JAAR VER SLAG Paleis Het Loo 2012

JAAR VER SLAG

Paleis Het Loo 2012

missie

Paleis Het Loo is een publieksgericht samenspel van paleis, tuinen en museum, waar met passie de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau en zijn wooncultuur op een aansprekende wijze wordt getoond.

visie

Paleis Het Loo wil een internationaal toonaangevend museum zijn, dat met een grote verscheidenheid aan activiteiten het heden en verleden met elkaar verbindt. Wij willen een zo groot en breed mogelijk publiek bereiken.

2

INHOUDS OPGAVE 1. Verslag van de directie 2. Verslag van de Raad van Toezicht 3. Bezoek aan Paleis Het Loo 4. Collectie 5. Presentatie 6. Evenementen en activiteiten 7. Marketing en Communicatie 8. Personeel en Organisatie 9. Financiën 10. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen 11. Conclusie en vooruitblik 2013 12. Partners 13. Fondsen op naam 14. Colofon 15. Facts & Figures

05 13 19 25 35 45 51 57 65 71 77 81 84 85 86

3

1

VERSLAG van de directie Missie & Visie

1. Wisseling van de wacht: de nieuwe directeur Michel van Maarseveen (l) met de vertrekkende directeur Johan ter Molen (r).

Apeldoorn, december 2012. Het nieuwe Winterpaleis Het Loo biedt ijspret aan jong en oud. In drie weken tijd trekt het evenement 27.086 bezoekers, bijna tienduizend meer dan in dezelfde periode het jaar ervoor. De medewerkers van Paleis Het Loo binden bezoekers schaatsen om, delen koek en zopie uit en nemen het zelfs onderling tegen elkaar op. Onderwijl wordt hard gewerkt aan de tentoonstelling Beeld van Beatrix en vlak voor kerstmis zendt de VPRO de documentaire Paleis Het Loo, een experience uit. Een jaar lang volgt regisseur Hansje Quartel professionals en vrijwilligers achter onze schermen. Het resulteert in een mooie documentaire die terugblikt op het ‘overgangsjaar’ 2012, waarin Paleis Het Loo met een nieuwe directeur een nieuwe fase ingaat.

Halverwege het verslagjaar legde prof. dr. Johan R. ter Molen het directeurschap van Paleis Het Loo neer. Tijdens zijn dertienjarige directoraat heeft Het Loo een vooraanstaande plaats in het Nederlandse en internationale museumbestel verworven, met jaarlijks meer dan 300.000 bezoekers uit binnen- en buitenland. Ook kwamen veel belangrijke aankopen, fraaie tentoonstellingen en interessante publicaties onder zijn leiding tot stand. Zijn opvolger, drs. Michel P. van Maarseveen, werd op 1 juli aangesteld als algemeen directeur. Daarvoor gaf hij tien jaar leiding aan het Drents Museum in Assen. Dit was niet de enige wisseling in de directie. Gaandeweg bleek dat adjunct-directeur mr. Paul de Sonnaville door een ernstige ziekte helaas niet meer in zijn functie zou terugkeren. Drs. Pien Harms trad op 1 augustus aan als adjunct-directeur / zakelijk directeur ad interim. Eerder vervulde zij bij het Zuiderzeemuseum en het Nationaal Historisch Museum vergelijkbare functies. Begin 2012 diende Paleis Het Loo het activiteitenplan 2013-2016 in bij het ministerie van OCW. De Raad voor Cultuur oordeelde op een aantal punten negatief. Gevolg is dat er vanaf 2013 minder subsidie wordt ontvangen. Kort na het aantreden van de nieuwe directieleden werden de uitgangspunten van een nieuw beleid geformuleerd. Dit leidde tot een herziene missie en visie – die de komende jaren onze handelwijze bepalen – en tot een nieuw activiteitenplan met financiële onderbouwing, dat zowel door het ministerie als de Raad voor Cultuur goed werd ontvangen. Het nieuwe beleid is vastgelegd in zeven strategische doelstellingen:

6

1. Wij zijn een aantrekkelijke dagattractie met een breed aanbod waar zo veel mogelijk bezoekers zich welkom voelen, verrijkende ervaringen opdoen en graag terugkomen. Wij leggen verbindingen tussen heden, verleden en toekomst. 2. Wij streven naar een hoogwaardige collectie die op professionele wijze wordt beheerd. 3. Wij presenteren het paleis, de stallen, de tuinen en de museumcollectie op een aantrekkelijke en toegankelijke manier en maken aansprekende tentoonstellingen van hoog niveau. 4. Wij organiseren een breed scala aan evenementen, activiteiten en ontvangsten die passen bij het museum, paleis, de stallen en tuinen. 5. Wij positioneren Paleis Het Loo als een sterk merk om meer bezoekers en inkomsten te genereren. 6. Wij zijn een aantrekkelijke werkgever die mede­ werkers motiveert, inspireert en talenten en capaciteiten zo goed mogelijk inzet. 7. Wij zijn een financieel gezonde organisatie die op een bedrijfsmatige wijze opereert. In 2012 bezochten 249.435 mensen Paleis Het Loo, tegenover 325.469 in 2011. De belangrijkste oorzaken van deze daling waren het ontbreken van een blockbuster – zoals in 2011 Máxima, 10 jaar in Nederland – en het matige voorjaarsweer. In de volgende beleidsperiode (2013-2016) laten wij het bezoekersaantal groeien naar 400.000 per jaar, door onder andere het vaste aanbod en de publieksinformatie te verbeteren, meer aantrekkelijke tentoonstellingen en activiteiten aan te bieden en via een nieuwe online marketingstrategie. Daarnaast verhogen wij

1

7

2

8

2 & 3. Het thema van de kersttafels was dit jaar De tuin op tafel; de tafels waren gedekt met opgetaste gekonfijte vruchten en geïmiteerde pasteien, zoals ze op schilderijen uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn afgebeeld. De bezoekers reageerden positief

3

en waren complimenteus.

4. Meubelrestaurator Charles de Smet en stagiaire Helbertijn Krudop in het atelier aan het werk. Ze maakten met epoxyhars de tafelversiering - ijsfiguren voor een van de traditioneel gedekte kersttafels.

4

de entree met gemiddeld € 1,50 per bezoeker. De vermeerderde entree-inkomsten compenseren de subsidievermindering en houden het museum financieel gezond. De belangrijkste tentoonstellingen van 2012 waren Penseelprinsessen. Kunstenaressen rond het Hof in de 19de eeuw, Oranje en de Nationale streekdrachten en Wilhelmina’s levensavond. De stille jaren op Het Loo 1948-1962. Daarmee gaven wij op verschillende wijze invulling aan thema’s uit de geschiedenis van de Oranjes. De tentoonstellingen kregen veel media-aandacht, met name de opening van Wilhelmina’s levensavond door H.K.H. prinses Margriet. Behalve tentoonstellingen zijn evenementen, activiteiten en ontvangsten van groot belang voor Paleis Het Loo. In 2012 vonden opnieuw het Concours d’élégance (klassieke auto’s) en de Spirit of Winter plaats. Beide evenementen zorgden voor veel publiek. Ook werden voor en tijdens de kerstvakantie

bestaande activiteiten gecombineerd met nieuwe en brachten we subtiele wijzigingen in de presentaties aan. Zo hadden de traditionele kersttafels in het verslagjaar een ander aanzien. Samen met de speciaal versierde kerstbomen trokken de tafels duizenden bezoekers. In 2012 voegden wij een aantal bijzondere aanwinsten toe aan onze rijke collectie. Ter gelegenheid van het afscheid van Johan ter Molen werden twee gepolychromeerde aardewerken wandplaquettes van prins Willem IV (1711-1751) en Anna van Hannover (1709-1759) verworven, met steun van de Stichting ’t Konings Loo en twee fondsen op naam, het S.E. Booy – barones van Randwijck Fonds en het P.I.A.M. Eijkman – de Nerée tot Babberich Fonds.

9

5. H.K.H. prinses Margriet, koningin Máxima en Johan ter Molen presenteren de publicatie Paleis Het Loo. Een koninklijk museum, waarin de conservatoren de historische vertrekken en hoogtepunten uit de collectie toelichten. Het rijk geïllustreerde boek verscheen ter gelegenheid van het afscheid van Johan ter Molen en telt 456 pagina’s.

Een negendelig confiturenset van delfts aarde­werk en een schilderij van Henri de Montpézat waren ook belangrijke acquisities, eveneens mogelijk gemaakt dankzij genereuze bijdragen van de Stichting ’t Konings Loo. Op de eerste dag van het verslagjaar ging een langgekoesterde wens in vervulling. Op 1 januari zag de Vriendenkring van Paleis Het Loo het licht. Inmiddels telt de Vriendenkring ruim zevenhonderd leden. Om de Vrienden, bezoekers en andere belangstellenden te informeren over onze activiteiten, verscheen in 2012 het nieuwe magazine Passade. Daarin verhalen wij over interessante vertrekken of voorwerpen, aansprekende tentoonstellingen en vermeldenswaardige gebeurtenissen. Ook laten wij zien wat er achter onze schermen gebeurt, bijvoorbeeld hoe het paleis in kerstsfeer wordt gebracht of hoe en waarom objecten in de depots worden bewaard. Op de laatste dag werd de vierjarige subsidieen beleidsperiode 2009-2012 afgesloten, waardoor we ook daarop terugblikken. Maar liefst 1.252.555 bezoekers werden in deze vier jaar verwelkomd, gemiddeld ruim 313.000 per jaar. Paleis Het Loo neemt daarmee een vooraanstaande positie in binnen de top tien van de best bezochte musea van Nederland. Belangrijkste wapenfeiten waren de bouw van het nieuwe entreegebouw en de openstelling van het multimediale informatiecentrum Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen. De in deze periode met het ministerie van OCW overeengekomen prestatie-afspraken zijn grotendeels nagekomen, zoals het gemiddelde aantal bezoekers en het vereiste aantal uren openstelling. Helaas werd het streefaantal kinderen (achtduizend per jaar) in schoolverband niet gehaald. In het verslagjaar ontvingen wij 5888 scholieren, waarmee we op een gemiddelde uitkwamen van 6928. De terugval van het schoolbezoek hing onder meer samen met de in 2011 verhoogde toegangsprijs (van € 3 naar € 4).

10

Daarbij kwam dat scholen de afgelopen jaren beperktere budgetten hebben gekregen en dat ze wellicht vaker kozen voor kernactiviteiten, waaronder museumbezoek helaas niet valt. In de komende jaren breidt Paleis Het Loo daarom het educatieve aanbod uit. Ook worden door op de scholenmarkt gerichte speciale marketingprogramma’s meer scholen bereikt. Daarnaast spreken we via verschillende kanalen leerkrachten en docenten rechtstreeks aan, zoals via mailcampagnes of digitale community’s. En in 2013 profiteert Paleis Het Loo volop van de belangstelling voor het koningshuis, wat resulteert in een groot aantal extra schoolbezoeken. In de beleidsperiode 2013-2016 streven wij naar tienduizend kinderen in schoolverband per jaar. In de volgende hoofdstukken staan we langer stil bij 2012, maar blikken eveneens vooruit naar 2013 en bovendien naar de jaren erna. Wij zijn ervan overtuigd dat het fundament van het Paleis krachtig genoeg is om alle volbrachte en aankomende veranderingen te dragen die van Het Loo een sterk merk en een dynamisch museum zullen maken. De directie ziet de toekomst dan ook rooskleurig tegemoet en spreekt haar grote dank uit aan iedereen die met, voor of bij Paleis Het Loo werkt of dat zal doen. Michel van Maarseveen Algemeen directeur Mei 2013

5

11

2

VERSLAG van de Raad van Toezicht Aandachtspunten & Controle

6. De Raad van Toezicht en directie van Paleis Het Loo. V.l.n.r. Onno Ruding, Marc van Gelder, Michel van Maarseveen, Saskia Stuiveling, H.K.H. koningin Máxima, Pien Harms, Marry de Gaay Fortman, Flip Maarschalkerweerd en Johan Carel Bierens de Haan. Foto: Medea Huisman.

In januari 2012 heeft de Raad bekendgemaakt dat drs. M.P. van Maarseveen per 1 juli prof. dr. J.R. ter Molen zal opvolgen als algemeen directeur. De Raad is zeer verheugd over deze benoeming en ziet met groot vertrouwen uit naar een goede samenwerking met Michel van Maarseveen. De Raad heeft bij de afscheidsbijeenkomst op 1 juni ter gelegenheid van diens pensionering zijn grote waardering en dankbaarheid uitgesproken voor de vele en belangrijke bijdragen die Johan ter Molen gedurende dertien jaar als directeur heeft geleverd aan het succesvol functioneren van Paleis Het Loo. Vergaderingen van de Raad vonden plaats op 23 maart en 2 november. Op 3 september hield de Raad een speciale vergadering waarin de nieuwe directeur zijn visie op de strategie en het beleid in de komende jaren presenteerde. Tevens kwamen leden van de Raad op andere momenten bijeen en vond overleg plaats met personen buiten het museum, onder meer in verband met de bezuinigingsmaatregelen waarmee Paleis Het Loo geconfronteerd wordt. Tijdens de vergadering in maart werden de jaarrekening en het jaarverslag over 2011 in aanwezigheid van de externe accountant besproken en goedgekeurd. Tevens werd kennisgenomen van de accountantsverklaring en het accountantsverslag. In de vergadering van november is de begroting voor 2013 door de directie toegelicht en door de Raad goedgekeurd. Door de directeur zijn periodiek rapportages over de gang van zaken in het museum en over belangrijke ontwikkelingen aan de leden van de Raad gezonden. De Raad vond het nog te vroeg om reeds in 2012 het jaarlijkse functioneringsgesprek met de nieuwe directeur te houden. De voorzitter en leden van de Raad hebben regelmatig individueel contact onderhouden met de directie over uiteenlopende onderwerpen. Ook woonden zij museale activiteiten zoals ope­ningen van tentoonstellingen bij. Na overleg met de Raad heeft de nieuwe directeur in november het activiteitenplan 2013-2016 ingediend bij OCW. Naar de mening van de Raad bevat dit plan

