplaar 133 van 2500; glas; 15,5 x ø 8,5 cm; RL41178. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. Kostuums en textiel Vóór 1897 Rokjas behorende bij een galakostuum van een Grootofficier van het Civiele Huis van Hare Majesteit de Koningin. Vervaardiger onbekend; wol, zijde, gouddraad, metaal; RL40825. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. 1898 Vaandel van Harmonie Koningin Wilhelmina uit Wamel met bijpassende stokdelen en bekroning, zeven goudkleurige lauwerkransen en een zilverkleurige oranjetak. Deze trofeeën zijn gewonnen in meerdere concoursen. Een ovale cartouche op het vaandel toont een medaillon met het portret en-profil van de jonge koningin Wilhelmina, aan wie de Harmonie haar naam ontleent. Vervaardiger onbekend; vaandel; zijde (fluweel), hout, katoen, metaal, gouddraad, glas- en parelkralen, verguldsel; 171 x 91 cm; RL40976-a t/m –l. Schenking: Harmonie Koningin Wilhelmina,Wamel.

1898 Katoenen bedrukte balkondoek, vervaardigd ter gelegenheid van de inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898, toen vele huizen en straten met dit soort doeken werden versierd. De balkondoek toont, temidden van versieringen met Oranjesymboliek, onder meer een medaillon met het portret van koningin Wilhelmina. Vervaardiger onbekend; katoen (bedrukt); ca. 81 x 180 cm; RL41014. Schenking: mevrouw Th. Hugen, Amsterdam. Ca 1900 Rokjas behorende bij een kostuum van een directeur van het Stoomwezen. Vervaardiger: C. Mouwen & Zoon; wol, metaal, gouddraad; RL40824. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. 1909 Rokjas behorende bij een kostuum van een directeur van een Rijksmuseum. Vervaardiger: Gebr. Domhoff; wol, zijde, metaal, gouddraad; RL40823. Herkomst: gedragen door Prof.W. Martin. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. 1910 Kostuum van een lid van de Johanniter Orde bestaande uit een jas met kraag, broek, sporen, laarzen en laarzenspanners- en hoezen, schoudertressen, degenhanger, cape, baret en halslint. Vervaardiger: Gebr. Domhoff (jas en broek); wol, metaal, leer, hout, gouddraad, katoen, zijde; RL40820-a t/m –l. Herkomst: gedragen door Mr. A. E. baron Mackay. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. Ca 1933 Kostuum van een consul-generaal van de consulaire dienst van Japan, bestaande uit jas, vest, broek, degenhanger, degen met schede en steek met stekendoos. Vervaardiger: C. Mouwen & Zoon (jas); wol, gouddraad, metaal, katoen, struisveer, karton; RL40821-a,g. Herkomst: gedragen door de heer H.P. van Vliet. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. Vóór 1940 Hoed behorende bij een kostuum van de Johanniter Orde. Vervaardiger onbekend; wol, zijde, karton, struisveer; RL40822. Herkomst: gedragen door de heer H.P. van Vliet. Schenking: de heer M.J. Lohnstein,Velp. 2011 Replica van het zogenaamde Mellerio-diadeem, onderdeel van een ‘grande parure’ of juwelenset in Renaissancestijl, die koning Willem III in 1888 als kerstgeschenk cadeau deed aan zijn echtgenote koningin Emma. De parure was oorspronkelijk uitgevoerd in robij-

nen en diamanten en bestond naast de diadeem uit een collier, een armband, oorbellen en een beschilderde waaier. Het was misschien het duurste kerstgeschenk dat koningin Emma ooit ontving. Koning Willem III kocht het in december 1888 voor fl. 160.000 (omgerekend: 1.860.135 euro) bij de gerenommeerde juwelier Mellerio dit Meller, die sinds 1815 is gehuisvest op de rue de la Paix nr. 9 te Parijs. Deze replica is vervaardigd ten behoeve van de opstelling ervan in de tentoonstelling ‘Máxima, 10 jaar in Nederland’, die van 8 mei tot en met 4 september op Paleis Het Loo te zien was. Vervaardiger: Brus Crown Art, Den Haag; metaal, synthetische stenen, briljant geslepen cubic zirkonia stenen; 9,5 x 18 cm;TEN0050. Schenking: Het College van Regenten van de Stichting Sint Nicolaas Gasthuis te Den Haag. Tevens werd door dit College de eerder verworven replica van het huwelijksdiadeem van prinses Máxima (TEN0024) gefinancierd. Meubelen 1850 - 1899 Set van zes smeedijzeren en opklapbare tuinstoelen, groot model en met gebogen armleuningen, voorzien van latere, witte beschildering. De zitting is gevlochten rotan vlechtband, de rugleuning van spiraalnet. IJzer, rotan; 104 x 56 x 63 cm, RL41035-1 t/m -6. Schenking: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. Set van drie smeedijzeren en opklapbare tuinstoelen, klein model, voorzien van latere, grijze beschildering. De zitting is gevlochten rotan vlechtband, de rugleuning van spiraalnet. IJzer, rotan; 90 x 37 x 49 cm, RL41036-1 t/m -3. Schenking: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. Twee bidetschalen Koper; beide 10,5 x 24 x 43 cm; RL40982, RL40983. Schenking: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. Bidetschaal van aardewerk, met bloemdecoratie in blauw langs de rand en bloementuil op de bodem. Aardewerk; 9,8 x 26,8 x 43 cm; RL41010. Schenking: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. 1875-1899 Zinken zitbad, op ronde standring en met op de rand gemonteerde armsteunen, aan de buitenzijde voorzien van een beschildering in houtimitatie en een gekroonde W. Volgens de overlevering een geschenk van koningin Wilhelmina aan het Rode kruis, afdeling Apeldoorn. Zink; 57 x 80 x 85 cm; RL41037. Schenking: mevrouw Van der Ham, Apeldoorn. 1875-1927 Rustbed of chaise longue, breed model, geheel bekleed met zijde met art déco-dessin. De gecapitonneerde rugleuning is verstelbaar


model.Verguld zilver, katoen; 19,8 x 16,6 mm, 3,03 gram; RL41062. -Atjeh-Medaille, Nederland, versiersel klein model. Verguld zilver; 16,8 x 14,2 mm, 1,76 gram; RL41063. -Draagteken Nederlandsche Padvinders Organisatie, 1910‑1915, met bijbehorend etui. Zilver, linnen; 23,9 x 20,7 mm, 4,46 gram; RL41064. Schenking: de heer S.A. Bruijning, Amsterdam.

Rustbed, behorende bij de inrichting van de zit-slaapkamer van prinses Juliana op Het Loo. Zijden bekleding in art-déco stijl, in 1927 aangebracht door de firma Pander (schenking Stichting ’t Konings Loo; RL41007)

met een messing knop. De korte gedraaide poten staan op messing doppen, de poten aan de voorzijde hebben messing zwenkwieltjes. De rustbank is afkomstig uit de zit-slaapkamer die prinses Juliana voor haar huwelijk op Paleis Het Loo in gebruik had. Een al bestaande rustbank werd in 1927 voor de prinses met dezelfde stof bekleed als het eigentijdse zitameublement van de firma Pander. De rustbank werd in 1937 overgebracht naar Paleis Soestdijk en later, op onbekende datum, naar het Paleis Lange Voorhout te Den Haag. Eiken- en beukenhout, zijde, ijzer, messing; 92 x 205 x 97 cm; RL41007-a en-b. Herkomst: nalatenschap Juliana, koningin der Nederlanden (19092004);Veiling Sotheby's, Amsterdam, 14-17 maart 2011 (Property of the Estate of Queen Juliana of the Netherlands), nr 1045. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. Orden en Onderscheidingen 1855-1873 -Orde van de Eikenkroon, Luxemburg, officier, versiersel en etui. Joh. F. van der Horst & Co. Goud, email en katoen; 30,6 x 28,4 mm, 8,65 gram; RL41041. Herkomst: verleend aan Jeremias Adriaan Kolff (1832-1904). -Orde van de Eikenkroon, Luxemburg, commandeur, versiersel. A. Moussault. Goud, email; 49,9 x 45 mm, 22,1 gram; RL41042. Herkomst: verleend aan Willem Cornelis van Heurn (1802-1863). Nalatenschap: mevrouw J.E. Kolff, verworven door bemiddeling van Drs. C.J. van der Sluijs, Sliedrecht. 1855-1915 -Medaille voor Trouwe Dienst bij Schutterijen, Nederland, 15 jaar, versiersel. Cornelis Baltus Herman Canté. Zilver; 48,6 x 35,4 mm, 4,83 gram; RL41060. -Kruis voor Belangrijke Krijgsverrichtingen, Nederland, baret te Samalangan 1877, versiersel klein model. Zilver, katoen; 16 x 14,1 mm, 2,44 gram; RL41061. -Medaille voor Trouwe Dienst, Nederland, goud, versiersel klein


1859-1995 -Orde van de Nederlandse Leeuw, Nederland, ridder, versiersel klein model en twee reversversierselen. Verguld zilver, email, zijde; 23 x 14,2 mm, 2,26 gram; RL40926. -Medaille van het Koninklijk Nederlands Metereologisch Instituut, Nederland, zilver, versiersel en etui. Johan Philip Matthias Menger / 's Rijks Munt. Zilver; 50,8 mm, 62,31 gram; RL40927. -Medaille Vijfentwintigjarig Bestaan van de Stoomvaart Maat schappij Nederland, brons, versiersel en etui. Koninklijke Utrechtsche Fabriek van Zilverwerken, firma C.J. Begeer. Brons; 59 mm, 103,28 gram; RL40928. Herkomst: verleend aan Alexander Geerhardt Mörzer Bruyns (1838-1900). -Orde van Oranje-Nassau, Nederland, ridder, versiersel, versiersel klein model, twee reversversierselen, baton en etui. Zilver, email, zijde; 64,3 x 41,4 mm, 25,89 gram; RL40929. -Mobilisatiekruis 1914-1918, Nederland, versiersel. Koninklij ke Begeer. Brons, katoen; 36,5 x 32,3 mm, 12,84 gram; RL40930. -Medaille van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Insti tuut, Nederland, zilver, versiersel en oorkonde. Johannes Cornelis Wienecke / 's Rijks Munt. Zilver; 50,9 mm, 62,21 gram; RL40931. Gesp met drie versierselen klein model: -Orde van Oranje-Nassau, Nederland, ridder, versiersel klein model op gesp. Zilver, email, zijde; 19 x 12,6 mm; RL40929-6; -Mobilisatiekruis 1914-1918, Nederland, versiersel klein model. Koninklijke Begeer. Brons, katoen; 13,5 x 10,8 mm; RL40930-2; -Onderscheidingsteken voor Eervolle, Langdurige, Werkelijke Dienst als Officier, Nederland, 20 jaren, versiersel klein model op gesp. Koninklijke Begeer.Verguld metaal , katoen; 16,5 x 11,5 mm; RL40932. Gewicht totale gesp: 7,04 gram. -Penning met bijbehorend etui van het Personeel van N.V. Stoomvaart Maatschappij Nederland aan directeur P.E. Tegelberg. 's Rijks Munt. Brons; 65,1 mm, 108,42 gram; RL40933. -Draagteken, Huwelijk van koningin Wilhelmina en prins Hendrik van Mecklenburg, penning voor scholieren. W Mayer / F. Wilhelm. Verguld koper, zijde; 33,9 x 28,6 mm, 9,46 gram; RL40934. -Aandenken wegens Langdurige Dienst van de N.V. Stoomvaart maatschappij Nederland, oorkonde. J.F. Lincke. Papier; 51,6 x 32 cm; RL40935. Herkomst: verleend aan Maurits Frans Mörzer Bruyns (1884-1969). -Orde van Oranje-Nassau, Nederland, officier, oorkonde. Papier; 40,7 x 28 cm; RL40936.

