Jaarrapport Integratie 2004

Jaarrapport Integratie 2004

Redactie: Vera van den Maagdenberg

Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek (ISEO) Erasmus Universiteit

Onderzoek verricht in opdracht van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)

©2004 Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek (ISEO) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Omslagontwerp en druk: Drukkerij Van de Sande, Nootdorp Omslagfoto: Joost van den Broek / Hollandse Hoogte

Jaarrapport Integratie 2004 ISBN 90-74981-52-6 NUR 747 Trefwoorden: integratie, etnische minderheden, allochtonen, vluchtelingen, Afghanen, Irakezen, Iraniërs, (voormalig) Joegoslaven, Somaliërs, sociaaleconomische positie, SPVA, werkloosheid, arbeidsmarktpositie, monitor.

Woord vooraf De aandacht voor de integratie van migrantengroepen in de Nederlandse samenleving wordt alsmaar groter. De politiek, de media en het publiek discussiëren geregeld over de multi-etnische samenleving. Mede in dit verband is voor het beleid een regelmatige informatievoorziening onontbeerlijk. Daartoe werd tot voor kort een systeem gebruikt, waarin de beschrijving van de positie van de migrantengroepen was gescheiden van de analyse en de beoordeling van de beleidseffecten. In plaats daarvan komt een Jaarrapport dat verschijnt als bijlage bij de Jaarnota Integratiebeleid. De editie van 2004 wordt beschouwd als een overgangsrapport. Toch is in dit rapport al wel het patroon gevolgd waarbij tien onderwerpen worden behandeld. Tot nu toe was er vrij weinig bekend over de positie van de nieuwe migrantengroepen. De bestaande inzichten zijn grotendeels gebaseerd op studies die klein van omvang zijn. In deze editie zullen de nieuwe migrantengroepen centraal staan, nu echter op basis van een omvangrijk databestand. De opdrachtgever voor het Jaarrapport Integratie is de Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden (DCIM) van het Ministerie van Justitie. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft het Instituut voor SociologischEconomisch Onderzoek (ISEO) de opdracht gegeven dit Jaarrapport te verzorgen. Dat dit rapport in de huidige vorm tot stand kon komen, is aan verscheidene mensen te danken. Allereerst worden van het SCP Jaco Dagevos, Mérove Gijsberts en Karin Wittebrood bedankt voor het becommentariëren van conceptversies en het geven van allerhande suggesties. Binnen het ISEO is dank verschuldigd aan David Polders voor zijn ondersteunende werkzaamheden en aan Justus Veenman die de laatste concepttekst van deskundig commentaar voorzag. Vera van den Maagdenberg oktober 2004

Inhoudsopgave 1

Inleiding 1.1 Inleiding 1.2 Integratie en integratiebeleid 1.3 Informatievoorziening 1.4 Vijf groepen 1.5 Gebruikte gegevens 1.6 Opbouw van het rapport

1 1 2 2 3 4 5

2

Demografie 2.1 Inleiding 2.2 Omvang van de bevolkingsgroepen 2.2.1 Asielverzoeken 2.2.2 Migratieachtergrond 2.2.3 Verblijfsduur 2.3 Samenstelling van de bevolkingsgroepen 2.2.1 Geboorteland 2.2.2 Leeftijd 2.2.3 Geslacht 2.2.4 Huishoudenssamenstelling 2.4 Gemengde huwelijken 2.5 Samenvatting

7 7 7 8 10 12 12 13 13 14 15 16 17

3

Ruimtelijke concentratie 3.1 Inleiding 3.2 Landelijke spreiding 3.3 Stedelijke spreiding 3.3.1 Concentratiewijken 3.3.2 Segregatie 3.3.3 Contact-indices 3.4 Samenvatting

19 19 19 21 21 23 25 26


4

Inburgering 4.1 Inleiding 4.2 Inburgeringsprogramma 4.2.1 Nederlandse taalcursus 4.2.2 Kansen op de arbeidsmarkt 4.3 Doorgeleiding 4.4 Tevredenheid inburgeringsprogramma 4.5 Samenvatting

29 29 30 31 32 33 34 36

5

Onderwijs en taalbeheersing 5.1 Inleiding 5.2 Gerealiseerde opleiding 5.3 Nederlandse taallbeheersing 5.4 Prestatie op de basisschool 5.5 Het voortgezet onderwijs 5.6 Schooltype en onderwijsrichting 5.7 Uitval 5.8 Samenvatting

39 39 40 42 43 45 47 48 50

6

Onderwijs en taalbeheersing 6.1 Inleiding 6.2 Arbeidsmarktparticipatie 6.3 Werkloosheid 6.4 Kenmerken van werklozen 6.5 Werkenden 6.6 Kenmerken van werkenden 6.7 Meervoudige arbeidsmarktpositie 6.8 Uitkering en inkomen 6.9 Samenvatting

53 53 53 55 56 58 59 64 65 67

7

Sociale en culturele integratie 7.1 Inleiding 7.2 Sociale integratie 7.3 Culturele integratie 7.4 Samenvatting

71 71 72 74 78

8

Opvattingen over de multi-etnische samenleving 8.1 Inleiding 8.2 Discriminatie 8.3 Opvattingen van allochtonen over multi-etnische samenleving 8.4 Opvattingen van autochtonen over multi-etnische samenleving 8.5 Samenvatting

79 79 79 82 84 85

Inhoudsopgave

9

Jongeren en criminaliteit 9.1 Inleiding 9.2 Verdachten 9.3 Delictpatroon 9.4 Gedetineerden 9.5 Oorzaken van criminaliteit 9.6 Samenvatting

10

Emancipatie 10.1 Inleiding 10.2 Demografische kenmerken 10.3 Inburgering, onderwijs en taalbeheersing 10.4 Arbeid en inkomen 10.5 Sociale en culturele integratie 10.6 Samenvatting

97 97 98 98 102 104 107

11

Samenvatting en conclusies 11.1 Samenvatting 11.2 Conclusies

109 109 117

Literatuur Bijlage

87 87 89 90 91 93 94

119 125

1

Inleiding Sandra Groeneveld en Vera van den Maagdenberg 1.1

INLEIDING

Nederland is al decennia lang een immigratieland, al was er in 2003 voor het eerst sinds twintig jaar een negatief migratiesaldo onder het totale aantal migranten (CBS Statline). Ook bij de niet-westerse migranten is er sinds 2002 een sterke daling waar te nemen in het migratiesaldo. Inmiddels wonen er ruim anderhalf miljoen niet-westerse allochtonen in Nederland. Het aandeel Surinamers, Antillianen, Turken en Marokkanen in de totale Nederlandse bevolking bedraagt ongeveer 7 procent. Zij worden wel gerekend tot de ‘klassieke’ migrantengroepen in ons land, samen met bijvoorbeeld de Molukkers en de ZuidEuropeanen. Hun aantal is in de afgelopen jaren geleidelijk aan toegenomen. De ‘nieuwe’ migrantengroepen groeiden relatief gezien echter veel sneller. Door de toename van hun aantal is de samenstelling van de allochtone bevolking in ons land aan het veranderen. Anders gezegd: het belang van de nieuwe groepen neemt toe. Desondanks is de kennis over de nieuwe migranten nog beperkt. Mede vanwege de andere migratieachtergrond in vergelijking met de klassieke groepen, is het de hoogste tijd om deze kennis te vergroten. In 2000 publiceerden Van den Tillaart, Olde Monnikhof, Van den Berg en Warmerdam een onderzoek naar de maatschappelijke positie van vluchtelingen in Nederland. Dit onderzoek was echter beperkt van omvang. Daarom is in 2003 opnieuw een survey gehouden onder vijf nieuwe migrantengroepen, de SPVA-03. Dit rapport bevat de belangrijkste bevindingen van deze eerste grootschalige survey onder nieuwe migrantengroepen. Informatie wordt gegeven over de sociaal-economische, de sociale en culturele integratie alsook over voor deze groepen specifieke thema’s als de ervaringen in de asielprocedure. In dit inleidende hoofdstuk zal de aanleiding, het doel en de opzet van het rapport worden beschreven. Ook zal informatie worden verstrekt over integratie en het integratiebeleid en zullen de vijf nieuwe groepen kort op enkele kenmerken worden beschreven. De gebruikte bronnen worden beknopt toegelicht en als laatste komt de opbouw van het rapport aan bod.

2


1.2

INTEGRATIE EN INTEGRATIEBELEID

Het integratiebeleid van de rijksoverheid heeft als doelstelling etnische minderheden op een volwaardige wijze te laten participeren aan de kerninstituties van de Nederlandse samenleving.1 Volwaardig en gedeeld burgerschap voor etnische minderheden en autochtonen wordt als het meest algemene doel geformuleerd. De wijze waarop dit kan worden bereikt, wordt samengebracht in de drieslag toerusting, toenadering en toegankelijkheid. Met toerusting wordt bedoeld dat een ieder beschikt over de vaardigheden die nodig zijn om een zelfstandig bestaan op te bouwen. Toenadering heeft betrekking op de bereidheid van etnische minderheden en autochtonen elkaar te accepteren op basis van gemeenschappelijke waarden en normen. Toegankelijkheid ten slotte wil zeggen dat de instellingen van de samenleving in gelijke mate openstaan voor etnische minderheden en autochtonen. Toegankelijkheid is daarmee tegelijkertijd een middel om toerusting en toenadering te bevorderen. Deze drie kernelementen worden uitgewerkt voor specifieke maatschappelijke sectoren: opvoeding, onderwijs, arbeid, gezondheid, welzijn, vrije tijd, cultuur, samenleven in wijken en buurten en criminaliteit (Ministerie van Justitie 2003; Smeets 2003). Tot de doelgroepen van het integratiebeleid behoren personen afkomstig uit Turkije, Marokko, Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba, Griekenland, Italië, (voormalig) Joegoslavië, Kaapverdië, Portugal, Spanje en Tunesië. Daarnaast worden Molukkers, woonwagenbewoners, zigeuners en vluchtelingen tot de doelgroepen van het integratiebeleid gerekend.2 Terwijl er inmiddels veel en goede informatie beschikbaar is over de zogenoemde klassieke groepen (zie bijvoorbeeld Dagevos, Gijsberts & Van Praag 2003; Groeneveld & WeijersMartens 2003), was informatie over de nieuwe groepen, overwegend vluchtelingen en statushouders, als gezegd tot op heden nog altijd schaars. 1.3

INFORMATIEVOORZIENING

Voor het beleid is een regelmatige informatievoorziening onontbeerlijk. De Integratiemonitor 2000 was de eerste publicatie binnen een systematiek waarin de beschrijving van de positie van de etnische minderheden is gescheiden van de analyse en de beoordeling van de beleidseffecten. Op verzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) vervaardigde het Instituut voor SociologischEconomisch Onderzoek (ISEO) in 2000 en 2002 de Integratiemonitor die de beschrijving bevat, terwijl het SCP de beleidseffectenrapportage voor zijn rekening nam. Deze systematiek waarin een beleidseffectenrapportage van het SCP en de integratiemonitor van het ISEO alternerend worden gecombineerd, is beëindigd. In plaats daarvan komt een jaarrapport dat verschijnt als bijlage bij de Jaarnota Integratiebeleid. Hoewel 2004 wordt beschouwd als een overgangsjaar, is in dit rapport al wel het stramien gevolgd waarbij tien onderwerpen worden

Inleiding

3

behandeld, namelijk demografie, ruimtelijke concentratie, inburgering, onderwijs, opleiding en taalbeheersing, arbeid en inkomen, sociale en culturele integratie, opvattingen over multi-etnische samenleving, criminaliteit en emancipatie. 1.4

VIJF GROEPEN

Besloten is om in het jaarrapport 2004 het accent te leggen op de beschrijving van de positie van vijf nieuwe migrantengroepen, te weten de Afghanen, de Irakezen, de Iraniërs, de (voormalig) Joegoslaven en de Somaliërs. Het zijn de grootste groepen onder de vluchtelingengroepen, om welke reden de SPVA 2003 op hen is gericht. Van de vijf groepen wordt hieronder een kort profiel gegeven. Deze profielen zijn gebaseerd op gegevens afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek en de Immigratie en Naturalisatiedienst (IND), tenzij anders wordt vermeld. In hoofdstuk 2 wordt dieper op deze en andere demografische gegevens ingegaan. Afghanen

Sinds 1994 voerde de Nederlandse overheid een beleid van categoriale bescherming3 voor Afghaanse asielzoekers. Na de aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten en de aanval op het Taliban-regime is in december van datzelfde jaar een besluitmoratorium4 voor Afghaanse asielzaken afgekondigd. Kort daarna werd tevens bepaald dat uitgeprocedeerde Afghaanse asielzoekers voorlopig niet hoefden terug te keren. In september 2002 zijn het besluitmoratorium, het vertrekmoratorium en het categoriale beschermingsbeleid beëindigd en is de behandeling van individuele asielverzoeken hervat. Per 1 januari 2004 zijn er 36.043 personen van Afghaanse herkomst ingeschreven in de bevolkingsregisters van het GBA. Sinds 1995 is de omvang van deze groep vertienvoudigd. Dit heeft voor een deel te maken met het relatief hoge aantal ingewilligde asielverzoeken in de tweede helft van de jaren negentig. Irakezen

In de tweede helft van de jaren negentig was de immigratie van Irakezen naar Nederland op haar hoogtepunt. Een deel van hen is als uitgenodigd vluchteling, dat wil zeggen als vluchteling die door de UNHCR5 is erkend, naar Nederland gekomen. De Irakese bevolking in Nederland is in de periode 1996-2004 verzevenvoudigd. De bevolkingsregisters tellen op 1 januari 2004 42.931 personen afkomstig uit Irak. Iraniërs

Na de Islamitische revolutie in 1979 was de politieke situatie in Iran lange tijd voldoende reden om Iraanse asielzoekers een verblijfsstatus te geven. De personen die niet aanmerking kwamen voor toelating als vluchteling, kregen over het algemeen een voorwaardelijke vergunning tot verblijf. Na 1995 is dit beleid beëindigd en worden asielaanvragen kritischer getoetst. De immigratie van Ira-

4


niërs naar Nederland bereikte in 1994 haar hoogtepunt. Sindsdien daalde het aantal asielverzoeken met een eenmalige stijging in 2000. Per 1 januari 2004 zijn 28.438 Iraniërs ingeschreven in het GBA. (Voormalig) Joegoslaven

De migratieachtergrond van de (voormalig) Joegoslaven in Nederland is divers. Onder deze groep bevinden zich immers niet alleen vluchtelingen, maar ook arbeidsmigranten die in de jaren zestig en zeventig naar Nederland kwamen. Op 1 januari 2004 zijn 76.346 personen afkomstig uit het (voormalig) Joegoslavië ingeschreven in het GBA. Voordat (voormalig) Joegoslavië uiteenviel, waren de in Nederland gevestigde personen uit dat land overwegend arbeidsmigranten en hun gezinsleden. Met het uitbreken van de burgeroorlogen in het (voormalig) Joegoslavië kwam er een stroom van asielzoekers op gang. Op het ogenblik behoort de meerderheid van de in Nederland woonachtige bewoners van het (voormalig) Joegoslavië tot de asielmigranten. Naar hun vestigingsgeschiedenis komen ze dus in meerderheid overeen met de overige asielmigranten en niet met de arbeidsmigranten (Tesser, Merens & Van Praag 1999). Somaliërs

De immigratie van Somaliërs naar Nederland groeide vooral na 1990 sterk als gevolg van de burgeroorlog in Somalië. Wanneer na 1995 het Nederlandse asielbeleid restrictiever wordt, daalt het aantal asielaanvragen. Een belangrijk deel van de asielzoekers bestaat uit alleenstaande minderjarige asielzoekers (AMA’s). Vanaf 2001 is het aantal Somaliërs aan het dalen. Dit is de enige groep waarvoor dit geldt en heeft te maken met het doormigreren naar Engeland. De Somalische populatie in Nederland is jong, wat deels te maken heeft met de komst van AMA’s. Op 1 januari 2004 staan 25.001 Somaliërs ingeschreven in de bevolkingsregisters van de GBA. 1.5

GEBRUIKTE GEGEVENS

In dit Jaarrapport wordt van verschillende bronnen gebruik gemaakt. De bronnen die door de onderzoekers zelf zijn geanalyseerd, worden hieronder kort beschreven. De bronnen afkomstig uit andere literatuur (en waar geen zelfstandige analyse is uitgevoerd), worden in de desbetreffende hoofdstukken nader beschreven. Naast de surveygegevens die hieronder worden toegelicht, is gebruikt gemaakt van de populatiegegevens die het CBS via Statline beschikbaar stelt. Overige aanvullende populatiegegevens zijn aangevuld door het CBS, via de samenwerking met het CBS die in het kader van dit rapport heeft bestaan. De Sociale Positie en Voorzieningengebruik van Allochtonen (SPVA)

De SPVA is een grootschalig survey en kent verschillende edities. In de survey worden onder meer thema’s als onderwijs, arbeid, inkomen, sociale en culturele integratie en beeldvorming behandeld. In de meest recente survey (SPVA-03) is

Inleiding

5

gekozen voor onderzoek onder allochtonen afkomstig uit Afghanistan, Iran, Irak, (voormalig) Joegoslavië en Somalië. De SPVA-03 is verzameld in 2003 en bevat informatie over circa 3.500 huishoudens.6 Naast hoofden van huishoudens zijn ook de gezinsleden betrokken in het onderzoek. In totaal zijn er gegevens over bijna 5.600 personen. Deze survey is de eerste die op deze schaal gegevens oplevert over de nieuwe groepen. De gegevens uit de SPVA-02 zijn verzameld in 2002 en bevat informatie over de vier klassieke groepen (Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen/Arubanen). Dit bestand dient in dit rapport als referentiegroep.7 Om de vertekening in de bestanden te corrigeren is er gewogen naar een aantal populatiegegevens, zoals bevolkingsgroep, leeftijd, geslacht en generatie. De Enquête Beroepsbevolking (EBB)

Op de terreinen onderwijs en arbeid is de informatie over autochtonen ontleend aan de EBB. Dit is een grootschalig arbeidsmarktonderzoek onder de beroepsbevolking van Nederland en is landelijk representatief. Het bevat zowel demografische als arbeidsmarktkenmerken. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van EBB-gegevens 2002 van het CBS, die via het Wetenschappelijk Statistisch Agentschap zijn verkregen. 1.6

OPBOUW VAN HET RAPPORT

De beschrijving van de integratie van de nieuwe groepen op verschillende terreinen in Nederland wordt in dit Jaarrapport voorafgegaan door een hoofdstuk waarin enkele demografische gegevens zijn opgenomen (hoofdstuk 2) en informatie over ruimtelijke concentratie en spreiding (hoofdstuk 3). De hoofdstukken 4 tot en met 9 zijn achtereenvolgens gewijd aan inburgering, onderwijs en de beheersing van de Nederlandse taal, deelname aan de arbeidsmarkt, de sociale en culturele integratie, een beschrijving van de opvattingen over de multietnische samenleving, en jongeren en criminaliteit. In hoofdstuk 10 wordt een beschrijving gegeven van de emancipatie van vrouwen uit de nieuwe groepen. Hoofdstuk 11 ten slotte bevat een samenvatting van de bevindingen. Voor ieder hoofdstuk geldt dat de nieuwe groepen, indien mogelijk, centraal staan en dat hun positie op de genoemde terreinen op kernindicatoren worden vergeleken met die van de klassieke groepen. Waar mogelijk is tevens een vergelijking gemaakt met de positie die autochtonen innemen. Bovendien worden de gepresenteerde gegevens, indien relevant, uitgesplitst naar geslacht en leeftijd.

6


NOTEN 1

2

3

4 5 6

7

Sinds het aantreden van het eerste kabinet Balkenende wordt het integratiebeleid van de rijksoverheid gecoördineerd door het ministerie van Justitie. Tot die tijd was de Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden ( DCIM) onderdeel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Bepalend voor de identificatie van vluchtelingen is de verblijfsstatus die iemand heeft en niet het geboorteland. In de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA) worden deze gegevens niet volledig geregistreerd. Het is daarom onmogelijk het aantal vluchtelingen in Nederland vast te stellen. Wel kan een schatting worden gegeven door de selectie van een aantal landen waarvan de in Nederland woonachtige migranten voor een groot deel uit vluchtelingen bestaan. Vervolgens wordt met behulp van het geboortelandcriterium vastgesteld hoeveel mensen uit deze landen afkomstig zijn. Reden voor een categoriaal beschermingsbeleid kan zijn dat de veiligheids- en mensenrechtensituatie in een bepaald gebied of voor een bepaalde groep zeer zorgwekkend is en terugkeer daarom niet verantwoord zou zijn. Ook wordt gekeken naar welk beleid andere Europese landen voor deze groep asielzoekers voeren. Een besluitmoratorium houdt in dat over asielaanvragen van mensen uit een bepaald land tijdelijk geen beslissing wordt genomen. United Nations High Commissioner for Refugees Bij de afbakening van de onderzoeksgroep moest worden bepaald op welke personen het onderzoek betrekking zou hebben. Er is gekozen om naast statushouders ook personen die zich inmiddels tot Nederlander hebben laten naturaliseren, in het onderzoek te betrekken. Een voordeel van deze keuze is dat met de opname van genaturaliseerde personen in de steekproef zijn vertegenwoordigd die al langer in Nederland zijn. Een nadeel van deze keuze is dat van de personen die inmiddels de Nederlandse nationaliteit hebben, in het GBA niet meer bekend is om welke reden zij naar Nederland zijn gekomen. Vooral bij de (voormalig) Joegoslaven kan het hierbij gaan om een behoorlijk aantal personen die om andere redenen naar Nederland zijn gekomen, bijvoorbeeld als arbeidsmigrant. Zie voor een methodische verantwoording van de SPVA-02 Groeneveld & WeijersMartens (2003). Een methodische verantwoording van de SPVA-03 zal in het najaar van 2004 verschijnen.