14

vele interessante, veelbelovende en deels nieuwe voornemens die naar verwachting een gunstige uitwerking zullen hebben in 2013 en daarna. Na zijn vergadering met de ondernemingsraad in december 2011 heeft de Raad in 2012 geen overlegvergadering met de OR gehouden, mede vanwege de directeurswisseling. De Raad maakte zich ook in 2012 ernstige zorgen over de gevolgen van de eerder opgelegde bezuinigingen die Paleis Het Loo ten opzichte van andere voormalige rijksmusea onevenredig zwaar treffen. Hierover is overleg gevoerd met het minis­terie van OCW, helaas zonder resultaat. De Raad heeft kennisgenomen van het advies van de Raad voor Cultuur van mei 2012 waarin een additionele korting op de exploitatiesubsidie van OCW aan Het Loo is voorgesteld van € 800.000 per jaar met ingang van 2013. Ondergetekende heeft namens de Raad en de directie schriftelijk bezwaar gemaakt tegen zowel een aantal inhoudelijke, niet-gefundeerde of onjuiste opmerkingen in dit advies als de conclusie inzake de subsidievermindering. De staatssecretaris van OCW heeft dit advies echter, zonder acht te slaan op het verweer van Het Loo, overgenomen. Het gevolg hiervan is dat de cumulatie van deze nieuwe subsidiekorting met de eerdere kortingen op zowel de exploitatiesubsidie als de huursubsidie van OCW een zware aanslag betekent op de begroting en de exploitatie van Het Loo, ingaande 2013. De Raad is OCW zeer erkentelijk voor zijn bereidheid een groot bedrag als incidentele projectsubsidie beschikbaar te stellen voor de noodzakelijke renovatie van de tuinen. In zijn brief van 2 december 2011 heeft de staats­secretaris van OCW laten weten geen gebruik meer te willen maken van zijn statutaire recht tot benoeming van leden van de Raad, en beslissingen hierover aan de Raad zelf over te laten. De Raad betreurt dit omdat daardoor de relatie tussen het ministerie en het museum dreigt te vervagen. Bovendien is de maatregel niet logisch aangezien de statuten van de voormalige rijksmusea op vier belangrijke punten een rol bij de

6

besluitvorming toekennen aan de Staat, bij monde van OCW. Op die andere drie terreinen (benoeming van de directeur, statutenwijziging en liquidatie van de stichting) behoudt OCW - terecht naar de mening van de Raad – wel zijn rol bij besluiten ter zake. Dit onderwerp houdt verband met een ander punt van discussie. De Raad heeft kennisgenomen van voorlopige gedachten bij OCW over structurele wijzigingen in de relatie tussen de Staat en de voormalige rijksmusea, met name eigendomsoverdracht van de museale gebouwen en/of collecties aan de stichtingen die de individuele musea beheren. De Raad zet ten principale ernstige vraagtekens bij deze gedachten. Ten eerste behoort de continuïteit van deze musea, inclusief de collecties en de gebouwen, voor een lange periode verzekerd te zijn. Het advies van de Commissie Asscher-Vonk Musea voor Morgen

van 30 september 2012 benadrukt ook dit punt. Het verzwakken van de band tussen de Staat en deze belangrijke museale collecties gehuisvest in rijksmonumenten (zoals bij Het Loo) die allebei onderdeel vormen van ons nationale erfgoed, kan ongewenste risico’s met zich meebrengen. De Staat, als eigenaar van zowel onze gebouwen als het grootste deel van onze collecties dient uit dien hoofde bij belangrijke beslissingen de primaire verantwoordelijkheid en beslissings­bevoegdheid te blijven dragen terwijl de stichting, dus de Raad van Toezicht en de directie, deze vanzelfsprekend dragen voor het dagelijkse beheer. Volgens verwachting is het aantal bezoekers van het museum in 2012 duidelijk achtergebleven bij de hoge aantallen van vorige jaren. De verklaring daarvoor ligt voornamelijk in vertragingen in de

15

7. De Canadese esdoorn op de klosbaan moest ingrijpend worden teruggesnoeid om nog te kunnen worden gered. Deze ‘maple’ was een geschenk van prinses Juliana (1909-2004) aan haar moeder, ter herinnering aan Juliana’s verblijf in Canada gedurende de Tweede Wereldoorlog.

8. Medewerker John Hagen plaatst een boeket in het paleis.

voorgenomen tijdstippen van tijdelijke tentoon­ stellingen. Op basis van overleg met de directie over de plannen voor de komende jaren hoopt de Raad dat de bezoekersaantallen in 2013 en daarna weer zullen stijgen. Het financiële resultaat van 2012 is helaas negatief, maar valt gelukkig mee ondanks die eerder ingegane subsidiekortingen en het lagere bezoekersaantal. De Raad verklaart dit uit verhoging van de toegangsprijzen, bezuinigingen op de exploitatiekosten en enige incidentele financiële meevallers. De inkomsten van Het Loo komen in 2012 voor ± 20 % uit eigen activiteiten en voor ± 80 % uit subsidies. Deze cijfers zijn vertekend door de jaarlijkse huursubsidie van OCW die in het geval van Het Loo absoluut en relatief gezien zeer hoog is (in 2012 € 7.2 miljoen) maar die in feite altijd (totdat vanaf 2009 OCW een korting op die huur­ subsidie toepaste) per saldo op 0 uitkwam aangezien Het Loo een even hoog bedrag voor huur betaalde aan de Rijksgebouwendienst. Zonder deze huur­ subsidie vormen subsidies ± 63 % van de inkomsten en de eigen activiteiten ± 37 %. De Raad is de directie, medewerkers en vrij­ willigers zeer erkentelijk voor hun grote inzet en betrokkenheid bij het museum. In de Raad van Toezicht van de Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum hadden in 2012 de volgende leden zitting: H.K.H. koningin Máxima (1971), mevrouw mr. M.T.H. (Marry) de Gaay Fortman (1965), drs. M.C. (Marc) van Gelder (1961), drs. Ph. C.B. (Flip) Maarschalkerweerd (1953), mevrouw drs. S. J. (Saskia) Stuiveling (1945) en dr. H.O.C.R (Onno) Ruding (1939) als voorzitter. In 2012 bleef de samenstelling van de Raad onge­wijzigd.

16

De Raad telt minimaal 5 en maximaal 9 leden. Leden van de Raad worden benoemd voor vier jaar en kunnen maximaal tweemaal worden herbenoemd. Ondergetekende zal op 1 oktober 2013 het einde van zijn tweede termijn bereiken en is niet herbenoembaar. De Raad is sinds oktober 2012 actief bezig met de vervulling van deze vacature. De tweede termijn van H.K.H. koningin Máxima loopt af op 1 juli 2014; zij is herbenoembaar. De eerste termijn van mevrouw de Gaay Fortman loopt af op 1 januari 2015; zij is herbenoembaar. De tweede termijn van de heer Van Gelder loopt af op 1 september 2016; hij is herbenoembaar. De derde termijn van de heer Maarschalkerweerd loopt af op 1 oktober 2015; hij is niet herbenoembaar. De tweede termijn van mevrouw Stuiveling loopt af op 1 juli 2014; zij is herbenoembaar. De leden van de Raad verrichten hun werkzaamheden ten behoeve van het museum zonder financiële tegemoetkoming en met inachtneming van de Code Cultural Governance. De directie neemt deel aan de vergaderingen van de Raad. Echter, soms vindt een deel van de vergadering plaats buiten aanwezigheid van de directie. Namens de Raad van Toezicht, H.O.C.R. Ruding, Voorzitter

7

8

17

3

Bezoek aan paleis Het Loo Publiek & Programma

Wij zijn een aantrekkelijke dagattractie met een breed aanbod waar zo veel mogelijk bezoekers zich welkom voelen, verrijkende ervaringen opdoen en graag terugkomen. Wij leggen verbindingen tussen heden, verleden en toekomst.

9. Oorspronkelijk fungeerde het paleis als jachtverblijf van koning-stadhouder Willem III (1650-1702) en diende het daarna als zomerverblijf van de stadhouders en de vorsten uit het Huis Oranje-Nassau. De laatste vaste bewoonster was koningin Wilhelmina, die zich vanaf 1948 tot haar overlijden in 1962 op haar geliefde Loo had teruggetrokken.

10. Achter het paleis ligt de baroktuin, die met zijn

Paleis Het Loo heeft een omvangrijk en gevarieerd aanbod. De historische interieurs in het paleis, de beide vleugels aan het bassecour (voorplein), het stallencomplex en de tuinen zijn en blijven de hechte basis waarop wij drie eeuwen wooncultuur van de Oranjes aan onze binnen- en buitenlandse bezoekers tonen. Het vaste aanbod bleef aantrekkelijk en van hoge kwaliteit door daarin veranderingen en toevoegingen aan te brengen. Zo werd de verhaallijn van de presentatie Het Loo in oorlogstijd in de oostvleugel doorgetrokken naar de vertrekken met een oorlogsverhaal in het paleis. En ter gelegenheid van de tentoonstelling Wilhelmina’s levensavond was de kapel ingericht zoals toen de koningin daar vijftig jaar geleden na haar overlijden op 28 november 1962 lag opgebaard.

parterres, fonteinen, hagen en loofgangen, bloemen en beelden in een ongekende allure een beeld geeft van een eind zeventiende-eeuwse paleistuin. Het omringende in landschappelijke stijl aangelegde paleispark uit 1808 maakt deel uit van het Kroondomein.

In 2012 is de bezoekerssamenstelling nauwelijks gewijzigd ten opzichte van vorige jaren. De meeste bezoekers waren volwassenen ouder dan vijftig jaar. Na de opening van het multimediale informatiecentrum Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen in het stallencomplex, was er een lichte stijging van het jongerenbezoek, een mooi resultaat van de ‘verjongingsslag’ die Paleis Het Loo in 2012 inzette. Het totale bezoekersaantal was 249.435.

20

9

10

21

2012 in beeld

Jan.

Januari: Winters Loo. Februari: Opening tentoonstelling Penseelprinsessen. ‘Hedendaagse penseelprinses’ Ans Markus in gesprek met samenstelster Hanna Klarenbeek en conservator Marieke Spliethoff. Maart: Johan ter Molen overhandigt eerste exemplaar Passade aan Michel van Maarseveen tijdens een vergadering van de Raad van Toezicht. Geheel rechts Onno Ruding.

Apr.

April: In Madurodam te Den Haag is in miniatuur Paleis Het Loo met zijn tuinen te zien. Mei: Terugplaatsen van de citrus- of oranjebomen met de kuipenwagen. Juni: Het Stallenweekend met de paarden van de koningin gespannen voor oude rijtuigen uit onze collectie. Juli: De nieuwe directeur in de zomerse tuin.

Juli.

Augustus: De Prinsessendagen. Kinderen beleven verkleed als prins of prinses allerlei avonturen. September: Croquet en pluimbal in historische kostuums op Het Loo.  ktober: Iedere laatste zaterdag van O de maand vindt een drukbezocht paleisconcert in de balzaal plaats.  ovember: De jaarlijkse winterfair N Spirit of Winter, een evenement in het teken van lifestyle, mode en culinaire lekkernijen. December: Winterpaleis Het Loo.

22

Okt.

Feb.

Mrt.

Mei.

Juni.

Aug.

Sept.

Nov.

Dec.

23

4

Col lectie Beheer & Behoud

Wij streven naar een hoogwaardige collectie die op professionele wijze wordt beheerd.

11. Het nieuwe entreegebouw, ontworpen door architect Koen van Velsen – foto Rene de Wit. Door de ingebruikname van het nieuwe entreegebouw kreeg Paleis Het Loo een toegang van allure die zich op een natuurlijke wijze in de omgeving voegt. Daaronder is het nieuwe textieldepot aangelegd.

12. Meubelrestaurator Charles de Smet en stagiaire Saskia Smulders herstelden de imposante toilettafel door

Een van de speerpunten van de afdeling Collectiebehoud is vanzelfsprekend het beheer en behoud van de collectie. Daarbij speelt de ontwikkeling van goed geoutilleerde depots een grote rol. Zo werd in het verslagjaar het nieuwe textieldepot onder het entreegebouw in gebruik genomen. Deze aanzienlijke verbetering van de preventieve conservering van de kostuumcollectie en andere textilia is met recht een mijlpaal te noemen. Voorheen bewaarden we deze kwetsbare collecties onder slechte klimatologische omstandigheden op de zolders van het paleis, net als veel andere ogenschijnlijk minder kwetsbare objecten. Van de overige 47 depotruimtes zijn er maar enkele die voldoen aan de algemeen geldende behoud- en beheermaatstaven. In 2012 werd daarom de algehele depotsituatie onder de loep genomen, wat moet uitmonden in een depotplan ter verbetering van de bewaaromstandigheden.

ontbrekende elementen als het marmeren blad en de spiegel terug te plaatsen. Het resultaat mag er zijn. De restauratie werd mogelijk gemaakt door Stichting ’t Konings Loo.

13. Het kastensysteem in het nieuwe textieldepot. Het overbrengen van de textielcollectie was bepaald geen sinecure; er moest een strikt protocol gevolgd worden om het nieuwe depot gevrijwaard te houden van ongedierte en schimmels.

De meest in het oog springende restauraties waren die van objecten in het Kabinet Willem III en de Prins Bernhardkamer. De slaapkamer van koning Willem III (1817-1890) op Het Loo was op 23 november 1890 tevens zijn sterfkamer. Uit een in 2004 uit de meubelopslagplaats van Paleis Soestdijk verworven ameublement werd een toilettafel gekozen, die na herstel een plaats zou krijgen naast het bed van de koning. Een extra motief om juist deze toilettafel uit het ameublement te restaureren, was haar zeer slechte staat. De behangselschilderingen en de jachttaferelen in pastorale landschappen door Dirck Dalens III (1688-1753) in de Prins Bernhardkamer werden eveneens grondig opgeknapt, waardoor onder andere belangrijke details en ooit weggeretoucheerde delen weer zichtbaar zijn. De restauratie van het grootste doek wordt in 2013 afgerond.

De collectie werd eerst gecontroleerd, beschreven en waar nodig opnieuw van inventarisnummers voorzien.

Onderzoek en ontsluiting van de collectie kregen in het verslagjaar ruimschoots aandacht. Niet alleen vanwege restauratie- of conserveringswerkzaamheden, maar ook ter ondersteuning van de vaste of tijdelijke tentoonstellingen en catalogi. De automatisering-, registratie- en digitaliseringgraad gingen omhoog. Maar liefst 15.103 nieuwe mediarecords werden aan

26

het collectieregistratiesysteem The Museum System (verder TMS) gekoppeld, waarvan 156 sets restauratiefoto’s met conditierapporten en 408 publicatiefoto’s. In 2012 werden in totaal 10.073 nieuwe objectrecords aangemaakt. Hiermee bedroeg het aantal records in TMS op het einde van het verslagjaar 85.146, waarvan 8.275 virtuele bestanden. Van de circa 160.000 objecten zijn er ruim 70.000 geregistreerd in TMS, waarmee de digitale registratiegraad op bijna 50 % uitkomt. De analoge digitaliseringgraad is 98 %. In het verslagjaar kwamen er ruim zevenduizend objectrecords bij. Van groot belang was de start van de Collectie online op de eigen website; 217 topstukken zijn daar digitaal toegankelijk. Daarnaast was een groot deel van de collectie online raadpleegbaar via de websites van Collectie Gelderland, Vereniging Rembrandt en de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau (GOVN). De afdeling Collectie maakte in 2012 grote voortgang met de conservering, registratie en digitalisering van de omvangrijke collectie, zoals die van de prentbriefkaarten van de Haagse zusters Pattiwael van Westerloo. In 2012 werden de laatste achtduizend van de 22.000 stuks genummerd, omgepakt en gedigitaliseerd, waarmee het eerste deel van dit registratietraject is afgerond. De geautomatiseerde ontsluiting bereikte in het verslagjaar bijna 12.000 records, terwijl begonnen werd met de geautomatiseerde standplaatsregistratie (4800 records). Uiteraard stelde Het Loo in 2012 zijn collectie via bruiklenen beschikbaar voor andere musea en culturele instellingen. Er gingen 81 collectie-items of -ensembles de deur uit, tegen ruim zevenhonderd inkomende bruiklenen. Het voor een verbouwing gesloten Haagse Koninklijk Kabinet van Schilderijen Het Mauritshuis bracht alvast elf schilderijen bij ons onder, die in 2013 deel zullen uitmaken van de presentatie Meesters van Het Mauritshuis in Paleis Het Loo.