-Onderscheidingsteken voor Eervolle, Langdurige, Werkelijke Dienst als Officier, Nederland, 15 jaren, versiersel. Konink lijke Begeer. Verguld metaal, zijde; 37,1 x 29,7 mm, 26,18 gram; RL40939. -Medaille van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Insti tuut, Nederland, zilver, versiersel, etui en oorkonde. J.C. Hekman / 's Rijks Munt. Zilver; 50,9 mm, 60,51 gram; RL40940. Gesp met vier versierselen klein model: -Orde van Oranje-Nassau, Nederland, officier, versiersel klein model op gesp.Verguld zilver, email, zijde; 21,5 x 17 mm; RL40936-1; -Oorlogsherinneringskruis, Nederland, versiersel klein model op gesp. Koninklijke Begeer. Brons, zijde; 17 x 16,1 mm; RL40937; -Ereteken voor Orde en Vrede, Nederland, versiersel klein model op gesp. Koninklijke Begeer. Brons, zijde; 21,7 x 15,8 mm, gewicht totale gesp: 15,75 gram; RL40938; -Onderscheidingsteken voor Eervolle, Langdurige, Werkelijke Dienst als Officier, Nederland, 15 jaren, versiersel klein model op gesp. Koninklijke Begeer. Brons, zijde; 21,7 x 15,8 mm; RL40939-2. Gewicht totale gesp: 15,75 gram. -Penning van het Koninklijk College Zeemanshoop te Amsterdam, 1987. Zilver; 60,3 mm, 86,86 gram; RL40941. -Draagpenning, vijfentwintigjarig regeringsjubileum van Wil hel mina, koningin der Nederlanden, draagpenning geslagen naar aanleiding van haar bezoek aan Amsterdam, uitgereikt aan schoolkinderen, 1923. -Draagteken, Nederlandse Leeuw. Verguld metaal; 20,9 x 15 mm, 1,61 gram; RL40943. Herkomst: verleend aan Willem Frederik Jacob Mörzer Bruyns sr. (1913-1996). -Erepenning met bijbehorend etui van het Mariners' Museum te Newport News,Virginia, 1995. Medallic Art Company. Brons; 76,1 mm, 192,1 gram; RL40944. -Erepenning van de Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheep vaartmuseum. Brons; 58,2 mm, 135,52 gram; RL40945. Herkomst: verleend aan Dr.W.F.J. Mörzer Bruyns. -Draagteken van de Koninklijke Nederlandse Roei- & Zeilvereni ging, versiersel en etui. A.D.Verschuur. Zilver, kunststof; 27,8 x 18,3 mm, 21,3 mm, 5 gram; RL40946. Herkomst: verleend aan Feije Christiaan Jaski (1810-1882). -Orde van de Eikenkroon, Luxemburg, versiersel klein model. wed. A. Moussault & Zn. Goud, email; 12,5 x 11,1 mm, 0,85 gram; RL40947. -Kruis voor Belangrijke Krijgsverrichtingen, Nederland, baret te Atjeh 1901‑1905, versiersel en etui. Berlijns zilver; katoen; 45,2 x 39,2 mm, 30,77 gram; RL40948. Herkomst: verleend aan Johannes Anton Frederik Mörzer Bruyns (1879-1957).

-Penning,Tachtigste Verjaardag van P. Haverkamp, 1962. Brons; 81,8 mm, 250,74 gram; RL40949. -Portretfoto, voorstellende Alexander Geerhardt Mörzer Bruyns, ca. 1890. C.F. & L.J. Cordes; papier, karton; 10,4 x 6,6 cm; RL41170-1. -Portretfoto, voorstellende Johannes Anton Frederik Mörzer Bruyns, september 1903. Papier; 14,5 x 9,5 cm; RL41170-2. -Portretfoto, voorstellende Willem Frederik Jacob Mörzer Bruyns sr., ca. 1951. Papier; 13,9 x 8,8 cm; RL41170-3. Het bijzondere aan deze schenking is dat de vader, de grootvader en de overgrootvader van de schenker als kapitein bij de Stoomvaartmaatschappij ‘Nederland’ voeren en alledrie de Medaille van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut in zilver verwierven. In 1890 ontving Alexander Geerhardt Mörzer Bruyns (18381900) de medaille met het portret van koning Willem III; in 1925 verwierf diens zoon Maurits Frans Mörzer Bruyns (1884-1962) de medaille met het portret van koningin Wilhelmina en in 1963 werd aan Willem Frederik Jacob Mörzer Bruyns (1913-1996) de medaille met het portret van koningin Juliana geschonken. Lit.: W.F.J. Mörzer Bruyns, ‘Silver Medals for Three Generations’, Meteorological Informationbulletin Maritime, juli 2011, 11-14. Schenking: Dr.W.F.J. Mörzer Bruyns, Bussum. 1914-1927 -Mobilisatiekruis 1914-1918, Nederland, versiersel en drie versierselen klein model. Koninklijke Begeer. Brons, katoen; 36,4 x 32,3 mm, 12,94 gram; RL41104. -Witte Mobilisatiekruis 1914-1918, Nederland, twee versierselen en twee versierselen klein model. Koninklijke Begeer. Witmetaal, katoen; 36,4 x 32,4 mm, 12,23 gram; RL41105. -IJzeren Kruis 1914, Duitsland (Keizerrijk), 2de klasse voor strijders, versiersel. Met handgesneden houten wandbord of draagplank. IJzer, zilver, katoen, hout; 46,8 x 43,3 mm, 21,06 gram; RL41106, RL41110. -Draagpenning, Herinnering Mobilisatie 1914. Verguld koper; 31,8 x 26,5 mm, 7,85 gram; RL41107. -Beloningspenning van het Algemeen Hoofdkwartier van de Afde ling Ontwikkeling en Ontspanning van de Gemobiliseerde Troe pen, Nederland (niet officieel), goud, versiersel. Koninklijke Begeer / Christiaan Johannes van der Hoef.Verguld metaal; 28,5 mm, 11,19 gram; RL41108. -Beloningspenning van het Algemeen Hoofdkwartier van de Afde ling Ontwikkeling en Ontspanning van de Gemobiliseerde Troe pen, Nederland (niet officieel), brons, versiersel. Koninklijke Begeer / Christiaan Johannes van der Hoef. Brons; 33,4 x 29,2 mm, 13,55 gram; RL41109. Schenking: erven mevrouw S. Post-Clinge Doorenbos, Apeldoorn. 1963-1976 Orde van Oranje-Nassau, Nederland, officier, versiersel en etui. 's Rijks Munt. Verguld zilver, email en zijde; 65,7 x 42 mm, 30,5 gram; RL41051. -Ereteken van Verdienste, Oostenrijk (Tweede Republiek), groot


ereteken, versiersel, reversversiersel en etui. Anton Reitterer. Zilver en email; 63,2 x 63,1 mm, 44,57 gram; RL41052. -Ereteken van Verdienste van Neder‑Oostenrijk, Oostenrijk (Tweede Republiek), groot ereteken, versiersel, reversversiersel en etui. Anton Reitterer.Verguld zilver en email; 60,2 x 59 mm, 63,98 gram; RL41053. -Orde van Verdienste, Italië (Republiek), officier, versiersel, reversversiersel en etui. Fa. Dominico Cravanzola.Verguld zilver, email en katoen; 61,4 x 4,6 mm, 24,03 gram; RL41054. Herkomst: verleend aan Hans C.C. Becude (ca.1915-ca. 2000). Schenking: de heer S. van Osenbruggen, Ochten. 1969-1988 -Orde van de Nederlandse Leeuw, Nederland, ridder, reversver siersel, baton en etui. Zijde, kunststof; 14 mm, 0,96 gram; RL41159. -Orde van Oranje-Nassau, Nederland, officier, versiersel klein model, vier reversversierselen en etui. Koninklijke Begeer. Verguld metaal, email, zijde; 27 x 16,7 mm, 5,18 gram; RL41160. -Huisorde van Oranje, Nederland, erekruis, versiersel, revers versiersel en etui. Koninklijke Begeer. Verguld metaal, email, zijde; 54 x 39,4 mm, 26,04 gram; RL41161. -Orde van de Gouden Ark, Nederland, ridder, versiersel klein model en oorkonde. Koninklijke Begeer. Verguld metaal, email, zijde; 19,3 x 15,3 mm, 3,34 gram; RL41162. -Orde van de Gouden Ark, Nederland, officier, versiersel, reversversiersel, etui en oorkonde. 's Rijks Munt. Verguld zilver, email, zijde; 47,1 x 36,6 mm, 24,3 gram; RL41163. -Erepening van de Stichting Geldersch Landschap, Nederland (niet officieel), versiersel en oorkonde. Begeer, N.V. Koninklijke Utrechtsche Fabriek van Zilverwerken C.J. Zilver; 80,2 mm, 129,96 gram; RL41164. -Oudemans Erepening van de Vereniging Natuurmonumenten, Nederland (niet officieel), versiersel en etui. Koninklijke Begeer. Zilver; 100,2 mm, 258,28 gram; RL41165. -Alexander von Humboldt-medaille, Duitsland (niet officieel), goud, versiersel, etui en oorkonde. Goud; 50,1 mm, 88,73 gram; RL41166. -Gouden Lepelaar van de Nederlandse Vogelbescherming, Neder land (niet officieel), versiersel, etui en oorkonde. Verguld metaal, kunststof; afmeting speld: 62,1 mm, afmeting schild: 14 x 11,8 mm, 2,78 gram; RL41167. -Oorkonde behorend bij het Erelidmaatschap van de Vereniging Nederlandse Landgoederen, Nederland (niet officieel), oorkonde. Papier, lak; 49,4 x 29,1 cm; RL41168. -Edo Bergsma-prijs van de ANWB, Nederland (niet officieel), oorkonde. Papier; 42,2 x 22,3 cm; RL41169. Herkomst: verleend aan Maurits Frans Mörzer Bruyns (1913-2004). Schenking: de heren A. en R. Mörzer Bruyns, Nunspeet. 1986 Draagteken van de Koninklijke Nederlandse Bond voor Lichame lijke Opvoeding, 1986. Verguld metaal, verzilverd metaal, katoen; 82,5 x 45,3 mm, 67,91 gram; RL41157. Schenking: mevrouw Syperda, Den Haag.