2

Demografie Yvonne Weijers-Martens en Vera van den Maagdenberg 2.1

INLEIDING

In dit hoofdstuk worden de bevolkingsgroepen die in dit Jaarrapport worden behandeld, beschreven aan de hand van een aantal demografische kenmerken. Allereerst wordt de omvang van de verschillende bevolkingsgroepen en de ontwikkeling die zich daarin recentelijk heeft voorgedaan, besproken. Hierbij wordt afzonderlijk aandacht besteed aan de ontwikkeling van het aantal asielaanvragen. In het verlengde hiervan krijgen migratiemotieven aandacht. Vervolgens komt de samenstelling van de diverse bevolkingsgroepen aan bod, waarbij in het bijzonder aandacht wordt besteed aan het generatieonderscheid en aan de verdeling naar leeftijd en geslacht. Tevens zal kort worden ingegaan op de samenstelling van de huishoudens. Ten slotte wordt ingegaan op gemengde huwelijken en wordt het hoofdstuk samengevat. 2.2

OMVANG VAN DE BEVOLKINGSGROEPEN

Bij de bepaling van de omvang van diverse bevolkingsgroepen doet zich het probleem voor dat voor vluchtelingen geldt dat zij in de bevolkingsstatistieken lastig te identificeren zijn. Voor hen is namelijk niet hun geboorteland of het geboorteland van de ouders bepalend om tot de vluchtelingen te worden gerekend, maar de soort vergunning om in Nederland te mogen verblijven. Toedeling naar herkomstland wordt daardoor onmogelijk. Wel kan er worden gekeken naar het aantal asielaanvragen en het aantal ingewilligde verzoeken van de afgelopen jaren. Zo wordt er een beeld verkregen van de omvang van de vluchtelingengroepen, zonder daarmee volledig te zijn en alle vluchtelingen hierbij mee te nemen. De (voormalig) Joegoslaven nemen in dit verband een bijzondere positie in. Degenen die in Nederland verblijven, kunnen ruwweg worden opgedeeld in twee categorieën. De ene groep bestaat uit arbeidsmigranten die hier in de jaren zeventig zijn gekomen. De andere groep is in de jaren negentig gevlucht in verband met de oorlog in (voormalig) Joegoslavië. Tabel 2-1 laat de omvang van de diverse allochtone bevolkingsgroepen zien over de jaren 1996 en 2001 tot en met 2004.

8


Tabel 2-1 Omvang en ontwikkeling van de allochtone bevolking in Nederland, naar groepering, 1996, 2001-2004

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

2001

26

38

25

71

30

2003

34

(x1000) 1996

5

2002

11

31

2004

Perc. toename (1996=100) 1996 2002

42

36

733

43

Perc. toename (1996=100) Bron: CBS (Statline)

28

173

76 76

136

29 28 25

125

Surinamers

Antillianen

niet-w. all.

320

273

309

117

1.483

321

129

341

2004

28

75

20

Marokkanen

331

2003

381

27

56

Turken 271

2001

41

16

352

130

225 284 295 306

136

281 315 325

116

87

125 131

151

1.171 1.558 1.623 1.668

142

Het eerste wat opvalt, is dat alle genoemde bevolkingsgroepen een zekere groei doormaken. Bij de nieuwe groepen valt de grote toename van het aantal Afghanen op: van 5 duizend in 1996 naar 34 duizend in 2003 (een toename van 733 procentpunten). Ook bij de Irakezen en Iraniërs is er sprake van een behoorlijke toename, respectievelijk van 381 en 173 procent. Bij de Somaliërs is de percentuele toename vrij gering en is het aantal Somaliërs zelfs de laatste jaren aan het afnemen. Dit heeft mede te maken met het feit dat veel Somaliërs doorverhuizen naar Engeland. De verklaring van deze migratie wijst grofweg in een tweetal richtingen: sociaal-economische kansen en cultuurreligieuze mogelijkheden (Van Reek 2003). De relatieve toename van de nieuwe groepen is vaak vele malen groter dan die van de klassieke groepen. Toch zijn de klassieke groepen vooralsnog veel groter dan de nieuwe groepen. 2.2.1 Asielverzoeken Om in aanmerking te komen voor een vluchtelingenstatus in Nederland, moet asiel worden aangevraagd. Ongeveer zestig procent van alle asielzoekers in Nederland komt uit Afghanistan, Irak, Iran, Somalië of (voormalig) Joegoslavië. Ze mogen het besluit van de asielprocedure in Nederland afwachten. In de periode 1994-1998 werd ongeveer de helft van de asielverzoeken uit deze 5 landen toegekend (uitgezonderd de Iraniërs met gemiddeld een kwart) tegenover eenderde van alle ingediende asielverzoeken. In tabel 2-2 staat voor de jaren 1996 tot en met 2003 het aantal asielverzoeken van de nieuwe groepen weergegeven.

9

Demografie

Tabel 2-2 Aantal ingediende asielverzoeken, naar groepering, 1996-2003

1996 1997 1998 1999 2000

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

5.920

9.640

1.250

3.780

1.280

3.020 7.120 4.400 5.030

4.380 8.300 3.700 2.750

1.520 1.680 1.530 2.530

1.970 4.290 5.080

22.680

2.780

45.220

2.730

5.650

2.100

2001

3.630

1.330

1.520

2.200

1.100

2003

490

3.470

550

540

440

2002

1.080

1.020

Bronnen: CBS (2003); CBS (Statline)

670

860

Totaal

1.460

540

34.440 39.300 43.560 32.580 18.670 13.400

Wat opvalt, zijn de schommelingen tussen de verschillende groepen. Vooral bij de Afghanen, Irakezen en (voormalig) Joegoslaven zijn de verschillen per jaar groot. Dit alles hangt uiteraard samen met de situatie in de desbetreffende landen. In totaal zijn in 1998 de meeste verzoeken binnengekomen, ruim 45 duizend, en de minste in 2002, krap 19 duizend. Het aantal verzoeken is sinds 2000 aan het dalen. Dit kan vooral worden toegeschreven aan de verscherpte toegangsregels. Niet alleen het aantal ingediende asielverzoeken is bekend. Het Ministerie van Justitie beschikt ook over gegevens met betrekking tot het aantal verwijderingen van asielzoekers. Indien een asielverzoek is afgewezen en de asielzoeker niet in Nederland mag verblijven, vindt verwijdering plaats. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten verwijdering (zie tabel 2-3). Bij verwijdering door ‘controle adres’ vindt vertrek op eigen gelegenheid plaats en na controle van het adres wordt vastgesteld of iemand daadwerkelijk is vertrokken. Bij ‘uitzetting’ vindt fysieke verwijdering uit Nederland plaats. En bij verwijdering door ‘vertrek onder toezicht’ vindt vertrek op eigen gelegenheid plaats en worden, ter controle op vertrek, de reispapieren gezonden aan de doorlaatpost waarlangs de persoon Nederland zal verlaten (CBS Statline). Tabel 2-3 Aantal verwijderingen, naar soort verwijdering, 1999-2001 Soort verwijdering controle adres uitzetting

vertrek onder toezicht overig

Totaal

Bron: TK (2001-2002)

1999

2000

2001

11.247

10.871

11.967

3.981

3.188

1.253

2.523 585

18.336

2.027 536

16.622

2.112 691

16.023

10


In vergelijking met 1999 en 2000 is het aantal verwijderingen in 2001 licht afgenomen. Deze daling wordt vooral veroorzaakt door het verminderde aantal vertrekken onder toezicht. Verwijdering vindt plaats als blijkt dat een asielzoeker niet (of niet langer) in Nederland mag verblijven, aangezien het verzoek om toelating definitief is afgewezen. In tabel 2-4 is het aantal uitgezette vreemdelingen naar het land van herkomst weergegeven over de jaren 1994 tot en met 1999. Recentere aantallen uitgesplitst naar bevolkingsgroep waren helaas niet beschikbaar. Tabel 2-4 Aantal uitgezette vreemdelingen, naar groepering, 1994-1999a

1994 1995

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Totaal

70

80

230

80

1.300

3.370

60

1.300

20

30

1996

200

140

1999

130

290

1998

190

220

Bronnen: CBS (2002); CBS (Statline) a

(voormalig)

Afghanen

100

.

420

160

100

100

110

780

1.870 1.280

2.850 3.550 2.620 2.520

Voor 1997 zijn geen gegevens beschikbaar.

. Geen gegevens beschikbaar.

In 1996 zijn de meeste asielzoekers uitgezet, waarbij het grote aantal Somaliërs opvalt. De helft van alle uitzettingen sinds 1996 betreft Somaliërs. Na 1996 zien we een daling in het aantal uitzettingen. Vanaf 2001 (niet in tabel) stijgt het aantal uitzettingen over de totale groep vreemdelingen echter weer (CBS Statline). 2.2.2 Migratieachtergrond De reden om naar Nederland te komen, kan voor de diverse bevolkingsgroepen verschillend zijn (zie tabel 2-5). Het gaat hierbij om het migratiemotief op het moment dat naar Nederland werd gemigreerd. Anders dan bij de nieuwe groepen, hebben de gegevens bij de klassieke groepen uitsluitend betrekking op hoofden van huishoudens.

Demografie

11

Tabel 2-5 Migratiemotief, naar groeperinga, 2002 en 2003b %

Arbeid Studie Asiel

Gezinshereniging Gezinsvorming

Meemigrerend gezinslid Overig Arbeid Studie

Sociale zekerheid Asiel

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

0

0

3

2

0

0

1

1

59

85

4

4

5

7

5

12 8 2

16 6 2

11

8

9 2

4

7 5

5 2

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

2

3

16

41

0

10

29 2 1

34 3

Meemigrerend gezinslid

18

19

26 2

16 4

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen) b

1

68

20

a

Somaliërs

71

19

Overig

11

73

Gezinshereniging Gezinsvorming

(voormalig)

Afghanen

5

12 14 6

25 12

12 8 1 7 2

12 16

Bij de klassieke groepen hebben de gegevens uitsluitend betrekking op hoofden van huishoudens. 2002 heeft betrekking op de klassieke groepen en 2003 op de nieuwe groepen.

Voor de nieuwe groepen is het belangrijkste migratiemotief asiel. Meer dan tweederde van de Afghanen, Irakezen, Iraniërs en Somaliërs gaf dit als reden op. Voor (voormalig) Joegoslaven is dit ook het belangrijkste motief, maar dit geldt voor een kleiner percentage: iets meer dan de helft van hen gaf dit op als reden, terwijl ook nog 11 procent naar Nederland is gekomen als arbeidsmigrant. Voor de overige nieuwe groepen is gezinshereniging dan wel gezinsvorming na asiel de belangrijkste reden om te immigreren. Bij Turken en Marokkanen is het belangrijkste migratiemotief arbeid. Ook gezinsvorming, gezinshereniging en het meemigreren als gezinslid zijn voor hen belangrijke motieven (ook wel volgmigratie genoemd). In tabel A-1 in de bijlage is te zien dat bijna tweederde van de Turken en Marokkanen in 2003 vanwege gezinsvorming (huwelijksmigratie) immigreert. Bijna eenderde komt vanwege gezinshereniging. Het migratiemotief voor deze groepen is in de loop van de tijd dus verschoven van arbeid naar gezinsvormende/gezinsherenigende motieven. Tabel 2-5 laat verder zien dat bij Surinamers het meemigreren als gezinslid het belangrijkste motief is (25 procent). Hiernaast wordt ook vaak gemigreerd vanwege de studie (16 procent). Bij Antillianen is de studie het belangrijkste opgegeven motief.

12


2.2.3 Verblijfsduur Tabel 2-6 laat de verdeling naar verblijfsduur van de verschillende groepen zien. Tabel 2-6 Verblijfsduur, naar groepering, 2002 en 2003a %

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

2-4 jaar

16

6

6

7

10-14 jaar

17

Maximaal 2 jaar

2

5-9 jaar

15-19 jaar 20-24 jaar

Ten minste 25 jaar Maximaal 2 jaar

1

1

25

35

2

2

11

3

5

1 0

25 1 0

55

50

3 1

1

13

0 0

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

6

7

3

13

12

25

5

3

11

11

15-19 jaar

11

13

8

21 26

21 20 24

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen) a

55

Turken

20

Ten minste 25 jaar

4

22

12

20-24 jaar

0

66

5-9 jaar

10-14 jaar

Somaliërs

62

3

2-4 jaar

1

20 45

9

13 14 11 15

2002 heeft betrekking op de klassieke groepen en 2003 op de nieuwe groepen.

Van de nieuwe groepen zijn Afghanen en Irakezen gemiddeld genomen het kortst in Nederland. Ongeveer tweederde verblijft tussen de 5 en 9 jaar in Nederland. Van de Iraniërs, (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs is de helft 10 tot 15 jaar in Nederland. Bij de (voormalig) Joegoslaven valt nog op dat 13 procent al ten minste 25 jaar woonachtig is in Nederland. Dit zijn de arbeidsmigranten, over wie al werd gesproken. Bij de klassieke groepen is de verblijfsduur langer, met uitzondering van Antillianen. Van hen kwam ruim 20 procent korter dan 4 jaar geleden in Nederland. Bijna de helft van de Surinamers is ten minste 25 jaar in Nederland woonachtig. Bij de Turken en Marokkanen is dit een kwart. 2.3

SAMENSTELLING VAN DE BEVOLKINGSGROEPEN

In deze paragraaf wordt ingegaan op de samenstelling van de nieuwe groepen. Achtereenvolgens wordt de generatie, de leeftijdsopbouw, de verdeling over mannen en vrouwen besproken en tot slot wordt kort stilgestaan bij de huishoudenssamenstelling.

Demografie

13

2.3.1 Geboorteland Personen die in het land van herkomst zijn geboren, worden tot de eerste generatie gerekend. De tweede generatie omvat personen die zelf in Nederland zijn geboren, met minimaal één in het buitenland geboren ouder. In tabel 2-7 is de totale omvang en de verdeling over de generaties weergegeven per 1 januari 2003. Tabel 2-7 Aantal allochtonen, naar groepering, generatie en geslacht, per 1-1-2003 (x1.000)

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

vrouwen

13

14

10

28

9

vrouwen

2

3

2

10

28

76

1e generatie

mannen

2e generatie

mannen

% 2e generatie

18 2

11

a

Totaal

35

1e generatie

mannen

2e generatie

mannen

% 2e generatie

vrouwen

vrouwen

Totaal

Bronnen: CBS (2003); CBS (Statline) a

(voormalig)

Afghanen

22 3

14

42

14 2

14

28 10

26

11 4

4

29

28

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

91

75

101

43

73

65

66

22

342a

296a

321

129

100 78

44

89 67

45

86 68

42

41 23

35

Hier is sprake van een afrondingsverschil met tabel 2-1.

Bij de nieuwe groepen liggen de percentages van de tweede generatie vanzelfsprekend een stuk lager dan bij de klassieke groepen. Bij Afghanen, Irakezen en Iraniërs gaat het om percentages tussen de 10 en 15. Bij (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs behoort inmiddels respectievelijk 26 en 29 procent tot de tweede generatie. Bij de klassieke groepen kan tussen de 35 en 50 procent tot de tweede generatie worden gerekend. 2.3.2 Leeftijd De in ons land verblijvende allochtonen hebben een jongere leeftijdsopbouw dan autochtonen. In tabel 2-8 staat de leeftijdsopbouw van tien geselecteerde bevolkingsgroepen per 1 januari 2003. Bij de personen uit de nieuwe groepen is er een oververtegenwoordiging van de jongere leeftijdsgroepen en een ondervertegenwoordiging van de ouderen te zien als wordt vergeleken met de autochtone bevolking. Het laagste aandeel ouderen wordt aangetroffen bij Somaliërs, bij wie minder dan vijf procent 50 jaar of ouder is. Van de autochtonen is 34 procent ouder dan 50 jaar. Bij Afghanen, Somaliërs en Marokkanen is meer

14


dan 60 procent jonger dan 30 jaar. In dit opzicht leveren de migrantengroepen een zekere bijdrage aan de oplossing van het vergrijzingsvraagstuk in ons land. Zonder de migrantengroepen zou de vergrijzing namelijk nog sterker zijn. Tabel 2-8 Leeftijdsverdeling, naar groepering, per 1-1-2003 %

0-9 jaar

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

25

19

18

15

18

20

10-19 jaar 20-29 jaar

20

18

30-39 jaar

16

19

40-49 jaar

34

0-9 jaar

20-29 jaar

7

42

7

17

76

4

28

18

20

18

19

12

16

20

16

17

19

9

17

11

341

Bron: CBS (2003)

21

13

autochtonen

11

Totaal (x 1.000)

19

20

Antillianen

10

50 jaar of ouder

28

19

Surinamers

23

20

40-49 jaar

10

31

Marokkanen

20

30-39 jaar

19

15

Turken 21

10-19 jaar

26

13

7

Totaal (x 1.000)

15

24

11

50 jaar of ouder

13

16

295

321

18

12

21

12

17

16

13 11

129

15 34

13.154

Tabel A-2 in de bijlage laat nog een verdere uitsplitsing zien van bovenstaande tabel naar generatie. 2.3.3 Geslacht De percentuele verdeling naar geslacht per groepering is te zien in tabel 2-9. Tabel 2-9 Geslacht, naar groepering, per 1-1-2003 %

Man

Vrouw Totaal Man

Vrouw Totaal

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

43

40

43

50

57

34.249

60

41.959

57

28.043

50

76.007

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

48

47

52

50

52

341.400

Bron: CBS (2003); CBS (Statline)

53

295.332

48

320.658

50

129.312

Somaliërs

54 46

27.567

autochtonen 49 51

13.153.814

Demografie

15

Het is gebruikelijk dat migrantengroeperingen in hun eerste generatie meer mannen dan vrouwen omvat. Dit blijkt ook het geval te zijn bij de nieuwe migrantengroepen in ons land (tussen 54 en 60 procent is man). Bij de (voormalig) Joegoslaven, die al langer in Nederland verblijven, is het aandeel mannen en vrouwen gelijk. Onder de klassieke groepen waren de mannen eveneens lange tijd oververtegenwoordigd, aangezien het vooral de mannen waren die naar ons land kwamen als arbeidsmigrant. Bij Turken en Marokkanen is de oververtegenwoordiging van mannen nog licht waarneembaar. Bij Surinamers zien we, net als bij autochtonen, juist iets minder mannen. De helft van de Antillianen bestaat uit mannen. 2.3.4 Huishoudensamenstelling De gegevens die tot dusverre in dit hoofdstuk zijn gepresenteerd, betreffen het individuele niveau. In deze subparagraaf wordt de stap gezet naar het huishoudensniveau. Zoals we zullen zien, bestaan er tussen de verschillende bevolkingsgroepen vrij grote verschillen in huishoudenssamenstelling. Tabel 2-10 laat per groepering het aantal personen zien in de verschillende huishoudenscategorieën. 1 De gegevens betreffen hoofden van huishoudens. Tabel 2-10 Huishoudenssamenstelling, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2002 en 2003a

%

Alleenstaand

Gehuwd/samenwonend

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

2

3

5

9

29

30

47

33

Somaliërs 36 0

Ouders met kinderen

57

61

44

53

49

Eenouderhuishouden

4

2

1

1

9

Ouders, kinderen, anderen

Overig

Aantal respondenten Alleenstaand

Gehuwd/samenwonend Ouders met kinderen


Eenouderhuishouden Overig

Aantal respondenten

6 2

440

2 1

511

2 0

506

0

476

4 2

444

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

13

11

12

12

8

59 6 8 5

1.149

15 56 4

26 33 2

36 21 2

7

21

23

1.007

1.054

810

7


4

5

6


Ongeveer de helft van de huishoudens van de nieuwe groepen bestaat uit een ouderpaar met kinderen. Alleenstaanden komen in ongeveer eenderde van de

16


huishoudens voor. Bij Iraniërs is dit echter bijna de helft. Gehuwd of samenwonend zijn zonder kinderen of anderen komt nauwelijks voor. Eenouderhuishoudens komen nauwelijks voor, Somaliërs hebben het vaakst met dit verschijnsel te maken (10 procent). Het gaat dan hoofdzakelijk om alleenstaande moeders. Bij de klassieke groepen is de huishoudenssamenstelling niet goed vergelijkbaar met die van de nieuwe groepen. Bij Turken en Marokkanen komen veel minder alleenstaanden voor. Surinamers en de Antillianen hebben veel meer eenoudergezinnen. Het gaat hier hoofdzakelijk om alleenstaande moeders. Vergeleken met de nieuwe groepen zijn de klassieke groepen vaker samenwonend zonder dat zij kinderen hebben. Circa een op de vijf huishoudens bij de Surinamers en Antillianen is een eenouderhuishouden. Het gaat hier voornamelijk om alleenstaande moeders. 2.4

GEMENGDE HUWELIJKEN

Vanuit demografisch perspectief, maar zeker ook vanuit integratieoogpunt is informatie over gemengde huwelijken interessant. Onder gemengde huwelijken verstaan we hier een huwelijk tussen een allochtoon en een autochtoon. Tabel 2-11 laat het gemiddeld jaarlijkse aantal en het totale aandeel gemengde huwelijken zien die zijn gesloten in de periode 1997-2001. Tabel 2-11 Aantal en aandeel gemengde huwelijken, naar groepering van de allochtone partner, 1997-2001

Jaarlijks gemiddeld aantal

gemengde huwelijken (abs.) Aandeel gemengde huwelijken in totaal aantal

afgesloten huwelijken (%) Jaarlijks gemiddeld aantal

gemengde huwelijken (abs.) Aandeel gemengde huwelijken in totaal aantal

afgesloten huwelijken (%) Bron: CBS (2003)

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

6

26

67

200

44

6

12

34

33

10

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

298

342

878

417

11

13

43

61

Het aandeel gemengde huwelijken in het totale aantal gesloten huwelijken is bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven het grootst: een op de drie huwelijken is gemengd. Afghanen hebben het minst vaak een gemengd huwelijk: 6 procent. Het percentage gemengde huwelijken bij Irakezen en Somaliërs is vergelijkbaar met dat van Turken en Marokkanen (circa 10 procent). Gezien de geschiedenis van Surinamers en Antillianen, is het niet verwonderlijk dat de percentages

Demografie

17

gemengde huwelijken bij hen beduidend hoger liggen (respectievelijk 43 en 61 procent).Vooral het hoge aandeel bij Antillianen kan worden gezien als een sterke indicator van hun integratie. 2.5

SAMENVATTING

De laatste jaren is het belang van de ‘nieuwe’ migrantengroepen in Nederland toegenomen. Dit heeft mede te maken met sterke groei van sommige van deze groepen. Wel is de groei er sinds 2001 uit. Het aantal Afghanen is het sterkst toegenomen: van 5 duizend in 1996 naar 36 duizend in 2004. Het aantal Irakezen is in die periode van 11 duizend naar 43 duizend gegroeid. Het aantal Iraniërs is van 16 duizend naar 28 duizend gestegen. Bij Somaliërs is de toename vrij gering: van 20 duizend tot 25 duizend. Deze relatief lage groei heeft mede te maken met het feit dat veel Somaliërs de laatste jaren doorverhuizen naar Engeland. Het aantal (voormalig) Joegoslaven is van 56 duizend naar 76 duizend gestegen. Een deel van hen is hier een aantal decennia terug gekomen als arbeidsmigrant. Daar zijn in de jaren negentig asielmigranten bijgekomen als gevolg van de oorlog in de Balkan. Bij de klassieke groepen is de groei in deze periode vergelijkbaar met die van de (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs, wel is de omvang van de klassieke groepen veel groter. Zo is in 2004 de omvang van de Turken 352 duizend, van de Marokkanen 306 duizend, van de Surinamers 325 duizend en van de Antillianen 131 duizend. Afghanen en Irakezen zijn gemiddeld genomen het kortst in Nederland. Ongeveer tweederde verblijft tussen de 5 en 9 jaar in Nederland. Terwijl onder de klassieke groepen de aandelen van de tweede generatie rond de 40 procent liggen, is onder Afghanen, Irakezen en Iraniërs ongeveer 10 tot 15 procent in Nederland geboren. Bij (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs geldt dit voor ongeveer een kwart. Een belangrijk kenmerk van de nieuwe groepen is dat de jongere leeftijdsgroepen zijn oververtegenwoordigd in vergelijking met de autochtone bevolking. Dit geldt overigens ook voor de klassieke groepen. Ook zijn er meer mannen dan vrouwen uit de nieuwe groepen in Nederland (afhankelijk van de groep is tussen 54 en 60 procent man).