11

12

13

27

De belang rijkste aanwinsten in 2012

C1. Albuminedruk. Op deze albuminedruk zien we koningin Wilhelmina (1880-1962) in de herme­lijnen koningsmantel. Vanaf het balkon van het Paleis op de Dam in Amsterdam toont de jonge vorstin zich aan haar onderdanen, direct volgend op haar inhuldiging op 6 september 1898. C2. Jacques Jonghelinck (1530-1606), Geuzen­ penning, 1566. In april 1566 overhandigden vierhonderd edelen aan landvoogdes Margaretha van Parma (1522-1586) een verzoekschrift, waarin zij pleitten voor verzachting van de tegen de hervorming gerichte wetten. Een van Margaretha’s adviseurs noemde de edelen gueux (bedelaars). De protesterende edelen gebruikten deze scheldnaam als een eretitel. De door de Antwerpse medailleur Jonghelinck vervaardigde medailles vertonen op de voorzijde het portret van koning Filips II (1527-1598) en op de keerzijde twee ineengeslagen handen, gestoken door een bedelaarstas. Bruikleen Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden, Apeldoorn. C3. Johannes Còvens I (1697-1774) en Cornelis Mortier (1699-1783), Vogelvluchtprent Het Loo, circa 1730. Deze vogelvluchtprent onderscheidt zich van andere vergelijkbare prenten. Hier is de houten toren geplaatst, zijn de rustplaatsen niet zichtbaar, staan er tuinvazen in plaats van beelden op de sokkels in de tuin, vertoont de Koninginnetuin geometrische berceaus in plaats van slingerende en is de bassecour aangelegd met grasparterres. Het aantal ramen in de oost- en de westvleugel is niet correct weergegeven. Verworven met steun van het Dr. T. Landheer Fonds.

28

C4. Servet met afbeelding Vrede van Rijswijk, 20 september 1697, Huis ter Nieuwburg. Het symmetrisch verdubbeld patroon toont van onder naar boven vijf taferelen: 1. Twee gekroonde wapenschilden van Spanje met in het hartschild Portugal en van het Heilig Roomse Huis met het hartschild van Oostenrijk. 2. De Franse en Spaanse koning in een interieur. 3. Een putto die een zittende vrouw een vredestak aanbiedt met de tekst ERIT OPUS IUSTITI. 4. Een ruiter te paard met bazuin en 5. Een diagonaal stadsgezicht. Schenking: A.J. Bakhuizen, Den Haag. C5. Kostuums gedragen op het Ivanhoe-bal te Brussel, 5 februari 1823. Ten paleize van de Prins van Oranje, de toekomstige koning Willem II (1792-1849), werd in 1823 te Brussel een groot gekostumeerd ‘Ivanhoe-bal’ gehouden. Enkele Britse en Nederlandse eregasten formeerden een quadrille en gingen gekleed als hoofdpersonages uit het boek Ivanhoe van Sir Walter Scott (1771-1832). De bewondering voor de kostuums was zo groot, dat men besloot tot de uitgave van een herinneringsalbum met de titel Costumes d’Ivanhoe. Vijf van de tien kleurenlitho’s werden aangekocht, waaronder die van Ivanhoe met de Zwarte Ridder. C6. 48 brieven van prinses Marianne aan ‘Vrouwtje Van Loenen’. In 1826 liet koning Willem I (1772-1843) in de nabijheid van Paleis Het Loo een boerderijtje bouwen voor zijn dochter prinses Marianne (1810-1883). Als beheerder werd Maria van Loenen-Huisman (1799-1891) aangesteld, bekend als ‘Vrouwtje van Loenen’. Tussen de prinses en de boerin ontstond een vrij geregelde briefwisseling die tot aan de dood van de prinses zou voortduren. Schenking: H.J. van Loenen, Woudrichem.

C1

C5

C2

C3

C6

C4

29

C7

C10

C8

C11

C9

C12

30

C7. Negendelig confiturenstel, circa 1700. Het betreft een stervormige middenschaal en acht zijschalen met een bekroning in de vorm van een Franse lelie, vervaardigd door plateelbakkerij De Roos. De set werd gebruikt voor de presentatie van gekonfijte vruchten. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. C8. Wandplaquettes met de portretten van Willem IV (1711-1751) en Anna van Hannover (1709-1759). De kleurrijke portretten van het stadhouderlijk paar zijn en profil geschilderd naar prentvoorbeelden. De technisch hoogstaande decoraties maakten de ‘plaques’ tot een luxueuze wanddecoratie voor het interieur van een achttien­­deeeuwse Oranjeaanhanger. De plaquettes zijn verworven ter gelegenheid van het afscheid van Johan ter Molen en met steun van de Stichting ’t Konings Loo en twee fondsen op naam, het S.E. Booy – barones van Randwijck Fonds en het P.I.A.M. Eijkman – de Nerée tot Babberich Fonds. C9. Sigarenpeuk van Sir Winston Churchill (1874-1965), 1947. F.J. Quaars (1907-1978), die in 1944 als militair was toegevoegd aan de staf van prins Bernhard (1911-2004), was in 1947 op Paleis Soestdijk werkzaam als valet (kamerdienaar) van de prins. Bernhard had Quaars te kennen gegeven dat hij een uitgebrande sigaar van de Britse ex-premier uit de asbak mocht halen als aandenken. Ook op Het Loo en het Paleis op de Dam was het gebruikelijk de uitgebrande sigaren, ‘handelsmerk’ van deze destijds zeer vereerde wereldleider, te bewaren. Schenking: mevrouw G.M.P. Quaars, Den Bosch.

C10. Jacob (Bob) Bruijn (1906-1989), Huwelijks­ inzegening van prinses Beatrix en Claus van Amsberg in de Westerkerk te Amsterdam, 10 maart 1966. Bruijn schilderde dit doek in opdracht van de regering en kreeg daarom een goede plek in de kerk om schetsen te kunnen maken. Kort daarna werd hij getroffen door een hartinfarct en was hij gedwongen de opdracht terug te geven. Het schilderij is daarom onvoltooid gebleven. Schenking: Mevrouw Annemijn Eschauzier, Parijs, kleindochter van de schilder, door bemiddeling van Jhr D.J.A.A. van Lawick van Pabst. C11. Mahoniehouten canapé in laat-empirestijl, 1820, Brussel. Deze canapé was oorspronkelijk bestemd voor de inrichting van Paleis Soestdijk, dat in de jaren 1815-1821 werd verbouwd en ingericht voor de Prins van Oranje, de latere koning Willem II (1792-1849). Op deze wijze dankte het Nederlandse volk de prins voor zijn heldhaftige optreden tegen de troepen van Napoleon in de Slag bij Waterloo én de daaraan voorafgaande Slag bij Quatre Bras. Schenking: prof. dr. J.R. Ter Molen, Apeldoorn. C12. Henri de Montpézat (1817-1859), Valkenjacht op de Hoog-Soerense heide, 1848. Afgebeeld zijn onder anderen de valkenier Adriaan Mollen - te paard met een valk op de hand, de latere koning Willem III (1817-1890), prins Alexander der Nederlanden te paard (1818-1848), Karl Alexander, erfgroothertog van Saksen-Weimar in Schots geruit pak, gearmd met zijn vrouw Sophie - prinses der Nederlanden (1824-1897), de prinsen Willem (1840-1879) en Maurits (1843-1850) der Nederlanden - kinderen van koning Willem III en koningin Sophie en John Godolphin – hertog van Leeds. Schenking: Stichting ’t Konings Loo, Apeldoorn. Een volledige lijst van aanwinsten en schenkingen is te vinden op de website www.paleishetloo.nl

31

32

Interview Mariska Dumas

Sinds acht jaar werkt Mariska Dumas als registrator op Paleis Het Loo. In 2012 controleerde ze de registratie van de ambtskostuums- en uniformencollectie tijdens de inrichting van het nieuwe textieldepot.

De ingebruikneming en inrichting van het nieuwe textieldepot zouden we met recht een mijlpaal kunnen noemen. Wat was jouw rol? Als registrator heb ik deze collectie opnieuw onder de loep genomen. De registratie is gecontroleerd en aangevuld in ons computersysteem, er zijn foto’s van alle objecten gemaakt en de standplaatsen zijn geüpdatet. In totaal betrof het 6500 objecten waar we anderhalf jaar mee bezig zijn geweest. Het was een unieke en uitgelezen kans om een gehele collectie door de vingers te laten gaan, om alles vanaf het begin te controleren. Het was echt een schone lei. In feite is het de droom van elke registrator of conservator, een collectie zó te kunnen conserveren, helemaal schoon te maken, te labelen, te fotograferen. Is het textieldepot geopend voor publiek? Nee. Het publiek mag niet in het depot, ook al zou dat interessant voor de bezoekers zijn. Maar het is niet goed voor de collectie. De objecten lopen daardoor toch schade op, ook al zie je die niet meteen. Kleding is heel kwetsbaar. We hebben wel eens succesvol een depotopenstelling gehouden [Bij de Koning op zolder], maar voorlopig zit zo’n activiteit niet in de planning.

‘Niet voor niets laat IKEA in zijn catalogus bij de boekenkast Billy plaatsen dat ‘‘je er boeken in kunt doen’’. Maar hoe ga jij of Het Loo ervoor zorgen dat we die prachtige kostuums toch allemaal kunnen zien? Een grote textieltentoonstelling? Ik plan geen tentoonstellingen als registrator, dat doen de directie en de conservatoren. Maar wat naar mijn ervaring vanuit andere musea werkt, is om thema’s te kiezen waaraan kleding is gerelateerd. Dat kan ook een onderdeel zijn van een tentoonstelling, dus niet zozeer een over textiel alleen. Bijvoorbeeld door aandacht te geven aan Nederlands-Indië, uit die tijd hebben we prachtige kostuums. Dan kun je een verhaal vertellen of een thema belichten aan de hand van die kleding. Als we de mensen dan ook iets geven om aan te voelen, bijvoorbeeld hoe een borduursel aanvoelt, dan beleven ze zo’n tentoonstelling ook op een andere manier. Want tastzin is een belangrijk zintuig als het om beleving gaat. We merken al dat

bezoekers stiekem even voelen aan de gordijnen of bekledingen, dus dan kun je ze beter de gelegenheid geven dit te doen bij een replica. Hoe kijk je tegen de rest van de collectie aan? We hebben de droom – het textieldepot, maar zijn er ook nachtmerries? Dat is een beetje lastig om te beantwoorden. De collectie bestaat niet geheel uit topstukken (A-collectie) maar telt ruim 160.000 objecten. Echte nachtmerries, nee. Wat ik wel zeker weet, is dat ik de volmaakte registratie voor mijn pensioen niet afkrijg. Is dat het belangrijkste? Nee, het ontsluiten van de collecties is het allerbelangrijkste, weten wat het is, betekent, ofwel inzicht verkrijgen in het historisch belang. Als je het kunt tonen met toegevoegde informatie, dan werkt het. Mensen hebben daar ook behoefte aan. Niet voor niets laat IKEA in zijn catalogus bij de boekenkast Billy een bijschrift plaatsen dat ‘je er boeken in kunt doen’. Dat werkt bij museale objecten ook zo. Hoe bepaal je die geschiedkundige context en het historische belang van objecten? De conservatoren leveren de informatie aan van de A-collectie. Het overige deel van de collectie heeft daarnaast altijd mijn aandacht: standplaatscontroles, aanvullingen, fotograferen. Je moet bevindingen kunnen onderbouwen; ik lees heel veel ter oriëntatie. Daarnaast ga ik uiteraard te rade bij de conservatoren, en zij op hun beurt ook bij mij. Als je passie en beroep één zijn, is het ook gemakkelijker om op de hoogte te blijven. En als ik iets zie, zoals een afgebeeld kerk­torentje op een object, dan zoek ik net zolang door tot ik dat torentje heb geïdentificeerd. Door die combinatie van kennis van en adequate zorg voor de collectie ben jij eigenlijk de ideale registrator. Dat wil ik niet zeggen van mezelf. Ik weet dat ik niet de hele wereld kan redden, maar ik probeer het wel binnen mijn ‘eigen’ stukje. We hebben dat textiel­ depot toch maar mooi in huis, in dat deeltje van de wereld is het optimaal geregeld. Maar ook aan de rest van de collectie lever ik met plezier een bijdrage.

33

5

Presen tatie Expositie & Educatie

Wij presenteren het paleis, de stallen, de tuinen en de museumcollectie op een aantrekkelijke en toegankelijke manier en maken aansprekende tentoonstellingen van hoog niveau.

14. H.K.H. prinses Margriet ontvangt tijdens de opening van Wilhelmina’s levensavond van actrice Catherine ten Bruggencate (een van de actrices die Wilhelmina speelt in de musical Soldaat van Oranje) een foto waarop de prinses samen met haar grootmoeder staat.

15 & 16. Ensembles in

De vele en verschillende aspecten van Paleis Het Loo kwamen in 2012 op een attractieve en toegan­ kelijke wijze tot uiting in de permanente presentaties en wisseltentoonstellingen. Zo kwam de naoorlogse bewoning van het paleis aan bod in de tentoonstelling Wilhelmina’s levensavond (vanaf 28 november), waarin de stille jaren tussen Wilhelmina’s abdicatie en overlijden centraal stonden (1948-1962). Veel niet eerder vertoonde filmbeelden, sommige in kleur, illustreerden haar leven op Het Loo. Opmerkelijk was de belangstelling van jongere generaties, wellicht veroorzaakt door het succes van de musical Soldaat van Oranje en de vele multimediale aspecten.

Wilhelmina’s levensavond.