Bibliotheek 1847-1849 Bijbelsche vrouwen : dichterlijk album, 2 delen in 1 band, Haarlem: A.C. Kruseman, [1847-1849], met gedrukte opdracht ‘Aan Hare Koninklijke Hoogheid Mevrouwe Sophia, Augusta, Wilhelmina, Amalia der Nederlanden geboren vorstinne van Pruissen’, gebonden in rood marokijnen halfleren band met goudstempeling en vergulde snede. Bevat gedichten door Nicolaas Beets, Isaäc da Costa en anderen met als onderwerp deugdzame en slechte vrouwen uit het Oude (deel I) en Nieuwe (deel II) Testament. Elk gedicht gaat vergezeld van een illustratie door de Franse tekenaar en graveur Gustave Staal (1817-1882). Inv.nr. 13975. Schenking: familie A. Dil, Heerde, via de heer en mevrouw F.Th. Grijze, Heerde. Ca 1895 Heraldisch cliché met afbeelding van de wapens van koning Willem III (of koningin Wilhelmina) en koningin Emma, mogelijk vervaardigd door Henri Frits Marie Hoek (1877-1901), ca. 1895. Lood; 12,8 x 10,3 x 0,1 cm; RL40975. Schenking: mevrouw M. Boet, via Atlas van Stolk, Rotterdam. 1902 Bewijs van inschrijving van Jan van Asselt (1896-1972) aan de School van Z.M. Koning Willem III, kortweg de ‘Koningsschool’, aan de Loolaan te Apeldoorn, gedateerd 18 april 1902, een getuigschrift van de Koningsschool voor Jan van Asselt, gedateerd 14 mei 1910, en een klassenfoto met Jan van Asselt (met matrozenkraag) te midden van zijn klasgenoten in – vermoedelijk – de hoogste klas van voornoemde school. Jan van Asselt was de zoon van de koperslager Lammert van Asselt, die als zodanig aan Het Loo verbonden was. Schenking: mevrouw A.H. van Asselt, Apeldoorn, via de heer W. Hamer, Apeldoorn. 1933 De Kunst in Nood, linnen overslagmap bevattende zes met raffia gebonden deeltjes onder gelijkluidende titel, uitgegeven door een gelegenheidscomité van vooraanstaande personen uit de kunstwereld onder leiding van mevrouw J.C.A. barones Taets van Amerongen-Viruly, presidente van het Nederlandsch Kunstverbond, ‘tot steun aan de noodlijdende Nederlandsche kunstenaars, met medewerking van H. Majesteit de Koningin en tal van Nederlandsche kunstschilders, beeldhouwers, dichters, schrijvers, architecten, toneelspelers enz. enz.’ De map verscheen in 1933 en bevat een groot aantal reproducties naar werken van levende kunstenaars, onder wie koningin Wilhelmina, die zes werken ter beschikking stelde. De opbrengst van de map kwam geheel ten goede aan ‘de noodlijdende Nederlandsche beeldende kunstenaars’. Inv.nr. 13974. Schenking: familie A. Dil, Heerde, via de heer en mevrouw F.Th. Grijze, Heerde.

1938 Twee uitgeknipte, opgeplakte platen uit The Illustrated London News van 10 september 1938, de ene een reproductie van een staatsieportret van koningin Wilhelmina uit 1931 door Franz Ziegler (1893-1939), gefotografeerd ter gelegenheid van haar 40-jarig regeringsjubileum (36,5 x 25,5 cm), de andere een reproductie naar een foto van een schilderij van Otto Eerelman (1839-1926) in het Rijksmuseum, verbeeldende de aankomst van koningin Wilhelmina te Amsterdam op 5 september 1898, de dag voorafgaand aan haar inhuldiging als Koningin der Nederlanden (25,8 x 23,3 cm). Onder de tweede plaat de wapens van negen van de elf Nederlandse provinciën en de steden Batavia, Den Haag, Amsterdam en Rotterdam. De wapens van Overijssel en Noord-Holland ontbreken en zijn – abusievelijk – afgeknipt. Schenking: Sylvia Countess of Limerick, Engeland, via H.K.H. Prinses Margriet der Nederlanden, Apeldoorn. 1950 Amitié Franco-Néerlandaise, Paris 1950. Huldeblijk van Specia Rhône-Poulenc te Parijs, aangeboden aan het ‘Corps Médical des Pays-Bas’ ter herinnering aan het staatsbezoek van koningin Juliana en prins Bernhard aan Frankrijk, 23-26 mei 1950. Inv.nr. 13973. Schenking: mevrouw J.T.M.M.J.Verhoeven, Bemmel. Planten Via de Dienst Regelingen is van een inbeslag genomen partij een aantal exemplaren van de bijzondere Orchidee Cypripedium reginae ontvangen. Van Burger´s Zoo zijn twee soorten bijzondere tongvaren, Davallia solida en Davallia denticulata var. elata ontvangen

AANKOPEN Ca 1690 Portret van Mary II Stuart, prinses van Oranje, koningin van Groot-Brittannië. Staatsieportret van Mary II Stuart (1662-1695), echtgenote van Koning-stadhouder Willem III. Nadat Willem en Mary in 1689 waren gekroond tot koning en koningin van Engeland werden er staatsieportretten van hen vervaardigd, waarop zij in hun volle waardigheid te zien waren met kroon, scepter, rijksappel en hermelijnen mantel. Hun officiële hofschilder werd sir Godfrey Kneller, wiens portretten van Willem III in het kostuum van de Orde van de Kousenband en van Mary in haar kroningsjapon het bekendst zijn geworden. Exemplaren hiervan bevinden zich in de verzameling van Paleis Het Loo (inv.nrs. SC/0348 en SC/0349). Ook andere schilders vervaardigden echter staatsieportretten van het nieuwe koningspaar. Een van hen was John Riley (1646-1691), die eveneens tot hofschilder werd benoemd. Bekend is dat Willem en Mary diverse malen voor hem hebben geposeerd. Riley schilderde de gezichten en handen van zijn modellen in een natuurgetrouwe en lieftallige stijl, terwijl hij de kleding in snelle

Groot staatsieportret van Mary II Stuart, toegeschreven aan John Riley, ca 1690 (aankoop via een lijfrenteregeling; RL41101)

streken neerzette.Tot voor kort waren er geen portretten van Willem en Mary van hem bekend. Dit stuk kan echter op stijlkritische gronden aan John Riley worden toegeschreven. Het is een uniek portret, waarvan geen kopieën of navolgingen bekend zijn. Toegeschreven aan John Riley (1646-1691). Olieverf op doek; verguld houten pâtelijst; niet gesigneerd en gedateerd, ca. 1690; 229 x 142 cm; RL41101. Herkomst: Privéverzameling, Engeland; in 2009 onder nummer X20090001 als langdurig bruikleen opgenomen in de collectie van Paleis Het Loo. Aankoop via lijfrenteregeling: Drs W.J. Hoogsteder, Den Haag. Ca 1929 Houten chalet in de bergen. Olieverfschets van een houten chalet in de bergen, in de natuur vervaardigd op een plaatje board dat in de deksel van een schilderskist paste. Vanaf 1921 maakte koningin Wilhelmina jaarlijks een buitenlandse vakantiereis, waarbij de overweldigende natuur in Scandinavië of de Alpenlanden haar inspireerde tot tekenen en schilderen. Uit die jaren dateren niet alleen de talloze schilderijen, schetsen en tekeningen uit Noorwegen en Lapland, maar ook uit Zwitserland. Dit tafereel schilderde zij waarschijnlijk gedurende


haar vakantie in het Rhônedal in mei 1929. Het sluit zowel qua schilderwijze en kleurstelling, maar ook qua onderwerp goed aan bij de andere werken die zij toen vervaardigde (zie cat. tent. Koningin Wilhelmina. Schilderijen en tekeningen. Apeldoorn (Paleis Het Loo Nationaal Museum), 2006, nrs. 25 en 25a). De berg op de achtergrond is de Matterhorn. Wilhelmina koningin der Nederlanden (1880-1962); olieverf op board; op kleur getamponneerde houten profiellijst; niet gesigneerd en gedateerd, ca. 1929; 20,6 x 26,7 cm; RL41091. Herkomst: Veiling Amsterdam (Christie’s) 21 april 1993, nr 138. Particuliere verzameling Apeldoorn. Aankoop: 9de Kiwanis het Loo Kroonveiling gehouden bij Bilderberg Hotel De Keizerskroon, Apeldoorn, 6 november 2011, nr C115a, verworven met het S.E. Booy-barones van Randwijck Fonds.

Koningin Wilhelmina, Houten chalet in een Zwitsers berglandschap, ca 1929 (aangekocht met het S.E. Booy - barones van Randwijck Fonds; RL41091)

Sculptuur 2011 (afb. op p. 54) Standbeeld voorstellende Wilhelmina, koningin der Nederlanden (1880-1962) door Mari Andriessen. Met toestemming van de Stichting Mari Andriessen op ware grootte gegoten van het gipsmodel van Mari Andriessen uit 1967 ter plaatsing in het Entreegebouw van Paleis Het Loo Nationaal Museum. Ontwerp: M.S. Andriessen (1897-1979); Gieter: Bronsgieterij Flassh, Balk; brons; 140 x 59 x 48 cm; RL40912. Aankoop: Bronsgieterij Flassh, Balk en Stichting Mari Andriessen, verworven met het S.E. Booy-barones van Randwijck Fonds. Prenten Ca 1697 Tien bladen , gezichten op huis en tuinen van Het Loo, zonder naam van de graveur. Waarschijnlijk vervaardigd door Cornelis Danckerts II, uitgegeven door Justus Danckerts te Amsterdam, ca. 1697. De prenten zijn fraai oud gekleurd.