18


NOTEN 1

De categorie ‘Gehuwd/samenwonend’ bevat huishoudens die gehuwd zijn dan wel samenwonen, maar geen kinderen hebben of andere personen die bij hen inwonen. ‘Eenouderhuishoudens’ zijn huishoudens waarbij uitsluitend de vader dan wel moeder voor een of meer kinderen zorgt. Onder de categorie ‘Overig’ worden huishoudens samengebracht die niet in de andere categorieën vallen. Hierbij moet worden gedacht aan bijvoorbeeld een samenwonend stel bij wie ook anderen tot het huishouden behoren.

3

Ruimtelijke concentratie Vera van den Maagdenberg 3.1

INLEIDING

De huidige discussie over de ruimtelijke concentratie van allochtonen wordt gekarakteriseerd door een toenemende vrees voor zogenoemde ‘zwarte’ wijken oftewel concentratiewijken. Naast angst voor criminalisering en ‘verloedering’ van wijken, menen velen dat de ruimtelijke concentratie van allochtonen negatieve effecten heeft op de integratie van allochtonen in de Nederlandse samenleving. Vanaf het moment dat ‘gastarbeiders’ en (voormalig) rijksgenoten immigreerden naar Nederland wonen de niet-westerse allochtonen voornamelijk geconcentreerd in het westen van het land en in de 4 grote steden (Tesser, Van Praag, Van Dugteren, Herweijer & Van der Wouden 1995; Van Praag 2003a; Van der Laan Bouma-Doff in druk). De migratie in het kader van gezinshereniging en/of gezinsvorming (volgmigratie) liet logischerwijs hetzelfde vestigingspatroon zien, zodat de ruimtelijke concentratie in de 4 grote steden verder toenam. Vooral Marokkanen en Surinamers wonen geconcentreerd in de 4 grote steden. Asielzoekers worden landelijk gespreid opgevangen. De vraag is of dit zo blijft nadat de asielprocedure is afgelopen of dat zij zich juist in de zelfde mate als de klassieke groepen gaan concentreren in de grote steden. Allereerst zal daartoe de ruimtelijke verdeling van de nieuwe groepen over Nederland worden besproken. Vervolgens wordt nader ingegaan op de ruimtelijke concentratie van deze bevolkingsgroepen in de steden en wordt er een vergelijking gemaakt met de klassieke groepen. De gegevens die in dit hoofdstuk worden gebruikt, zijn voornamelijk afkomstig van het CBS. 1 3.2

LANDELIJKE SPREIDING

De ruimtelijke verdeling van de nieuwe en klassieke groepen en autochtonen op landelijk niveau wordt in tabel 3-1 beschreven.

20


Tabel 3-1 Percentuele verdeling van bevolkingsgroepen over landsdelen, naar groepering, 2003

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Oost

21

25

20

18

16

West

50

51

56

Noord

9

Zuid

11

20

13

9

14

10 22 51

8

23 53

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

autochtonen

Oost

21

10

11

14

22

West

60

72

79

66

Noord

2

Zuid

2

16

Bron: CBS (Statline)

17

3 7

6

14

12 23 44

Ongeveer de helft van de nieuwe groepen is gevestigd in het westen van het land. In vergelijking met de klassieke groepen is de concentratie in het westen minder sterk, maar er is sprake van oververtegenwoordiging in vergelijking met de autochtone Nederlanders (44 procent). Vervolgens wordt gekeken naar de verdeling van de groepen over de 4 grote steden (tabel 3-2). Tabel 3-2 Percentuele verdeling van bevolkingsgroepen over de 4 grote steden,

naar groepering, 2003 %

Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht

G4 Samen Amsterdam Rotterdam

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

3

4

6

12

8

2

2

7 3 2

15

6 5 2

17

4 20

7 2

23

4 6 2

20

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

autochtonen

9

8

14

8

2

11

21

13

12

G4 Samen

35

47


8

Turken

Den Haag Utrecht

(voormalig)

Afghanen

3

8

22

9

16

15

55

34

2

2

3 3 1 9

Ongeveer een op de vijf allochtonen uit de nieuwe groepen is woonachtig in een van de vier grote steden. Bij Afghanen en Irakezen is dit ongeveer een op de zes. In vergelijking met de klassieke groepen is dit aanmerkelijk minder, maar nog altijd meer dan bij autochtonen. Als tabel 3-1 en 3-2 met elkaar worden

Ruimtelijke concentratie

21

vergeleken dan valt op dat ondanks de concentratie in het westen van het land de nieuwe groepen lang niet zo sterk vertegenwoordigd zijn in de G4 als de klassieke groepen. Een groot deel van de nieuwe groepen woont in de middelgrote gemeenten met 100 duizend of meer inwoners. Ondanks de gespreide opvang van asielzoekers over het gehele land (die voornamelijk plaatsvindt in de kleinere gemeenten), vindt er in een volgend stadium van hun verblijf toch vaak een trek plaats naar een van de vier grote gemeenten (Nicolaas, Sprangers & Witvliet 2003). Niettemin zijn er verschillen tussen de nieuwe groepen te ontdekken. Afghanen en Irakezen verhuizen vaker van kleinere gemeenten naar gemeenten met 100 duizend of meer inwoners, terwijl de andere groepen zich voornamelijk concentreren in de 4 grote steden (Nicolaas et al. 2003). Deze trek naar de 4 grote steden komt onder andere door de stedelijke arbeidsmarkt en de aanwezigheid van landgenoten. 3.3

STEDELIJKE SPREIDING

Zojuist is geconstateerd dat allochtonen zich in sterke mate concentreren in de grote en middelgrote steden van Nederland. Binnen de steden zijn allochtonen hoofdzakelijk gehuisvest in bepaalde wijken. De vraag is of dat ook voor nieuwe groepen geldt. Verder wordt nagegaan of de binnenstedelijke concentratie van allochtonen zo sterk is dat kan worden gesproken van concentratiewijken. In deze paragraaf zal op verschillende wijzen worden gekeken naar de stedelijke spreiding. 3.3.1 Concentratiewijken In 2003 hebben de top drie van wijken (postcodegebieden) met het hoogste aandeel niet-westerse allochtonen, zij hebben alle drie percentages boven de 80. Alle drie deze wijken liggen in Den Haag (Schildersbuurt-Noord, SchildersbuurtWest en Transvaalkwartier) (zie Van der Laan Bouma-Doff in druk). Wijken met een hoog aandeel allochtonen worden aangeduid met de term concentratiewijken. Van der Laan Bouma-Doff (in druk) typeert een concentratiewijk aan de hand van een absolute én een relatieve maatstaf. Een wijk (in dit geval postcodegebied) is een concentratiewijk indien er minimaal 20 procent nietwesterse allochtonen wonen én indien dit aandeel ten minste eenderde hoger ligt dan het stadsgemiddelde. Een witte wijk is een postcodegebied waarvan de niet-westerse bevolking ten minste eenderde lager ligt dan het stadsgemiddelde. Tabel 3-3 geeft een verdeling van verschillende soorten wijken in alle Nederlandse steden met 50 duizend inwoners of meer en waarbij het postcodegebied 100 inwoners of meer heeft.

22


Tabel 3-3 Aandeel concentratie-, gemengde en witte wijken in steden van 50 duizend inwoners of meer, 2003

N

Percentage

488

42

Concentratiewijk

140

Witte wijk

535

Gemengde wijk Totaal

Bron: CBS (GBA-2003), in: Van der Laan Bouma-Doff (in druk)

12 46

1.163

100

Iets meer dan een op de tien wijken kan als een concentratiewijk worden getypeerd. Bijna de helft van de wijken is een zogenoemde witte wijk. In deze cijfers zijn echter alle niet-westerse allochtonen samen genomen. Er zou ook kunnen worden gekeken naar de verdeling van de allochtone groepen over wijken (postcodegebieden) met verschillende aandelen niet-westerse bewoners (zie tabel 3-4). Tabel 3-4 Aandeel niet-westerse allochtonen in een wijk, naar groepering, per 1 januari 2003

%

0-10

10-25 25-50

50-100

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

38

44

47

46

38

11 39 12

12 31 12

15 30 9

16 26 13

6

40 16

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

10-25

30

20

31

37

50-100

33

38

0-10

25-50

6

31

4

38

12 37 20

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (GBA-2003)

17 31 15

Iets meer dan de helft van de Somaliërs en Afghanen wonen in een wijk met minimaal een kwart niet-westerse allochtonen, bij Irakezen, Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is dit ongeveer 40 procent. De nieuwe groepen wonen vaker in een wijk met een laag aandeel (0 tot 10 procent) niet-westerse allochtonen dan Turken en Marokkanen. Ongeveer eenderde van de Turken en Marokkanen woont in een wijk waarvan minimaal de helft van de inwoners een niet-westerse afkomst heeft. Uit deze cijfers kan worden geconcludeerd dat de nieuwe groepen over het algemeen minder vaak in een wijk met veel niet-westerse allochtonen wonen dan klassieke groepen. Van der Laan Bouma-Doff (in druk) heeft voor de nieuwe groepen nog bekeken of zij in etnisch-homogene wijken2 woonden. Dit bleek echter niet het geval te zijn.


23

3.3.2 Segregatie Naast de concentratie van migrantengroepen kan ook worden gekeken naar de segregatie van migrantengroepen. Woonsegregatie is de mate waarin twee of meer groepen apart van elkaar leven in verschillende gedeelten van een stad. Een van de dimensies van de ruimtelijke segregatie is de (on)evenredige verdeling van allochtone bevolkingsgroepen over de stad. Tabel 3-5 laat de segregatieindices zien die zijn berekend voor de nieuwe groepen en vergelijkt deze met de klassieke groepen. De index geeft het percentage van de desbetreffende bevolkingsgroep weer dat zou moeten verhuizen zodat een evenredige verdeling over de stad kan worden bereikt. Tabel 3-5 Segregratie-indices, naar groepering, 2003 %

Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht

Gem. > 100.000

Gem. 50.000 – 100.000 Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht

Gem. > 100.000

Gem. 50.000 – 100.000

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

32

25

31

23

43

30 43 50 43

42

17

29

28

43

33

42

31

32

38

37

16 24 27 49

46

39 53 51 27

25

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

45

40

22

30

42 51 42 39

35


40 48 43 38

36

33 34 22 23

20

35 28 16 24

23

Net als de klassieke groepen wonen de nieuwe groepen in vrij sterke mate gesegregeerd. De indices liggen gemiddeld genomen wel lager dan bij de klassieke groepen. In de 4 grote steden wonen vooral Somaliërs in vrij hoge mate gesegregeerd. Afghanen wonen in alle onderscheiden steden vrij gesegregeerd. Iraniërs wonen ook redelijk gesegregeerd, maar in minder sterke mate dan Afghanen. Het minst gesegregeerd wonen Irakezen. (Voormalig) Joegoslaven wonen vooral gesegregeerd in de middelgrote en kleine steden. Voor de klassieke groepen is voornamelijk een hoge mate van segregatie te zien in de G4. Bij de nieuwe groepen is de segregatie vooral hoog binnen de gemeenten die niet tot de G4 behoren, met uitzondering van Somaliërs. Een nadeel van de segregatie-indices is de gevoeligheid voor de grootte van de onderzochte gebieden (Massey & Denton 1988). Omdat de aantallen allochtonen in kleinere gemeenten (nog) laag zijn (en dit geldt vooral voor de nieuwe groepen), heeft de vestiging van allochtonen in wijken waar al allochtonen wo-

24


nen, een groot effect op de segregatie-indices. De segregatie-index is vooral geschikt om uitspraken te doen over de verdeling van bevolkingsgroepen over de stad. Indien men echter iets wil zeggen over de mate waarin allochtonen geïsoleerd wonen, dan is het beter de contact-index te hanteren (zie paragraaf 3.3.3). Ontwikkelingen in segregatie

Vanaf 1998 zijn er cijfers beschikbaar waarmee de ontwikkelingen in segregatie op postcodeniveau kunnen worden beschreven. Er moet echter wel rekening worden gehouden met uitleglocaties (VINEX-wijken). Nieuwe woningbouwlocaties en gemeentelijke herindelingen zorgen voor enige ruis in de ontwikkeling van de segregatie omdat soms wijken nog niet bestonden in 1998 of postcodegebieden zijn veranderd. 3 Figuur 3-1 laat voor de 5 nieuwe groepen samen de ontwikkeling van de segregatie-indices in de 4 grote steden zien. Figuur 3-1 De ontwikkeling van segregatie-indices van de nieuwe groepen samen in de 4 grote steden, 1998-2003

40 35 30

Amsterdam Rotterdam

25

Den Haag Utrecht

20 15 10

1998

2000

2002

2003

Bron: CBS, in: Van der Laan Bouma-Doff (in druk)

Bij de nieuwe groepen zien we een sterke stijgende segregatie in Utrecht. Den Haag laat, na een stijging met 2000 als hoogtepunt, een lichte daling zien. In Amsterdam en Rotterdam is de segregatie van de nieuwe groepen duidelijk lager dan in Den Haag en Utrecht. Bovendien is er een lichte daling te zien. In vergelijking met de klassieke groepen (zie figuren B-1 t/m B-4 in de bijlage) valt te concluderen dat de nieuwe groepen nog steeds minder gesegregeerd wonen binnen de 4 grote steden. Bij Marokkanen en Surinamers is er alleen in Utrecht sprake is van een stijging. Bij Turken is dit in Utrecht en enigszins in Amsterdam, bij Antillianen is er een lichte stijging in de segregatie in Den Haag.


25

3.3.3 Contact-indices Een andere dimensie van ruimtelijke segregatie is de potentiële interactie van allochtonen met autochtonen en met leden van de eigen groep (de contactindex), ook wel ontmoetingskans genoemd. De contact-indices zijn onder te verdelen in interactie-indices (met autochtonen), isolatie-indices (met leden van de eigen groep) en de rest-indices (met overige allochtonen) (zie tabel 3-6). Het gaat hierbij om ontmoetingskansen. Het zegt dus niets over de feitelijke contacten die men met autochtonen, met de eigen groep of met overige allochtonen heeft. In hoofdstuk 7 wordt er verder op het feitelijke contact met autochtonen ingegaan. %

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Tabel 3-6 Potentieel contact, naar groepering, 2003 Met autochtonen Met eigen groep

Met ov. allochtonen Met autochtonen Met eigen groep


Met ov. allochtonen

(vm.) Joegoslaven Met autochtonen Met eigen groep

Somaliërs

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen


Amsterdam

Rotterdam

Den Haag

1

0

1

45

55

51

54

45

48

1

1

1

49

55

48

50

44

51

0

0

0

51 49

59 41

58 42

45

36

0

1

1

40

48

37

15

16

Met eigen groep


Met ov. allochtonen

0

34

49

10

Met autochtonen

66

49

Met eigen groep

Met ov. allochtonen

1

37

63

1

62

Met eigen groep

62

54

2

51

Met autochtonen

1

41

49

1

60

Met ov. allochtonen

58

50

Met ov. allochtonen Met autochtonen

Utrecht

45 45 45 15 40 43 18 39 41 4

55


38 47 40 10 50 48 11 41 50 5

45

35

1

57 1

42 58 9

49

33

11

17

36 53 45 15 40 48 3

49

57 26 66 3

31 69 1

30

Het potentiële contact met autochtonen ligt voor de nieuwe groepen rond de 50 procent, wat wil zeggen dat zij door hun huisvesting even vaak autochtonen

26


kunnen ontmoeten als allochtonen, al dan niet behorend tot de eigen groepering. Voor de klassieke groepen zijn de percentages ongeveer gelijk. Ook het potentiële contact van leden van de nieuwe groepen met overige allochtonen ligt rond de 50 procent. Het nog beperkte aantal personen uit de nieuwe groepen in ons land, beperkt de kans op contact met groepsgenoten. De kans om contact te hebben met een lid van de eigen groep ligt bij de klassieke groepen tussen de 10 en 15 procent, uitgezonderd Antillianen waar de percentages rond de 5 procent liggen. Voor Turken is deze kans het hoogst in Den Haag (16 procent) en voor Marokkanen in Utrecht (17 procent). Surinamers maken in Amsterdam het meeste kans om contact te hebben met een lid van hun eigen groep (18 procent). De nieuwe groepen blijken in de 4 grote steden nauwelijks kans te hebben op contact met mensen uit de eigen groepering. Dit heeft voornamelijk te maken met de beperkte omvang van deze groepen. Somaliërs hebben van de nieuwe groepen nog het meeste kans om contact met overige allochtonen te hebben. 3.4

SAMENVATTING

In vergelijking met klassieke groepen is de concentratie van nieuwe groepen in het westen minder sterk, maar is er nog steeds sprake van een oververtegenwoordiging ten opzichte van autochtonen. Meer dan de helft is gevestigd in het westen van het land. Ondanks de gespreide opvang van asielzoekers over het gehele land (die voornamelijk plaatsvindt in de kleinere gemeenten), vindt er in een volgend stadium van het verblijf van de nieuwe groepen vaak een beweging plaats naar een van de 4 grote gemeenten. Dit heeft onder andere te maken met de stedelijke arbeidsmarkt en de aanwezigheid van landgenoten. De nieuwe groepen wonen over het algemeen minder vaak in een wijk met veel nietwesterse allochtonen dan de klassieke groepen. Ondanks de minder sterke concentratie van de nieuwe groepen in het westen wonen de nieuwe groepen toch redelijk gesegregeerd. De indices liggen gemiddeld genomen wel lager dan bij de klassieke groepen. Ook voor de 4 grote steden valt te concluderen dat de nieuwe groepen minder gesegregeerd wonen dan de klassieke groepen. Kijkend naar de contact-indices is te zien dat de statische kans voor iemand van de nieuwe groepen om iemand van de eigen groep tegen te komen, zeer klein is. De integratiekansen van de nieuwe groepen kunnen (mede) om die reden in het algemeen positiever worden beoordeeld dan die van de klassieke groepen.


27

NOTEN 1

2

3

Dit hoofdstuk is grotendeels een bewerking van het hoofdstuk ‘Vestigingspatronen‘ van Van der Laan Bouma-Doff in de publicatie ‘De huisvestingspositie van allochtonen’ (werktitel, te verschijnen eind 2004). Een meer uitgebreide uiteenzetting over dit onderwerp is in Van der Laan Bouma-Doff (in druk) opgenomen. Een etnisch-homogene wijk is een wijk waarbinnen een bepaalde allochtone bevolkingsgroep zeer sterk is vertegenwoordigd. Hierbij wordt door Van der Laan Bouma-Doff (in druk) de volgende operationalisering gehanteerd: een oververtegenwoordiging van een groep ten opzichte van de totale bevolking van minimaal eenderde. In Amsterdam is het postcodegebied 1105 (Amsterdam Zuid-Oost) erbij gekomen, in Den Haag postcodegebieden 2496, 2497 en 2498 (Nootdorp) en in Utrecht 3451 (De Meern), 3454 (Veldhuizen) en 3455 (Maarzuilens).