De tweedelige tentoonstelling Penseelprinsessen bracht schilderijen samen van beroepskunstenaressen en schilderessen die het penseel uit liefhebberij hanteerden. Het eerste deel, Kunstenaressen aan en rond het hof, was te zien in Paleis Het Loo (18 februari t/m 27 mei) en toonde werk van vrouwen en meisjes uit welgestelde en vorstelijke kringen, zoals prinses Louise (1828-1871), koningin Anna Paulowna (1795-1865), koningin-regentes Emma (1858-1934) en koningin Wilhelmina. Ook aanwezig waren de schilderskist en miniaturen van koningin Wilhelmina van Pruisen (1774-1837) plus diverse werken van portretschilderes Thérèse Schwartze (1851-1918). Het tweede deel, Schilderen als beroep, was in De Mesdag Collectie (Den Haag) te zien (30 mei t/m 26 augustus). Oranje en de Nationale streekdrachten (12 juni t/m 16 september), voorbereid in samenwerking met Het Nederlands Openluchtmuseum en het Koninklijk Huisarchief, toonde niet alleen de streekdrachten zelf, maar belichtte ook hun verbondenheid met het koningshuis en het volk. Er waren onder andere

36

klederdrachtpoppen te zien die koningin Wilhelmina en prinses Juliana tijdens de defilés op Paleis Soestdijk aangeboden kregen. Pronkstuk was het streekkostuum van Juliana dat zij als geschenk ontving toen haar moeder vijfentwintig jaar op de troon zat (1923). Een duistere periode uit het bestaan van het koninklijk paleis werd onder de loep genomen in de presentatie Het Loo in oorlogstijd, waarin het gebruik van Het Loo door de Wehrmacht in de oorlogsjaren 1940-1945 centraal stond (16 juni t/m 16 september). In de expositie Uitgelicht! Topstukken uit de collectie tekeningen van de GVON (Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau) en Paleis Het Loo (15 september t/m 27 januari 2013) presenteerden we een selectie tekeningen uit beide collecties. In het stallencomplex uit 1909, waar rijtuigen, koetsen en auto’s uit koninklijk bezit staan opgesteld, is het al genoemde informatiecentrum Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen ondergebracht. Hier maken jong en oud via een multimediale presentatie kennis met de geschiedenis van de Oranjes. Ook komen ze meer te weten over hun rol in het staats­bestel en belichten we minder bekende aspecten van ons koningshuis. Dit permanente centrum kwam met steun van de BankGiro Loterij tot stand en was in 2012 een groot succes.

14

15

16

37

17

19

38

20

17. Een wervelend optreden van Introdans maakte de opening van Oranje en de Nationale streekdrachten extra bijzonder.

18. Kinderen aan het ‘werk’ in Nederland & Oranje, vijf eeuwen samen. Begin 2012 startte in dit multimediale informatiecentrum een speciaal programma voor scholen, onder meer met een spannende Oranje-quiz.

18

19. Penseelprinsessen was gebaseerd op het proefschrift van gastconservator Hanna Klarenbeek, Penseelprinsessen & Broodschilderessen. Vrouwen in de beeldende kunst 1808-1913. Het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) was de derde organiserende partner.

20. De klederdrachtpoppen en het kostuum van Juliana in Oranje en de Nationale streekdrachten. Een gelijknamige brochure bevat bijdragen van conservatoren van de drie samenwerkende instellingen. De tentoonstelling kon mede

Tot slot organiseerden we nog diverse kleine tijdelijke exposities. De foto’s die Stef Verstraaten maakte voor het boek Paleis Het Loo. Een Koninklijk Museum waren te zien vanaf 1 juni 2012. In het kader van het Winterpaleis Het Loo (8 december t/m 6 januari 2013) exposeerden we veertig kerstkaarten die tussen 1947 en 2012 werden verstuurd door leden van het koninklijk huis, zoals koningin Wilhelmina en koningin Beatrix (17 december 2012 t/m 6 januari 2013). Onze tuinen stonden in het kader van het Jaar van de Historische Buitenplaats al flink in de belangstelling van potentiële bezoekers. Het Loo is immers de grootste Nederlandse buitenplaats. Met Pasen (3 april) brachten we dit aspect over het voetlicht via Het Loo: een Vorstelijke Buitenplaats. In de colonnade toonden wij foto’s van Het Loo als buitenplaats. De feestelijke opening kreeg extra luister door het uitrijden van de laatste citrus- of oranjeboom, in het bijzijn van staatssecretaris Halbe Zijlstra. Hij werd geïnformeerd over de toekomstplannen, de grote

verscheidenheid aan taken die wij uitoefenen en de bijzondere status van Paleis Het Loo in vergelijking met andere musea. Tuinen, stallen en gebouwen vergen nu eenmaal veel aandacht en deskundigheid. Wij zijn daarom verheugd dat het ministerie van OCW gelden heeft vrijgemaakt voor de noodzakelijke renovatie van de tuinen. In 2012 ging derhalve de renovatie van de Koninginnetuin van start. In 2013 en 2014 volgen de Koningstuin en de parterres van de benedentuin. Daarnaast werd begonnen met het herstel van de waterbassins van de Hercules- en Venusfontein, waarvan het oorspronkelijke zeventiende-eeuwse fundament in originele staat behouden blijft. De educatieve programma’s spitsten zich wederom toe op het dagelijks leven van de paleis­ bewoners. Er werden twee nieuwe programma’s ontwikkeld, Meedoen met de mode en Groen op Paleis Het Loo. In totaal leverde het educatieve

39

worden gerealiseerd dankzij de Gemeente Apeldoorn.

21

22

aanbod bijna zesduizend leerlingen op. De komende jaren is het voor de kunstvakken havo en vwo verplichte eindexamenonderwerp ‘Hofleven in de zestiende en zeventiende eeuw’ vanzelfsprekend een goede aanleiding voor havo’ers en vwo’ers om het paleis en de tuinen te bezoeken. Enkele klassen gaven hieraan al in 2012 gestalte. In elk geval maken wij de informatie over voorwerpen en bewoners in de vertrekken toegankelijker en meer geschikt voor educatieve doeleinden. Dit grootschalige project wordt eveneens mogelijk gemaakt door een bijdrage van de BankGiro Loterij. Hierop vooruitlopend

40

werden nieuwe speurtochten bij de vaste opstellingen en de tijdelijke tentoonstellingen ontwikkeld, net als een familiespeurtocht tijdens het Museumweekend. De rondleidingen – waaronder de zeer succesvolle Royal Tour – werden in het verslagjaar opnieuw verzorgd door onze gidsen en vrijwilligers. Jammer genoeg daalde het aantal rondgeleide bezoekers als gevolg van het lagere bezoekersaantal. Samen met de afnemers van de audiotoer kwamen we op 23.636 rondgeleide bezoekers, een afname van 18,3 % ten opzichte van 2011.

21. Kinderen gaan met behulp van de audiotoer op ontdekkingsreis door het paleis.

22. Jonge scholieren luisteren aandachtig naar uitleg over het paleis en de tuinen.

23

23.Staatssecretaris Halbe Zijlstra schudt de hand van Hans van Nierop (menner). Samen met René Mannessen (l) is Van Nierop verantwoordelijk voor het terugplaatsen van de citrus- of oranjebomen met de kuipenwagen. Geheel links Johan ter Molen.

24. De benedentuin tijdens de renovatie.

25. De door de schimmels Cylindrocladium en Volutella aangetaste buxushagen worden vervangen door de Ilex crenata ‘Dark Green’, een klein bladig Japanse

24

25

41

hulst die lijkt op buxus.

ESSAY Marieke Spliethoff

Een verdwenen wereld

Wilhelmina’s levensavond. De stille jaren op Het Loo (1948-1962)

Wat bijna niemand weet, is dat op Paleis Het Loo de originele vertrekken bewaard zijn gebleven waar koningin Wilhelmina (1880-1962) haar laatste en stille jaren doorbracht. Onaangetast door restauraties en als in een tijdscapsule bewaard gebleven, stonden ze aan de basis van de tentoonstelling Wilhelmina’s levensavond. Conservator Marieke Spliethoff belicht enkele bijzondere aspecten over de verdwenen wereld van de laatste bewoonster van Paleis Het Loo.

Op 13 maart 1945 keerde koningin Wilhelmina uit Engeland terug in het deels bevrijde vaderland, vervuld van hoge idealen. Voorbij was de tijd van de verzuiling en de verdeeldheid, na de oorlog zou er een nieuw Nederland verrijzen, bevolkt met energieke en krijgshaftige mensen onder leiding van een sterke regering met het liefst Wilhelmina zelf aan het roer. ‘ Vernieuwing’ was het sleutelwoord. De tijd leerde echter anders. De verdeeldheid stak weer in alle hevigheid de kop op en de Nederlanders bleken niet strijdbaarder dan in de jaren 1930. Het is ongetwijfeld deze teleurstelling geweest die heeft bijgedragen aan Wilhelmina’s beslissing in 1948 afstand van de troon te doen. Bij Wilhelmina was de drang tot vernieuwing diep geworteld. Deze ging zelfs zo ver dat zij zich in niets van haar landgenoten wilde onderscheiden. Ze wilde rondkomen van hetzelfde aantal punten na de oorlog was een aantal goederen en levensmiddelen nog lange tijd op de bon - en het wonen in paleizen stond haar tegen. Daarom betrok zij na de oorlog een twee-onder-een-kapvilla aan de Nieuwe Parklaan in Scheveningen. Het was uiteindelijk op aandringen van de hofhouding dat dit huis om praktische redenen werd verlaten.

42

Wilhelmina had Het Loo altijd als haar thuis beschouwd. Haar wens was dan ook groot hier na de oorlog terug te keren en er uiteindelijk haar levensavond door te brengen. Maar eerst moest het paleis grondig gereinigd en zelfs ontsmet worden om alle sporen van de Duitse bewoning en de Binnenlandse Strijdkrachten te verwijderen. In het voorjaar van 1946 was het zover en kon zij haar tijdelijke villa aan de Waldeck Pyrmontlaan (nu Zwolseweg) verruilen voor haar geliefde Loo. Vanuit de wens niet meer te willen zijn dan haar landgenoten keerde zij niet terug naar de koninklijke vertrekken op de eerste verdieping aan de westzijde van het corps-de-logis en het westelijk binnenpaviljoen, die sinds 1898 haar thuis waren geweest. Zij trok zich terug in een ‘seniorenflatje’ op de hoofdverdieping van het westelijk buiten­ paviljoen. Hier was een reeks van oorsprong 17de-eeuwse kamers speciaal voor haar klaargemaakt en naar haar eigen smaak ingericht. De eenvoud ervan was verbluffend, de inrichting bijna spartaans. In de slaapkamer stond een eenvoudig koperen spijlenbed en een eikenhouten toilettafel, waarop wel de kostbare drieslags toiletspiegel prijkte, het huwelijkscadeau van een aantal Haagse

adellijke dames bij haar huwelijk met prins Hendrik (1876-1934) in 1901. In de woonkamer, die van twee zijden een prachtig uitzicht bood op de tuin, had zij de lievelingsstoelen van haar ouders, koning Willem III (1817-1890) en koningin Emma (1858-1934), neergezet. Ter bescherming van de (nog bestaande) 19de-eeuwse velours bekleding bracht zij hier zelf met spelden beschermhoezen van dobbystof op aan. Aan de wanden prijkten geen kostbare schilderijen, maar reproducties naar tekeningen van Rembrandt, portretten van haar moeder, dochter en oudste kleindochter Beatrix, naast een bordje met de tekst: ‘Een gast en een visch blijven drie dagen frisch’. Wilhelmina zelf was verrukt van haar flatje: ‘(…) een heerlijke woning, beknopt en klein, zoals ik steeds gewenst had en zolang de winterkoude mij niet plaagde, ook heerlijk warm’, verzuchte zij in haar autobiografie Eenzaam maar niet alleen. Veel bezoekers zullen de soberheid van Wilhelmina’s laatste behuizing als schokkend hebben ervaren. Het was niet algemeen bekend in welke omstandigheden de oude vorstin haar laatste levensjaren doorbracht. Dit komt omdat het flatje alleen voor privégebruik was bestemd. Alleen de naaste familie en de trouwste medewerkers mochten er naar binnen. Moesten er gasten worden ontvangen of vonden er diner- of lunch­ bijeenkomsten plaats, dan gebeurde dat in een van de paleisvertrekken, waarvan haar door koningin Juliana het gebruik was toegestaan. Het constitu­ tionele denken was diepgeworteld! Men zou denken dat Wilhelmina zich na haar troonsafstand uitsluitend wijdde aan haar hobby’s zoals reizen, mennen, fietsen en schilderen. Maar nee, ook serieuzere zaken vroegen de aandacht. Er wachtte haar, naar eigen zeggen, nog een taak. In de loop van de jaren was zij zich in toenemende mate bewust geworden van de hogere leiding in haar leven. ‘Alle mensen te brengen tot Christus’ werd haar laatste opdracht. Via de radio en zelf opgestelde brochures en via op Het Loo gehouden oecumenische jongeren­ conferenties richtte zij zich tot mensen over de gehele wereld om hen op te wekken tot een actief geloofsleven. Ook in haar in 1959 verschenen autobiografie Eenzaam maar niet alleen legde zij getuigenis af van haar geloof in Christus. Het boek,

dat tot stand kwam met behulp van haar secretaris Thijs Booy beleefde talloze drukken. Het originele typoscript, voorzien van eigenhandige aanteke­ ningen en correcties werd in de tentoonstelling getoond, evenals alle binnen- en buitenlandse uitgaven van Wilhelmina’s succesvolle memoires. Gaandeweg ging Wilhelmina’s gezondheid achteruit. In de nacht van 28 november 1962 gleed zij weg uit het leven. Zij werd opgebaard in de kapel van het paleis, waar de ‘echte Veluwse mensen’ uit haar omgeving, met wie zij zich zo verbonden voelde, de dodenwacht betrokken. Onder tonen van orgel­muziek trokken duizenden langs de kist om de oude koningin een laatste groet te brengen. In de avond van 4 december verliet Wilhelmina Het Loo voorgoed. Een witte rouwauto bracht haar naar Den Haag, vanwaar op 8 december 1962 de bijzetting in de koninklijke grafkelder in Delft volgde. De koninklijke standaard werd voor de laatste maal gestreken om er nooit meer terug te keren. Het tijdperk van Paleis Het Loo als koninklijke residentie was voorgoed voorbij. De tentoonstelling Wilhelmina’ levensavond bood de bezoeker de gelegenheid binnen te kijken in een verdwenen wereld. Alle meubelen, snuisterijen en schilderijen, die in Wilhelmina’s tijd tot de inrichting van Het Loo behoorden, zijn bewaard gebleven. Deze zijn voor de tentoonstelling uit de depots gehaald en in hun context van de jaren 1950 getoond, zodat een beeld van Wilhelmina’s levenswijze werd opgeroepen. Maar ook de vorstin zelf kwam weer even tot leven in onbekend filmmateriaal, dat werd aangetroffen tussen de nagelaten stukken van haar secretaris Thijs Booy. Deze enthousiaste amateurfilmer heeft zijn bazin gefilmd tijdens haar dagelijkse bezigheden: op de fiets, in haar menwagentje of bloemen plukkend bij Het Oude Loo. Haar karakteristieke schokkerige wijze van bewegen zal bij de oudere bezoekers herinneringen hebben wakker geroepen aan deze markante persoonlijkheid, koningin Wilhelmina, de laatste bewoonster van Paleis Het Loo, wier overlijden, in 2012 precies vijftig jaar geleden, met deze tentoonstelling werd herdacht.