Cornelis Danckerts II (voor 1655- ca. 1718); Kopergravures op papier; drukrand 305 x 365 mm. Met adres van Justus Danckerts: J. Danckerts excudit (linksonder) cum Privilegio (rechtsonder). Onderschrift onder de afbeelding in het Nederlands. In volgorde van de gelijkende, genummerde serie (kleine) prenten: Nette afbeeldinge van de lust-tuin en ’t hof-gebouw, van zyn Kooninglyke Majesteit van GrootBrittanje enz. enz. enz. gelegen op ’t Loo in Gelderland; met deszelfs prachtige byzonderheeden; na ’t waare weezen afgetekent. In ’t licht gegeven door Cornelis Danckerts: voor-aan op den Nieuwen-Dyk, in den Atlas.Tot Amsterdam. Met privilegie. - Het Huijs te Loo van Achteren in Perspectief over de Generale Tuijn; RL40897. - Een gedeelte van de Generale Tuijn op zij aen de Achtergevel in Perspectief op ’t Loo; RL40896. - Het Perspectief van ’t huys op de zij over de Orangieri op het Loo; RL40892. - Het Perspectief vande Groote Fonteijn Venus op ’t Loo; RL40895. - Het Perspectief vande Seswegh bij Phuenus op ’t Loo; RL40899. - Het Oude Hoff te Loo in Perspectief; RL40894. - De Veijver in Perspectief op ’t Loo; RL40898. - De Fonteijn bij de Doorvlochte Naam voor aen de vijver op ’t Loo in Perspectief; RL40893. - De Cascade aan de Oost zy van de Generale Tuyn; RL40891. - De Cascade aan de West zy van de Generale Tuyn; RL48090. Aankoop: Drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oye, Rotterdam, verworven met het P.I.A.M. Eijkman-de Nerée tot Babberich Fonds. 1759 - 1760 Twee opticaprenten, met de hand ingekleurd, van de vooren de achterzijde van Paleis Het Loo, naar het leven getekend door Thomas Jan Walter (overleden Harderwijk 1790), 1759 en uitgegeven door F.W. Greebe te Amsterdam, 1760: - T’Gezigt van ’t Vermaakelyke Lust-Huis het Loo van Vooren, uyt ’t Zuiden te Zien / Toebehoorende aan Zijne Doorluchtige Hoogheid den Heere / Prinse van Ooranje & Nassou & & & / Erfstadhouder vande Geunieerde Provintiën / te Amsterdam bij F.W. Greebe Konst & Kaartverkoper op de Dam bezuijden ’t Stadhuis 1760. Rechts hetzelfde onderschrift in het Frans. T.J.Walter Dellin. atvi. 1759 (rechtsonder de voorstelling); Kopergravure op papier; drukrand 307 x 427 mm; RL40888. - T’Gezigt van ’t Vermaakelyke Lust-Huis het Loo van Vooren, uyt ’t Noorden te Zien / Toebehoorende aan Zijne Doorluchtige Hoogheid den Heere / Prinse van Ooranje & Nassou & & & / Erfstadhouder vande Geunieerde Provintiën / te Amsterdam bij F.W. Greebe Konst & Kaartverkoper op de Dam bezuijden ’t Stadhuis 1760. Rechts hetzelfde onderschrift in het Frans. T.J.Walter Dellin. atvi. 1759 (rechtsonder de voorstelling); Kopergravure op papier; drukrand 307 x 427 mm; RL40889. Aankoop: Drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oye, Rotterdam, verworven met het P.I.A.M. Eijkman-de Nerée tot Babberich Fonds.

Foto’s en drukwerk 1934 Portret van prinses Juliana door Franz Ziegler (1893-1939). De foto is in het beeld gesigneerd door Juliana en in de beeldrand door fotograaf Ziegler. Ontwikkelgelatinezilverdruk; foto: 29 x 23,5 cm in originele lijst / passe-partout: 41,5 x 32,5 cm; RL41015. Aankoop: www.19thcentury-photography.com, verworven met het Dr.T. Landheer Fonds.

heeft aan de onderzijde bladvormige uitstulpingen, de stam heeft twee vierlobbige, holle knopen. Het glas behoort tot een groep glazen die overeenkomen in vorm en samenstelling van het materiaal – alle zijn in meerdere of mindere mate ziek – en waarvan er opvallend veel zijn gedecoreerd met wapens of spreuken van Willem III en Mary II.Volgens Sheppard en Smith is deze groep mogelijk in Maastricht vervaardigd. Maastricht (?); Kleurloos loodglas; h. 22 cm; RL41098. Lit. A. Churchill, History in glass, 1937; P.C. Ritsema van Eck, ‘Early wheel engraving in the Netherlands’ in Journal of glass studies, 1984, vol. 26, 86-101; C.R.S. Sheppard, J.P. Smith, Engraved glass. Masterpieces of Holland, London 1990, 26 (nr 10), 36 (nr 14); P.C. Ritsema van Eck, Glass in the Rijksmuseum, 2 dln, Zwolle 1993-1995, 179 (nr 185), 181-182 (nrs 188-192), 184-185 (nrs 194-197); K. Duysters, Facetten van glas. De glascollectie van het historisch museum Arnhem, Arnhem 2002, 235 (nr 178). Herkomst: collectie A.C. Hubbard, Jr. Aankoop: veiling Bonhams London, 30 november 2011, nr 255, verworven met het P.I.A.M. Eijkman-de Nerée tot Babberich Fonds.

1963 Stalen hoogdrukplaat, ook wel stereotyp of styp, met een advertentie voor de Pro Juventute Oranjekalender van 1964. Staal; 19 x 11,5 x 0,5 cm; RL40951. Aankoop: Ambachtelijk Museum Oude Boekdrukkunst, Almen.

1875 - 1950 Partij van 29 verzilverde en gekleurde glazen kerstboomdecoraties, bestaande uit kerstballen, molens, klokjes, dennenappels en pegels. Glas, zilver, nikkel;TEN0043. Aankoop: mevrouw C. van Woerden, Apeldoorn.

Meubelen

1904 Drie melkkannen met deksel, voorzien van zilveren monturen met sloten ter afsluiting, bestemd voor transport en serveren van melk voor koningin Wilhelmina, afkomstig van de boerderij op Het Loo. In verband met haar gezondheid werden sinds 1902 op de boerderij van Het Loo koeien gehouden om de koningin van zuivere melk te voorzien. Als verjaarsgeschenk liet prins Hendrik in 1904 hiervoor speciale kannen met zilveren monturen maken. Plateelbakkerij Zuid-Holland; C.J. Begeer, Utrechtse Fabriek van Zilverwerk; 1905; bruin- en witgeglazuurd aardewerk, zilver; merken: poortje (Plateelbakkerij Zuid-Holland), zwaardje, CB* (meestertekens 1611); ca. 16 x Ø 12 cm; RL41009-1 t/m -3. Lit.: E. van Heuven-van Nes, ‘Vorstelijke ruiters en koninklijke boeren’ in W. Erkelens e.a., Vorstelijk Vee, Bussum 2002, 118-138, 137. Herkomst: nalatenschap Juliana, koningin der Nederlanden (1909-2004). Aankoop: veiling Sotheby's, Amsterdam, 14-17 maart 2011 (Property of the Estate of Queen Juliana of the Netherlands), nr 962, verworven met het P.I.A.M. Eijkman-de Nerée tot Babberich Fonds.

Ca 1810 - 1850 Portret van Hortense de Beauharnais, koningin van Holland (1783-1837). Prent in hele figuur naar het portret in borststuk door Anne Louis Girodet-Trioson, 1809, dat zich thans bevindt in het Rijksmuseum, Amsterdam. Op grond van de techniek te dateren rond het midden van de 19de eeuw. Jacques-Etienne Pannier (1802-1869); staalgravure op papier; met onderschrift: la reine hortense (middenonder); Imp. Frault Jne r. S. And. des Arts, 37, Paris (middenonder); Pannier sc.(linksonder); 27,1 x 17,6 cm; RL41038. Aankoop: www.marktplaats.nl.

1600 - 1650 Het ebbenhouten en met schildpad gefineerde kunstkabinet dat reeds jaren in de Oude Eetzaal staat opgesteld, kon voor de collectie van Paleis Het Loo worden verworven uit het bezit van mr. J.C.P. Baron Speyart van Woerden. Herkomst: collectie Mr. J.C.P. Baron Speyart van Woerden; in 1986 onder nummer X19860001 als langdurig bruikleen opgenomen in de collectie van Paleis Het Loo. Aankoop via lijfrenteregeling: Mr. J.C.P. baron Speyart van Woerden, Den Haag. Kunstnijverheid 1688 - 1689 Kelkglas gegraveerd met het wapen van Willem III (1650-1702) als prins van Oranje en het Engelse koningswapen uit de tijd van de Stuart-monarchie. Gezien de, onjuiste, vorm van de kronen dateert het glas waarschijnlijk uit de periode kort voor de kroning van Willem III en Mary II op 11 april 1689. Het wapen van Willem III wordt gedekt door een prinsenkroon met in het midden een Grieks kruis, het Engelse wapen door een prinsenkroon met vijf aardbeibladeren. Rond het wapen van de prins zijn takken met oranjeappels gegraveerd, rond het Engelse wapen rozentakken. Tussen de wapens zijn aan weerszijden wapentrofeeën aangebracht. De kelk

Bibliotheek Een bibliotheek met 1040 Franse, achttiende-eeuwse boeken, alle in leren, rijk met goud bestempelde banden, deels met supralibros. Deze bibliotheek telt een groot aantal meerdelige werken, waaronder verschillende grote naslagwerken, klassieken, historische, theologische