4

Inburgering Vera van den Maagdenberg 4.1

INLEIDING

Tot1998 bestond er geen wettelijk kader voor de inburgering van nieuwkomers. Doordat een dergelijk kader ontbrak, waren gemeenten niet verplicht cursussen aan te bieden en waren migranten indien cursussen werden aangeboden, niet verplicht deze te volgen. Midden jaren negentig kwam er een eerste aanzet tot een inburgeringsplicht met het advies van Van der Zwan en Entzinger (1994). In het regeerakkoord van 1994 werd dit advies overgenomen en konden gemeenten vanaf 1 januari 1996 nieuwkomers met een ABW-uitkering1 een verplichtend inburgeringscontract voorleggen (Kruisbergen 2004). Sinds september 1998 wordt de inburgering van alle nieuwkomers via de Wet Inburgering Nieuwkomers (WIN) geregeld. De WIN heeft als doel nieuwkomers voor te bereiden op een zelfstandig bestaan in de Nederlandse samenleving. Migranten die na 1998 in Nederland arriveerden, moeten meewerken aan hun eigen inburgering. De gemeente of het Bureau Nieuwkomers beslist of er een inburgeringstraject moet worden gevolgd. Het traject wordt samen met de trajectbegeleider opgesteld en gedurende het programma bijgesteld. Het inburgeringsprogramma bestaat uit een aantal onderdelen: het educatieve programma met daarin Nederlandse taal, maatschappijoriëntatie en beroepenoriëntatie, de maatschappelijke begeleiding en tot slot de doorgeleiding naar vervolgonderwijs of arbeidstoeleiding (CWI)2. Het volgen van het inburgeringsprogramma is bedoeld als het startpunt van de integratie in de Nederlandse samenleving. Inburgering krijgt in de politiek veel aandacht en er wordt naar gestreefd zo veel mogelijk oudkomers (alsnog) een inburgeringstraject te laten volgen. Dit hoofdstuk is in belangrijke mate gebaseerd op de gegevens uit de SPVA-03. Voorts wordt gebruik gemaakt van de evaluatie die in 2002 door Regioplan is uitgevoerd. In dit hoofdstuk zullen we allereerst ingaan op de deelname aan inburgeringsprogramma’s en –cursussen. Er wordt afzonderlijk aandacht besteed aan de taalcursus. Verder wordt nagegaan in hoeverre de nieuwe groepen een gesprek hebben gehad met een vertegenwoordiger van het CWI over hun kansen wat betreft deelname aan de arbeidsmarkt en wordt er aandacht besteed aan de doorgeleiding naar vervolgonderwijs of arbeidsvoorziening. Als

30


laatste komt de tevredenheid met het gevolgde inburgeringsprogramma en met specifieke onderdelen hiervan aan bod. 4.2

INBURGERINGSPROGRAMMA

Tabel 4-1 geeft per groepering het aandeel deelnemers aan het inburgeringsprogramma weer. De gegevens worden uitgesplitst naar jaar van aankomst, waarbij 1998 als cesuur is gekozen. Vanaf dat jaar is deelname immers verplicht, hoewel het ook na 1998 mogelijk is een (tijdelijke) ontheffing of een vrijstelling te krijgen, bijvoorbeeld om reden van zwangerschap, medische en/of psychische problemen of het voldoen aan de opleidingseis3. Tabel 4-1 Percentage deelnemers aan inburgeringsprogramma (18 jaar en ouder), naar groepering en migratiejaar, 2003

%

Totaal

Voor 1998 Na 1998

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

62

49

35

36

43

63 64

965

Bron: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen)

50 58

956

38 61

935

38 51

844

44

59*

703

* Het aantal respondenten is gering (n < 35)

Van de onderzochte groeperingen hebben Afghanen het vaakst een inburgeringsprogramma of -cursus gevolgd (64 procent). Bij Irakezen en Somaliërs geldt dit voor ongeveer de helft. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven hebben het minst vaak een programma gevolgd (zo’n 40 procent). Na 1998 wordt er vanzelfsprekend vaker deelgenomen aan het inburgeringsprogramma dan voor 1998. Afghanen vormen hierbij een uitzondering doordat het toch al hoge percentage weinig toeneemt. De percentages van de nieuwe groepen komen grotendeels overeen met de percentages van Turken en Marokkanen die na 1998 zijn gemigreerd (respectievelijk 62 en 68 procent). Toch zouden we, gezien de verplichte deelname na 1998, voor alle groepen een veel hoger percentage verwachten. Naast een tijdelijke ontheffing dan wel vrijstelling zijn enkele andere verklaringen te noemen, zoals: het gebrek aan voldoende kinderopvang, wachtlijsten, tussentijdse verhuizing, en de mogelijkheid dat de nieuwkomers zich niet of te laat melden (Brink, Does, Odé & Tromp 2002). Tabel 4-2 laat het aandeel personen zien die het inburgeringsprogramma hebben gevolgd en met succes hebben afgerond. 4 Personen die nog bezig zijn met het programma, worden niet in de tabel opgenomen.

Inburgering

31

Tabel 4-2 Percentage succesvol afgeronde inburgeringsprogramma’s (18 jaar en ouder), naar groepering, 2003

%

Met succes afgerond Aantal deelnemers

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

475

405

310

290

255

74


67

74

74

60

Het merendeel van de personen die het inburgeringsprogramma hebben gevolgd, rondt deze met succes af. Van de (voormalig) Joegoslaven, Iraniërs en Afghanen heeft driekwart het inburgeringsprogramma met succes afgerond. Zes op de tien Somaliërs rondde het programma met succes af. 4.2.1 Nederlandse taalcursus Een belangrijk onderdeel van het inburgeringsprogramma is de Nederlandse taalcursus. In tabel 4-3 wordt het aandeel respondenten weergegeven dat heeft deelgenomen aan een Nederlandse taalcursus. Dit kunnen ook personen zijn die een taalcursus hebben gevolgd los van het inburgeringsprogramma. Tabel 4-3 Percentage deelnemers aan Nederlandse taalcursus (18 jaar en ouder), naar groepering en migratiejaar, 2003

%

Totaal

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

78

78

75

60

73

75

Voor 1998 Na 1998

Aantal respondenten

66

564

Bron: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen) +

(voormalig)

Afghanen

76 62

621

74 66

682

61 68

624

72

63+

432

Het aantal respondenten is zeer gering (n<25)

Van iedere onderzochte groepering heeft ongeveer driekwart deelgenomen aan een Nederlandse taalcursus, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven (61 procent). Opmerkelijk is het dat niet iedereen een taalcursus heeft gevolgd. Wat de precieze oorzaken hiervan zijn, is moeilijk te verklaren. Mogelijk gelden hier dezelfde verklaringen als voor het vroegtijdig uitvallen bij het inburgeringsprogramma. Opmerkelijk is verder dat bij bijna elke groepering het percentage deelnemers is afgenomen na 1998, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven. Een goede verklaring hiervan is niet bekend. Tabel 4-4 geeft vervolgens het aandeel weer van de personen die een Nederlandse taalcursus hebben gevolgd en het NT2-certificaat hebben behaald.

32


Tabel 4-4 Slaagpercentage NT2-certificaat (18 jaar en ouder), naar groepering, 2003

%

NT2-certificaat

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

404

458

481

366

302

47


48

53

53

42

Ongeveer de helft van de personen die een Nederlandse taalcursus heeft gevolgd, heeft een NT2-certificaat behaald. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven ligt dit percentage iets hoger, bij Somaliërs iets lager. Bij Somaliërs is er een groot verschil tussen mannen en vrouwen: mannen behaalden het certificaat vaker dan vrouwen (23 procentpunten; niet in tabel). Ook dit verschijnsel is niet onmiddellijk te verklaren. 4.2.2 Kansen op arbeidsmarkt Als een nieuwkomer wil werken, vindt er een gesprek plaats bij het arbeidsbureau of CWI. 5 Een inburgeraar heeft op twee momenten in het inburgeringstraject contact met het CWI. Aan het begin van het traject en aan het eind van het traject. Tabel 4-5 laat het aandeel van de respondenten zien die een dergelijk contact hebben gehad met het CWI en kunnen voor beide contactmomenten gelden. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Tabel 4-5 Percentage contact met CWI over kansen op arbeidsmarkt (18 jaar en ouder), naar groepering en geslacht, hoofden van huishoudens, 2003

%

Totaal

Mannen

Vrouwen

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

79

74

77

75

73

77 68

397


70 56

339

74 69

253

75 74

218

68 61

262

Het aandeel respondenten dat contact heeft gehad met het CWI om te praten over hun kansen op de arbeidsmarkt, schommelt rond de 75 procent met een kleine uitschieter naar beneden voor Somaliërs (68 procent). Tussen mannen en vrouwen verschillen deze percentages nogal, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven, bij wie er nauwelijks verschil bestaat tussen mannen en vrouwen. Over het algemeen heeft ongeveer driekwart van de mannen contact met het CWI gehad. Bij de vrouwen heeft zo’n 60 procent contact gehad met het CWI. De verschillen tussen mannen en vrouwen liggen tussen de 10 en 16 procentpunten, waarbij Irakese vrouwen het minst vaak aangeven met het CWI contact te hebben

Inburgering

33

gehad. Het verschil tussen mannen en vrouwen is te verklaren uit het verschil in beroepsperspectief: mannen oriënteren zich vaker op betaald werk. 4.3

DOORGELEIDING

Door Regioplan is in 2002 onderzoek gedaan naar de effectiviteit van het inburgeringsbeleid (Brink et al. 2002). Het onderzoek vond plaats in de G25 en 25 overige gemeenten. In de steekproef van de overige 25 gemeenten zijn 15 gemeenten met meer dan 50 duizend inwoners en 10 met minder dan 50 duizend inwoners opgenomen. Van de 790 personen heeft bijna 70 procent het programma met succes afgerond.6 Tabel 4-6 laat zien dat van degenen die het programma hebben afgerond, ongeveer de helft is doorgeleid naar een van de vervolgprogramma’s voor onderwijs- of arbeidsmarkttoeleiding. Zulke doorgeleiding vormt het laatste onderdeel van het inburgeringsprogramma. Tabel 4-6 Nieuwkomers die het programma hebben afgerond en zijn doorgeleid, in absolute aantallen en percentages, 2002

Doorgeleid

Niet doorgeleid Onbekend Totaal (n)

Bron: Regioplan (2002), in: Brink et al. (2002)

absoluut

percentage

175

32

264 101

539

49 19

100

Bij eenderde heeft geen doorgeleiding plaatsgevonden. Redenen om niet te worden doorgeleid zijn onder andere het hebben van werk, geen interesse in doorgeleiding, redenen van persoonlijke en/of medische aard en verhuizingen (Brink et al. 2002). Voor een goed beeld is het interessant om te zien naar welke instanties dan wel activiteiten de nieuwkomers zijn doorgeleid (zie tabel 4-7).

34


Tabel 4-7 Doorgeleiding naar instanties c.q. activiteiten, naar geslacht en verblijfsstatus, 2002

%

Vervolg taal

Totaal

Man

Vrouw

Vluchteling

7

11

5

8

40

Beroepsopleiding Sociale activering

36

3

45

3

3

CWI

14

12

16

Anders/onbekend

26

26

23

Reïntegratie

9

Totaal (n)

13

260

5 9

7

103

Bron: Regioplan (2002), in: Brink et al. (2002)

24

7

47

152

76

Nieuwkomers die het programma met succes hebben afgerond, worden het vaakst doorgeleid naar een vervolgtaalcursus (40 procent). Bij vrouwen gebeurt dit vaker dan bij mannen. Vluchtelingen (nieuwkomers die naar Nederland zijn gekomen als vluchteling) worden in een kwart van de gevallen doorgeleid naar een vervolgcursus taal. Een kwart van de personen die een inburgeringsprogramma met succes hebben afgerond, wordt naar iets anders doorgeleid of is onbekend. Voor vluchtelingen is dit maar liefst in de helft van de gevallen. Verder wordt ongeveer een op de zes personen doorgeleid naar het CWI. 4.4

TEVREDENHEID INBURGERINGSPROGRAMMA

Aan de respondenten in de SPVA-03 is gevraagd in hoeverre zij tevreden zijn met het inburgeringsprogramma. Tabel 4-8 laat het percentage (zeer) tevreden (ex-)deelnemers zien. Tabel 4-8 Percentage tevreden tot zeer tevreden met inburgeringsprogramma (18 jaar en ouder), naar groepering, 2003

%

Totaal

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

81

78

73

83

83

Succesvol afgerond

Niet succesvol afgerond Nog bezig

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


83

80 91

589

76 67 83

461

69 56 73

348

78 62 81

314

79 67 91

307

Het percentage dat zegt tevreden tot zeer tevreden te zijn, ligt erg hoog. Bij alle groepen samen is het bijna 80 procent. Afghanen zijn het vaakst (zeer) tevreden (82 procent), Iraniërs het minst vaak. Als er een onderscheid wordt gemaakt naar het wel of niet succesvol afronden van het inburgeringsprogramma, is te zien dat de personen die het programma niet succesvol hebben afrond, het

35

Inburgering

minst vaak tevreden zijn. Dit was te verwachten. Personen die nog bezig zijn met het programma zijn over het algemeen het vaakst tevreden. Tabel 4-9 laat zien met welk onderdeel van het inburgeringsprogramma de (ex-) deelnemers het meest tevreden zijn. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Tabel 4-9 Percentage meest tevreden met onderdeel inburgeringsprogramma, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Met alles tevreden

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

35

32

23

30

33

Taalcursus

Mensen/docenten/begeleiding Anders

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


19

10

12

11

10

10

390

324

243

32

41

46

12 13 40

199

11 11 39

249

De antwoordcategorieën in de tabel zijn afgeleid uit de antwoorden op een open vraag. Dit was niet heel eenvoudig, omdat de diversiteit aan antwoorden zeer groot was. Het gevolg is onder meer een tamelijk omvangrijke categorie ‘anders’. Antwoorden in deze categorie zijn bijvoorbeeld ‘maatschappijinformatie’, ‘culturele informatie Nederland’, ‘computerles’ en ‘praktische informatie over Nederland’. Dat ongeveer eenderde van de respondenten de taalcursus noemt als het onderdeel waarover men het meest tevreden is, is een resultaat dat wellicht te voorzien was, omdat hieraan in het totale programma de meeste tijd wordt besteed. Het antwoord ‘met alles tevreden’ is ook redelijk vaak genoemd. Bijna twintig procent van de Afghanen gaf dit antwoord. Bij de andere groeperingen lag dit percentage iets lager, zo rond de 10. Het antwoord ‘andere mensen ontmoeten/docenten/begeleiding’ is in ongeveer 10 procent van de gevallen genoemd. De percentages zijn bij alle groeperingen ongeveer gelijk. Ongeveer een op de twintig personen gaf aan nergens tevreden over te zijn (niet in tabel), uitgezonderd de Iraniërs waar een op de tien personen dit antwoord gaf. Tabel 4-10 geeft weer met welk onderdeel van het inburgeringsprogramma de (ex-)deelnemers het minst ontevreden zijn. De eveneens open vraag is ingedikt naar 4 categorieën. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens.

36


Tabel 4-10 Percentage minst tevreden met onderdeel inburgeringsprogramma, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Niveau/Programma

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

6

9

7

8

9

Taalcursus Anders

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

25

361


9

31

295

11 37

225

6

28

183

Somaliërs 12 7

21

232

Ongeveer de helft van de respondenten is met geen enkel onderdeel van het inburgeringsprogramma ontevreden (niet in tabel). Binnen de categorie ‘niveau/programma’ vallen antwoorden als ‘het ging te snel’, ‘niveau te verschillend’ en ‘lesprogramma te kort’. Ongeveer een op de tien personen gaf antwoorden die in deze categorie vielen. De categorie ‘taalcursus’ werd ook genoemd als onderdeel waarover men het minst tevreden was. Een op de tien Irakezen gaf dit antwoord, bij de Afghanen was dit ongeveer een op de twintig. Wederom is de categorie ‘anders’ vrij groot. De percentages variëren van 20 tot 37 procent. Zaken die onder deze categorie vallen, zijn bijvoorbeeld ‘begeleiding docent’, ‘praktische informatie’ en ‘informatie overheid’. Al met al kan worden geconcludeerd dat de tevredenheid over het inburgeringsprogramma groot is. 4.5

SAMENVATTING

Het doel van het inburgeringsbeleid is de zelfredzaamheid van nieuwkomers te bevorderen. Zij moeten zo snel mogelijk zelfstandig kunnen functioneren in de Nederlandse samenleving. Door middel van het inburgeringsprogramma worden zij voorbereid op wat hen in Nederland te wachten staat. Sinds 1998 is het inburgeringsprogramma verplicht gesteld. Toch is de deelname bij Irakezen niet sterk en die bij Afghanen nauwelijks toegenomen. De andere groepen laten wel een duidelijke toename zien. Van een volledig bereik is echter geen sprake, niet alleen als gevolg van vrijstellingen of uitstel. Van de deelnemende (voormalig) Joegoslaven, Iraniërs en Afghanen heeft driekwart het inburgeringsprogramma met succes afgerond. Bij Somaliërs ligt het slaagpercentage iets lager: zes op de tien personen rondde het programma met succes af. Van de Afghanen, Irakezen, Iraniërs en Somaliërs heeft ongeveer driekwart deelgenomen aan een Nederlandse taalcursus. Om de toeleiding naar de arbeidsmarkt zo goed mogelijk te laten verlopen en hierbij passende ondersteuning te bieden, wordt het CWI vanaf het begin van het inburgeringsprogramma betrokken. Het percentage respondenten dat con-

Inburgering

37

tact heeft gehad met het CWI over hun kansen op de arbeidsmarkt, schommelt zo rond de 75 met een kleine uitschieter naar beneden voor Somaliërs. Vrouwen hadden minder vaak contact met het CWI dan mannen, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven, bij wie er nauwelijks sprake is van een verschil tussen mannen en vrouwen. Nieuwkomers die het programma met succes hebben afgerond, worden het vaakst doorgeleid naar een taalcursus. Ongeveer een op de zes personen is doorgeleid naar het CWI. (Ex-)deelnemers zijn over het algemeen tevreden met het inburgerinsgprogramma. Personen die het programma niet succesvol hebben afgerond, zijn het minst vaak tevreden. Personen die nog bezig zijn met het programma zijn het vaakst tevreden. Ongeveer eenderde van de respondenten noemt de taalcursus als het onderdeel waarover men het meest tevreden is. Redelijk vaak is genoemd dat men ‘met alles tevreden’ is. Overigens is ongeveer de helft van de respondenten met geen enkel onderdeel van het inburgeringsprogramma ontevreden.

38


NOTEN 1 2 3 4 5 6

Uitkering in het kader van de Algemene Bijstandswet. Centrum voor Werk en Inkomen. Minimaal een Nederlands MAVO-diploma met een voldoende voor Nederlands. Deelnemers hebben het inburgeringsprogramma met succes afgerond indien zij een verklaring, diploma of getuigschrift heeft behaald. In het vervolg van de tekst zal er voor de leesbaarheid worden gesproken over het CWI. Dit komt overeen met de het totale percentage binnen de SPVA-03, namelijk 70 procent.

5

Onderwijs en taalbeheersing Vera van den Maagdenberg en Marijke Scholten 5.1

INLEIDING

Net als veel andere ontwikkelde landen kan Nederland worden omschreven als een meritocratische samenleving, waarin de sociale kansen van individuen niet worden bepaald door hun herkomstkenmerken, maar door hun eigen talent en vaardigheden (Ultee & Dronkers 1995). Het onderwijs speelt hierbij een bijzondere rol; het is bij uitstek bedoeld om het talent te detecteren en te ontwikkelen mede ter voorbereiding van selectie op de arbeidsmarkt (Collins 1979). In onze samenleving wordt ook de positie van allochtonen in belangrijke mate bepaald door het genoten onderwijs (Veld 2002). Onderzoek naar de onderwijspositie van migrantengroepen heeft zich tot nu toe vooral beperkt tot de zogenoemde klassieke groepen. De gegevens over de nieuwe groepen waren beperkt. Wat uit de schaarse gegevens naar voren kwam, is dat de nieuwe groepen gemiddeld hoger zijn opgeleid dan de klassieke groepen. Wel is de variatie tussen, maar ook binnen de groepen groot (Van den Tillaart et al. 2000). Tot nu toe gedane onderzoeken naar de nieuwe groepen zijn echter klein in omvang. In dit hoofdstuk wordt met behulp van de nieuwe SPVA-gegevens nader ingegaan op de onderwijspositie van de nieuwe groepen. De vraag is of de nieuwe groepen inderdaad hoger zijn opgeleid zoals uit eerder onderzoek al naar voren is gekomen en of zij, net als de klassieke groepen, achterblijven in vergelijking met de autochtonen. Daartoe zal eerst worden gekeken naar het gerealiseerde opleidingsniveau. Dit betreft personen die het (dag)onderwijs al hebben verlaten. Vervolgens wordt ingegaan op de waardering van buitenlandse diploma’s. Dit laatste lijkt vaak een struikelblok te zijn bij het vinden van een passende baan (Van den Tillaart et al. 2000). Hier zal tevens worden gerapporteerd over de beheersing van de Nederlandse taal, ook omdat het taalniveau vaak sterk samenhangt met het opleidingsniveau. In het vervolg van dit hoofdstuk wordt nagegaan hoe leerlingen uit de nieuwe groepen in vergelijking met zowel leerlingen uit de klassieke groepen als autochtone leerlingen presteren in het onderwijs. Daarbij zal geprobeerd worden inzicht te geven in de schoolloopbanen van de nieuwe groepen.

40


In dit hoofdstuk worden zowel gegevens uit de SPVA-03 gebruikt als gegevens uit het cohortonderzoek primair onderwijs (PRIMA), uitgevoerd door het Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (ITS). Het onderzoek naar de onderwijspositie van kinderen van nieuwe groepen in het basisonderwijs is gestart in het schooljaar 1998/1999, daarna zijn de leerlingen gevolgd op het voortgezet onderwijs.1 Elke twee jaar worden leerlingen van basisscholen en scholen voor speciaal basisonderwijs getoetst en wordt informatie verzameld over het genoten onderwijs en over de achtergronden van de leerlingen. Een nadeel van de daaraan ontleende informatie is dat de gegevens soms gebaseerd zijn op zeer kleine aantallen, wat het moeilijk maakt om conclusies te trekken. 5.2

GEREALISEERDE OPLEIDING

Een van de belangrijke indicatoren van de onderwijspositie is het gerealiseerde opleidingsniveau. In tabel 5-1 wordt het gerealiseerde opleidingsniveau van personen van 15 tot en met 64 jaar die niet meer aan het voltijds dagonderwijs deelnemen, weergegeven. De opleiding kan zowel in Nederland als in het land van herkomst zijn gerealiseerd. Tabel 5-1 Gerealiseerd opleidingsniveau van niet-schoolgaanden (15-64 jaar), naar groepering, 2002 en 2003a

%

Geen diploma

Basisonderwijs VBO/MAVO

MBO/HAVO/VWO HBO/WO

Aantal respondenten Geen diploma

Basisonderwijs VBO/MAVO

MBO/HAVO/VWO HBO/WO

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

29

24

10

16

36

26

42

31

13 10 27 22

779

10 13 27

827

3

15 31

753

5

19

26

15 23

23

828

8

589

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

autochtonen

38

26

17

16

9

21

31

28

14 23 20 6

1.897

32 14 8

1.553

5

33 14

1.367

4

-

32

23

20

26

906

42

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02, gewogen)

*

- Deze categorie wordt in de EBB-02 niet onderscheiden.