43

6

Evene menten en acti viteiten Gasten & Groepen

26

26. Tijdens het Concours d’élégance worden klassieke auto’s gepresenteerd.

27. Het geslaagde Zonnebloem-uitje op 2 juli, ondersteund door vrijwilligers van de ANWB.

27

Wij organiseren een breed scala aan evenementen en activiteiten die passen bij het museum, paleis, de stallen en tuinen. Paleis Het Loo was in het verslagjaar opnieuw een aantrekkelijke locatie voor bedrijven en organisaties om hun gasten op bijzondere wijze te ontvangen. Met steun van de Stichting ’t Konings Loo kon bovendien een voorziening worden gemaakt om de aanspanplaats tijdelijk af te dichten, waardoor ontvangsten tot vijfhonderd personen mogelijk zijn. Uiteraard is deze voorziening ook te gebruiken tijdens evenementen en activiteiten. Hieronder lichtten we enkele succesvolle toe. In samenwerking met het magazine Herenhuis, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en het Nationaal Restauratiefonds organiseerde Paleis Het Loo op zaterdag 16 juni de erfgoedfair Wonen in Historie,

46

een informatie- en inspiratiebron voor iedereen die geïnteresseerd is in historische panden. De bonte mix van sfeerkramen, speeddates met specialisten, lezingen, workshops en rondleidingen trok meer dan 1500 bezoekers. Ook de al jaren bij ons gehouden evenementen Concours d’élégance (juni) en de Spirit of Winter (november) trokken veel belangstelling. In 2012 werden wederom verscheidene museale activiteiten georganiseerd, zoals de Paarden van de Koningin, een Kijkje vanaf het Paleisdak en het Museumweekend. De traditionele Prinsessendagen werden dit jaar voor het eerst ook in de herfstvakantie aangeboden.

28

De kinderen werden geschminkt, versierden een kroon, volgden een speurtocht en woonden een voorstelling van het poppentheater bij. Op 9 en 10 juni gaf het Koninklijk Staldepartement uit Den Haag een presentatie met paarden en rijtuigen van H.M. de Koningin. Het publiek kon tijdens dit weekend van dichtbij kennismaken met de verzorging en training van de koninklijke paarden en het uitrijden van de koninklijke rijtuigen. In totaal ontvingen wij 448 groepen, waarvan vijftig onbetaald gebruikgemaakt hebben van onze locaties. Deze groep bestaat uit stichtingen en verenigingen waarmee Paleis Het Loo een innige band heeft of nauw mee samenwerkt, partijen die we in het kader van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) graag ruimte aanbieden en onze sponsors. Verder ontvingen we vijftig betalende en 248 interne groepen, terwijl de Rijksgebouwendienst 42 keer met een gezelschap Het Loo bezocht.

Stichting ’t Konings Loo nodigde 51 groepen uit. Een grote en succesvolle ontvangst was het in mei gehouden vierdaagse Event Station, met dagelijks gemiddeld zeshonderd genodigden die werden opgevangen in een tent op het voorterrein. De gasten kregen bovendien rondleidingen door de paleistuinen en bezochten facultatief het paleis en het stallencomplex. Een bijzondere openstelling vond plaats in juli: vrijwilligers van de ANWB en mindervalide gasten van de Zonnebloem genoten van een dagje uit op Het Loo. Mede dankzij de inzet van onze vrijwilligers was het een groot succes en dus in 2013 voor herhaling vatbaar. Paleis Het Loo was ook drie dagen het decor voor het 19th Workshop on Oxide Electronics Congress over nanotechnologie. Universiteit Twente vond in ons een ideale partner waar de meer dan 180 deel­nemers Nederlandse geschiedenis konden beleven, onder andere door rondleidingen door de tuinen en het paleis.

47

28. Een Kijkje vanaf het Paleisdak.

48

Interview Martien Bouwmeester

Hij praat er niet tegen, maar geeft de ‘paleisplanten en Loobomen’ wel veel aandacht en zorg. Hovenier Martien Bouwmeester werkt sinds 1979 voor Paleis Het Loo. Hij is nu collectiebeheerder Kuip- en kasplanten en houdt zich daardoor vooral bezig met zijn grote liefde, de kuipplanten, maar werkt ook graag in de kassen.

34 jaar geleden. Je was zestien jaar. En toen? Ik kwam van de lagere agrarische schoolopleiding en koos ervoor hovenier te worden. Ik hoorde via via dat Paleis Het Loo iemand zocht. Het was of geheel doorleren of werken met ernaast studeren. Dat laatste kon in Het Loo. Bovendien begonnen toen de renovaties van de paleistuinen. Is het rap 2013 geworden? Ja, heel snel, de tijd vloog. Dat komt omdat ik veel verschillende dingen ben gaan doen en doe. Ik vond het kaswerk ook erg leuk en volgde daarom een bloementeeltopleiding. Wat is er zo specifiek aan het Loo? Je kunt hier werken zoals het moet of hoort. Onze kuipplanten zijn bijvoorbeeld nationale collectie, daar gaan we heel zorgvuldig mee om. We staan aan de top van Nederland, er zijn qua tuinen weinig vergelijkbare plekken. Dat komt vooral omdat we er veel aandacht – tijd én geld – aan schenken. Kijk, het paleis en de tuinen zijn een geheel, daar is men hier echt van doordrongen.

‘Het is belangrijk om te weten hoe een boom in zijn bast zit’. Geen zorgen voor morgen dus? Over de kuipplanten zeker niet. De kwaliteit die we hebben is verbeterd en nogmaals, de tuinen moeten optimaal erbij liggen, daar komen de bezoekers ook voor. Enige zorg is het aantal tuinmensen. We moeten misschien hetzelfde of meer doen met minder mensen.

voor moet doen, maar ik krijg het toch voor elkaar. Dat kan soms iets simpels zijn, door een plant of boom binnen te zetten in plaats van buiten te laten staan. En je kunt heel veel aandacht geven, maar het gaat om aandacht voor de juiste zaken, je moet die besteden waaraan het besteed moet worden. Dat lukt pas als je de plant of boom behoorlijk kent. Je moet weten hoe ze reageren op verschillende situaties. Nee, ik praat niet met of tegen ze, maar weet meestal wel hoe de bomen en planten zich gedragen en kan daarop inspelen. 2012 was het jaar van de beschimmelde buxus. Dat had een behoorlijke impact ja. Vooral bij de groep snoeiers. Elke keer zagen zij dat de buxus slechter werd, ondanks spuiten met chemische middelen. Het was dweilen met de kraan open. De Japanse hulst als vervanger is een goede keuze, maar ik hoop dat we over vijfentwintig jaar, als die moet worden vervangen, weer op buxus overgaan. De paleistuinen zijn tot stand gekomen door aandacht, tijd en expertise. Van die drie is tijd de minst beïnvloedbare factor. Ik mág nog zeventien jaar. En ik ga die met hetzelfde enthousiasme als 34 jaar geleden tegemoet. We hebben bovendien een hechte groep, we laten elkaar in de waarde. En iedereen heeft hetzelfde voor ogen. We zoeken trouwens nu iemand waaraan ik mijn kennis en ervaring kan overdragen. Ik ga nog wel een tijdje mee, maar mijn kennis en ervaring moeten wel bewaard blijven. En benut worden natuurlijk.

En is er iets specifieks aan de ‘methode’ Martien Bouwmeester? Kijk, ik krijg heel veel voldoening van iets wat goed gaat. Als ik bijvoorbeeld ergens heel veel moeite

49

7

marke ting en commu nicatie Markt & Merk

Wij positioneren Paleis Het Loo als een sterk merk om meer bezoekers en inkomsten te genereren.

32. Conservator Paul Rem is te gast bij Tijd voor Max om te vertellen over Wilhelmina’s levensavond. Ook aan tafel actrice Johanna ter Steege.

33. Johan Ter Molen ontvangt van de voorzitter van de Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden Fred de Graaf een speciaal voor hem vervaardigde penning van de Stichting (vervaardigd door Koninklijke Begeer).

Paleis Het Loo is vanaf 2013 een merk: alle tentoonstellingen, evenementen, activiteiten en ontvangsten dragen ontegenzeglijk de signatuur van het Paleis, net als het assortiment van de museumwinkel, de bewegwijzering en het service-level in de horeca. Om het merk Paleis Het Loo te bewerkstelligen, bepaalden we eind 2012 een nieuwe online marketingstrategie voor de periode 2013-2016. Een intussen onmisbaar onderdeel daarvan is een toegankelijke website waarop social media en multimediatoepassingen de boventoon voeren. In het verslagjaar is de nieuwe website in de steigers gezet, met als doel de online aanwezigheid van Paleis Het Loo te vergroten en waar nodig op te frissen. Subdoelen zijn de stimulering van het fysieke bezoek, de opbouw van een community (een interactief klantenbestand), de online aansluiting bij specifieke doelgroepen en het digitaal ontsluiten van verhalen binnen en over het paleis. Een belangrijke en gewaardeerde informatiebron is het Twitter-account over de paleistuinen, waarmee we bovendien op een laagdrempelige manier bezoekers en volgers betrokken houden. Rond Wilhelmina’s levensavond hanteerden we voor het eerst een online marketingactie, gericht op moeders en dochters. Bij online aankoop van een tentoonstellingsticket ontving de klant een trendy Blond Amsterdam-shopper. Ook werd er een aantal grote joint-promotions opgezet met bekende merken als Libelle, Campina Optimel en Landal Greenparcs. De Optimel-campagne bestond uit een spaaractie voor een gratis entreekaart. Met succes; in een kleine drie maanden kwamen meer dan tweeduizend bezoekers naar Paleis Het Loo, geflankeerd door duizenden lezers van het NS-magazine Spoor die we bij een artikel over onze tuinen een korting aanboden.

52

In het verslagjaar wisten wij voortdurend de belangstelling van de media te trekken, met name die van radio- en televisieredacteuren. Dit resulteerde in maar liefst veertig ‘Loo-items’ in televisie- en radio-uitzendingen. De free exposure van Wilhelmina’s Levensavond spande de kroon met meer dan tien televisie-accreditaties. Ook buitenlandse televisiestations besteedden aandacht aan Paleis Het Loo, bijvoorbeeld de Japanse zender BS-FUJI die voor zijn serie European Railways een item over Nederland maakte. Daarin wordt Het Loo als één van de must-see attracties belicht. Het mediahoogtepunt was uiteraard de op 22 december uitgezonden documentaire van Hansje Quartel over Het Loo. In vijftig minuten kregen de televisiekijkers een indringend en persoonlijk beeld van het reilen en zeilen van het Paleis. Onze medewerkers vertelden niet alleen over de dagelijkse bezigheden, maar reageerden ook op nieuwe ontwikkelingen binnen de Erfgoedsector en op de bezuinigingen uit Den Haag. De uitzending was aanleiding voor tientallen mensen om zich als ‘Paleisvriend’ aan Het Loo te verbinden.

32

33

53

Interview Susanne te Riet

Na de School voor Journalistiek kwam Susanne te Riet als stagiaire bij Het Loo terecht. Ze ging daarna ‘even ergens anders’ werken, werd ‘teruggevraagd’ en kreeg een aanstelling op de PR-afdeling, tegenwoordig de afdeling Marketing en Communicatie. Intussen geeft ze leiding en werkt samen met haar afdeling aan de totstandkoming van het merk Paleis Het Loo.

Hoe gaan jullie dat doen, van Paleis Het Loo een merk maken? Het is echt gemakkelijker gezegd dan gedaan. Het begin is er, maar we zijn er nog lang niet. Voorlopig is Het Loo een goedlopende attractie. Ik denk dat we het merk vooral moeten verbinden aan merchandising. Ik heb het daarom ook liever over branding. We hebben een waanzinnig enthousiaste afdeling met medewerkers waarmee ik kan lezen en schrijven, die ook de drive hebben om te veranderen. Dat zal zeker helpen. Hebben jullie prinses Beatrix al bedankt voor haar boodschap op 28 januari van dit jaar? Nou, zo’n boost is wel vaker gegeven vanuit het Koninklijk Huis, bijvoorbeeld door koningin Máxima. Haar populariteit straalt ook af op Paleis Het Loo. Blijvend. Want ik denk dat zij ervoor gaat zorgen dat ook de toekomstige generaties geïnteresseerd blijven in royalty en de monarchie. Neemt niet weg dat wij natuurlijk veel profijt hebben van de inhuldiging en alles wat daarbij hoort.

‘Paleis Het Loo als merk? Het begin is er, maar we zijn er nog lang niet’. Wat opvalt, is jullie goede band met de media. Hilversum is niet weg te slaan van Paleis Het Loo. Hoe komt dat? Op dit moment wordt ieder ‘koninklijk’ bericht gegeten als zoete koek. Dat scheelt in elk geval dure advertentiecampagnes. Maar die band met de media hebben we zorgvuldig opgebouwd en ik ben daar trots op. We ‘lobbyen’ hard, krijgen veel terug, maar geven ook veel. We schuiven bijvoorbeeld [conservator] Paul Rem vaak naar voren, die Het Loo op voortreffelijke wijze vertegenwoordigt:

54

toegankelijk, vlot en zeer deskundig. Zo geven onze mediaoptredens ook inzicht in wie en wat we zijn en waar we voor staan. De media was in 2012 ook op een vrij specifieke wijze aanwezig. Wat vond jij ervan? Je bedoelt de documentaire van de VPRO? Ik was niet heel enthousiast. Naar mijn mening werd een te eenzijdig beeld, met een hoog ‘Man bijt hond’ gehalte, neergezet. Ik miste de commerciële kant die zeker ook een belangrijke rol speelt in de bedrijfsvoering. Zeker nu er medio 2012 toch een soort vernieuwingsslag is ingezet. Maar ik zag ook dat de film een open einde heeft. In feite is het in de komende jaren tijd voor deel twee. Je zei er al iets over. Halverwege 2012 kreeg je te maken met een gedeeltelijke directie­ wisseling en een ander beleid. Fantastisch, we waren toe aan vernieuwing. Het is daarnaast erg prettig dat we de ruimte krijgen die we als Marketing en Communicatie nodig hebben om ons doel te bereiken. Hoe consolideer je de huidige enorme belangstelling? Meer sturen, anders en aantrekkelijker programmeren. Vanuit en voor de markt, kwaliteit boven kwantiteit. De jaarlijks terugkerende evenementen bewijzen zich al jaren, dus daar gaan we mee door. Het is een mooi product, Paleis Het Loo, maar dat product … of merk … moet ook aan de man gebracht worden. En aan die mooie uitdaging mogen wij werken.

55

8

Perso neel en organi satie Opleiding & ontwikkeling

Wij zijn een aantrekkelijke werkgever die medewerkers motiveert, inspireert en talenten en capaciteiten zo goed mogelijk inzet.