Collectie boeken met rijk versierde banden, bestemd voor de inrichting van de Marot-bibliotheek (aankoop)

en geografische werken en werken van auteurs als Buffon, Dorat, Montaigne, Mme. de Montpensier, Rollin, Mme. de Sévigné,Voltaire e.a. De collectie is in recente jaren door een verzamelaar bijeengebracht en beantwoordt zowel inhoudelijk als uiterlijk aan het beeld van een achttiende-eeuwse adelsbibliotheek, zoals we die kennen van prins Willem V, de enige Oranje met meer dan gemiddelde belangstelling voor het boek als bron van kennis en object van vormgeving. Met de verwerving van deze bibliotheek is een van de belangrijkste wensen ten aanzien van de collecties van Paleis Het Loo in vervulling gegaan. Dat het veel moeite heeft gekost een passende invulling voor de Marot-bibliotheek op Het Loo te vinden, heeft verschillende oorzaken. Allereerst is van het boekenbezit van het Huis Oranje-Nassau uit vroeger eeuwen maar heel weinig bewaard gebleven. Dit bezit, dat in enkele eeuwen was opgebouwd door een reeks opeenvolgende graven van Nassau en prinsen van Oranje tot en met prins Willem V, is in de loop van de achttiende eeuw door vererving en verkoop en later ook als gevolg van plundering en confiscatie uiteengevallen en grotendeels verloren gegaan. Wat ervan rest, is in de Koninklijke Bibliotheek terecht gekomen. Een langdurig bruikleen hiervan bleek niet mogelijk. Verder is uit verschillende studies bekend, dat het oude boekenbezit van de Oranjes zich moeilijk als zodanig laat herkennen. In tegenstelling tot de buitenlandse hoge adel waren de Oranjes tot het midden van de achttiende eeuw niet gewoon hun wapen op de band te laten zetten. Enerzijds was daardoor het door aankoop bijeenbrengen van


een nieuwe verzameling oude Oranjeboeken bij voorbaat uitgesloten, anderzijds gaf dit de mogelijkheid om te zien naar een passende vervanging, die uiterlijk zoveel mogelijk zou aansluiten bij wat van de oude Oranjebibliotheken bekend is. Het wachten was daarmee op een veiling en bloc van een achttiende-eeuwse bibliotheek met een omvang die zou passen in de bibliotheek op Het Loo, met een zekere eenheid van vormgeving en met een uitstraling die zich met de bibliotheek van prins Willem V zou laten vergelijken.Toen zo’n kans zich voordeed, moest die gegrepen worden. Aankoop: veiling Hampel Kunstauktionen, München, 9 december 2011, lot 415. Enige series achttiende en vroeg-negentiende eeuwse boeken, aangekocht ten behoeve van de inrichting van de Marotbibliotheek in het corps-de-logis: -Rapin de Thoyras, Histoire d’Angleterre, 2de druk, 10 dln, Den Haag: Rogissart, 1727-1728; -M.Tullius Cicero, Opera, comm. Josephus Olivetus, 3de druk, 9 dln, Genève: Cramer, 1758; -Alexander Pope, Oeuvres complettes, traduites en François, nouv. éd., 8 dln, Parijs: wed. Duchesne, 1779; -Bernardin de St.-Pierre, Paul and Virginia, vert. uit het Frans door Helen Maria Williams, s.l.: s.n., 1795; -William Robertson, An historical disquisition concerning the knowledge which the Ancients had of India, 4de druk, Londen:T. Cadell e.a., 1804; -Idem, The history of Scotland, 17de druk, 3 dln, Londen: T. Cadell

e.a., 1806; -Idem, The history of America, 11de druk, 4 dln, Londen: T. Cadell e.a., 1808; -Chefs-d’oeuvre des théatres étrangers (allemand, anglais, italien, suédois, portugais, polonais, hollandais), 18 dln, Parijs: Ladvocat, 1822-1823; Inv.nrs. 13958, 13960-13972. Aankoop: veiling Christie’s, Amsterdam, 5 oktober 2011, lot 677.

BRUIKLENEN Schilderijen Ca 1637 Portret van Amalia van Solms, prinses van Oranje (1602-1675). Bij de herinrichting van de schilderijengalerij deed zich het gemis voelen van een representatief portret van Amalia van Solms, echtgenote van stadhouder prins Frederik Hendrik, aan wie in belangrijke mate het ontstaan van een hofcultuur in Den Haag te danken was. Vooral in samenhang met het recent verworven schilderij van Gerard van Honthorst, ‘Portret van de drie oudste kinderen van stadhouder Frederik Hendrik met een luipaard en een hoorn des overvloeds’, 1629, was een dergelijk stuk eigenlijk onmisbaar. Een geschikt portret bleek zich te bevinden in het depot van het Haags Historisch Museum. Het is een schilderij uit het atelier van Gerard van Honthorst, een herhaling van het portrettype op het bekende dubbelportret met Frederik Hendrik, 1637, dat zich in Het Mauritshuis bevindt. Het Haags Historisch Museum was bereid het portret van Amalia van Solms in langdurig bruikleen af te staan. Atelier Gerard van Honthorst (1596-1656); ca. 1637; olieverf op paneel; gladde zwarte lijst; 74,5 x 59,5 cm; X20110001. Herkomst: schenking H.W. Mesdag aan de Gemeente Den Haag. Bruikleen: Haags Historisch Museum, Den Haag. Ca 1870 Portret van Sophie van Württemberg, koningin der Nederlanden (1818-1877). Kopie naar het portret van koningin Sophie door Frans Xaver Winterhalter, 1863, dat zich in Paleis Het Loo bevindt (inv.nr. SC/0408), met toevoeging van een bloemenkrans bestaande uit bloemen en planten van de vier jaargetijden: zomer (linksboven), lente (rechtsboven), herfst (linksonder) en winter (rechtsonder). Kate Bisschop-Swift vervaardigde in 1874 samen met Sientje Mesdagvan Houten, Gerardina van den Sande Backhuizen en Margaretha Roosenboom het schilderij Haagse weeskinderen strooien bloemen op het pad der koningin, dat zij aan koningin Sophie aanboden ter gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum van koning Willem III. Kate Bisschop-Swift (1834-1928); gesigneerd Kate Bisschop (linksonder); ca. 1870; olieverf op doek; in vergulde lijst met profielrand; 117 x 90 cm; X20110019. Herkomst: afkomstig uit de boedel van het echtpaar Christoffel en Kate Bisschop-Swift, gelegateerd aan het Fries Museum. Bruikleen: Fries Museum, Leeuwarden.

Kunstnijverheid 1822-1855 Twee grote jardinières opgebouwd in etages en samengesteld uit porseleinen bloemenhouders, verbonden en gedecoreerd met verguld bronzen ornamenten. Het bruikleen van deze jardinières ten behoeve van de tentoonstelling Een Wintertuin herleeft werd verlengd. Het kleinste exemplaar staat op een foto van een interieur van De Paauw ten tijde van de bewoning door prins Frederik. De kleinere jardinière werd opgesteld in de kamer van koning Willem II, de grote vond een plaats in het trappenhuis in het westelijk binnenpaviljoen. Keizerlijke porselein manufactuur St Petersburg; merk, onder glazuur blauw: monogram tsaar Nicolaas I met kroon; 225 x 70 x 65 cm; 200 x 120 x 120 cm; X20110014 en X20110015. Bruikleen: Gemeente Wassenaar,Wassenaar. Meubelen 1808 Set van 30 stoelen in empire-stijl van mahoniehout op eikenhouten kern, elk met licht gebogen achterpoten en gedraaide balusterpoot aan de voorzijde en een brede kapregel, met in ebbenhout ingelegde gestileerde ranken en een centraal stermotief. De brede rugplank is versierd met een in ebbenhout ingelegde lauwerkrans met een strik. De stoelen, oorspronkelijk geleverd voor één van de zalen in het Paleis op de Dam te Amsterdam ten tijde van koning Lodewijk Napoleon, zijn bekleed met goudkleurige zijden damast met ingeweven kleine rozetten. Werkplaats Carel Breytspraak, Amsterdam; ebbenhout, eikenhout, mahoniehout, zijde; 88 x 45 x 48 cm; KP395-1 t/m -30. Bruikleen: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. 1808 Set van 16 stoelen in empire-stijl van mahoniehout op eikenhouten kern, elk met licht gebogen vooren achterpoten, een gebogen en neerwaarts omkrullende kapregel en met uitgezaagde vaas als middenstijl. De stoelen, oorspronkelijk geleverd voor één van de zalen in het Paleis op de Dam te Amsterdam ten tijde van koning Lodewijk Napoleon, zijn bekleed met goudkleurige zijden damast met ingeweven kleine rozetten. Nederland; eikenhout, mahoniehout, zijde; 86 x 46 x 40 cm; KP4106-1 t/m -16. Bruikleen: Intendance der Koninklijke Paleizen, Den Haag. Numismatiek 1815 Penning, Inhuldiging van Willem I als koning der Nederlanden te Brussel, goud, 1815. Pierre Wautier van de Goor / 's Rijks Munt. Goud; 23 mm, 6,19 gram; A9092. Herkomst: Munthandel Verschoor, Strijen. Bruikleen: Geschiedkundige Vereniging Oranje‑Nassau, Den Haag.


Orden en onderscheidingen 1788 Beloningspenning voor de Officieren van het Regiment HessenDarmstadt wegens de Verdediging van Paleis Soestdijk. In de zomer van 1787 deden de patriotten een poging om Paleis Soestdijk te plunderen. De aanval werd afgeslagen door troepen van het regiment Hessen-Darmstadt, die daar gelegerd waren. Op voorstel van stadhouder Willem V beloonden de Staten van Utrecht de beide hoofdofficieren van het regiment met een gouden en de overige officieren met zilveren beloningspenningen.

en enige beschadigingen heeft opgelopen. Bruikleen: Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden, Apeldoorn. 1979 Kruis voor Kerk en Paus, Vaticaan, versiersel 2de model, etui en oorkonde. Verguld zilver, zijde; 61,1 x 49,6 mm, 33,69 gram; E1992-1 t/m -3. Herkomst: verleend aan mevrouw I.H. barones Schimmelpenninck van der Oije (1904-1998); Stichting der Heerlijkheden Oosterland, Sirjansland en Oosterstein. Bruikleen: Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden, Apeldoorn. Verzameling van orden, onderscheidingen en documentatie, ontvangen uit de collectie Stichting Bovenberg Spaanse onderscheidingen; X20110016. Deze omvangrijke collectie zal in 2012 uitgebreid worden beschreven. Bruikleen: Stichting Bovenberg Collectie Spaanse Decoraties, Vlaardingen.