* Deze cijfers zijn afkomstig uit de EBB-02, waarbij de steekproefaantallen zijn opgehoogd naar bevolkingsa

aantallen.

2002 heeft betrekking op de klassieke groepen en autochtonen en 2003 op de nieuwe groepen.

Tussen de nieuwe groepen bestaan grote verschillen wat betreft het opleidingsniveau. Van de nieuwe groepen hebben Iraniërs de beste papieren. Iets meer

Onderwijs en taalbeheersing

41

dan 10 procent van hen heeft basisonderwijs of lager, en bijna driekwart MBOniveau of hoger. Bij (voormalig) Joegoslaven heeft een vijfde maximaal basisonderwijs en iets meer dan de helft heeft MBO-niveau of hoger. Vooral bij Afghanen en Irakezen is er sprake van een tweedeling: ongeveer de helft heeft een MBO-niveau of hoger, maar meer dan eenderde heeft maximaal basisonderwijs. Een op de vijf Somaliërs heeft geen diploma, een op de drie heeft uitsluitend basisonderwijs en iets minder dan de helft heeft MBO-niveau of hoger. Somaliërs zijn over het algemeen dus erg laag opgeleid. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is het zeker niet zo dat de nieuwe groepen overwegend hoog zijn opgeleid. Net als de nieuwe groepen laten de klassieke groepen een gemengd beeld zien. Van hen hebben Antillianen het hoogste gerealiseerde opleidingsniveau en Turken en Marokkanen het laagste. In de SPVA is aan hoofden van huishoudens gevraagd of zij hun in het buitenland behaalde diploma hebben laten waarderen in Nederland (zie tabel C-1 in de bijlage). Van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven heeft ongeveer eenderde het buitenlands diploma laten waarderen. Bij Afghanen en Irakezen is dit ongeveer een kwart van de personen. Somaliërs maken veel minder vaak gebruik van deze mogelijkheid dan de andere groeperingen: circa 15 procent laat het buitenlands diploma waarderen in Nederland. Van de nieuwe groepen was van 2 procent de aanvraag nog in behandeling. Aan de personen die aangaven het diploma te hebben laten waarderen, is vervolgens gevraagd hoe dit diploma is gewaardeerd (zie tabel 5-2). De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Tabel 5-2 Waardering buitenlands diploma, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Gelijk als in herkomstland

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

59

63

46

43

54

Lager dan in herkomstland

Niet erkend in Nederland Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


37 4

114

35 2

172

53 2

243

55 2

210

38 8

39

Van de respondenten die aangaven hun diploma te hebben laten waarderen, geeft ongeveer de helft aan dat het diploma in Nederland lager wordt gewaardeerd dan in het land van herkomst. Van minstens eenderde is het diploma in Nederland gelijk gewaardeerd als in het land van herkomst. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is dit ongeveer de helft. Slechts van een klein percentage werd het diploma niet in Nederland erkend.

42


5.3

NEDERLANDSE TAALBEHEERSING

Het beheersen van de Nederlandse taal is over het algemeen een belangrijke voorwaarde voor allochtonen om hun kansen op de arbeidsmarkt te verbeteren. Allochtonen die de Nederlandse taal goed beheersen, hebben meestal een hoger inkomen en een hogere beroepsstatus dan migranten die dit niet doen (Van den Tillaart et al. 2000; Gijsberts 2003b). Naast het economische belang wordt de beheersing van de Nederlandse taal ook beschouwd als een belangrijke conditie voor integratie in onze samenleving. Allochtonen die uitsluitend hun eigen taal blijven spreken, kunnen minder makkelijk deelnemen aan allerlei sociale relaties binnen de Nederlandse samenleving (Gijsberts 2003b). De laatste jaren krijgt de taalbeheersing van allochtonen veel aandacht. Taalbeheersing wordt, zoals al eerder gezegd, gezien als een belangrijke voorwaarde voor de integratie in de Nederlandse samenleving. Er bestaan echter grote verschillen tussen de verschillende groeperingen wat betreft hun beheersing van de Nederlandse taal. In de SPVA-03 is zowel aan de respondent zelf als aan de interviewer gevraagd hoe het met de beheersing van het Nederlands van de respondent is gesteld. De resultaten van het oordeel van de interviewer zijn terug te vinden in tabel C-2 in de bijlage.2 Tabel 5-3 (en tabel C-3 in de bijlage) geeft de taalbeheersing weer volgens de mening van de respondent. Deze is gemeten aan de hand van de volgende vragen: of men Nederlandse kranten, brieven of folders kan lezen, of men Nederlands spreekt met de partner en of men Nederlands spreekt met de kinderen. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Het eerstgenoemde item is in 2002 en 2003 niet helemaal vergelijkbaar omdat de vraagstelling anders is in beide jaren. Ongeveer driekwart van de respondenten geeft aan redelijk tot prima Nederlands te kunnen lezen. Meer dan de helft van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven geeft zelfs aan dit prima te kunnen. Irakezen en Somaliërs geven het vaakst aan met moeite of zelfs helemaal niet de Nederlandse kranten, brieven of folders te kunnen lezen. Meer dan de helft van de respondenten geeft aan nooit Nederlands met hun partner te spreken. Weinig respondenten spreken vaak tot altijd Nederlands met hun partner. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven doen dit nog het vaakst, zo’n 15 procent. Dit is op basis van het hogere opleidingsniveau van deze twee groepen begrijpelijk. Ook zal de iets langere verblijfsduur van de arbeidsmigranten van deze twee groepen een rol spelen. Bij het Nederlands spreken met de kinderen liggen de verhoudingen anders. Ongeveer een kwart spreekt vaak tot altijd Nederlands met hun kinderen, bij Afghanen en Irakezen geldt dit voor ongeveer een op de zes respondenten. Ongeveer eenderde van de Iraniërs, (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs geeft aan nooit Nederlands met hun kinderen te spreken, bij Afghanen en Irakezen is


43

dit percentage iets hoger, zo rond de 40. Bij de groepen die het vaakst redelijk tot goed het Nederlands beheersen, is te zien dat men vaker Nederlands spreekt met de partner en/of kinderen dan bij mensen die dit niet doen. Personen uit de klassieke groepen spreken vaker Nederlands met hun partner en/of kinderen dan de nieuwe groepen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat in de klassieke groepen er een hoger aandeel tweede generatiekinderen is dan bij de nieuwe groepen. Tabel 5-3 Beheersing en gebruik van het Nederlands, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Ja, gaat prima

36

36

54

56

41

Nee, met moeite

17

21

14

13

19

Kan Nederlandse kranten, brieven of folders lezen Ja, gaat wel

40

Nee, helemaal niet

Spreekt Nederlands met partner Ja, vaak/altijd Ja, soms

7

6

36 8

28 4

25 6

33 7

8

14

18

10

60

51

45

54

37

33

Ja, vaak/altijd

17

18

23

31

22

Nee, nooit

44

42

38

31

36

Nee, nooit

Spreekt Nederlands met kinderen Ja, soms

56

39


5.4

39

35

39

37

39

36

42

PRESTATIE OP DE BASISSCHOOL

De overgrote meerderheid van alle Nederlandse basisscholen (ruim 80 procent) neemt deel aan de Eindtoets Basisonderwijs van de Citogroep (Mulder & Uerz 2002). De Eindtoets Basisonderwijs is een leer- of schoolvorderingentoets. Het onderzoekt vorderingen van leerlingen in groep 8 van de basisschool. De scores die volgen uit de Cito-toets, geven weer wat de eigenschappen van de leerling zijn die van invloed kunnen zijn op toekomstig schoolsucces, zoals intelligentie, leertempo, nauwkeurigheid, concentratie en doorzettingsvermogen. In tabel 5-4 worden de resultaten op de Cito-toets van de nieuwe groepen vergeleken met die van de klassieke groepen, 1.9-leerlingen3 en autochtone leerlingen.

44


Tabel 5-4 Cito-scores in groep 8, naar herkomstland, schooljaar 2000/2001

Totaal asielzoekers

Afghanistan/Irak/Iran

(voorm.) Joegoslavië/Sovjet Unie

Somalië/overig Afrika

Taal

Rekenen

36

40

36

38 32

38

Marokko

35

36

Totale groep 1.9–leerlingena Autochtonen

35 41

Bron: ITS (PRIMA 2000/2001), in: Mulder & Uerz (2002) a

37

37

34

37

36

38

34

37

34

oriëntatie

38

37

38 37

43

Wereld-

verwerking

40

Suriname Turkije

Informatie-

34 36

36 43

37

Totaal 529 530

39

531

37

530

33 35

35 43

525 528 528

528 535

Dit zijn leerlingen van wie ten minste één van de ouders niet in Nederland is geboren èn een laag opleidings- of beroepsniveau heeft.

Wordt gekeken naar de totaalscores op de eindtoets, dan valt op dat leerlingen van Afrikaanse afkomst het slechtst scoren. Zij scoren bij drie van de vier onderdelen lager dan de totale groep 1.9-leerlingen. Leerlingen afkomstig uit Afghanistan, Irak, Iran, (voormalig) Joegoslavië en de (voormalige) Sovjet Unie scoren aanmerkelijk beter. Hun prestaties zijn vergelijkbaar met die van Surinaamse kinderen. Turkse en Marokkaanse leerlingen scoren beter dan leerlingen afkomstig uit Afrikaanse landen, maar hun prestaties blijven achter bij die van Surinaamse leerlingen. Wordt gekeken naar de gemiddelde scores op de verschillende toetsen, dan kan er worden geconcludeerd dat leerlingen uit (voormalig) Joegoslavië, de (voormalige) Sovjet Unie en Suriname goed presteren in taal, vergeleken met de allochtone leerlingen uit de andere landen. Turkse en Afghaanse, Irakese en Iraanse leerlingen scoren hoog op het onderdeel rekenen. De verschillende niveaus in tabel 5-4 komen tot uitdrukking in de adviezen voor het voortgezet onderwijs, zoals gegeven aan leerlingen in groep 8 (zie tabel 5-5). Het onderwijs dat op VMBO-niveau wordt gevolgd, is verdeeld in het VMBO praktijkonderwijs (PRO), VMBO leerwegondersteunend onderwijs (LWOO), VMBO beroepsbegeleidende leerweg (BBL), VMBO kader beroepsgerichte leerweg (KBL) en VMBO gemengde leerweg (GL) en theoretische leerweg (TL). Het praktijkonderwijs is alleen bedoeld voor leerlingen, van wie wordt verwacht dat zij niet in staat zullen zijn om de leerwegen in het VMBO met succes af te sluiten. Deze leerlingen worden direct opgeleid voor, en begeleid naar, een plek op de regionale arbeidsmarkt.


45

Tabel 5-5 Aandeel adviezen voor voortgezet onderwijs van leerlingen in groep 8, naar herkomstland, schooljaar 2000/2001

%

Totaal asielzoekers

VMBO PRO tot KBLa

+ VMBO GL/TLb

42

35

41

Afghanistan/Irak/Iran

(voorm.) Joegoslavië/Sovjet Unie

Somalië/overig Afrika

26 54

39

HAVO/VWO

21 24

43

31

40

.

Suriname

35

44

22

Marokko

49

36

15

Turkije

49

Totale groep 1.9–leerlingen Autochtonen

Bron: ITS (PRIMA 2000/2001), in: Mulder & Uerz (2002)

45 23

36 37

38

15 18 39

a

Hieronder valt VMBO praktijkonderwijs (PRO), VMBO leerwegondersteunend onderwijs (LWOO),

b

VMBO GL staat voor VMBO gemengde leerweg en VMBO TL staat voor VMBO theoretische leerweg.

VMBO beroepsbegeleidende leerweg (BBL) en VMBO kader beroepsgerichte leerweg (KBL).

. n < 10

Uit de tabel blijkt dat er wederom vrij grote verschillen bestaan tussen de leerlingen uit de nieuwe groepen. Afrikaanse leerlingen krijgen relatief vaak VMBO PRO- tot KBL-advies in vergelijking met leerlingen uit (voormalig) Joegoslavië, de (voormalige) Sovjet Unie en autochtone leerlingen. Opvallend is dat leerlingen uit (voormalig) Joegoslavië en de (voormalige) Sovjet Unie vaker een HAVO/VWO-advies krijgen dan leerlingen uit Afghanistan, Irak en Iran of uit Turkije en Marokko. 5.5

HET VOORTGEZET ONDERWIJS

Veel kinderen van buitenlandse ouders hebben bij de start van het basisonderwijs een behoorlijke achterstand in taalvaardigheid en cognitieve ontwikkeling. In de loop van het basisonderwijs wordt deze achterstand steeds meer ingelopen. Bij het verlaten van het basisonderwijs in groep 8 is de achterstand van de slecht presterende groepen (Turken, Marokkanen en Antillianen) echter nog steeds waar te nemen. Dit betekent dat zij met een relatief grote achterstand aan het voortgezet onderwijs moeten beginnen (Gijsberts 2003a). Tot het voortgezet onderwijs behoren praktijkonderwijs, speciaal voortgezet onderwijs, leerwegondersteunend onderwijs (LWOO), VMBO, HAVO en VWO. In tabel 5-6 staan de verschillende schooltypen weergeven van leerlingen in het vierde jaar van het voortgezet onderwijs verdeeld naar bevolkingsgroep. Er moet bij deze gegevens rekening mee worden gehouden dat voor de nieuwe groepen de onderzoekspopulaties zeer klein zijn. Deze gegevens zullen dan ook niet in de tabel worden weergegeven, maar slechts in de tekst worden beschre-

46


ven. Deze gegevens zijn slechts een indicatie van de positie van de nieuwe groepen in het onderwijs. Tabel 5-6 Schooltypen voortgezet onderwijs in het vierde jaar van het voortgezet onderwijs, naar herkomstland, schooljaar 2002/2003

%

Totaal asielzoekers Suriname Turkije

PO/LWOO 3

HAVO

VWO

respondenten

67

17

13

180

3

11

Marokko

Totale groep 1.9-leerlingen Autochtonen

Aantal

VMBO

9

8

2

63 66 73 67 56

Bron: ITS (PRIMA 2002/2003), in: Hulsen & Mulder (2003)

21 16 12 16 22

13 7 6 9

19

91

433 318

1.201 1.948

Uit de tabel valt af te lezen dat zowel bij de nieuwe als bij de klassieke groepen verreweg de meeste kinderen op het VMBO zitten, gevolgd door het HAVO en het VWO. Relatief weinig leerlingen nemen deel aan het praktijkonderwijs (PO) en het leerwegondersteunend onderwijs (LWOO). Het is opvallend dat dit percentage afwijkt bij Turken, Marokkanen en Afrikanen. Bij de meeste groepen in de tabel ligt dit percentage rond de 2 of 3, bij Turken is het maar liefst 11 procent, bij Marokkanen 9 procent en bij Afrikanen 8 procent. Verder valt op te merken dat er relatief weinig Turken en Marokkanen op het HAVO en VWO terechtkomen. Leerlingen uit Afghanistan, Irak en Iran en (voormalig) Joegoslavië en de (voormalige) Sovjet Unie komen relatief vaak op het HAVO terecht. Het gemiddeld wat hogere opleidingsniveau van de ouders zou hiervoor een verklaring kunnen bieden, maar gezien de kleine aantallen waarop de cijfers betrekking hebben, is terughoudend in de conclusies geboden. In tabel 5-7 is het aandeel geslaagden van het VMBO weergegeven. Wederom moet worden opgemerkt dat het aantal asielzoekers opgesplitst naar herkomstland te klein is om weer te geven. Deze gegevens zijn dus slechts een indicatie van de positie van de nieuwe groepen in het onderwijs. Tabel 5-7 Percentage geslaagden van het eindexamen VMBO, naar herkomstland, %

Totaal asielzoekers

schooljaar 2002/2003

Geslaagd

Suriname Turkije

Marokko

Totale groep 1.9-leerlingen Autochtonen

Bron: ITS (PRIMA/Bewerking 2002/2003), in: Hulsen & Mulder (2003)

84 94 81 91 88 96

Aantal respondenten

50 85

225

159

599 860

47


Het slagingspercentage van asielzoekers is vergelijkbaar met dat van Turkse en 1.9-leerlingen, maar blijft ver achter bij het slagingspercentage van autochtonen. Het valt op dat Surinamers het hoogste slagingspercentage hebben van de drie klassieke groepen met 94 procent, gevolgd door Marokkanen en Turken. Als niet-westerse allochtonen eenmaal een HAVO- of VWO-diploma op zak hebben, stroomt een groter deel door naar vervolgonderwijs dan bij autochtonen. Bovendien kiezen ze dan gemiddeld voor een hoger opleidingsniveau dan autochtonen (CBS 2002). 5.6

SCHOOLTYPE EN ONDERWIJSRICHTING

Na de bespreking van de prestaties van allochtonen in het basis- en voortgezet onderwijs, wordt in deze paragraaf nader ingegaan op verschillende schooltypen en de richting waarin onderwijs wordt gevolgd. Allereerst volgt een beschrijving van het type opleiding dat wordt gevolgd, daarna van het niveau en ten slotte van de richting van de opleiding. De gegevens in deze en de volgende paragraaf zijn ontleend aan de SPVA-03. In tabel 5-8 wordt de huidige opleiding van de schoolgaanden in de leeftijd van 16 tot en met 34 jaar weergegeven. Tabel 5-8 Huidige opleiding schoolgaanden (16-34 jaar), naar groepering, 2003 %

Basisonderwijs VMBO

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

43

40

20

19

22

1

0

0

0

2

MBO

28

31

22

25

44

HBO

9

8

21

24

12

163

143

HAVO/VWO WO

Aantal respondenten

13 7

235


12 9

183

17 19

216

12 20

6 5

Verreweg de meeste schoolgaanden in de leeftijd van 16 tot en met 34 jaar volgen een voltijd dagopleiding. Iraniërs, (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs volgen het vaakst een opleiding op MBO-niveau. Afghanen en Irakezen volgen het vaakst een VMBO-opleiding. Opvallend is het hoge percentage Iraanse en (voormalig) Joegoslavische schoolgaanden die een opleiding op wetenschappelijk niveau volgen en de relatief lage percentages bij het VMBO. Tabel 5-9 laat zien wat de opleidingsrichting is van de schoolgaanden in de leeftijd van 16 tot en met 34 jaar.

48


Tabel 5-9 Opleidingsrichting schoolgaanden (16-34 jaar), naar groepering, 2003 %

Algemeen

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

7

7

5

8

2

24

Talen, kunst, filosofie Agrarische opleiding

0

19 0

17

0

15

0

20

1

Technisch, natuurwetensch.

20

28

21

23

23

Medisch, paramedisch

10

9

14

11

8

Econ., administr., juridisch Sociaal-cultureel

Persoonl./sociale verzorging Opleiding tot leerkracht Anders

23 3 5 0 6

Aantal respondenten


237

26 3 2 0 7

184

25 2 8 0 7

218

27 8 3 1 5

167

32 4 6 0 4

138

Voor alle 16 tot en met 34-jarige schoolgaanden geldt dat de richting waarin de meeste leerlingen hun schoolopleiding volgen, algemeen onderwijs is. Onder algemeen onderwijs vallen het VMBO, HAVO en VWO. Deze leerlingen gaan zich pas na het behalen van hun diploma in een richting specialiseren. Van de Somalische schoolgaanden volgen evenveel schoolgaanden de richting economisch, administratief en juridisch onderwijs als algemeen onderwijs. De richting economisch, administratief en juridisch onderwijs is de tweede meest gekozen richting van Iraniërs, (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs. Afghaanse en Irakese schoolgaanden kiezen eerder voor een opleiding in de richting van technisch, natuurwetenschappelijk onderwijs dan voor economisch, administratief en juridisch onderwijs. De opleidingen tot leerkracht en de agrarische opleiding worden nauwelijks gekozen. 5.7

UITVAL

Een startkwalificatie biedt jongeren de kans zich een stabiele plaats op de arbeidsmarkt te verwerven. Er is sprake van vroegtijdig schoolverlaten indien bij het verlaten van het onderwijs niet aan de norm van een startkwalificatie is voldaan. Een startkwalificatie komt overeen met een HAVO- of VWO-diploma, of een voltooide basisberoepsopleiding op minimaal het tweede niveau van het MBO. In tabel 5-10 worden de startkwalificaties van de jongvolwassenen per bevolkingsgroep en leeftijdscategorie weergegeven. De cijfers in deze tabel kunnen vertekend zijn aangezien ook de schoolgaanden in de tabel zijn opgenomen. Dit kan betekenen dat het aantal personen met een startkwalificatie wordt onderschat omdat men om het moment van de meting nog niet klaar was met het vereiste niveau en men dit op een later moment alsnog kan halen.