34. Vrijwilliger Stichting ’t Konings Loo aan het werk in de museumwinkel.

35. Het personeel kwam ook bijeen om het sinterklaasfeest te vieren.

Op het gebied van personeel en organisatie hebben wij grote stappen gezet met de implemen­ tatie van een nieuw personeelsbeleid. Hiervoor was het van belang de structuur en werking van de afdelingen inzichtelijk te maken. Uit de verschillende inventarisaties bleek dat de problematiek per afdeling verschilt en dat de oplossingen en efficiëntieslagen ook binnen de afdelingen gezocht moesten worden. De desbetreffende leidinggevende deed daarom voorstellen ter verbetering of droeg oplossingen aan, zoals beperking van het aantal hoofdtaken of uit­brei­ ding van het aantal fte’s. Een andere afdelingsstructuur behoort ook tot de mogelijkheden, net als een herziene afbakening van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Dit project wordt in 2013 afgerond. Een volgende en noodzakelijke stap was de formulering van een persoonlijk opleidingsplan. Algemene opleidingen als Bedrijfshulpverlening, EHBO en medezeggenschap worden jaarlijks gevolgd of binnen de vereiste termijn herhaald. De directie heeft in de begroting voor 2013 1% van de loonsom ter beschikking gesteld van specifieke of meer functionele opleidingen. Voorstellen voor een timemanagementcursus, een basiscursus preventie en cursussen voor leidinggevenden (omgaan met ziekteverzuim, voeren van functio­neringsgesprekken) zijn inmiddels voorgelegd aan de directie en worden door de aanvragers in 2013 gevolgd.

58

Nieuw is dat er vanaf 2013 twee functionerings­ gesprekken per jaar en tweemaandelijks een personeelsbijeenkomst zullen plaatsvinden. De eerste personeelsbijeenkomst was op 23 oktober van het verslagjaar, waarin de directie haar beleidsontwikkelingen en toekomstplannen met de mede­werkers deelde. Tijdens dergelijke bijeenkomsten is er ook ruimte voor een nadere toelichting op de werkzaamheden. Dit keer presenteerde de onder­nemingsraad zich aan de medewerkers. De ondernemingsraad besteedde eveneens aandacht aan het nieuwe beleid. In een extra overlegvergadering op 1 november 2012 werd bijvoorbeeld het herziene activiteitenplan 2013-2016 behandeld. De laatste overlegvergadering onder voorzitterschap van Johan ter Molen vond op 18 mei plaats, de eerste met de nieuwe directie op 24 augustus. Door het drukke jaarprogramma en de voorbereidende activiteiten rond deze directiewisseling was er geen overleg tussen de Raad van Toezicht en de onder­ nemingsraad.

34

35

59

36

60

In het verslagjaar werd onder meer het OR-reglement aangepast; verkiezingen vinden nu om de drie in plaats van om de twee jaar plaats. Ook treden alle OR-leden om de drie jaar af. Ze zijn wel terstond herkiesbaar. De regel dat men maximaal acht jaar aaneengesloten OR-lid mag zijn, vervalt hierdoor. De vertrouwenspersonen hoefden in het verslagjaar niet ingeschakeld te worden. De OR maakte zich daarnaast sterk voor kwesties op het gebied van pensionering en vergoedingen inzake het woon- en werkverkeer. In 2012 vonden elf overlegvergaderingen plaats. Een heuglijk feit was het veertigjarig jubileum van Stichting ’t Konings Loo. Er werd speciaal stilgestaan bij de grote inzet van haar bijna tweehonderd vrijwilligers. Dagelijks zijn zij aanwezig als vrijwilliger in de paleiswinkel, bij de audiotoer en als gids voor rondleidingen. Ook verlenen zij hand-en-spandiensten in de prachtige tuinen. Met de revenuen van deze werkzaamheden heeft de Stichting in 2012 aankopen voor Paleis Het Loo gefinancierd en restauraties laten uitvoeren. Eind 2012 begonnen de voorbereidingen voor uitbreiding van haar werkzaamheden. Vanaf 1 april 2013 start bijvoorbeeld een pendeldienst. Bezoekers die hiervan gebruikmaken, overbruggen comfortabel de afstand tussen het entreegebouw en het paleis. In 2012 waren er twee jubilarissen onder de vrijwilligers; mevrouw Marja Versterre van de winkeldivisie en mevrouw Marian Bomhof van de audiotoer vierden hun vijfentwintigjarig jubileum.

Paleis Het Loo registreerde in 2012 35 incidenten, tegenover 47 incidenten in 2011. De meest geregistreerde meldingen waren in de categorie EHBO (20 meldingen versus 24 meldingen in 2011). Geen ervan was ernstig of levensbedreigend. In december was er een lichte piek EHBO-meldingen vanwege valpartijen op de ijsbaan. Nieuw waren drie grove auto-inbraken op de bezoekersparkeerplaats, uitgevoerd binnen twee dagen. Dankzij de inzet van extra beveiliging hield deze trend gelukkig op. In september hielden de hulpverleners calamiteitenoefeningen, terwijl voor de brandweer Apeldoorn enkele gebouwverkenningen werden georganiseerd. Resultaten waren de aanpassing van de aanvals­plantekeningen en een versnelde toegang voor brandweerlieden. Een ander resultaat was de renovatie van beveiligingscomponenten van het stallencomplex. Intussen startte de voorgenomen verbetering van de beveiliging- en bewakingssituatie in de museale ruimten, deels onder leiding van een externe adviseur. Besloten werd de ingang aan de Amersfoortseweg van een automatisch schuifhek te voorzien. Dit project bevindt zich inmiddels in de aanbestedingsprocedure. 2012 kende helaas ook verdrietige momenten. Op 4 april overleed Jolanda Leurink-van Niersen. Zij was bijna achtentwintig jaar werkzaam bij de afdeling Bewaking/Beveiliging van Paleis Het Loo. Wij verliezen in haar een zeer geliefde collega.

61

36. Een met veel zorg en deskundigheid door gespecialiseerde medewerkers van de Tuindienst samengesteld historisch boeket. Zij verzorgen ook het bloemwerk voor activiteiten en evenementen.

Interview Jolanda Spronk

Al twaalf jaar werkzaam bij Paleis Het Loo, en al twaalf jaar met veel plezier. Jolanda Spronk begon als kassamedewerker in een ‘houten gebouwtje, een klein hokje’ en werkt sinds twee jaar in het spiksplinternieuwe entreegebouw.

Je begon in een oud houten gebouwtje, nu werk je in een modern entreegebouw. Wat is er nog meer veranderd? ‘Voorheen kochten de bezoekers hun kaartjes, liepen ze door en dat was het dan. Nu hebben we veel meer faciliteiten. De klanten kunnen uitrusten, naar het toilet, de introfilm bekijken en het is hier bovendien in de winter lekker warm. Dat was in het houten gebouwtje wel anders. Toch was het daar ook heerlijk werken. Maar nu hebben we meer contact met de bezoekers. En ook voor ons zijn de voorzieningen beter. Hoe reageerden de bezoekers? De reacties waren heel verschillend, want dat oude kleine houten gebouwtje had wel wat. Sommigen vinden het entreegebouw te modern, anderen vinden het mooi. Veel mensen denken dat er nog veel meer is veranderd, maar het is echt alleen het entreegebouw. Kennelijk is het een behoorlijke blikvanger.

‘Lekker druk, lekker bezig; gewoon zo doorgaan’. Je verkoopt de toegangskaarten, maar wat doe je nog meer? We verkopen eerst de kaartjes, daarna geven we bezoekers – als ze daarom vragen natuurlijk - informatie. Meestal wijzen we ze de weg, naar het paleis of naar de tentoonstellingen. Soms kun je uitgebreid met mensen praten, maar als het druk is gaat dat natuurlijk wat minder. We zijn in feite de eerste paleismedewerkers die de bezoekers zien en fungeren dus als visitekaartje. We ontvangen ze niet alleen, we zwaaien ze vaak ook uit. Wat merken jullie van de directiewisseling? Het is een andere generatie hé. Ik vind het erg leuk, met de tentoonstelling Beeld van Beatrix en het

62

Winterpaleis. De ijsbaan was echt geweldig. En gezellig, we hadden allerlei scholen op bezoek; ik heb zelf ‘s avonds een keer geschaatst. En binnenkort krijgen we ook zomerse activiteiten in de tuinen, daar verheug ik me op. Beatrix kondigde op 28 januari 2013 haar abdicatie aan. Niemand wist natuurlijk dat Beatrix afscheid zou nemen, maar nadat ze het had aangekondigd, merkten wij direct verschil. Bezoekers vroegen nu eerst naar waar ze Beeld van Beatrix konden vinden en niet naar het paleis zelf of de tuinen. De tentoonstellingen kregen ze er eerst bij, nu vragen ze er dus gericht naar. De wachttijden bij de kassa’s zijn trouwens kort, bij de tentoonstellingen is het ietsjes langer wachten. Dat duurt gewoon even, want daar mag een beperkt aantal mensen tegelijk in. Maar de meeste mensen begrijpen het en nemen het goed op. Zou je ook bij het Rijksmuseum kunnen werken? Dat zou ik wel kunnen, maar niet willen. Ik ben heel betrokken bij Paleis Het Loo, let bijvoorbeeld goed op als er op de radio of televisie iets over ons wordt gezegd of vertoond. We gaan wat mij betreft gewoon door zo. En hoe drukker, des te beter. Op naar de volgende twaalf jaar en als het aan mij ligt, blijf ik tot aan mijn pensioen.

63

9

FINAN CIën Cijfers & Controle

Wij zijn een financieel gezonde organisatie die op een bedrijfsmatige wijze opereert.

37. De Koninginnetuin onder de zomerzon.

38. Paleis Het Loo ontvangt € 200.000 van de BankGiro Loterij. V.l.n.r. Onno Ruding, Marieke van Schaik (managing director van de BankGiro Loterij) en Johan ter Molen. Foto: Roy Beusker.

39 & 40. Landdagpenning Willem IV, voor- en achterzijde.

Paleis Het Loo heeft momenteel een gezonde financiële positie waarbij het eigen vermogen ± 52% van het balanstotaal bedraagt. De begroting voor 2012 werd in het najaar van 2011 sluitend vastgesteld. Het boekjaar 2012 sloten wij echter af met een negatief resultaat van € 138.708. Het jaar 2011 liet daarentegen een positief saldo van € 645.804 zien, vooral veroorzaakt door een eenmalige vrijval van de voorziening prepensioen. De inkomsten vanuit entreegelden en zaalverhuur vielen in 2012 tegen. Dit heeft uiteraard met het lagere bezoekersaantal te maken. Bovendien waren de gevolgen van de economische crisis merkbaar. Ook het binnenhalen van sponsorgelden stond hierdoor onder druk. Daartegenover verwierven wij extra inkomsten vanuit de Stichting Museumkaart. Niet alleen was het gebruik van de Museumkaart sterk toegenomen, ook ontvingen wij over 2011 een forse nabetaling. En tot ons genoegen werd ook in 2012 een donatie van € 200.000 door de BankGiro Loterij toegezegd, te besteden aan het multimediale informatiecentrum. Ook van de ABN/AMRO kregen wij een financiële bijdrage. Per 2012 werd door de subsidieverstrekker OCW een extra subsidiekorting op de exploitatiesubsidie toegepast van 2,2 %. Ons subsidieverzoek om de Benedentuin te renoveren werd gehonoreerd en in het onderhavige boekjaar ontvingen wij een eerste bijdrage van € 500.000. Het ministerie kon zich met een gedane dotatie aan het fonds Deelcatalogi van € 50.000 in de jaarrekening van 2011 niet verenigen en wenste een correctie, hetgeen in de vergelijkende cijfers (2011) is verwerkt. De verminderde inkomsten hebben ons tot verdere bezuinigingen aangezet. De salariskosten namen af; veel medewerkers gingen of gaan met pensioen en een aantal daardoor ontstane vacatures is niet ingevuld. In 2012 waren er 142 medewerkers in vaste dienst, tegen 154 in 2011. Daartegenover maakten wij meer gebruik van uitzendkrachten en zzp’ers, wat de post Inhuur personeel sterk deed

66

stijgen. De overige personeelskosten en represen­ tatiekosten vielen hoger uit door onder andere afscheidsbijeenkomsten van met pensioengaande medewerkers. Er werden hogere bedragen aan uitkeringen Ziektewet, subsidies en regreszaken ontvangen. De verwachte stijging van de pensioenpremie is uiteindelijk voor 2012 meegevallen en ook hoefde niet meer aan de prepensioenvoorziening gedoteerd te worden. De Stichting Restaurant werd per 1 januari 2012 geliquideerd en de administratievoering inzake de horeca-activiteiten werd geïntegreerd in die van het museum. De vele donateurs die voorheen ondergebracht waren bij de steunstichting ’t Konings Loo zijn per dezelfde datum overgegaan in de Vriendenkring, waarvan het Paleis nu de administratie voert. De fondsen Eijkman en Booij, ontstaan vanuit nalatenschappen, zijn opgenomen in het aankoopfonds. De afdeling Financiën neemt ook maatregelen op niet-financiële gebieden, zoals digitalisering. Zo worden de werkstromen gedigitaliseerd, softwarepakketten vernieuwd en keert het budgethouderschap terug, met uiteraard daarbij horende bevoegdheden en verantwoordelijkheden. Ook zullen vanaf juli 2013 rapportages aan de directie maandelijks gaan geschieden. En door Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen richten wij ons op nieuwe marktkansen, groei en innovatie. Met winst voor mens én milieu.

37

39

38

40

67

Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum Apeldoorn BALANS PER 31 DECEMBER 2012 ACTIVA (in euro’s)

2012

Materiële vaste activa Vaste Activa

2011

453.973

456.060

453.973

456.060

110.936

91.296

PASSIVA

2012

Bestemmingsreserve

1.289.232

1.367.417

Bestemmingsfonds OCW

3.900.258

3.734.782

5.189.490

5.102.199

Eigen vermogen Voorraden Vorderingen Liquide middelen

2011

983.915

1.310.717

Aankoopfonds

851.293

880.193

8.286.234

8.119.883

Voorzieningen

550.838

896.775

3.243.437

3.098.789

9.835.058

9.977.956

2012

begroting 2012

2011

Publieksinkomsten

2.112.007

2.154.000

2.773.438

Sponsorinkomsten

86.420

155.000

182.804

381.395

370.000

349.971

97.200

130.000

138.391

26.77.022

2.809.000

3.444.604

Vlottende activa

9.381.085

9.521.896

9.835.058

9.977.956

Kortlopende schulden

Een goedgekeurde accountantsverklaring, door KPMG verstrekt op 18 april 2013, is ongewijzigd door de Raad van Toezicht vastgesteld.

Categoriale exploitatierekening over 2012 BATEN (in euro’s) Directe opbrengsten



Overige inkomsten

Indirecte opbrengsten Totale opbrengsten

Subsidie OCW

Waarvan huren

7.168.071

7.079.000

6.962.844



Waarvan exploitatiebijdrage

5.069.616

5.042.000

5.154.707

Structurele subsidie provincie

-

-

-

Structurele subsidie gemeente

-

-

-

Subsidie ander orgaan dan OCW, provincie, gemeente

-

-

-

500.000

-

-

-

Overige subsidies/bijdragen

Subsidies uit publieke middelen



Bijdragen uit private middelen



Waarvan particulieren (incl. Vriendenver.)