Gouden beloningspenning voor de verdediging van Paleis Soestdijk. J.G. Holtzhey, 1787 (bruikleen Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden; E1991)

Het nu verworven gouden exemplaar was tot nu toe volstrekt onbekend. Het weegt exact twee maal zo zwaar als de andere gouden exemplaren, die zich allebei in openbare verzamelingen bevinden. De stempels voor de ovale medaille werden gesneden door de Amsterdamse medailleur Joan Georg Holtzhey (1726-1808). De medaille vertoont op de voorzijde de godin van de Overwinning afgebeeld met een palmtak in de rechter- en het vaandel van Hessen-Darmstadt in de linkerhand. Zij vertrapt een verslagen vijand, liggend op een voetstuk. Op de voorzijde daarvan staat het opschrift: T’ GEWELD / BETEUGELD. Links van het voetstuk bevinden zich een hellebaard en de verscheurde vaandels van de gewesten Utrecht en Holland, rechts wapentuig en een krijgstrom. In het verschiet is Paleis Soestdijk te zien. Het omschrift luidt: SOESTDYK manhaftig verdedigd door een DETACHEMENT van ’t REGIM(ent) van HESSEN DARMSTAD. De keerzijde vertoont het gekroonde wapen van de provincie Utrecht, rustend op een krans van oranje- en lauwertakken en een wimpel met het devies CONCORDIA RES PARVÆ CRESCUNT. Onder het wapen bevindt zich een kapiteel, waar een kleed van afhangt. Op het kleed staat het opschrift: Gedachtenis / der Ed(el) Mog. (ende) HEEREN STAATEN / s’ Lands van UTRECHT / aan / de Ed.(el) Gestr.(enge) Manh.(afte) HEEREN / OFFICIEREN / van het REGIMENT / HESSEN-DARMSTAD / weegens het voorgevallene / te SOESTDYK / 26-27 july / 1787. Joan Georg Holtzhey. Goud; 55,8 x 43,7 x 5,3 mm, 131,39 gram; E1991. Herkomst: Een collectie in Darmstadt, waar de beloningspenning als gevolg van een bombardement in september 1944 brandplekken


Bibliotheek Enige honderden grotendeels achttiende-eeuwse boeken, waaronder enkele mogelijk afkomstig uit de bibliotheek van koning Lodewijk Napoleon op Het Loo, ter inrichting van de bibliotheek in het corps-de-logis. Bruikleen: Koninklijke Verzamelingen, met toestemming van H.M. de Koningin. Histoire générale d'Espagne, traduite de l'espagnol / Jean de Ferreras; vert. Vaquette d'Hermilly. - Parijs : Gissey (etc.), 1751. - 9 dln (van 10). – inv.nr. SBSD001. Bruikleen: Stichting Bovenberg Collectie Spaanse Decoraties, Vlaardingen. Planten Van Hortus Botanicus Amsterdam is een bijzondere Encephalartos altensteinii in langdurig bruikleen ontvangen.

CONCLUSIE Met een nieuw entreegebouw, ontworpen door de architect Koen van Velsen, kunnen de bezoekers van Paleis Het Loo op een aangename wijze worden ontvangen, alvorens zij via de lange zichtas op weg gaan naar het paleis en onderweg het stallencomplex passeren. Ook de architectonische kwaliteiten van deze transparante nieuwbouw met zijn open voorplein en zijn buitenwand van gevlochten metaal zijn niet onopgemerkt gebleven, en hebben onder meer geleid tot de toekenning van de Apeldoornse Architectuurprijs 2011. Met het laat 17de eeuwse paleis en de vroeg 20ste eeuwse stalgebouwen vormt dit kleine monumentje uit de 21ste eeuw een hoogwaardig trio. Een andere eigentijdse toevoeging vormt het historisch centrum ‘Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen’, waarin men via multimedia kennis kan opdoen over de geschiedenis van Nederland en de rol die de Oranjes daarin hebben gespeeld. Deze presentatie kon worden gerealiseerd dankzij de BankGiro Loterij. Dat de publieke belangstelling ook dit jaar weer aanzienlijk groter was dan bij de prognose van de bezoekersaantallen gedurende deze beleidsperiode werd verwacht, is vooral te danken aan de succesvolle tentoonstelling over prinses Máxima. Hierin werden haar vele aandachtsgebieden belicht; aanleiding vormde het feit dat zij inmiddels tien jaar in Nederland verblijft. Al jarenlang wordt het ons mogelijk gemaakt om de museale verzamelingen met boeiende aanvullingen te verrijken dankzij de middelen die onze vrijwilligersorganisatie, de Stichting ’t Konings Loo, daartoe ter beschikking stelt. Het is verheugend dat ook meer en meer particulieren van hun belangstelling voor ons museum blijk geven door geldbedragen te schenken of te legateren waarmee allerlei extra mogelijkheden worden geboden om de collecties te verbeteren en via presentaties en publicaties toegankelijk te maken. De fondsen, die wij aan deze weldoeners te danken hebben, staan in dit jaarverslag vermeld. Hoewel wij ons realiseren dat ook Paleis Het Loo zijn bijdrage dient te leveren aan de bezuinigingsmaatregelen die de Rijksoverheid moet doorvoeren, hopen wij toch dat Nederland in staat blijft om dit schitterende onderdeel van ons nationale erfgoed op en hoog-

waardige wijze aan het nageslacht door te geven. Dat er jaarlijks meer dan 300.000 mensen van komen genieten, geeft duidelijk aan hoeveel waarde er in brede kringen van de bevolking aan wordt gehecht. Dat Paleis Het Loo vanwege een procentuele korting op de extreem hoge huur zwaarder belast wordt dan de andere Rijksgesubsidieerde musea, komt als zeer onredelijk op ons over. Desondanks is het jaar 2011 ook vanuit financieel oogpunt bezien zeer succesvol verlopen. Enerzijds is dit te danken aan de hoge bezoekersaantallen, die bij een verhoogde toegangsprijs voor aanzienlijk meer entreegelden zorgden. Anderzijds waren er enkele eenmalige meevallers die een positieve invloed hadden op het resultaat. Helaas bieden deze successen geen garantie voor de toekomst. De gevolgen van de bezuinigingen op de subsidie van de overheid worden duidelijker merkbaar en dwingen ons tot maatregelen die het steeds moeilijker maken om Paleis Het Loo te kunnen presenteren in een staat en met een uitstraling die verwacht mag worden bij een voor Nederland unieke residentie met een vorstelijke grandeur. Maar ook is het verontrustend dat in de eerste maanden van het nieuwe jaar de bezoekersaantallen, en daarmee ook de inkomsten, zijn teruggelopen. Het feit dat van eenzelfde ontwikkeling sprake is bij andere culturele instellingen op de Veluwe doet vermoeden dat ook onze bezoekers de gevolgen van de recessie ondervinden en daardoor minder geneigd zijn om een uitstapje te maken. Recentelijk heeft de Raad van Toezicht bekend gemaakt dat drs. Michel P. van Maarseveen, directeur van het Drents Museum, mij over enkele maanden zal gaan opvolgen. Graag wens ik hem bij het uitoefenen van deze bijzondere functie veel succes toe, en ik hoop dat Paleis Het Loo onder zijn leiding een bloeiende toekomst tegemoet gaat! Graag wil ik tot slot alle medewerkers van Paleis Het Loo en de vrijwilligers mijn oprechte dank betuigen voor het vele werk dat zij ook weer in het afgelopen jaar hebben verricht. De directeur van Paleis Het Loo Nationaal Museum Prof.dr. J.R. ter Molen Apeldoorn, mei 2012


BIJ PALEIS HET LOO BETROKKEN VERENIGINGEN EN STICHTINGEN Stichting 't Konings Loo In de annalen van de Stichting ’t Konings Loo is het verslagjaar bijgeschreven als het jaar van het Entreegebouw en van de Máximatentoonstelling. Na een lange periode van voorbereiding opende het nieuwe entreegebouw in april haar deuren en kreeg de Stichting daarin een balie voor de verkoop van rondleidingen en het geven van informatie aan de bezoekers. Al snel na de opening bleek deze locatie niet ideaal. Hoewel vrijwilligers van de Stichting prominent aanwezig waren, liep de verkoop van rondleidingen dramatisch terug. De wens om terug te keren op het stallenplein heeft er uiteindelijk toe geleid dat de verkoop vanaf het voorjaar 2012 vanuit de ijskiosk zal plaatsvinden. Van begin mei tot begin september vond de Máxima tentoonstelling plaats. De Stichting kreeg een verkooppunt in de Westvleugel waar een collectie speciale Máxima artikelen werd verkocht. Niet eerder heeft de Stichting een grote serie producten laten vervaardigen speciaal voor een tentoonstelling. De verkoop heeft alle verwachtingen overtroffen, het ene verkooprecord na het andere werd gebroken. Absolute topper was de Máxima postzakshopper, gemaakt met een knipoog naar het postzak ensemble van Prinses Máxima. Met de opbrengst van verkopen uit de winkel werden ook dit jaar mooie aanwinsten gerealiseerd waaronder een chaise longue, bestek en een glasservies speciaal voor Het Loo vervaardigd, uit de nalatenschap van Prinses Juliana, twee verguld zilveren kop en schotels van Anna Palowna, Delfts aardewerk uit de periode van de KoningStadhouder en een portret van Amalia van Nassau-Dietz. Bijzonder vermeldenswaard is de schenking van twee guéridons naar Daniel Marot, die op de valreep van 2011 in Zwitserland werden aangekocht. Feestelijke momenten voor de Stichting waren ook dit jaar het feit dat vrijwilligers hun 25-jarig jubileum op het Paleis mochten vieren. Bij de rondleiders waren dit mevrouw Lidy Schuur en de heren Wim Nieuwenhuis en Tom Landheer, en bij de Von Wiedclub was dit mevrouw Marina van der Lee. De in 2010 aangekondigde wijziging van de structuur van de Stichting waarbij het vrijwilligerswerk wordt gescheiden van het donateursbestand, is in het laatste kwartaal gerealiseerd. Na deze wijziging kan het bestuur van de Stichting zich nu volledig richten op het vele vrijwilligerswerk op Het Loo. Het bestuur is thans als volgt samengesteld: Corn.A. Geldof, voorzitter, J.G. Rijssemus, secretaris, H.J. Bakker, penningmeester, mevrouw M.F.C.P. Versterre- Vughts en mevrouw M.M.P. Mackenzie Owen, bestuurslid. Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden De Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden ondersteunt het gelijknamige museum,