49

Tabel 5-10 Bezit startkwalificatie (20-34 jaar), naar groepering en leeftijd, 2002 en 2003a

%

20-24 jaar 25-29 jaar 30-34 jaar 20-24 jaar 25-29 jaar 30-34 jaar

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

38

47

72

18 49

30 48

38 80

Joegoslaven

Somaliërs

56

22

31 63

17 42

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

46

50

65

71

64 42

59 42


(voormalig)

64 66

70 73


De jongste leeftijdscategorie is het minst vaak in het bezit van een startkwalificatie. Vooral bij Afghanen en Somaliërs is het percentage erg laag. Bij de overige nieuwe groepen heeft ongeveer eenderde van deze categorie een startkwalificatie verworven. Bij de middencategorie worden de verschillen tussen de groepen groter. Afghanen en Somaliërs blijven echter nog steeds achter op de andere migrantengroepen. Als naar de oudste categorie wordt gekeken dan valt op dat Somaliërs en Afghanen toch nog een redelijke inhaalslag hebben gedaan vergeleken met de jongere leeftijdscategorieën. Het startkwalificatiebezit is nu vergelijkbaar met dat van Irakezen, Turken en Marokkanen. Van de migrantengroepen hebben Iraniërs het vaakst een startkwalificatie. (Voormalig) Joegoslaven zijn vergelijkbaar met Surinamers. Bij de nieuwe groepen, Surinamers en Antillianen is te zien dat hoe ouder men is, des te vaker men een startkwalificatie bezit. Het omgekeerde is het geval bij Turken en Marokkanen: hoe ouder men is, hoe minder vaak men een startkwalificatie heeft. Dit is in overeenstemming met het patroon hoe jonger men is, des te beter men is opgeleid (Gijsberts 2003b). Een mogelijke verklaring voor het omgekeerde patroon bij de nieuwe groepen is dat men later aan een opleiding begint doordat men nog niet zo lang in Nederland verblijft en dus ook op latere leeftijd een startkwalificatie verwerft. Tussen 1998 en 2002 is de drop-out, dat is schooluitval zonder enig diploma, bij Turkse en Marokkaanse jongeren behoorlijk afgenomen (Herweijer 2003). Bij Surinaamse en Antilliaanse jongeren was dit nauwelijks het geval. De drop-out percentages van deze twee groepen liggen op een veel lager niveau dan die van Turkse en Marokkaanse jongeren. Dit neemt niet weg dat in 2002 het uitvalpercentage onder allochtonen nog steeds een stuk hoger ligt dan onder autochtonen (Herweijer 2003). Tabel 5-11 bevat het percentage drop-outs van de migrantengroepen in de leeftijd van 16 tot en met 34 jaar.

50


Tabel 5-11 Percentage drop-outs in het voortgezet onderwijs (16-34 jaar), naar groepering, 2002 en 2003a

%

Diploma voortg. ond. Drop-out

Aantal respondenten Diploma voortg. ond.

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

16

19

8

10

84

144

81

144

92

219

90

266

Turken

Marokkanen

Surinamers

21

17

11

79

Drop-out

Aantal respondenten

631

83

629


(voormalig)

Afghanen

89

556

Somaliërs 69

31

170

Antillianen 87 13

418


Van de Somaliërs heeft maar liefst 31 procent vroegtijdig het voortgezet onderwijs verlaten. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven halen relatief vaak een diploma van het voortgezet onderwijs. De drop-out percentages van Afghanen en Irakezen zijn vergelijkbaar met die van Turken en Marokkanen. Het percentage van (voormalig) Joegoslaven is vergelijkbaar met dat van Surinamers en Antillianen. Van elke tien autochtone leerlingen gaat er bijna een van school zonder diploma. Onder Marokkaanse, Turkse en Antilliaanse/Surinaamse schoolverlaters ligt dit aantal een stuk hoger, van iedere vijf niet-westerse scholieren verlaat er een het onderwijs zonder een diploma te halen (CBS 2002). 5.8

SAMENVATTING

Het opleidingsniveau van de nieuwe groepen blijft achter bij dat van autochtonen. Sommige groepen zijn echter hoger opgeleid dan de klassieke groepen. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven hebben het hoogste opleidingsniveau. Somaliërs daarentegen zijn over het algemeen laag opgeleid. Meer dan de helft van de Somaliërs heeft maximaal basisonderwijs en slechts eenderde heeft MBO-niveau of hoger. Bij Afghanen en Irakezen is er sprake van een tweedeling: ongeveer de helft heeft een MBO-niveau of hoger, maar meer dan eenderde heeft maximaal basisonderwijs. Bij de helft van de respondenten die hun diploma hebben laten herwaarderen, werd het behaalde diploma in Nederland lager gewaardeerd dan in het land van herkomst. Bij minstens eenderde is het diploma in Nederland gelijk gewaardeerd als in het land van herkomst. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is dit ongeveer de helft. Een diploma behaald in het land van herkomst, wordt dus lang niet altijd op dezelfde waarde geschat in Nederland. De beheersing van de Nederlandse taal is medebepalend voor de positie van de nieuwe groepen in de Nederlandse samenleving. De nieuwe groepen zijn relatief


51

kort in Nederland woonachtig en spreken goed Nederlands. Zeer waarschijnlijk heeft dit te maken met het gemiddeld hogere opleidingsniveau van de meeste nieuwe groepen. In het basisonderwijs hebben de kinderen van asielzoekers een grote achterstand op autochtone leerlingen. Afrikaanse leerlingen scoren het laagst, zij bevinden zich net iets onder het niveau van Turkse en Marokkaanse leerlingen. Surinaamse kinderen scoren beduidend beter. Uit de adviezen die de leerlingen in groep 8 krijgen, blijkt opnieuw dat kinderen uit de nieuwe groepen een beduidend lager advies krijgen dan autochtone kinderen. Surinaamse leerlingen krijger een hoger advies en bevinden zich ook hier op minder achterstand van autochtonen. In het vierde jaar van het voortgezet onderwijs blijken verreweg de meeste kinderen van nieuwe groepen op het VMBO te zitten. Dit geldt ook voor Turkse, Marokkaanse en Surinaamse leerlingen. Afrikaanse leerlingen scoren minder hoog dan Afghaanse, Irakese en Iraanse kinderen. De scholieren uit de laatste groep doen het beduidend beter dan Turkse leerlingen. Gesteld kan worden dat van nieuwe groepen Afrikaanse kinderen de laagste positie innemen. Turkse en Marokkaanse kinderen scoren over het algemeen iets hoger. Kinderen uit Afghanistan, Iran en Irak nemen een tussenpositie in en zijn gemiddeld genomen vergelijkbaar met Surinaamse leerlingen. De verschillen tussen Afrikaanse leerlingen en de overige kinderen van nieuwe groepen zijn al met al behoorlijk te noemen. Iraniërs hebben het vaakst een startkwalificatie. (Voormalig) Joegoslaven zijn vergelijkbaar met Surinamers. Bij de nieuwe groepen, Surinamers en Antillianen is te zien dat hoe ouder men is, des te vaker men een startkwalificatie bezit. Het omgekeerde is het geval bij Turken en Marokkanen: hoe ouder men is, hoe minder vaak men een startkwalificatie heeft. Dit is in overeenstemming met het patroon hoe jonger men is, des te beter men is opgeleid. Een mogelijke verklaring voor het omgekeerde patroon bij de nieuwe groepen is dat men later aan een opleiding begint doordat men nog niet zo lang in Nederland verblijft en dus ook op latere leeftijd een startkwalificatie verwerft. Onder Somaliërs bevinden zich de meeste drop-outs. Bijna een derde verlaat het voortgezet onderwijs zonder diploma. Voor Iraniërs valt dit percentage een stuk gunstiger uit, 92 procent behaalt een diploma van het voorgezet onderwijs. Turken hebben het hoogste percentage drop-outs en Surinaamse leerlingen het laagste percentage van de klassieke minderheden.

52


NOTEN 1 2

3

Met dank aan Lia Mulder van het ITS voor het beschikbaar stellen van een interne publicatie met hierin de meest recente gegevens van deze groepen. Het oordeel van de interviewer correleert positief significant met de taalbeheersing zoals vermeld door de respondent. De sterkste significant positieve relatie wordt gevonden bij het item ‘Kan Nederlandse kranten, brieven of folders lezen’ en de taalvaardigheid zoals beoordeeld door de interviewer. Deze is redelijk sterk te noemen. De correlaties tussen de overige 2 items en het oordeel van de interviewer zijn matig positief te noemen. Onder 1.9-leerlingen worden leerlingen verstaan van wie ten minste één van de ouders niet in Nederland is geboren èn een laag opleidings- of beroepsniveau heeft.

6

Arbeid en inkomen Vera van den Maagdenberg 6.1

INLEIDING

Deelname aan betaalde arbeid is niet alleen belangrijk ter verkrijging van een inkomen, het is ook een belangrijke vorm van maatschappelijke participatie. Dit belang dat in onze samenleving aan arbeid wordt toegekend, betreft natuurlijk ook de migrantengroepen. Hun arbeidsmarktpositie, en in het bijzonder de werkloosheid, wordt daarom ook beschouwd als een van de voornaamste indicatoren van de structurele integratie van minderheden. Dit is begrijpelijk gezien de lange periode dat hoge werkloosheid de duidelijkste aanwijzing was dat het met de positie van minderheden slecht was gesteld. Van verschillende kanten is in dit verband gewaarschuwd voor het ontstaan van een etnische onderklasse (Roelandt 1994; Tesser & Dagevos 2002, in: Dagevos 2003a). Onder invloed van de gunstige economische ontwikkelingen sinds de tweede helft van de jaren negentig is de werkloosheid, ook onder migrantengroepen, aanzienlijk gedaald. Met deze daling verstomde het rumoer rond de hoge werkloosheidscijfers. Recentelijk is de werkloosheid echter weer toegenomen. Bovendien stijgt de werkloosheid van de migrantengroepen sterker dan die van de autochtonen (Van den Maagdenberg, Groeneveld & Polders 2004). In dit hoofdstuk wordt de arbeidsmarktpositie van de nieuwe groepen beschreven aan de hand van informatie over arbeidsmarktparticipatie en werkloosheid. Daarnaast wordt kort ingegaan op kenmerken van de positie die werklozen en werkenden innemen. Ten slotte zal aandacht geschonken worden aan de inkomenspositie. In dit hoofdstuk worden hoofdzakelijk gegevens uit de SPVA-03 gepresenteerd. Daarnaast worden ook de SPVA-02 en de EBB-02 gebruikt om op kernindicatoren een vergelijking met de klassieke groepen en autochtonen mogelijk te maken. Voor aanvullende gegevens van het CBS over arbeid en inkomen wordt verwezen naar deel D uit de bijlage (tabel D-13 t/m D-26). 6.2

ARBEIDSMARKTPARTICIPATIE

Alle personen van 15 tot en met 64 jaar maken deel uit van de potentiële beroepsbevolking. Een deel hiervan biedt zich ook werkelijk aan op de arbeids-

54


markt (de beroepsbevolking). Deze beroepsbevolking bestaat uit personen die voor ten minste 12 uur per week werken of willen werken.1 Wordt deze categorie vervolgens in een cijfer uitgedrukt als percentage van de potentiële beroepsbevolking, dan duidt dit de arbeidsmarktparticipatie (ook brutoparticipatie genoemd) aan. Tabel 6-1 Arbeidsmarktparticipatie (15-64 jaar), naar groepering, geslacht en leeftijd, 2002 en 2003a

%

Totaal

Mannen

15-24 jaar 25-39 jaar 40-64 jaar

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

58

58

68

75

60

43 43 71 56

45 40 68 56

58 32 80 77

66

41

46

42

85

78

75

46

Aantal mannen

636

668

584

507

421

Vrouwen

21

21

42

56

17

23

25

55

69

17

15-24 jaar 25-39 jaar 40-64 jaar

Aantal vrouwen Totaal

Mannen

15-24 jaar 25-39 jaar 40-64 jaar

Aantal mannen Vrouwen

15-24 jaar 25-39 jaar 40-64 jaar

Aantal vrouwen

17 22

415

17 19

365

19 47

407

28

15

55

481

18

339

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

autochtonen

67

65

78

73

81

50 46 86 52

49 50 86 48

71 51 93 80

66 48 87 79

70 53 96 81

1.176

1.017

768

579

32

30

64

59

59

36

36

79

69

76

37 20

1.071

39 9

872

42 62

850

39 65

591


-

49 51

-

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen opgehoogd a

worden naar de bevolkingsaantallen.


Van de nieuwe groepen participeert iets minder dan helft op de arbeidsmarkt. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zitten hier zo’n 10 procentpunten boven, Somaliërs zo’n 10 procentpunten onder. De arbeidsmarktparticipatie van Afghanen en Irakezen ligt net onder die van Turken en Marokkanen. (Voormalig) Joegoslaven zijn vergelijkbaar met Antillianen. Een mogelijke verklaring voor de

Arbeid en inkomen

55

hogere arbeidsmarktparticipatie van Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is gelegen in het feit dat zij gemiddeld iets langer in Nederland zijn dan de andere nieuwe groepen. Ook hebben deze twee groepen ‘moderne’ opvattingen die arbeidsmarktparticipatie, ook van vrouwen, bevorderen (zie hoofdstuk 7). Net als bij de klassieke groepen en autochtonen participeren bij de nieuwe groepen de mannen vaker dan vrouwen op de arbeidsmarkt. Van de nieuwe groepen nemen Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen het vaakst deel aan de arbeidsmarkt. Afghaanse, Irakese en Somalische vrouwen participeren nog minder vaak op de arbeidsmarkt dan Turkse en Marokkaanse vrouwen. De traditionele rolopvatting voor deze vrouwen speelt hierbij waarschijnlijk een grote rol (zie hoofdstuk 10). Bij de opsplitsing in leeftijdscategorieën zien we dat de jongeren het minst vaak op de arbeidsmarkt participeren. Dit heeft vanzelfsprekend te maken met het feit dat zij nog vaak naar school gaan. De middencategorie participeert het vaakst op de arbeidsmarkt. 6.3

WERKLOOSHEID

De beroepsbevolking kan worden onderverdeeld in de werkzame beroepsbevolking en de werkloze beroepsbevolking. Tot de categorie werklozen behoren personen die ten minste twaalf uur per week wensen te werken, daarvoor ook beschikbaar zijn, maar momenteel werkzoekend zijn. Voorts behoren diegenen ertoe die werk hebben aanvaard waardoor ze ten minste twaalf uur per week gaan werken. Wordt het aantal werklozen gepercenteerd op de beroepsbevolking, dan ontstaat het percentage werklozen binnen de beroepsbevolking (zie tabel 6-2). De werkloosheidspercentages van de nieuwe groepen zijn verontrustend hoog. Bij Afghanen, Irakezen en Somaliërs is meer dan eenderde werkloos. Van de Iraniërs is een kwart werkloos en bij (voormalig) Joegoslaven is een op de zes personen werkloos. De werkloosheid onder nieuwe groepen is beduidend hoger dan onder klassieke groepen en autochtonen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de gegevens van de klassieke groepen en autochtonen zijn verzameld in 2002 en de gegevens van de nieuwe groepen in 2003. Omdat in 2002 de recessie nog niet zo had toegeslagen als in 2003, is het mogelijk dat de hogere werkloosheidspercentages van de nieuwe groepen voor een deel aan de economische situatie toe te schrijven is. De grote verschillen in werkloosheidspercentages kunnen echter niet uitsluitend worden verklaard door veranderende economische omstandigheden. Een verklaring voor de hogere werkloosheid onder de nieuwe groepen is hun relatief korte verblijfsduur. Door de korte verblijfsduur hebben zij minder tijd gehad om een plek op de arbeidsmarkt te veroveren. Een andere verklaring voor het hoge werkloosheidscijfer is dat het inburgeringsprogramma wellicht nog niet is afgerond, waardoor betrokkenen relatief vaak in een werkloosheidssituatie verkeren. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zijn er geen of nauwelijks verschillen wat betreft werkloosheidpercentages tussen mannen en vrouwen. Bij Afghaanse vrouwen is de helft werkloos, bij Somalische vrouwen is 44 procent werkloos. Het aandeel vrouwen dat

56


tot de beroepsbevolking behoort, is bij deze groepen bovendien bijzonder klein. Irakese mannen zijn vaker werkloos dan Irakese vrouwen. Dit is opmerkelijk te noemen want over het algemeen zijn vrouwen vaker werkloos dan mannen. Een mogelijke verklaring zouden hier de kleine aantallen kunnen zijn die ook enige schommelingen in de cijfers kunnen veroorzaken. De jongste leeftijdscategorie is het vaakst werkloos, uitgezonderd Afghanen en Irakezen. Bij Afghanen is de oudste leeftijdscategorie het vaakst werkloos en bij Irakezen zijn de percentages van de jongste en oudste categorieën gelijk. Tabel 6-2 Percentage werklozen binnen de beroepsbevolking (15-64 jaar), naar groepering, geslacht en leeftijd, 2002 en 2003a

%

Totaal

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

34

40

25

18

34

37

Mannen

Vrouwen

50

15-24 jaar

35

25-39 jaar

33

40-64 jaar

Aantal respondenten Totaal

47

455

Vrouwen

Aantal respondenten

38 40

468

37 23 23

571

36

16

44

19

39

17

36

17

652

30

311

Antillianen

autochtonen

13

13

9

9

3

12

40-64 jaar

40

25

17

Surinamers

17

25-39 jaar

31

25

Marokkanen

18

15-24 jaar

39

Turken 14

Mannen

(voormalig)

Afghanen

15

1.127

13

10

12

14

12

16

13

8

9

17 11

930

30 6

1.144

27 9

773


3 4 8 3 3

-

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen opgehoogd a

worden naar de bevolkingsaantallen.


6.4

KENMERKEN VAN WERKLOZEN

In deze paragraaf worden de kenmerken van werklozen nader beschreven. De kenmerken die aan bod komen zijn: de (gemiddelde) werkloosheidsduur, het zoekgedrag, de relatie met het CWI en de wijze waarop de laatste baan is verlaten. Werkloosheidsduur

Tabel 6-3 (en tabel D-1 in de bijlage) laat de werkloosheidsduur van de werkloze personen zien.

Arbeid en inkomen

57

Tabel 6-3 Werkloosheidsduur werkloze personen, naar groepering, 2003 %

Maximaal 12 maanden

Afghanen 32

Minimaal 12 maanden

Gemiddelde duur (in jr) Aantal respondenten

68

2,6

133


Irakezen 42 58

2,8

162

Iraniërs 51 49

2,7

116

(voormalig)

Joegoslaven 51 49

2,3

90

Somaliërs 55 45

1,8

91

Terwijl alle groepen een hoog percentage langdurige werklozen laten zien, vinden we het hoogste aandeel langdurig werklozen bij Afghanen. Somaliërs komen er nu het beste vanaf. Bij Turken, Marokkanen en Antillianen is ongeveer de helft een jaar of langer werkloos, bij Surinamers is dit eenderde. Voor een deel zijn de klassieke en nieuwe groepen dus vergelijkbaar, al zijn Afghanen en Irakezen vaker lang werkloos dan de rest. Somaliërs zijn gemiddeld het minst lang werkloos (1,8 jaar), Irakezen het langst (2,8 jaar). Bij de klassieke groepen is de gemiddelde duur vergelijkbaar met die van de nieuwe groepen, uitgezonderd Turken. Zij zijn gemiddeld 3,6 jaar werkloos. Warmerdam & Van den Tillaart (2002) wijzen op het gevaar dat werkloosheid van nieuwkomers met zich kan brengen: in de periode dat men werkloos is, is er kans op competentieverlies. Dit geldt niet alleen voor de nieuwe basiscompetenties (taalvaardigheid), maar ook voor de beroepscompetenties die ze vanuit het land van herkomst meebrengen en die vaak al enige tijd ongebruikt zijn. Zoekgedrag werklozen

De kanalen die werklozen gebruiken om een baan te zoeken, kunnen sterk variëren (zie tabel D-2 in de bijlage). De respondenten konden meer zoekkanalen noemen. Het vaakst wordt een baan gezocht via het CWI (65 procent bij Somaliërs t/m 80 procent bij Afghanen). Verder wordt in ongeveer de helft van de gevallen gebruik gemaakt van het uitzendbureau. Iets minder vaak wordt er via advertenties gezocht. Dit varieert van ongeveer de helft bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven tot ongeveer eenderde van de Afghanen. Ongeveer een op de drie personen geeft verder aan zelf naar een baan te zoeken. Tussen de groepen zijn er enkele verschillen qua zoekgedrag te zien, al zijn deze niet bijzonder groot te noemen. Zo maken Somaliërs het meeste gebruik van de uitzendbureaus en de andere groepen gebruik van het CWI. De nieuwe groepen maken meer gebruik van het arbeidsbureau dan de klassieke groepen. Dit zou kunnen samenhangen met het volgen van het inburgeringsprogramma. De klassieke groepen zoeken op hun beurt vaker via familie en vrienden. De nieuwe groepen zoeken minder vaak via familie of vrienden een baan. Door de korte verblijfsduur zijn er minder functionele netwerken binnen de eigen groeperingen en ontbreekt familie in de nabije omgeving. Hierdoor is men vaker aangewezen op andere netwerken en instanties.

58


Relatie met CWI

Meer dan negen op de tien Irakese werklozen staan ingeschreven bij het CWI (zie tabel D-3 in de bijlage). Bij de overige nieuwe groepen ligt het percentage zo rond de 80. Deze percentages zijn beduidend hoger dan bij de klassieke groepen. Hier is tweederde tot ongeveer driekwart van de werkloze beroepsbevolking ingeschreven bij het CWI. De vraag is vervolgens of de nieuwe groepen nu ook meer gebruikmaken van de voorzieningen van het CWI. Aan de respondenten is gevraagd wanneer men voor het laatst een bezoek heeft gebracht aan het CWI. Ongeveer een kwart van de Irakezen, Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven heeft minder dan zes maanden geleden nog een bezoek gebracht aan het CWI. Bij Somaliërs is dit ongeveer een op de vijf en bij Afghanen is dit ongeveer een op de zes personen. In vergelijking met de klassieke groepen zijn de percentages bij de nieuwe groepen beduidend lager. Ondanks dat de nieuwe groepen vaker ingeschreven staan, hebben zij kortom aanmerkelijk minder contact met het CWI. Redenen hiervoor zouden kunnen zijn dat nieuwe migranten bijvoorbeeld minder vaak worden opgeroepen, dat ze nog in het inburgeringstraject zitten of dat ze zijn doorgeleid naar reïntegratiebedrijven. Wijze waarop laatste baan verlaten is

Men kan op verschillende manieren een baan verlaten (zie tabel D-4 in de bijlage). Het betreft hier niet alleen werkloze personen. Het merendeel van de respondenten is ontslagen door de werkgever. Ongeveer een eenderde van hen nam zelf ontslag, bij (voormalig) Joegoslaven was dit een kwart, bij Afghanen bijna de helft. Opvallend zijn de toch aanzienlijke percentages respondenten die in de WAO zijn terechtgekomen. Meer 10 procent heeft via deze weg de laatste baan verlaten, bij (voormalig) Joegoslaven is dit zelfs eenderde. Dit is vergelijkbaar met Turken en Marokkanen. Surinamers en Antillianen stromen nog vaker uit via de WAO. 6.5

WERKENDEN

Wanneer uitsluitend de werkenden worden gepercenteerd op de potentiële beroepsbevolking, wordt wel de gesproken van nettoparticipatie (zie tabel 6-4). Deze laat dus zien welk aandeel van de totale bevolking tussen de 15 en 65 jaar feitelijk een betaalde baan heeft van ten minste 12 uur per week.