33.787

-



Waarvan bedrijven

55.850

-

-



Waarvan private fondsen

750

30.000

30.000



Waarvan goede doelenloterijen

103.994

200.000

200.000

Totale subsidies/bijdragen

12.932.068

12.351.000

13.639.263

TOTALE BATEN

15.609.090

15.160.000

17.083.867

LASTEN (in euro’s) Salarislasten Afschrijvingen Huur Aankopen Overige lasten TOTALE LASTEN

SALDO UIT GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING Saldo rentebaten/-lasten Saldo bijzondere baten/lasten Mutatie aankoopfonds

EXPLOITATIERESULTAAT

68

2012

begroting 2012

2011

6.122.885

6.222.000

5.898.012

133.073

160.000

143.224

7.321.160

7.331.000

7.172.188

1.238

-

700.019

2.363.285

1.637.000

2.656.092

15.941.641

15.350.000

16.569.535

332.551-

190.000-

514.332

209.943

190.000

171.270

-

-

-

16.100-

-

39.798-

138.708-

-

645.804

Categoriale en functionele exploitatierekening over 2012 FUNCTIONEEL 

Totaal

Publieksfunctie

CATEGORIAAL 

Vaste presentatie

Collectiefunctie

Tijdelijke presentatie

Onderzoek & registratie

Wetenschappelijke functie

Conserveren & restaureren

Verwerving & Afstoten

Algemeen beheer

Onderzoek & Documentatie

BATEN (in euro’s) Directe opbrengsten Publieksinkomsten buitenland

-

-

-

-

-

-

-

-

1.860.217

1.627.690

232.527

-

-

-

-

-

251.790

220.316

31.474

-

-

-

-

-

Sponsorinkomsten

86.420

-

86.420

-

-

-

-

-

Overige inkomsten

381.395

333.721

47.674

-

-

-

-

-

97.200

-

97.200

-

-

-

-

-

2.677.022

2.181.727

495.295

-

-

-

-

-

Publieksinkomsten binnenland

Waarvan kaartverkoop



Waarvan overig

Indirecte opbrengsten

Totale opbrengsten

Structurele subsidie OCW

Waarvan huren

7.168.071

2.908.086

913.929

124.008

1.630.736

-

173.467

1.417.844



Waarvan exploitatiebijdrage

5.069.616

2.056.743

646.376

87.704

1.153.338

-

122.685

1.002.770

Waarvan Kaderregeling exploitatiesubsidie onderzoek en wetenschap

-

-

-

-

-

-

-

-

Structurele subsidie provincie

-

-

-

-

-

-

-

-

Structurele subsidie gemeente

-

-

-

-

-

-

-

-

Structurele subsidie ander orgaan dan OCW, provincie, gemeente

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

63.750

8.650

113.750

-

12.100

98.900

Waarvan particulieren (incl. vriendenvereniging)

-

13.707

4.308

585

7.687

-

818

6.683



Waarvan bedrijven

-

22.658

7.121

966

12.706

-

1.352

11.047



Waarvan private fondsen

-

304

96

13

171

-

18

148



Waarvan goede doelenloterijen

-

42.190

13.259

1.799

23.659

-

2.517

20.570

Totale Subsidies / Bijdragen

12.932.068

5.246.538

1.648.839

223.725

2.942.047

-

312.957

2.557.962

TOTALE BATEN

15.609.090

7.428.265

2.144.134

223.725

2.942.047

-

312.957

2.557.962

6.122.885

2.484.054

780.668

105.926

1.392.956

-

148.174

1.211.107

133.073

13.307

-

13.307

13.307

-

13.307

79.844

7.321.160

2.970.195

933.448

126.656

1.665.564

-

177.172

1.448.125

Overige (niet structurele) subsidies / bijdragen Subsidies uit publieke middelen Bijdragen uit private middelen

LASTEN (in euro’s) Salarislasten Afschrijvingen Huur Aankopen Overige lasten

TOTALE LASTEN

SALDO UIT GEWONE

1.238

1.238

-

-

-

-

-

-

2.363.285

958.785

301.319

40.885

537.647

-

57.191

467.458

15.941.641

6.427.579

2.015.435

286.774

3.609.474

-

395.844

3.206.534

332.551-

1.000.686

128.699

63.049-

667.427-

-

82.887-

648.572-

209.943

-

-

-

-

-

-

209.943

-

-

-

-

-

-

-

-

16.100-

6.532-

2.053-

279-

3.663-

-

390-

3.185-

138.708-

994.154

126.646

63.328-

671.090-

-

83.277-

441.814-

-

221.746-

69.674-

9.455-

127.728-

-

13.210-

441.814

138.708-

772.408

56.972

72.783-

798.818-

-

96.487-

-

BEDRIJFSUITOEFENING

Saldo rentebaten/-lasten Saldo bijzondere baten / lasten Mutatie aankoopfonds

SALDO UIT BEDRIJFSVOERING

Toerekening Algemeen beheer

EXPLOITATIERESULTAAT

69

10

Maat schappe lijk verant woord onder nemen Omgeving & Ondersteuning

41. Educatie krijgt in de nieuwe beleidsperiode 20132016 nog meer prioriteit, zowel voor jong als oud … 42. Educatie en publieksinformatie zijn voor Paleis Het Loo zeer belangrijk. Hier bekijken jonge bezoekers de touchscreens in Nederland & Oranje. Deze multimediale

Als geen ander is Paleis Het Loo zich bewust van zijn maatschappelijke positie. Enerzijds wordt onze museale onderneming voor een groot deel gefinancierd met gemeenschapsgeld, anderzijds hebben wij de taak om belangrijk cultureel erfgoed te beheren. Daarnaast hangt ons bestaansrecht af van minstens 300.000 bezoekers per jaar. Het op een maatschappelijk verantwoorde manier omgaan met onze omgeving is voor ons daarom geen bijzaak, maar logischerwijs een hoofdzaak. De focus ligt bij ons op zes gebieden:

presentatie is geschikt voor jongeren en volwassenen en kwam tot stand dankzij de BankGiro Loterij.

1 Educatie Wij zien educatie en publieksinformatie als de kerntaken van onze culturele onderneming. Immers, daarmee legitimeren we onze subsidies en sponsorbijdragen. Onze educatieve activiteiten zijn derhalve ter lering en vermaak. Dit doen we door samenhangende verhalen te vertellen over de paleisbewoners, over de collectie en over het gebouw. 2 Klantvriendelijkheid Onze bezoekers mogen wat van ons verwachten. Zij zorgen namelijk voor een aanzienlijk deel van onze inkomsten. Wij doen er alles aan om een bezoek aan Het Loo zo klantvriendelijk mogelijk te laten verlopen, bijvoorbeeld via het nieuwe entreegebouw. Wij sturen verder aan op spreiding van bezoek en proberen topdrukte te vermijden. Voor de mindervaliden zetten wij een pendeldienst in voor het vervoer tussen het stallencomplex en het entreegebouw. 3 Klanttevredenheid Klanttevredenheid is de beste reclame. Daar zijn onze medewerkers zich van bewust. Wij meten de klanttevredenheid onder meer via opgetekende ervaringen in het gastenboek. Daar wordt veel van gebruikgemaakt. Wij hebben enige tijd meegedaan met de Museummonitor, maar dit vrij dure systeem leverde nauwelijks significante resultaten op. Daarom schakelden we over op eigen publieks­ onderzoek (laatste onderzoek in 2011/2012). 4 Energieverbruik en duurzaamheid Paleis Het Loo heeft inzake verantwoord energieverbruik een voorbeeldfunctie. Tegelijkertijd zijn onze

72

mogelijkheden voor energiebesparing beperkt; in een laat zeventiende-eeuws gebouw passen nu eenmaal geen dubbel glas en spouwmuurisolatie. Evenwel proberen wij zo veel mogelijk te doen. Nieuwe energiebesparende inzichten worden zo snel mogelijk gerealiseerd, bijvoorbeeld de natuurlijke interactie tussen de buiten- en de binnentemperatuur. Daarnaast grijpen we renovaties aan voor nieuwe energiebesparende maatregelen. Paleis Het Loo maakt door de oorspronkelijke structuur en bouwwijze veel kosten om de energiewensen in te vullen. In de toekomst zien wij mogelijkheden om via een masterplan dit op een betere manier (grondwarmte) in te vullen. 5 Omgang omgeving en samenwerkingsverbanden We mogen stellen dat de organisatie van Paleis Het Loo midden in de samenleving staat. We willen slechts enkele voorbeelden noemen: • De Stichting ’t Konings Loo: deze stichting staat ons met circa tweehonderd vrijwilligers ter zijde. • De Vriendenkring Paleis Het Loo, die intussen bestaat uit zevenhonderd leden. Doel is duizend Vrienden eind 2014. • Wij zijn lid van de Vereniging Voormalige Rijks Musea (VRM) en de Royal Residence, waardoor we intensieve contacten met andere landelijke musea en internationale paleismusea onderhouden. • Wij hebben met ABN AMRO een samenwerkingsovereenkomst gesloten voor 2012 en 2013. • Wij hebben goede contacten met de grote fondsen en doen daar regelmatig met succes een beroep op. 6 Aandacht voor de medewerkers en vrijwilligers Onze medewerkers zijn uiterst gemotiveerd en voelen zich sterk betrokken bij Paleis Het Loo. Wij hechten veel waarde aan informatievoorziening naar de medewerkers. Leidraad is de Personeelsgids, een ampel document waarin (nieuwe) medewerkers op alle terreinen de weg gewezen wordt. De al genoemde personeelsbijeenkomsten zijn een probaat middel om de medewerkers in te lichten, in een aangename en ontspannen sfeer.

41

42

73

74

Interview

Lydia Lund & Ineke Martens Lydia Lund en Ineke Martens zijn duidelijk over hun vrijwilligerschap bij Stichting ’t Konings Loo: ‘Vrijwillig maar niet vrijblijvend. Paleiswaardig gekleed je best doen voor de Stichting én het Paleis’. Deze zeer betrokken dames ‘bemannen’ onder andere de succesvolle museumwinkel.

Waarom en hoelang zijn jullie vrijwilliger? Lydia: Vanwege het menselijk contact. Vind ik heel belangrijk. En het feit dat je je nuttig maakt. Ik doe het nu drie jaar met veel plezier. Ineke: Ik woon in Apeldoorn en na mijn arbeidzame leven in de gezondheidszorg wilde ik me ook nuttig maken. Ik wilde graag ‘winkeltje spelen’, dichtbij. Dus kwam ik negen jaar geleden hier terecht. Wat is de verhouding tussen de Stichting en Paleis Het Loo?

Lydia: Wij werken voor de Stichting. Het contact

met de betaalde collega’s is weliswaar minimaal, maar goed. Dat hoeft ook niet te veranderen, het gaat prima zo. Ineke: Wij worden namelijk uitstekend geïnformeerd en ook gewaardeerd. Voor nieuwe tentoonstellingen en evenementen krijgen we altijd een uitnodiging. Niet onbelangrijk, het bestuur van de Stichting ’t Konings Loo maakt het vrijwilligers­beleid. Alle vrijwilligers hebben een heel duidelijk contract.

‘Vroeger was het ‘‘Goedemorgen mevrouw’’, tegenwoordig is het ‘‘Hoi!’’’ Prestaties zijn dus belangrijk?

Ineke: Ja, natuurlijk. Lydia: Het is vrijwillig, maar niet vrijblijvend. Ineke: Er werken toch minstens vijftig tot zestig

vrijwilligers per dag. Alles gaat via een rooster, dat krijg je ruim van tevoren. Lydia: Het is net een bedrijf. Ineke: En vanaf 75 jaar krijgen we een gesprek. Dan wordt bepaald of alles nog wel goed gaat. Soms betekent dat afscheid nemen. We worden verwend, maar zodra je eruit ligt, is het voorbij. Lydia: Er zijn hier geen gepensioneerde vrijwilligers.

In de documentaire over Het Loo ging het over ‘paleiswaardig gekleed gaan’. Hoe kijken jullie daar tegen aan? Ineke: Daar ben ik het mee eens. Wij gaan klassiek en netjes gekleed. Geen denim of een spijkerbroek, en zeker geen leggings of korte rokken.

Lydia: Want wij zijn het visitekaartje van Het Loo,

we staan niet op de markt. Overigens werd het in de film niet duidelijk wat er nu precies achter onze schermen gebeurt. Geen beeld of woord over de rondleidingen of audiotoer. Dat was jammer. Voor een buitenstaander was het niet duidelijk wat de vrijwilligers allemaal precies deden. En dat is enorm, van de winkel tot aan de tuin, de pendeldienst. Ineke: Zonder de vrijwilligers zou het niet mogelijk zijn om Paleis Het Loo overeind te houden. Wat betekende de directeurswisseling voor jullie?

Lydia: De nieuwe directeur is een heel actief

persoon. De winkel is langer open en we verkopen ook andere artikelen. Ineke: We merken het ook aan de aankleding van het paleis. Die is moderner. En als je vroeger de directeur tegenkwam, zei hij ‘Goedemorgen mevrouw’. Als je hem nu tegenkomt … is het ‘Hoi!’ Als jullie terugkijken op 2012, wat steekt erboven uit? Ineke: Hoogtepunt was ons veertigjarig bestaan en het feest. Dat was geweldig, met een fantastisch optreden van Nel Kars. Die speelde onder anderen Emma en Wilhelmina. Ook was er een mooie terugblik op onze Stichting. Als aandenken kreeg iedere vrijwilliger een beeldje van Wilhelmina naast haar paardje. Prachtig. Lydia: Toch een blijk van waardering.

75

11

Conclu sie en vooruit blik 2013 Plannen & Prioriteiten

43. Meer dan 2200 mensen zonden een kunstwerk in voor de expositie Beeld van Beatrix. Kunstenares Edith BenedictusBuning won de competitie met haar glaskunstwerk ‘Diplomatie’ en ontving uit handen van juryvoorzitter Jan des Bouvrie ‘Het Gouden Haakje’. Het werk viel op door de bijzondere techniek en aansprekende kleuren. Het kunstwerk is intussen aangeboden aan toen nog koningin Beatrix tijdens haar

2012 was met recht een overgangsjaar. Een belangrijke gebeurtenis was de directeurswisseling. Bijzonder is dat deze wisseling van de wacht ook een grote rol speelde in de documentaire Paleis Het Loo, een experience. Het programma gaf niet alleen een indringende blik op Paleis Het Loo en zijn medewerkers, maar onderstreepte vooral de noodzaak voor vernieuwing. Duidelijk werd dat er andere antwoorden op soms dezelfde maar ook nieuwe vragen nodig zijn. Hoe gaan wij bijvoorbeeld om met de steeds groter wordende invloed van de social media op onze potentiële bezoekers? En hoe zorgen we ervoor dat we bezoekers blijven trekken en die niet alleen vermaken, maar ook wat leren en verleiden tot herhaalbezoek?

bezoek aan de tentoonstelling op 2 maart 2013.

44. De juryleden van Beeld van Beatrix beoordelen een werk. Van links naar rechts Sacha de Boer, Jan des Bouvrie en Marieke Spliethoff.