waarvan de collectie is ondergebracht in Paleis Het Loo. De permanente presentatie van de collectie bevindt zich op de bovenverdieping van de Oostvleugel. Dankzij een gift van de Koninklijke Vereniging van Leden van Nederlandse Ridderorden kon de verzameling worden uitgebreid met een unieke gouden beloningspenning op de verijdelde aanslag op Soestdijk in 1787. Om meer belangstelling te genereren besloot de Stichting om een eigen website te laten maken. Met Pictura Database Publishing B.V. in Maarssen werden afspraken gemaakt die ertoe moeten leiden dat de website in 2012 online zal zijn. De website biedt de bezoeker de mogelijkheid om de collectie van de Stichting te raadplegen. Op 31 december was de samenstelling van het bestuur als volgt: Mr. G.J. de Graaf, voorzitter, Jhr. L.D.A.E. Rutgers van Rozenburg, 2de voorzitter, P.C. van Geldorp, secretaris, Mr. R.J.F. Koekebakker, penningmeester, mevrouw Mr. I.L. Hage-Kuyl, Mr. D. van Krugten, Mr. E.J.Wolleswinkel en Mr. J.C. van Ingen. Namens Paleis Het Loo Nationaal Museum is Drs G.P. Sanders als adviseur aan de Stichting verbonden. De administratie wordt verzorgd door administratiekantoor Roosenboom te Maassluis. De Stichting vergaderde in dit jaar drie maal op Paleis Het Loo en een maal bij de Kanselarij der Nederlandse Orden. Stichting Collectiefonds Paleis Het Loo De Stichting Collectiefonds heeft tot doel de behartiging van de museale belangen van Paleis Het Loo Nationaal Museum. Zij tracht haar doel te verwezenlijken door fondsenwerving bij bedrijven en particulieren en het aanwenden van de aldus verworven middelen voor het aankopen en restaureren van kunst, kunstvoorwerpen en andere objecten, verband houdende met de geschiedenis van Paleis Het Loo en aangehorigheden, en van het Huis Oranje-Nassau. Verworven kunstvoorwerpen worden in langdurig bruikleen gegeven aan Paleis Het Loo Nationaal Museum. Het bestuur van de Stichting is afgetreden in het voorjaar van 2011. Het nieuwe bestuur zal bestaan uit de directieleden van de Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum. Overwogen wordt om de statutaire doelstelling enigszins te verruimen. Stichting Paleisconcerten De Stichting organiseerde voor het 27ste jaar concerten in het paleis op de laatste zaterdag van de maand, met uitzondering van de maand juli. Daarnaast werd op 25 juni het 15e Openluchtconcert gehouden, na het succes in 2010 wederom op het stallenplein tegen de achtergrond van historische rijtuigen, automobielen en de Prins Hendrik Garage. De belangstelling voor de reguliere concerten liep terug naar gemiddeld 164 bezoekers (2010: 197). Dit werd waarschijnlijk veroorzaakt door te beperkte publiciteit, mede ingegeven door het praktisch uitverkochte seizoen 2010. Het totale aantal bezoekers was 2.289 (2010: 2.432). Hierin zijn 486 (2010: 261) bezoekers van het openluchtconcert verwerkt. Uitvoerenden van de concerten waren in januari Igor Roma (piano); in februari het strijkkwartet Pavel Haas:Veronika Jaruskova (viool), Eva Karova (viool), Pavel Nikl (altviool) en Peter Jarusek (cello); in maart het Schulhoff Trio: Bram van Sambeek,Wouter van

Diepen en Christopher Bouman; in april de winnaar van het Lisztconcours: Masataka Goto (piano); in mei het duo Joanna Wronko & Frank van Laar (viool & piano); in augustus: concert in samenwerking met de Internationale Masterclass Apeldoorn; in september het Aurelia saxofoonkwartet: Johan van de Linden (sopraan saxofoon), Niels Bijl (alt saxofoon), Arno Bornkamp (tenor saxofoon) en Willem van Merwijk (bariton saxofoon); in oktober i.s.m. het Joods Muziekfestival het duo Bilitis: Eva Tebbe (harp) en Ekaterina Levental (harp); in november het Pianoduo Lestari Scholtes en Gwylim Janssens en in december twee kerstconcerten met Camerata Amsterdam onder leiding van Jeroen Weijerink. Het bestuur nam dit jaar tijdens het openluchtconcert afscheid van A.W.F. Kuiper, mr. J. Schut en drs. H. Bottinga. Het unieke talent van vooral de heer Kuiper is onvervangbaar, maar met zijn medenestors heeft hij gezorgd dat het aangevulde bestuur de toekomst met vertrouwen tegemoet kan zien. Het bestuur bestaat uit: A.A.T. Joosten FB, voorzitter, E.M. SabasBruggink, secretaris, drs. G.J. Schut, penningmeester, mr. M.S. van den Berg, programmering, en sinds medio 2011 drs. J. Groenink, PR. J. Weijerink van buro Nootsprong ondersteunt het bestuur met de programmering. Ook vele andere vrijwilligers hebben de concerten mogelijk gemaakt. De continuïteit van de concerten is door sponsoring van de Coöperatieve Rabobank Apeldoorn en omgeving U.A. tot 1 januari 2014 gewaarborgd. Bovendien is een 3-jarige tekortsubsidie geworven bij het Fonds Podiumkunsten.

landen en tentoongesteld in Paleis Het Loo. De Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau stelt zich ten doel een zo compleet mogelijk beeld van de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau in al zijn facetten te geven. De verzamelingen van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau omvatten meer dan 9.000 objecten, waaronder schilderijen, prenten, penningen, manuscripten, gelegenheidsceramiek, curiosa, gebruiksvoorwerpen, zilver en textiel, alsmede een omvangrijke bibliotheek, alles betrekking hebbende op de rijke geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau. Regelmatig worden de verzamelingen aangevuld met schenkingen en legaten aan, of aankopen door de vereniging. In het verslagjaar heeft de directie van Paleis Het Loo eenmaal vergaderd met een delegatie van het bestuur van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau om lopende zaken betreffende de collectie te bespreken. Het bestuur was eind 2011 als volgt samengesteld: drs. P.A. van der Ploeg, voorzitter, drs. G.J. van der Meer Mohr, vicevoorzitter, dr. C.R. van den Berg, penningmeester, drs. E.J. Goossens, secretaris, drs. P. Lekkerkerk, redacteur Jaarboek, prof.em.dr. S. Groenveld, drs. G.P. Sanders, mevrouw drs. S.E. Craft-Giepmans, drs. Ph.C.B. Maarschalkerweerd, adviseur, prof.dr. J.R. ter Molen, adviseur namens Paleis Het Loo, en mevrouw I. Gaoui, administrateur.

Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau en Stichting Archief van het Huis van Oranje-Nassau De Stichtingen zijn gevestigd in het Koninklijk Huisarchief te ’s-Gravenhage, waarvan de medewerkers actieve ondersteuning verlenen aan projecten van Paleis Het Loo.Ook dit jaar honoreerden de Stichtingen weer ruimschoots verzoeken om museale objecten en archiefstukken ten behoeve van tentoonstellingen in bruikleen af te staan. In het bijzonder was dit het geval bij de tentoonstellingen ‘Máxima, 10 jaar in Nederland’,‘Tesselschade Arbeid Adelt – 140 jaar hart voor vrouwen’, ‘130 jaar Oranjeverenigingen in Apeldoorn’ en ‘Kerstmis op Het Loo’. Hare Majesteit de Koningin is bestuurder van de Stichting Archief; het bestuur van de Stichting Historische Verzamelingen wordt gevormd door Z.K.H. de Prins van Oranje, voorzitter, de heer prof.dr. P. Sigmond en de heer mr. J.M. Boll. De directeur van het Koninklijk Huisarchief, drs. Ph. Maarschalkerweerd, is secretaris van beide stichtingen en tevens lid van de Raad van Toezicht van Paleis Het Loo Nationaal Museum. Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau De Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau, voorheen Vereniging Oranje-Nassau Museum, werd opgericht in 1923 naar aanleiding van de in dat jaar gehouden Oranje-tentoonstelling ter gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. De verzamelingen van de vereniging waren eerst in Den Haag en later in Delft tentoongesteld. Sinds 1977 zijn de collecties in langdurig bruikleen overgedragen aan de Staat der Neder-


FONDSEN OP NAAM Meer en meer worden door particulieren geldbedragen geschonken of nagelaten aan Paleis Het Loo. Soms worden aan de besteding van deze middelen bepaalde voorwaarden verbonden, maar meestal is het museum hier vrij in. Om duidelijk zichtbaar te maken wat dankzij deze genereuze weldoeners gerealiseerd wordt, hebben wij hun bijdragen in ‘fondsen op naam’ ondergebracht. Elders in dit jaarverslag wordt hiernaar verwezen, bijvoorbeeld bij aankopen ten behoeve van de collectie met gelden uit een dergelijk fonds. Dr. A.J. Bemolt van Loghum Slaterus Fonds Dr. A.J. Bemolt van Loghum Slaterus (1902-1992) heeft gedurende zijn leven een omvangrijke collectie historie- en familiepenningen bijeengebracht. Zijn Oranje-penningen werden in 1992 onder de titel ‘Oranje op de penning’ in Paleis Het Loo geëxposeerd.Van zijn hand verschenen diverse publicaties over penningen, onder meer betreffende het Koninklijk Huis. Zijn in 1999 overleden echtgenote, mevrouw T.E. Bemolt van Loghum Slaterus – Groeneveld, bepaalde bij testament dat niet alleen een topstuk uit de tentoongestelde collectie Oranje-penningen blijvend naar Het Loo terugkeerde maar dat het museum ook een naar haar man vernoemd fonds ontving, dat beheerd wordt door de Stichting ’t Konings Loo. De revenuen van dit aanzienlijke vermogen worden gebruikt voor de aankoop van bijzondere penningen, die van belang zijn voor de collectie van Paleis Het Loo. In de afgelopen jaren kon reeds een tiental, vaak unieke, gouden penningen dankzij dit fonds worden verworven.

Het is de bedoeling dat met dit fonds ook andere belangrijke wensen van Paleis Het Loo mogelijk gemaakt worden, zoals de uitgave van publicaties. Dr.T. Landheer Fonds De arts dr. Tom Landheer (1922-2011) heeft gedurende 25 jaar als vrijwilliger rondleidingen in Paleis Het Loo verzorgd. Vanuit zijn grote belangstelling voor de Oranjes en voor Het Loo heeft hij over diverse onderwerpen onderzoek verricht waarvan hij de resultaten in boekjes heeft vastgelegd. Onder meer over de geneeskundige zorg op Het Loo in vroeger tijden en over het tenue van de hofjager. Regelmatig ontving Paleis Het Loo een financiële schenking van hem. Hiermee konden ten behoeve van de collectie kleine aankopen worden gefinancierd, zoals bijvoorbeeld een nog ontbrekende prent. Het resterende bedrag zal ook op deze wijze worden besteed.

S.E. Booy – barones van Randwijck Fonds De laatste secretaris van koningin Wilhelmina, Thijs Booy, leerde tijdens zijn werk op Paleis Het Loo Sophie van Randwijck kennen, die ook werkzaam was voor de teruggetreden vorstin; zij trouwden met elkaar in 1954. Na het overlijden van koningin Wilhelmina ontvingen zij als blijk van waardering een door haar vervaardigd schilderij, waaraan zij bijzondere herinneringen bewaarden: de koepel van het Paleis op de Dam, vanaf het dak geschilderd. Dit doek is door mevrouw S.E. Booy – barones van Randwijck (1923-2009) aan Paleis Het Loo nagelaten, evenals een aanzienlijk geldbedrag. Met dit legaat zijn tot dusverre enkele bijzondere aankopen gefinancierd, die betrekking hebben op koningin Wilhelmina, zoals het bronzen beeld van haar door Mari Andriessen dat een plek gekregen heeft in het nieuwe entreegebouw. P.I.A.M. Eijkman – de Nerée tot Babberich Fonds Na het overlijden van mevrouw P.I.A.M. Eijkman (1935-2009) bleek dat zij Paleis Het Loo tot haar enige erfgenaam had benoemd. Met haar vermogen zijn inmiddels al diverse belangrijke aankopen voor het museum gefinancierd, waaronder een schilderij van Dirk Maas, voorstellende een jachtpartij met koning-stadhouder Willem III bij Het Loo.