Arbeid en inkomen

59

Tabel 6-4 Nettoparticipatie (15-64 jaar), naar groepering, geslacht en leeftijd, 2002 en 2003a

%

Totaal

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

38

35

51

62

40

27

Man

Vrouw

10

15-24 jaar

21

25-39 jaar

35

40-64 jaar


23

1.052

Vrouw

Aantal respondenten

34 26

1.034

17 54 49

991

26

48

9

30

19

65

32

54

989

23

autochtonen

58

56

71

66

79

32

2.246

43 26 37 56 28

1.890

63 56 32 79 66

1.621

58 50 32 72 65

1.172

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02, gewogen) a

760

Antillianen

55

40-64 jaar

19

32

55

Surinamers

35

25-39 jaar

15

43

Marokkanen

26

15-24 jaar

28

Turken 43

Man

(voormalig)

Afghanen

68 56 47 84 64

-


De nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs is uiterst laag te noemen: minder dan eenderde werkt. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven werkt ongeveer de helft. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn groot. Ongeveer de helft van de (voormalig) Joegoslavische vrouwen heeft een betaalde baan, maar bij de andere groepen is dit aandeel vele procentpunten lager. Bij Afghanen en Somaliërs behoort zelfs slechts een op de tien vrouwen tot de werkenden. Als naar leeftijd wordt gekeken, is te zien dat de jongste leeftijdcategorie de laagste nettoparticipatie heeft. Ongeveer een op de vijf jongeren werkt 12 uur of meer per week. De lage percentages bij de jongeren zijn hoogstwaarschijnlijk toe te schrijven aan het grote aandeel dat nog naar school gaat en hiernaast niet werkt, dan wel een baan heeft die kleiner is dan 12 uur per week. De nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs is beduidend lager dan van klassieke groepen en autochtonen. De nettoparticipatie van Iraniërs is vergelijkbaar met die van Turken en Marokkanen. (Voormalig) Joegoslaven hebben een nettoparticipatie die overeenkomt met die van Antillianen. 6.6

KENMERKEN VAN WERKENDEN

In deze paragraaf worden verschillende kenmerken van de werkzame beroepsbevolking besproken, zoals het type arbeidsovereenkomst, het beroepsniveau, de wijze waarop men aan de huidige baan is gekomen, het zelfstandig onderne-

60


merschap en de bedrijfstak waar men werkzaam is. De arbeidsduur volgens de arbeidsovereenkomst wordt in hoofdstuk 10 behandeld. Soort arbeidsovereenkomst

Het soort dienstverband dat men heeft, biedt naast het beroepsniveau, eveneens een indicatie van de sterkte van de positie van de werkzame beroepsbevolking. Vooral in een verslechterende economie staan werkenden met een tijdelijk dienstverband minder sterk dan werkenden met een vast dienstverband (zie tabel 6-5 en tabel D-5 in de bijlage). Tabel 6-5 Soort arbeidsovereenkomst van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2003

%

Vaste baan

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

21

20

13

10

18

Contract voor bepaalde tijd

Tijdelijk werk, uitzicht op vast Uitzendwerk Anders

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


60 8 5 6

250

68 5 4 3

238

78 2 4 3

347

82 3 4 2

482

64 4 7 7

189

Van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven met een betaalde baan heeft driekwart respectievelijk ruim 80 procent een vast dienstverband. Dit percentage is vergelijkbaar met de klassieke groepen, maar behoorlijk lager dan bij autochtonen van wie meer dan 90 procent een vaste baan heeft. Bij Afghanen, Irakezen en Somaliërs liggen de percentages net boven de 60. Als het percentage werknemers met een vaste aanstelling wordt uitgesplitst naar leeftijd (niet in tabel) dan is de gebruikelijke tendens waar te nemen: hoe ouder men is, des te vaker heeft men een vaste aanstelling. Deze trend is ook terug te zien bij de klassieke groepen en autochtonen. Beroepsniveau

Zoals in eerdere hoofdstukken uiteengezet, is een goede opleiding van belang bij het verkrijgen van een gunstige positie op de arbeidsmarkt. Voor de meeste functies is een bepaald opleidingsniveau vereist. Tabel 6-6 (en tabel D-6 in de bijlage) laat het huidige beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking zien.

Arbeid en inkomen

61

Tabel 6-6 Huidig beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2003

%

Elementair Lager

Middelbaar Hoger

Wetenschappelijk

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

46

37

36

38

30

32 18 1 2

268


27 22 9 5

272

20 29 11 4

396

27 24 8 3

504

56 11 3 1

178

Meer dan de helft van de werkzame Somaliërs heeft een beroep op elementair niveau. Worden de beide laagste niveaus samengenomen, dan bevindt bijna 90 procent van de werkende Somaliërs zich hier. Ze hebben hiermee het minst gunstige beroepsniveau. Afghanen blijven het dichtst in de buurt met bijna 80 procent. Het gunstigst is het percentage van Iraniërs, met nog geen 60 procent op de laagste niveaus. Zij laten tevens het hoogste aandeel zien op de beide hoogste niveaus (15 procent). Het meest in de buurt blijven nu Irakezen (14 procent) en (voormalig) Joegoslaven (11 procent). Het beroepsniveau van (voormalig) Joegoslaven en Irakezen is vergelijkbaar met dat van Turken en Marokkanen, wat opmerkelijk is gezien hun gemiddeld hogere opleidingsniveau. Iraniërs zitten hier iets boven, maar hun gemiddelde beroepsniveau is nog steeds lager dan dat van Surinamers en Antillianen. Afghanen en Somaliërs blijven onder het beroepsniveau van de klassieke groepen. Interessant is om te zien of het beroepsniveau ook werkelijk aansluit bij het gerealiseerde opleidingsniveau. Hier wordt op twee manieren naar gekeken. Allereerst wordt het gemiddelde beroepsniveau berekend voor de onderscheiden opleidingsniveaucategorieën (tabel 6-7 en tabel D-7 in de bijlage). Vervolgens wordt gekeken naar de aansluiting van het huidige beroepsniveau en het gerealiseerde opleidingsniveau volgens het oordeel van de respondent zelf (tabel 6-8).

62


Tabel 6-7 Gemiddelde beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering en gerealiseerd opleidingsniveau, 2003

%

Totaal

Max. basisonderwijs VBO/MAVO

MBO/HAVO/VWO HBO/WO

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

1,77

1,79

1,82

1,71

1,95 1,64 2,04 2,40

267


2,27

2,41

1,92

2,06

2,04

2,25

2,83

2,84

272

396

2,21 2,01 2,19 2,80

503

Somaliërs 1,62 1,52 1,71 1,70

1,45*

177


Het gemiddelde beroepsniveau is over het geheel genomen het hoogst bij Iraniërs (2,41) en het laagst bij Somaliërs (1,62). Het gemiddelde beroepsniveau stijgt naarmate het gerealiseerde opleidingsniveau stijgt, uitgezonderd Somaliërs waar het gemiddelde beroepsniveau bij HBO/WO lager is dan bij elk ander opleidingsniveau. Hierbij moet de kanttekening worden geplaatst dat het aantal respondenten in deze categorie gering is. Over het algemeen kan worden gesteld dat vanaf MBO en hoger het beroepsniveau achterblijft bij de gerealiseerde opleiding en dat er dus sprake is van onderbenutting. Het gemiddelde beroepsniveau van Irakezen, Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is als gezegd vergelijkbaar met dat van Turken en Marokkanen. Afghanen en Somaliërs zitten hieronder, Surinamers en Antillianen hierboven. De nieuwe groepen blijven over de gehele linie achter op de klassieke groepen. Ondanks de gemiddeld hogere opleiding, blijkt men toch moeilijker aan een functie te kunnen komen die past bij het opleidingsniveau. Hier zal een rol spelen dat het in de overgrote meerderheid van de gevallen om diploma’s gaat die in het buitenland zijn behaald. Deze renderen kennelijk niet op de Nederlandse arbeidsmarkt. Daarnaast speelt waarschijnlijk de korte verblijfsduur een rol en is wellicht het taalniveau van invloed. Tabel 6-8 Aansluiting huidig beroepsniveau en gerealiseerd opleidingsniveau van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2003

%

Ja, werk is passend

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

26

33

25

19

22

Nee, te hoog opgeleid Nee, te laag opgeleid

Voor iets anders opgeleid Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


48 13 13

267

43 15 9

256

56 10 9

371

64 11 6

513

57 10 11

196

Arbeid en inkomen

63

Ongeveer de helft van de respondenten geeft desgevraagd aan dat het beroepsniveau aansluit bij het gerealiseerde opleidingsniveau. Een kwart is echter van mening dat het functieniveau achterblijft bij het opleidingsniveau. Bij Irakezen is dit zelfs eenderde. Als de resultaten van tabel 6-7 en 6-8 met elkaar worden vergeleken, dan kan worden geconcludeerd dat zowel objectief als subjectief het gerealiseerde opleidingsniveau niet goed aansluit bij het beroepsniveau en dat nieuwe migranten, ook verhoudingsgewijs, vaak onder het opleidingsniveau werken. Wijze waarop huidige baan verkregen is

De vraag op welke manier men de huidige baan heeft verkregen, is van betekenis, omdat bijvoorbeeld het vinden van een baan via het uitzendbureau vaak leidt naar tijdelijk werk, terwijl het vinden van een baan via netwerken in het geval van minderheden meestal gebeurt op de lagere beroepsniveaus (Dagevos 2003b). De resultaten zijn te zien in tabel 6-9 (en tabel D-8 in de bijlage). Tabel 6-9 Wijze waarop baan verkregen is van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2003

%

Familie, vrienden, kennissen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

14

13

13

13

12

17

15

Arbeidsbureau Uitzendbureau

Open sollicitatie School/stage

Advertentie/internet Anders

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen


20 24 14 9 7

12

222

20 28 15 6

12 22 18 8

19 20 9

8

16

11

204

282

376

11

9

11

6

46 2 9

10

179

Het vaakst wordt een baan gevonden via het uitzendbureau. Ongeveer een kwart vond een baan op deze manier, bij Somaliërs was dit zelfs bijna de helft. Bij hen valt op dat informele kanalen (familie, vrienden) nauwelijks behulpzaam zijn bij het vinden van werk. Dit duidt op gesloten, weinig kansrijke netwerken. Bijna een op de vijf Afghanen, Irakezen en (voormalig) Joegoslaven vond hun huidige wel baan via familie, vrienden of kennissen. Bij Turken en Marokkanen speelt het netwerk van familie, vrienden en kennissen een grotere rol dan bij de nieuwe groepen. De nieuwe groepen bewandelen vaker de officiële wegen. Het succesvolle gebruik van het uitzendbureau door de nieuwe groepen is nog groter dan bij klassieke groepen. Het gebruik van het uitzendbureau door werkzoekende minderheden is hoogstwaarschijnlijk een van de oorzaken van de aanzienlijke vertegenwoordiging van minderheden in tijdelijke banen.

64


Zelfstandig ondernemerschap

Meer dan negen op de tien werkenden zijn in loondienst. Iets meer dan 10 procent van de Iraniërs is zelfstandige of freelancer (zie tabel D-9 in de bijlage). Hiermee is men vaker zelfstandige of freelancer dan de klassieke groepen en ongeveer even vaak als de autochtonen. Irakezen zijn met 9 procent vergelijkbaar met Turken. Van de werkzame Somaliërs is slechts 1 procent zelfstandige of freelancer. Het percentage Afghanen en (voormalig) Joegoslaven dat zelfstandige of freelancer is, is vergelijkbaar met dat van Marokkanen, Surinamers en Antillianen. Bedrijfstak

De bedrijfstak kan per groepering nogal verschillen (zie tabel D-10 in de bijlage). De belangrijkste werkgevers voor de nieuwe groepen zijn te vinden in de industrie en de reparatiebedrijven, handel en horeca wat in grote lijnen overeenkomt met de verdeling van de klassieke groepen over bedrijfstakken. Bij autochtonen is er een veel kleinere vertegenwoordiging in de takken landbouw, visserij en delfstoffen en industrie dan bij de nieuwe en klassieke groepen. Autochtonen zijn relatief vaak te vinden in de reparatiebedrijven, handel en horeca, financiële en zakelijke dienstverlening, openbaar bestuur en onderwijs en gezondheidszorg en welzijn. 6.7

MEERVOUDIGE ARBEIDSMARKTPOSITIE

Zowel Van den Tillaart et al. (2000), Warmerdam & Van den Tillaart (2002) als Van den Maagdenberg et al. (2004) wijzen op de meervoudige positie die een persoon kan hebben op de arbeidsmarkt. Het gaat hier bijvoorbeeld om personen die een opleiding volgen en tegelijkertijd meer dan 12 uur per week werkzaam zijn. Tabel 6-10 laat de verschillende meervoudige posities zien van personen met een dergelijke meervoudige positie behorend tot de potentiële beroepsbevolking. De nieuwe groepen combineren vaak een baan van 12 uur of meer per week met een schoolopleiding. Ook wordt een kleine baan met een schoolopleiding veel gecombineerd of een schoolopleiding met het werkloos zijn. Bij de klassieke groepen is er een duidelijke voorkeur voor het combineren van de positie waarbij men 12 uur per week of meer werkt en ook een opleiding volgt: tweederde van de meervoudige posities bestaat uit deze combinatie. Gesteld kan worden dat personen die naast het werken of werkloos zijn, ook nog een opleiding volgen, bezig zijn hun human capital te vergroten. Dit omdat zij actief proberen hun opleidingsniveau te verbeteren en zo ook hun kansen op de arbeidsmarkt vergroten. Uit het onderzoek van Warmerdam & Van den Tillaart (2002) blijkt verder dat vluchtelingen vaak proberen overgangen op de arbeidsmarkt (bijvoorbeeld van huishouden naar werk) te beïnvloeden door bepaalde combinaties van (arbeidsmarkt)posities te kiezen.

Arbeid en inkomen

65

Tabel 6-10 Meervoudige arbeidsmarktpositie (15-64 jaar), naar groepering, 2002 en 2003a

%

Werk (<12 uur)+school Werk (≥12 uur)+school School+werkloos

School+huisvrouw/-man School+WAO

Aantal respondenten Werk (<12 uur)+school Werk (≥12 uur)+school School+werkloos

School+huisvrouw/-man School+WAO

Aantal respondenten

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

37

46

52

70

53

24

22

14

1

139

17

20

26 8

14

8

2

99

12

17

3

3

143

1

114

16 22 8 1

87

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

61

64

64

67

22 13 4

1

165

21 12 2 0

208


(voormalig)

Afghanen

20 14 2 0

215

20 11 2 0

212


6.8

UITKERING EN INKOMEN

Tot nu toe is economische activiteit dan wel inactiviteit belicht vanuit het perspectief van de arbeidsmarkt. Ze kan echter eveneens worden bezien vanuit de context van uitkeringen. Deze perspectieven hangen samen, maar zijn niet gelijk aan elkaar. Dit geldt bijvoorbeeld voor personen met een VUT-uitkering, studiefinanciering, arbeidsongeschiktheidsuitkering of bijstandsuitkering. Zij maken (vaak) geen deel uit van de werkloze beroepsbevolking maar ontvangen wel een uitkering. Tabel 6-11 (en tabel D-11 in de bijlage) beschrijft hoeveel personen vanaf 15 jaar een uitkering ontvangen. Vervolgens wordt bekeken welk type uitkering dit is. In deze cijfers is geen rekening gehouden met het feit dat iemand deels een uitkering kan ontvangen, maar ook bijvoorbeeld nog werkt. Het aandeel uitkeringsgerechtigden is hierdoor hoger dan bijvoorbeeld de cijfers in tabel D-26 in de bijlage.

66


Tabel 6-11 Percentage uitkeringsgerechtigden en type uitkering (vanaf 15 jaar), naar groepering, 2003

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

1.078

1.057

1.014

1.021

765

Bijstand

71

71

50

51

71

AOW

4

4

10

16

4

Totaal

Aantal respondenten

48

WW

6

Pensioen, AOW, VUT

3

Studiefinan., UAF Anders

Aantal respondenten

11 5

509


50

9 2

38

15 4

7

17

526

389

7

5

30

10 7

57

9 0

9

11

307

425

6

6

Somaliërs hebben het hoogste aandeel uitkeringsgerechtigden (bijna 66 procent). Bovendien is bij hen het aandeel van degenen met bijstand hoog, wat kan betekenen dat veel uitkeringstrekkers geen enkele relatie met de arbeidsmarkt hebben. Hetzelfde percentage bijstandsontvangers (71 procent) is te zien bij Afghanen en Irakezen, maar zij kennen een minder hoog aandeel uitkeringsafhankelijken (circa 50 procent). Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven liggen de percentages lager, ongeveer eenderde van hen ontvangt een uitkering. Bij de klassieke groepen zijn deze percentages veel lager (15 tot 25 procent). Minder dan een op de tien personen heeft een WW-uitkering, uitgezonderd Iraniërs, bij wie het percentage iets hoger ligt. Het ontvangen van een arbeidsongeschiktheidsuitkering komt bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven vaker voor dan bij de andere groepen. Iraniërs ontvangen vaker dan de andere groepen studiefinanciering of een UAF-beurs2 . Tabel 6-12 (en tabel D-12 in de bijlage) laat het gemiddelde nettohuishoudensinkomen per maand zien. Dit netto-huishoudensinkomen kan zowel als een inkomen verworven uit arbeid, als uit een uitkering. De gegevens hebben betrekking op huishoudens.

Arbeid en inkomen

67

Tabel 6-12 Gemiddeld netto-huishoudensinkomen per maand, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

€

Totaal

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

800

907

944

1.107

1.078

Alleenstaand

1.147

1.269

1.420

Somaliërs 938 816

Samenwonend

1.297*

1.064*

1.542*

1.538

1.066*


1.407*

1.172*

1.900*

1.794*

1.381*

387

441

437

391

376

Ouders met kinderen

Eenouderhuishoudens

Aantal respondenten


1.188

995*

1.287

871*

1.595

909*

1.592

907*

1.005 856


Gemiddeld genomen hebben (voormalig) Joegoslaven het hoogste nettohuishoudensinkomen en Somaliërs het laagste. De verschillen naar huishoudenstype zijn groot. Eenouderhuishoudens hebben over het algemeen het laagste inkomen. Wel moet hierbij worden opgemerkt dat de aantallen laag zijn. Het huishoudenstype dat het meest te besteden heeft, is het huishouden bestaande uit ouders, kinderen en andere inwonenden. Ook hier zijn de aantallen laag, dus is er ook hier enig voorbehoud (qua statistische betrouwbaarheid). De gemiddelde netto-huishoudensinkomens van de nieuwe groepen zijn een stuk lager dan die van de klassieke groepen, namelijk zo’n €500,-. 6.9

SAMENVATTING

Van de nieuwe groepen verschijnt iets minder dan de helft op de arbeidsmarkt. (Voormalig) Joegoslaven hebben de hoogste arbeidsmarktparticipatie, Somaliërs de laagste. Een mogelijke verklaring voor de hogere arbeidsmarktparticipatie van Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is gelegen in het feit dat zij gemiddeld iets langer in Nederland zijn dan de andere nieuwe groepen. Ook hebben deze twee groepen gemiddeld genomen een hogere opleiding. De werkloosheidspercentages van de nieuwe groepen zijn verontrustend hoog. Bij Afghanen, Irakezen en Somaliërs is meer dan eenderde werkloos. De werkloosheid onder de nieuwe groepen is beduidend hoger dan onder klassieke groepen en autochtonen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de gegevens van de klassieke groepen en autochtonen zijn verzameld in 2002 en de gegevens van de nieuwe groepen in 2003. Omdat in 2002 de recessie nog niet zo had toegeslagen als in 2003, is het mogelijk dat de hogere werkloosheidspercentages van de nieuwe groepen voor een deel aan de economische situatie toe te schrijven. De grote verschillen in werkloosheidspercentages kunnen echter niet uitsluitend worden verklaard door veranderende economische omstandigheden. Een

68


verklaring voor de hogere werkloosheid onder de nieuwe groepen is hun relatief korte verblijfsduur. Hierdoor hebben zij minder tijd gehad om een plek op de arbeidsmarkt te veroveren. Een meerderheid van de werklozen onder de nieuwe minderheidsgroepen is langdurig werkloos. Voor een deel zijn de nieuwe en de klassieke groepen vergelijkbaar, al zijn Afghanen en Iraniërs vaker langdurig werkloos dan de rest. De nieuwe groepen zoeken het vaakst een baan via het CWI. Verder wordt in ongeveer de helft van de gevallen gebruik gemaakt van het uitzendbureau. Iets minder vaak wordt er via advertenties gezocht. De nieuwe groepen maken meer gebruik van het arbeidsbureau dan de klassieke groepen. Dit zou kunnen samenhangen met het volgen van het inburgeringsprogramma. De nieuwe groepen staan beduidend vaker ingeschreven bij het CWI dan de klassieke groepen. Desondanks hebben zij aanmerkelijk minder contact met het CWI. Redenen hiervoor zouden kunnen zijn dat zij minder vaak worden opgeroepen of dat ze zijn doorgeleid naar reïntegratiebedrijven. De nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs is ontzettend laag te noemen: minder dan eenderde van degenen tussen 15 en 65 jaar werkt. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven werkt ongeveer de helft. De nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs is beduidend lager dan van de klassieke groepen en autochtonen. Meer dan de helft van de werkenden heeft een voltijdbaan. In vergelijking met de klassieke groepen hebben de nieuwe groepen vaker een kleine baan. Van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven met een betaalde baan van meer dan 12 uur per week heeft driekwart of meer een vast dienstverband. Dit percentage is vergelijkbaar met dat van de klassieke groepen, maar behoorlijk lager dan bij de autochtonen van wie meer dan 90 procent een vaste baan heeft. Qua beroepsniveau lopen de percentages nogal uiteen. Meer dan de helft van de werkzame Somaliërs heeft een beroep op elementair niveau. Bij de andere groepen zijn de percentages aanzienlijk lager. Ongeveer eenderde heeft een beroep op lager niveau, uitgezonderd Afghanen ( bijna de helft). Het gemiddelde beroepsniveau is over het geheel genomen het hoogst bij Iraniërs en het laagst bij Somaliërs. Vanaf MBO en hoger blijft het beroepsniveau achter bij de gerealiseerde opleiding en dus is er sprake van onderbenutting. Ondanks de gemiddeld hogere opleiding, blijkt men toch moeilijker dan de klassieke groepen aan een functie te kunnen komen die past bij het opleidingsniveau. Ongeveer de helft geeft aan dat het beroepsniveau aansluit bij het gerealiseerde opleidingsniveau. Een kwart is echter van mening dat niveau het niveau van huidige werk niet past bij het opleidingsniveau. Bij Irakezen is dit zelfs eenderde. Het gerealiseerde opleidingsniveau sluit zowel objectief als subjectief niet goed aan bij het beroepsniveau en de nieuwe migranten werken, ook verhoudingsgewijs, vaak onder hun niveau.