In 2013 staat daarom een groot aantal tentoonstellingen, activiteiten en evenementen op stapel. De eerste resultaten zijn uitstekend. Op 30 januari ging de tentoonstelling Beeld van Beatrix van start, waarin professionele kunstenaars en amateurs hun artistieke visie geven op koningin Beatrix. Een paar dagen eerder maakte Hare Majesteit haar aftreden bekend. Wij rekenden al op veel publiek en mediaaandacht voor deze bijzondere tentoonstelling, maar door de ophanden zijnde abdicatie werden alle verwachtingen overtroffen. Deze expositie – grotendeels voorbereid in 2012 – markeert bovendien het nieuwe beleid. Ze heeft actualiteitswaarde, trekt enorme media-aandacht, bevat hoogwaardige maar toegankelijke objecten en onderscheidt zich door de publieksparticipatie via traditionele (televisie, radio) en nieuwe media (speciale website, twitter). Het objecttheater De koningen die Nederland bouwden, vanaf oktober 2013 te zien, zal naar verwachting evenzeer op grote belangstelling kunnen rekenen. Hetzelfde geldt voor de zomeravondfeesten

78

die wij aankomende zomer voor het eerst in de tuinen organiseren. Bovendien is in het voorjaar de nieuwe website gereed en wordt de online marketingstrategie in gang gebracht. We vergeten natuurlijk niet dat Paleis Het Loo zijn aantrekkelijkheid eveneens ontleent aan de uitstekende staat van onderhoud, onder meer bewerkstelligd door een goede samenwerking met de Rijksgebouwendienst. Nu het paleis bijna dertig jaar als museum is opgesteld, is onderhoud aan gebouwen, installaties en tuinen meer dan noodzakelijk. In de komende jaren staan daarom grootschalige onderhoudswerkzaamheden op het programma. Tevens wordt de huisstijl aangepakt om Het Loo ook daadwerkelijk als merk te presenteren. Op grond van de aantrekkelijke tentoonstellingen, de nieuwe activiteiten en evenementen, de renovaties, de nieuwe website plus online marketingstrategie en de inzet van onze zeer deskundige medewerkers en toegewijde vrijwilligers verwachten wij 2013 inhoudelijk goed af te sluiten en 320.000 bezoekers te verwelkomen. En ondanks de extra subsidiekorting op basis van het advies van de Raad voor Cultuur – zo’n € 800.000 - hopen wij 2013 ook financieel goed te beëindigen.

43

44

79

12

Part ners Giften & Gunsten

Stichting ’t Konings Loo De Stichting ’t Konings Loo heeft als doel de belangen van Paleis Het Loo te behartigen in de meest brede zin. Dit gebeurt door vrijwilligerswerk en door het werven van fondsen die aangewend worden voor uitbreiding van de collecties. De groep van circa 200 gastvrouwen en gastheren van de Stichting staan museumbezoekers te woord en helpen in de paleiswinkels en bij uitgifte van de audiotoer. Daarnaast verzorgen zij rondleidingen door het paleis en de tuinen en assisteren zij bij het arbeidsintensieve onderhoud van de zeventiende eeuwse tuinen. Het bestuur bestond in 2012 uit: Corn. A. Geldof - bestuursvoorzitter, J.G. Rijssemus – secretaris, H.J. Bakker – penningmeester, Mevrouw M. F. P. Versterre-Vughts – bestuurslid, Mevrouw M.M.P. Mackenzie-Owen – bestuurslid.

Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden De Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden ondersteunt het gelijknamige museum, waarvan de collectie is ondergebracht in Paleis Het Loo. De permanente presentatie van de collectie bevindt zich op de bovenverdieping van de Oostvleugel. Op 31 december was de samenstelling van het bestuur als volgt: mr. G.J. de Graaf, voorzitter, jhr. L.D.A.E. Rutgers van Rozenburg, 2de voorzitter, P.C. van Geldorp, secretaris, mr. R.J.F. Koekebakker, penningmeester, mevrouw Mr. I.L. Hage-Kuyl, mr. D. van Krugten, mr.dr. E.J. Wolleswinkel en mr. J.C. van Ingen. Namens Paleis Het Loo Nationaal Museum is

82

dr. G.P. Sanders als adviseur aan de Stichting verbonden. De Stichting vergaderde dit jaar driemaal op Paleis Het Loo en eenmaal bij de Kanselarij der Nederlandse Orden.

Stichting Collectiefonds Paleis Het Loo De Stichting Collectiefonds heeft tot doel de behartiging van de museale belangen van Paleis Het Loo Nationaal Museum. De stichting wil haar doel verwezenlijken door fondsenwerving bij bedrijven en particulieren. De opbrengsten worden gebruikt voor het aankopen en restaureren van objecten die verband houden met de geschiedenis van Paleis Het Loo of het Huis Oranje-Nassau. Verworven voorwerpen worden in langdurig bruikleen gegeven aan Paleis Het Loo Nationaal Museum. Het bestuur bestaat uit de directieleden van de Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum. In 2012 vormden prof. dr. J.R. ter Molen (voorzitter), dr. J.C. Bierens de Haan en mr. P.C.F.H. de Sonnaville het bestuur.

Stichting Paleisconcerten De Stichting Paleisconcerten organiseert op de laatste zaterdag van iedere maand concerten in de Balzaal van Paleis Het Loo. In juni vindt het concert in de open lucht, op het Stallenplein of op het Voorplein plaats. De laatste jaren krijgen deze openluchtconcerten het karakter van een festival. De stichting wil met deze activiteiten de reputatie van het paleis hooghouden en de culturele uitstraling van het op het paleisterrein gevestigde museum vergroten. De concerten zullen vaak een relatie

hebben met de periode dat het paleis werd bewoond. Het bestuur bestond in 2012 uit: A.A.T. Joosten FB, voorzitter, mevrouw L. Markies, secretaris, drs. G.J. Schut, penningmeester, mevrouw mr. M.S. van den Berg, programmering, mevrouw drs. J. Groenink. PR. J. Weijerink van Muziekburo NooTsprong ondersteunt het bestuur met de programmering.

Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau en Stichting Archief van het Huis van Oranje-Nassau De Stichtingen zijn gevestigd in het Koninklijk Huisarchief te ’s-Gravenhage. Uit dit bezit en uit de verdere Koninklijke Verzamelingen zijn veel langdurige bruiklenen te zien in Paleis Het Loo. Het Koninklijk Huisarchief beheert deze verzamelingen en staat Paleis Het Loo met raad en daad terzijde bij de voorbereiding van tentoonstellingen en publicaties. Het Huisarchief maakt deel uit van de Dienst van het Koninklijk Huis en bevat onder meer de persoonlijke archieven, het fotoarchief, de bibliotheek en de kunstverzameling van de Oranjes. Het archiefgebouw bevindt zich in de tuin van Paleis Noordeinde in Den Haag. Hare Majesteit de Koningin is bestuurder van de Stichting Archief; het bestuur van de Stichting Historische Verzamelingen wordt gevormd door Z.K.H. de Prins van Oranje, voorzitter, de heer prof. dr. P. Sigmond en de heer mr. J.M. Boll. De directeur van

het Koninklijk Huisarchief, drs. Ph. C.B. Maarschalkerweerd, is secretaris van beide stichtingen en tevens lid van de Raad van Toezicht van Paleis Het Loo.

Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau De Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau, voorheen Vereniging Oranje-Nassau Museum, werd in 1923 opgericht naar aanleiding van de in dat jaar gehouden Oranje-tentoonstelling ter gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. De verzamelingen van de vereniging waren eerst in Den Haag en later in Delft tentoongesteld. Sinds 1977 zijn de collecties in langdurig bruikleen overgedragen aan de Staat der Nederlanden en tentoongesteld in Paleis Het Loo. De Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau stelt zich ten doel een zo compleet mogelijk beeld van de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau in al zijn facetten te geven. De verzamelingen van de Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau omvatten meer dan 9.000 objecten, waar onder schilderijen, prenten, penningen, manuscripten, gelegenheidsceramiek, curiosa, gebruiksvoorwerpen, zilver en textiel, alsmede een omvangrijke bibliotheek, alles betrekking hebbende op de rijke geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau. Regel­ matig worden de verzamelingen aangevuld met schenkingen en legaten aan, of aankopen door de vereniging. Het bestuur was eind 2012 als volgt samengesteld: drs. P.A. van der Ploeg, voorzitter, drs. G.J. van der Meer Mohr, vicevoorzitter, dr. C.R. van den Berg, penningmeester, mw. W. GhaouiKouwen, secretaris, drs. P. Lekkerkerk, redacteur Jaarboek, drs. E.J. Goossens, prof.em.dr. S. Groenveld, dr. G.P. Sanders, drs. Ph.C.B. Maarschalkerweerd, adviseur, prof. dr. J.R. ter Molen, adviseur namens Paleis Het Loo.

83

Fondsen op naam Meer en meer worden door particulieren geldbe­ dragen geschonken of nagelaten aan Paleis Het Loo. Soms worden aan de besteding van deze middelen bepaalde voorwaarden verbonden, maar meestal is het museum hier vrij in. Om duidelijk zichtbaar te maken wat dankzij deze genereuze weldoeners gerealiseerd wordt, hebben wij hun bijdragen in Fondsen op naam ondergebracht. Elders in dit jaarverslag wordt hiernaar verwezen, bijvoorbeeld bij aankopen ten behoeve van de collectie met middelen uit een dergelijk fonds.

Wilhelmina ontvingen zij als blijk van waardering een door haar vervaardigd schilderij, waaraan zij bijzondere herinneringen bewaarden: de koepel van het Paleis op de Dam, vanaf het dak geschilderd. Dit doek is door mevrouw S.E. Booy – barones van Randwijck (1923-2009) aan Paleis Het Loo nagelaten, evenals een aanzienlijk geldbedrag. Met dit legaat zijn bijzondere aankopen gefinancierd, die betrekking hebben op koningin Wilhelmina. Het fonds heeft in 2012 een bijdrage geleverd aan de tentoonstelling Wilhelmina’s levensavond.

Dr. A.J. Bemolt van Loghum Slaterus Fonds Dr. A.J. Bemolt van Loghum Slaterus (1902-1992) heeft gedurende zijn leven een omvangrijke collectie historie- en familiepenningen bijeengebracht. Zijn Oranje-penningen werden in 1992 onder de titel ‘Oranje op de penning’ in Paleis Het Loo geëxposeerd. Van zijn hand verschenen diverse publicaties over penningen, onder meer over het Koninklijk Huis. Zijn in 1999 overleden echtgenote, mevrouw T.E. Bemolt van Loghum Slaterus-Groeneveld, bepaalde bij testament dat niet alleen een topstuk uit de tentoongestelde collectie Oranje-penningen blijvend naar Het Loo terugkeerde, maar dat het museum ook een naar haar man vernoemd fonds ontving, dat beheerd wordt door de Stichting ’t Konings Loo. De revenuen van dit aanzienlijke vermogen worden gebruikt voor de aankoop van bijzondere penningen die van belang zijn voor de collectie van Paleis Het Loo. In de afgelopen jaren kon reeds een tiental, vaak unieke, gouden penningen dankzij dit fonds worden verworven.

P.I.A.M. Eijkman – de Nerée tot Babberich Fonds Na het overlijden van mevrouw P.I.A.M. Eijkman (1935- 2009) bleek dat zij Paleis Het Loo tot haar enige erfgenaam had benoemd. Met haar vermogen zijn inmiddels al diverse belangrijke aankopen voor het museum gefinancierd, waaronder een schilderij van Dirk Maas, voorstellende een jachtpartij met koning-stadhouder Willem III bij Het Loo. Het is de bedoeling dat met dit fonds ook andere belangrijke wensen van Paleis Het Loo mogelijk gemaakt worden, zoals de uitgave van publicaties.

S.E. Booy – barones van Randwijck Fonds De laatste secretaris van koningin Wilhelmina, Thijs Booy, leerde tijdens zijn werk op Paleis Het Loo Sophie van Randwijck kennen, die ook werkzaam was voor de teruggetreden vorstin; zij trouwden met elkaar in 1954. Na het overlijden van koningin

84

Dr. T. Landheer Fonds De arts dr. Tom Landheer (1922-2011) heeft gedurende 25 jaar als vrijwilliger rondleidingen in Paleis Het Loo verzorgd. Vanuit zijn grote belangstelling voor de Oranjes en voor Het Loo heeft hij over diverse onderwerpen onderzoek verricht waarvan hij de resultaten in boekjes heeft vastgelegd. Onder meer over de geneeskundige zorg op Het Loo in vroeger tijden en over het tenue van de hofjager. Regelmatig ontving Paleis Het Loo een financiële schenking van hem. Hiermee konden ten behoeve van de collectie aankopen worden gefinancierd, zoals een nog ontbrekende prent. Het resterende bedrag zal ook op deze wijze worden besteed.

Colo fon Druk: Drukkerij Tesink Vormgeving: Doorrood Persuasive Agency Tekst: WerkOpZolder│Anton Kos Tekstbijdragen: Johan Carel Bierens de Haan, Annet Buiting, Fred van Bussel, Niels Coppes, Karlien Dijkstra, Frans van Dulmen, Angelique van den Eerenbeemd, Renske Ek, Cornelis A. Geldof, Wijnand Groenendijk, Pien Harms, Michel van Maarseveen, Miranda Odinot, Paul Rem, Susan te Riet, Trudie Rosa de Carvalho, Onno Ruding, George Sanders, Liesbeth Schotsman, Marieke Spliethoff, Donny Tijssen, Dik Versluis, Willem Zieleman. Interviews: WerkOpZolder│Anton Kos Beeldresearch: Angelique van den Eerenbeemd Beeldredactie: WerkOpZolder│Anton Kos en Doorrood Persuasive Agency, Alle afbeeldingen © Paleis Het Loo, tenzij anders vermeld. Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum Koninklijk Park 1 7315 JA Apeldoorn www.paleishetloo.nl [email protected]

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Paleis Het Loo.

85

Facts & Figures

Collectie Aankopen: 32 Schenkingen: 537 Inkomende bruiklenen: 700 Langdurige inkomende bruiklenen: 19 Uitgaande bruiklenen: 81 Communicatie en marketing Joint Promotions: 50 (o.a. Libelle, Campina Optimel, Landal Greenparcs, NS-magazine Spoor en Blond Amsterdam-Shopper) Loo-items op radio en televisie: 40 Evenementen, activiteiten en ontvangsten Evenementen en activiteiten: 20 Ontvangsten: 448 groepen Rondleidingen: 23.636 deelnemers Financiën Bezoekers: 249.435 (280.000 begroot) Negatief resultaat van € 138.708 Eigen vermogen van 52% van het balansresultaat Gift BankGiro Loterij: € 200.000 Goedgekeurde controleverklaring KPMG

86

Presentatie Tentoonstellingen en educatieve programma’s: 12 Publicaties: 45 Lezingen en symposia: 34 Registratie Analoge registratiegraad: 98 % Digitale registratiegraad: 50 % Nieuwe mediarecords: 15.103 Partners Betrokken stichtingen en verenigingen: 6 Fondsen op Naam: 4 Vrienden: circa 700 Vrijwilligers: circa 200

87

Koninklijk Park 1 7315 JA Apeldoorn telefoon e - mail

055-577 24 00

[email protected] www.paleishetloo.nl

internet