Beeld van koningin Wilhelmina door Mari Andriessen, gegoten van het gipsmodel uit 1967 en geplaatst in de open ruimte van het entreegebouw (aangekocht met het S.E. Booy – barones van Randwijck Fonds; RL40912)

STICHTING PALEIS HET LOO NATIONAAL MUSEUM Directeur: prof. dr. J.R. ter Molen

Fotodocumentaliste: mevrouw drs. A. van den Eerenbeemd

Adjunct-directeur / Hoofd wetenschappelijke staf: dr. J.C. Bierens de Haan

Ondernemingsraad: C.A.M. Hamerling, voorzitter

Adjunct-directeur / Hoofd Economische Zaken en Bedrijfsvoering: mr. P.C.F.H. de Sonnaville

Personeelsvereniging: mevrouw H.H.D. Berenschot – Beekhuis, voorzitter (Situatie per 31 december 2011)

Conservator Schilderijen, Prenten en Tekeningen: mevrouw drs. M.E. Spliethoff Conservator Kunstnijverheid: mejuffrouw drs. A.M.L.E. Erkelens Conservator Kostuums en Textiel: mevrouw drs. G. Rosa de Carvalho - Roos Conservator Meubilaire goederen: dr. P.H. Rem Conservator Museum Kanselarij der Nederlandse Orden en Penningen: drs. G.P. Sanders Conservator Fotografie: drs. N.P. Coppes Conservator Oude Drukken en Bibliothecaris: drs. A.D. Renting Coördinator Educatie: mevrouw drs. K. Dijkstra Directiesecretariaat: mevrouw E.M. Sabas - Bruggink (tot 1-12-2011) mevrouw J.M.G.W. Haverkamp mevrouw L. Markies - Zwart (vanaf 1-12-2011) PR & Marketing: mevrouw S.M.W.L. te Riet ook genaamd Scholten Intendant: W.R.M. van der Vegt Personeel & Organisatie / Financiële Administratie: W. Groenendijk Tuindienst: W. Zieleman Facilitaire Dienst: F. van Bussel Coördinator RGD projecten: F.A.G. van Dulmen Bewaking en Beveiliging: D.J.Versluis Collectiebehoud: D.Tijssen Restauratie-atelier: C.R. de Smet Registratie: mevrouw L. Schotsman


MUTATIES IN HET PERSONEELSBESTAND Nieuwe medewerkers De heer L. van der Molen Vrijwilliger Ondernemingsraad, per 1 januari De heer P. van Geldorp Vrijwilliger St. Kanselarij der Nederlandse Orden, per 1 februari Mevrouw M.A.G. Frans Stagiaire Tuindienst, per 28 maart De heer D. van Luttikhuizen Stagiair Tuindienst, per 31 maart Mevrouw S. Broekers Stagiaire Tuindienst, per 11 april Mevrouw M. Brouwer Stagiaire PR & Marketing, per 13 april Mevrouw F.A.A.M. de Vries – Bus Vrijwilligster Tuindienst, per 1 mei De heer R.M. Geltink Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei De heer R. Hulzebos Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei Mevrouw M. Koldenhof Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei Mevrouw S.F. Senich Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei De heer J. Spronk Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei De heer N.J.W. Valk Seizoenskracht Suppoost, per 1 mei De heer R. Gesink Seizoenskracht Tuindienst, per 1 mei De heer N. Kipperman Seizoenskracht Tuindienst, per 1 mei De heer T.N.M. Peters Seizoenskracht Tuindienst, per 1 mei


De heer D.C. Rijken van Olst Seizoenskracht Tuindienst, per 1 mei De heer S.M.Veen Seizoenskracht Tuindienst, per 1 mei Mevrouw dr. R.C. Ek Adviseur Tuinen (freelance), per 1 juni Mevrouw L.S. Blokhuis Seizoenskracht Facilitaire dienst, per 1 juni De heer B.J.W. Mulder Seizoenskracht Tuindienst, per 1 juni Mevrouw E.D. Steenhoek Seizoenskracht Registratie, per 1 juni De heer D. van Luttikhuizen Stagiair Tuindienst, per 1 september Mevrouw C.Wilms Floet Coördinator Vriendenkring, per 1 september Mevrouw S. Smulders – de Jong Stagiaire Meubelrestauratie, per 1 september De heer V.A. Khudyakov Restaurator Schilderijen, per 2 september De heer R. Gesink Stagiair Tuindienst, per 5 september Mevrouw M.G. Hagen Stagiaire Facilitaire Dienst, per 9 september De heer M.V.T.Tenten Vrijwilliger Bibliotheek, per 13 september De heer S.M.Veen Seizoenskracht Tuindienst, per 17 oktober Mevrouw T. Luisman Stagiaire Bloembinden, per 25 oktober Mevrouw M.A.G. Frans Stagiaire Tuindienst, per 6 december De heer N.J.W.Valk Seizoenskracht Suppoost, per 12 december

De heer R.M. Geltink Seizoenskracht Suppoost, per 12 december

De heer D. van Luttikhuizen Stagiair Tuindienst, per 24 juni

Mevrouw S.F. Senich Seizoenskracht Suppoost, per 12 december

Mevrouw M.A.G. Frans Stagiaire Tuindienst, per 16 juli

Mevrouw M.A.C.Westerweel Seizoenskracht Suppoost, per 12 december

De heer T.N.M. Peters Stagiair Tuindienst, per 16 juli

De heer T. van ’t Zet Seizoenskracht Suppoost, per 12 december

Mevrouw F.A.A.M. de Vries – Bus Vrijwilligster Tuindienst, per 21 juli

Medewerkers die afscheid namen

Mevrouw H.G. de Boer – Gasper Medewerkster Facilitaire Dienst, overleden op 29 juli

Mevrouw E.D. Steenhoek Stagiaire registratie, per 14 januari Mevrouw H.J. Mulderij – van der Waals Suppoost, per 1 februari Mevrouw D.S. van der Zwart Stagiaire Tuindienst, per 4 februari De heer E.H. Stol Vrijwilliger Bibliotheek, per 17 februari Mevrouw I.M.P.Terpstra Suppoost, per 15 maart De heer A. van Lohuizen Beveiliger, per 31 maart Mevrouw S. Broekers Stagiaire Tuindienst, per 29 april De heer J. van Dongen Chef Bloemisterij, per 31 mei De heer ir. L.E. Groen Tuinconservator, per 31 mei De heer V.A. Khudyakov Restaurator schilderijen, per 31 mei Mevrouw Q.F.M. van der Meer Mohr Stagiaire Wetenschappelijke Staf, per 1 juni Mevrouw M. Brouwer Stagiaire PR & Marketing, per 16 juni De heer R. Gesink Stagiair Tuindienst, per 24 juni

Mevrouw E.D. Steenhoek Seizoenskracht Registratie, per 1 augustus Mevrouw L.S. Blokhuis Seizoenskracht Facilitaire Dienst, per 17 augustus Mevrouw M.J. Nooteboom Medewerkster Tuindienst, per 24 augustus De heer B.J.W. Mulder Seizoenskracht Tuindienst, per 31 augustus Mevrouw A.C. van Woerden Coördinator Vriendenkring, per 1 september Mevrouw C.G.C. Meynen Registrator Bibliotheek, per 30 september De heer J. Nijhuis Suppoost, per 30 september Mevrouw M.A.C.Westerweel Suppoost, per 30 september De heer R. Gesink Seizoenskracht Tuindienst, per 30 september De heer N. Kipperman Seizoenskracht Tuindienst, per 30 september De heer D.C. Rijken van Olst Seizoenskracht Tuindienst, per 30 september De heer S.M.Veen Seizoenskracht Tuindienst, per 30 september De heer R.M. Geltink Seizoenskracht Suppoost, per 30 september


De heer R. Hulzebos Seizoenskracht Suppoost, per 30 september Mevrouw M. Koldenhof Seizoenskracht Suppoost, per 30 september Mevrouw S.F. Senich Seizoenskracht Suppoost, per 30 september De heer J. Spronk Seizoenskracht Suppoost, per 30 september De heer N.J.W. Valk Seizoenskracht Suppoost, per 30 september De heer S.M.Veen Seizoenskracht Tuindienst, per 22 oktober Mevrouw G.J. van Telgen – Rouwendal Medewerkster Facilitaire Dienst, per 31 oktober Mevrouw M.G. Hagen Stagiaire Facilitaire Dienst, per 12 november Mevrouw A. van Ruler – van Voorthuizen Suppoost, per 30 november Mevrouw E.M. Sabas - Bruggink Hoofd Secretariaat / Archief, per 30 november De heer M.V.T.Tenten Vrijwilliger Bibliotheek, per 13 december Mevrouw M.A.G. Frans Stagiaire Tuindienst, per 17 december De heer D. van Luttikhuizen Stagiair Tuindienst, per 23 december

Twee gueridons, gebaseerd op een ontwerp van Daniel Marot. Verguld lindenhout, ca 1700 (schenking Stichting ’t Konings Loo; RL41099)


Fotoverantwoording

Angelique van den Eerenbeemd 20 ANP Photo 7 Mike Brink 32, 33 Niels Coppes 56 Peter-Paul Huf 26 René de Wit / Architectenbureau Koen van Velsen 4, 5 Stef Verstraaten 21, 44 Tom Haartsen omslag, 6, 28, 41, 47, 60-61

Druk Robine,Twello Opmaak Rob Brendel,Twello

Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum Koninklijk Park 1, 7315 JA Apeldoorn Tel 055-5772400 Fax 055-5219983 www.paleishetloo.nl Email [email protected]

Omslag vooren achterzijde: ‘Het Huijs te Loo van Achteren in Perspectief over de Generale Tuijn’ en ‘Een gedeelte van de Generale Tuijn op zij aan de Achtergevel in Perspectief op ‘t Loo’. Twee ingekleurde prenten uit een reeks van tien gezichten op huis en tuinen van Het Loo, uitgegeven door Justus Danckerts, Amsterdam ca.1697. (aangekocht met het P.I.A.M. Eijkman – de Nerée tot Babberich Fonds; RL40897-40896)


JAARVERSLAG 2011 PALEIS HET LOO NATIONAAL MUSEUM

Recommend Documents