Arbeid en inkomen

69

Migranten bekleden relatief vaak een meervoudige arbeidsmarktpositie om op deze manier te proberen een betere positie te bereiken. Ook bij de nieuwe groepen zien we dit. De nieuwe groepen combineren vaak een baan van 12 uur of meer per week met een schoolopleiding. Ook wordt vaak een kleine baan met een schoolopleiding gecombineerd of een schoolopleiding met het werkloos zijn. De economische activiteit dan wel inactiviteit kan ook worden bezien vanuit het perspectief van uitkeringen. Ongeveer de helft van de Afghanen, Irakezen en Somaliërs ontvangt een uitkering. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven liggen de percentages lager, ongeveer eenderde van hen ontvangt een uitkering. Bij de klassieke groepen zijn deze percentages veel lager. (15 tot 25 procent). De nieuwe groepen zijn dus vaker aangewezen op een uitkering dan de klassieke groepen. Het merendeel van de uitkeringsgerechtigden heeft een bijstandsuitkering. Het hoge aandeel bijstandsuitkeringen valt te verklaren uit het feit dat veel nieuwkomers nog nooit op de Nederlandse arbeidsmarkt hebben gewerkt en dus ook geen recht hebben op een werkloosheidsuitkering. Gemiddeld genomen hebben (voormalig) Joegoslaven het hoogste netto-huishoudensinkomen en Somaliërs het laagste. De eenouderhuishoudens hebben over het algemeen het laagste inkomen. Het huishoudenstype dat het meest te besteden heeft, is het huishouden bestaande uit ouders, kinderen en andere inwonenden.

70


NOTEN 1

2

Tot de beroepsbevolking (definitie CCS-91) worden alle personen van 15 tot en met 64 jaar gerekend die:  ten minste 12 uur per week werken;  werk hebben aanvaard waardoor ze ten minste 12 uur per week gaan werken;  verklaren ten minste 12 uur per week te willen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor ten minste 12 uur per week te vinden. Een UAF-beurs wordt verstrekt door de Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF. Deze organisatie verstrekt beurzen en geeft studiebegeleiding aan hoger opgeleide vluchtelingen in Nederland. Ook begeleidt het UAF vluchtelingen bij het vinden van een plek op de Nederlandse arbeidsmarkt.

7

Sociale en culturele integratie Stefan van der Laan Bouma en Vera van den Maagdenberg 7.1

INLEIDING

In het integratiedebat is lange tijd de aandacht vooral uitgegaan naar de sociaaleconomische dimensie van integratie. Voorop stond daarbij de mate waarin migrantengroepen participeren in het onderwijs en op arbeidsmarkt. Hoewel deze dimensie van integratie nog steeds belangrijk wordt gevonden, is recentelijk meer aandacht ontstaan voor de culturele dimensie van integratie. Voor de sociaal-culturele zijde van integratie is het veel lastiger om een ijkpunt te kiezen dan voor de sociaal-economische dimensie. Een vaak gehoord bezwaar tegen metingen van sociaal-culturele integratie is dat zij kunnen worden opgevat als het stellen van de ene cultuur boven de andere (zie voor een bespreking Dagevos & Schellingerhout, 2003). Toch is meting belangrijk omdat het iets zegt over de mate waarin migrantengroepen zich qua sociale en culturele kenmerken zich blijven onderscheiden ten opzichte van de heersende cultuur. De sociaalculturele dimensie kan worden onderscheiden in enerzijds de interetnische contacten (de sociale component) en anderzijds de culturele oriëntatie van minderheden (de culturele component) (zie onder meer Dominguez Martinez, Groeneveld & Kruisbergen 2002; Dagevos & Schellingerhout 2003 en Van der Laan Bouma 2004). Eerder onderzoek naar sociale en culturele integratie onder de klassieke groepen toont aan dat er verschillen bestaan in de mate van integratie tussen bijvoorbeeld ouderen en jongeren, en hoger- en lageropgeleiden (zie onder meer Dagevos & Schellingerhout 2003 en Groeneveld & WeijersMartens 2003). De vraag rijst in hoeverre dit eveneens opgaat voor de nieuwe groepen. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de sociale en culturele integratie van de nieuwe groepen in de Nederlandse samenleving. De opzet van het hoofdstuk is als volgt. Allereerst wordt de sociale component van integratie besproken, waarbij dieper wordt ingaan op de mate van interetnische contacten. Vervolgens komt de culturele component aan bod, waarbij wordt ingegaan op de culturele oriëntatie van de minderheidsgroepen. Ter afsluiting worden de belangrijkste resultaten samengevat en worden hier conclusies aan verbonden. Er wordt gebruik gemaakt van de SPVA-gegevens.

72


7.2

SOCIALE INTEGRATIE

Bij interetnische contacten gaat het vooral om de contacten die leden van etnische minderheidsgroepen hebben met autochtonen. In de SPVA is een vijftal items waarmee kan worden aangeven in hoeverre leden van etnische minderheidsgroepen contact hebben met autochtonen en in hoeverre zij dergelijke contacten wenselijk achten. Dit laatst wordt wel sociale afstand genoemd (Dagevos & Schellingerhout 2003). Wat betreft het feitelijke contact van minderheden met autochtonen is gevraagd in hoeverre zij Nederlandse vrienden of kennissen hebben, of indien zij deze niet hebben, zouden willen hebben en in hoeverre zij in hun vrije tijd contact hebben met Nederlanders (zie tabel 7-1). Tabel 7-1 Percentages bevestigende antwoorden op items met betrekking tot sociale contacten, naar groepering, 2002 en 2003a

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Aantal respondenten

1.209

1.156

1.081

1.074

824

Aantal respondenten

334

305

175

110

255

Aantal respondenten

584

495

412

400

222

80

69

Heeft Nederlandse vriendenb Wil Nederlandse vriendenc In vrije tijd contact met Nl-ersd

71 85 82

Heeft Nederlandse vrienden

72 83 77

84

89

86

83

88

Turken Marokkanen

68 76

92

83

Surinamers

Antillianen

89

91

Aantal respondenten

2.539

2.158

1.854

1.288

Aantal respondenten

510

647

190

113

Aantal respondenten

2.521

2.150

1.850

1.291

Wil Nederlandse vrienden In vrije tijd contact met Nl-ers

71 68

50 69


b

50 88

67 88


De antwoordmogelijkheden zijn: ‘ja’ en ‘nee’.

c

De antwoordmogelijkheden zijn: ‘ja, erg graag’; ‘ja, graag’; ‘nee, liever niet’ en ‘nee, beslist niet’. De

d

Deze vraag is in de SPVA-03 alleen aan partners en inwonenden van 15 jaar of ouder gesteld. De ant-

eerste twee antwoordcategorieën zijn bij elkaar gevoegd.

woordmogelijkheden zijn: ‘ja, vaak’; ‘ja, soms’ en ‘nee, nooit’. De eerste twee antwoordcategorieën zijn

bij elkaar gevoegd.

Ongeveer driekwart van de ondervraagde nieuwe migranten zegt Nederlandse vrienden en/of kennissen te hebben. Hierbij steken Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven duidelijk boven de anderen uit. Van degenen die geen Nederlandse

73

Sociale en culturele integratie

vrienden of kennissen hebben, zegt gemiddeld bijna 83 procent dit wel graag te willen. Dit is een groter aandeel dan onder de klassieke groepen is gevonden. Irakezen hebben in hun vrije tijd het minst vaak contact met Nederlanders, (voormalig) Joegoslaven het vaakst. De nieuwe groepen hebben in hun vrije tijd vaker contact met Nederlanders dan Turken en Marokkanen. De percentages van Afghanen, Irakezen en Somaliërs zijn echter iets lager dan die van Surinamers en Antillianen. (Voormalig) Joegoslaven zeggen meer contact met Nederlanders te hebben dan klassieke groepen. Voor het meten van de houding ten aanzien van contacten met autochtonen is gebruik gemaakt van indirecte vraagstellingen, en wel met betrekking tot het oordeel over contacten van de kinderen met autochtonen (zie tabel 7-2). Tabel 7-2 Percentages antwoorden ‘ja, (heel) vervelend’a op items met

betrekking tot de houding t.a.v. sociale contacten, naar groeperingb ,

2002 en 2003 c %

Vervelend kind Nl-se vrienden Vervelend kind Nl-se partner Aantal respondenten

Vervelend kind Nl-se vrienden Vervelend kind Nl-se partner Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

14

17

3

3

16

3

828

4

856

1

825

1

Marokkanen

Surinamers

36

48

7

9

1.136

11

1.001


b c

824

Turken

2

3

655

Antillianen

1.047

1

2

809

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘geen mening’; ‘nee, niet vervelend’ en ‘nee, helemaal niet

vervelend’.

Bij de klassieke groepen gaat het alleen om hoofden van huishoudens.


Het merendeel van de nieuwe migranten (bijna 88 procent) gaf aan het geen enkel probleem te vinden als hun kind Nederlandse vrienden zou hebben. Dit is bijna 10 procentpunten meer dan onder Turken en Marokkanen. Onder Surinamers en Antillianen is dit percentage echter nagenoeg 100. De verschillen tussen de nieuwe groepen worden beduidend groter als het gaat om de vraag of men het vervelend zou vinden als hun kind een Nederlandse partner kiest. Het merendeel van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven vindt dit geen enkel probleem, maar dat is anders voor de andere drie groepen. Daarvan vindt zo’n 15 procent het hebben van een Nederlandse schoonzoon of -dochter een probleem. Dit is echter nog aanzienlijk lager dan het aandeel Turken en Marokkanen dat een autochtone partner voor hun kind onwenselijk acht (respectievelijk 36 en 48 procent). Turken en Marokkanen staan in vergelijking met alle andere groepen dus veruit het minst positief tegenover contacten met autochtonen.

74


7.3

CULTURELE ORIËNTATIE

In deze paragraaf wordt de culturele oriëntatie van leden van migrantengroepen besproken. Deze is geoperationaliseerd aan de hand van het begrip modernisering. Hierbij wordt uitgegaan van het dominante stelsel van moderne opvattingen binnen Westerse landen. Met modernisering wordt hier gedoeld op het geheel van processen van rationalisering, secularisering, emancipatie en individualisering die zich de afgelopen decennia in Westerse landen hebben voltrokken (Veenman 2002). Voordat wordt ingegaan op diverse moderne opvattingen, wordt eerst de secularisering behandeld. Secularisering betreft onder meer het afnemende belang van religie en het bezoek van religieuze bijeenkomsten (Groeneveld & WeijersMartens 2003). In de SPVA is gevraagd of men zich tot een bepaalde godsdienst, kerkgenootschap dan wel religie rekent (zie tabel 7-3). Tabel 7-3 Percentage dat zich tot een bepaalde religie rekent, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Rekent zich tot bepaalde religie Aantal respondenten


(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

625

663

671

673

609

86

81

46

58

93

Somaliërs blijken zichzelf het vaakst tot een religieuze stroming te rekenen. Ook de percentages bij Afghanen en Irakezen zijn hoog. Van de (voormalig) Joegoslaven rekent iets meer dan de helft zichzelf tot een bepaalde religieuze stroming en bij Iraniërs is dit iets minder dan de helft. Opmerkelijk is het lage aandeel Iraniërs dat zich tot een religie rekent. Dit duidt op een selectieve migratie. Vervolgens is aan de personen die aangeven zich tot een bepaalde religie te rekenen, gevraagd hoe vaak men ongeveer een religieuze bijeenkomst bezoekt in een kerk of moskee (zie tabel 7-4).


75

Tabel 7-4 Percentages ‘meer keren per maand ‘a naar religieuze bijeenkomst, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Bezoekt meer keren per maand

Afghanen

religieuze bijeenkomsten Aantal respondenten

Bron: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen) a

Irakezen

20

Iraniërs

20

541

11

540

312

(voormalig)

Joegoslaven

Somaliërs

15

46

391

565

Percentage dat aangeeft ‘enkele keren per maand’ of ‘iedere week’ bijeenkomsten bij te wonen. De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘nooit’ en ‘enkele keren per jaar’.

Somaliërs gaan het vaakst naar een religieuze bijeenkomst. Bijna de helft van hen gaat meer keren per maand naar een religieuze bijeenkomst. Meer dan een kwart van hen geeft aan één keer per week of vaker naar een religieuze bijeenkomst te gaan (niet in tabel). Ongeveer een op de vijf Afghanen en Irakezen bezoekt meer keren per maand een religieuze bijeenkomst. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven geldt dit voor ongeveer een op de acht personen. Tabel 7-5 laat items zien die betrekking hebben op diverse aspecten van modernisering. Het gaat hierbij om man-vrouw verhoudingen, gezin en seks. Tabel 7-5 Percentages ‘(helemaal) mee eens’a op items met betrekking tot

man-vrouw verhoudingen, gezin en seks, naar groepering, 2003 (voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

lijkheid voor het huishouden hebben

60

66

48

53

77

lijkheid voor het geld hebben

51

53

36

35

58

5

6

4

6

13

ze een kind krijgt

34

36

24

21

40

blijven wonen tot zij gaan trouwen

51

55

33

40

53

neer ze dit niet verdienen

80

79

67

72

89

trouwde ouders met hun kinderen

87

86

73

74

83

%

Vrouw kan het beste verantwoorde-

Man kan het beste de verantwoordeEen opleiding is voor jongens belangrijker dan voor meisjes

Vrouw moet stoppen met werken als Kinderen kunnen het beste thuis

Ouders altijd respecteren, ook wanDe beste gezinsvorm is: twee ge-

Nederland is te open over dingen die met seksualiteit te maken hebben Aantal respondenten


57

828

57

857

59

826

Somaliërs

47

825

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘niet eens of oneens’, ‘niet eens’ en ‘helemaal niet eens’.

59

655

76


Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zijn niet alleen het geseculariseerd, zij hebben ook de meest moderne opvattingen over man-vrouw verhoudingen. Somaliërs hebben de meest traditionele opvattingen wat dit onderwerp betreft. Afghanen en Irakezen zitten tussen deze groepen in, maar neigen meer naar Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven dan naar Somaliërs. De laatste groep neemt daarmee een bijzondere plaats in. Zo is meer dan driekwart van de Somaliërs het eens met de stelling dat de vrouw het beste verantwoordelijkheid kan dragen voor het huishouden, is bijna 60 procent van mening dat de man het beste verantwoordelijkheid kan dragen voor het geld, vindt 40 procent dat een vrouw moet stoppen met werken als ze een kind krijgt en vindt 12 procent een opleiding belangrijker voor jongens dan voor meisjes. Bij de andere groepen liggen deze percentages veel lager. Ook met betrekking tot stellingen over gezagsverhoudingen en gezinsopvattingen laten Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven de meest moderne opvattingen zien. Somaliërs kennen wederom het meest traditionele antwoordenpatroon, maar verschillen ditmaal niet veel van Afghanen en Irakezen. Om een voorbeeld te geven: 90 procent van de Somaliërs, 80 procent van de Afghanen en Irakezen en ongeveer 70 procent van de Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is het eens met de stelling dat ouders altijd gerespecteerd dienen te worden, hoe zij zich ook gedragen. Enigszins afwijkend van het hiervoor beschreven patroon is het antwoordpatroon op het item dat betrekking heeft op de openheid over seksualiteit. Tussen de verschillende groepen zijn nauwelijks verschillen in de percentages te ontdekken. Enkel (voormalig) Joegoslaven wijken enigszins af. Van de bovenstaande items vormen, na een factoren betrouwbaarheidsanalyse, alle items samen een schaal, die men kan betitelen als ‘modernisering’. Tabel 7-6 laat de gemiddelde scores van de modernisering per groepering zien. Ook worden de scores opgesplitst naar geslacht, leeftijd en hoogst afgeronde opleiding (alleen niet-schoolgaanden). De uiteindelijke schaal loopt van 1 tot en met 5, waarbij een lage score staat voor een lage mate van modernisering en een hoge score voor een hoge mate van modernisering.

77


Tabel 7-6 Gemiddelden ‘modernisering’a, naar groepering, geslacht, leeftijd en opleidingb, 2002 en 2003c

Gemiddelden Totaal

Man

Vrouw

15-24 jaar 25-39 jaar

40 jaar en ouder

Aantal respondenten Max. BAO

VBO/MAVO

MBO/HAVO/VWO

HBO/WO


Man

Vrouw

15-24 jaar 25-39 jaar

40 jaar en ouder

Aantal respondenten Max. BAO

VBO/MAVO

MBO/HAVO/VWO

HBO/WO

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

2,72

2,70

3,02

2,94

2,55

2,69 2,63 2,80 2,70 2,59

827

2,56 2,64

2,77 2,71

656

2,69 2,66 2,75 2,70 2,64

856

2,47 2,65

2,68 2,88

729

3,01

3,02

2,99

3,10

3,07

3,18

3,05

3,14

2,95

2,83

825

825

2,67

2,50

2,78

2,78

2,95

3,09

3,21

684

3,44

736

b c

2,55 2,67 2,54 2,40

654

2,41 2,55

2,64 2,60

542

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

2,66

2,56

3,06

3,26

2,70 2,76 2,80 2,78 2,57

1.110

2,54 2,78

2,91 3,09

1.025

2,60

3,12

2,66

3,17

2,80

3,30

2,64 2,42

966

2,43

3,28 2,97

1.028

2,65

2,81 3,05

878


2,55

2,75 3,03

3,27 3,54

971

3,24 3,22 3,39 3,32 3,07

786

2,83 3,11

3,27 3,63

675

1 = lage mate van modernisering, 5 = hoge mate van modernisering.

Bij de opsplitsing naar de hoogst afgeronde opleiding worden enkel niet-schoolgaanden weergegeven. 2002 heeft betrekking op de klassieke groepen en 2003 op de nieuwe groepen.

Zoals eerder bij de afzonderlijke items, zijn van de nieuwe groepen Somaliërs het minst modern in hun opvattingen. Iets hoger zijn de scores bij Afghanen en Irakezen. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zijn het meest modern in hun opvattingen. Van de klassieke groepen zijn Marokkanen het minst modern in hun opvattingen, gevolgd door Turken, Surinamers en Antillianen. Worden ze vergeleken met de klassieke groepen dan zijn ze minder modern in hun opvattingen dan Surinamers en Antillianen. De mate van moderniteit van Afghanen en Irakezen is te vergelijken met die van Turken. Die van Somaliërs is vergelijkbaar met die van Marokkanen. Tussen mannen en vrouwen is niet echt een duidelijk patroon te ontdekken. Bij de meeste groepen is het zo dat de

78


vrouwen iets modernere opvattingen hebben dan mannen, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs, maar de verschillen zijn erg klein. Over het algemeen geldt: hoe jonger, hoe moderner. (Voormalig) Joegoslaven, Marokkanen, Surinamers en Antillianen laten de grootste verschillen zien in opvattingen tussen jongeren en ouderen. Veel sterker is het verband tussen opleiding en moderniteit van opvattingen. Hoe hoger de opleiding, hoe moderner de opvattingen. De verschillen in moderniteit tussen laagopgeleiden en hoogopgeleiden zijn onder (voormalig) Joegoslaven het grootst. Ook bij Surinamers en Antillianen zijn er grote verschillen naar opleidingsniveau, terwijl Afghanen nauwelijks verschillen naar opleidingsniveau laten zien. 7.4

SAMENVATTING

Wat betreft sociale integratie van de nieuwe groepen, kan worden gesteld dat (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs het meest sociaal zijn geïntegreerd. Zij hebben het vaak contact met Nederlanders en staan ook het meest positief tegenover dergelijk contact. Somaliërs kennen veruit de geringste mate van sociale integratie, gevolgd door Irakezen en Afghanen. Dit onderscheid tussen de groepen wordt vermoedelijk in belangrijke mate beïnvloed door het verschil in opleidingsniveau en taalvaardigheid. Zoals al eerder naar voren kwam, zijn (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs over het algemeen hoger opgeleid en beheersen zij de Nederlandse taal beter, wat maakt dat zij makkelijker in contact komen met autochtonen en hier ook positiever tegenover staan. Echter, ook de culturele oriëntatie van de groepen kan van invloed zijn op het interetnische contact en op de waardering daarvan. Op het gebied van religiositeit zijn Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven het minst religieus en Somaliërs het meest. Wat betreft de mate van moderniteit, zijn van de nieuwe groepen de (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs het meest geïntegreerd. In vergelijking met de vier klassieke groepen blijken de scores van (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs dicht bij die van Surinamers en Antillianen te liggen. Deze laatste twee groepen zijn het meest cultureel geïntegreerd van de klassieke groepen. Somaliërs scoren, samen met Marokkanen, het laagst wat betreft moderniteit van hun opvattingen. Hier tussenin zitten Irakezen en Afghanen, die qua moderniteit van hun opvattingen overeenkomen met Turken. De veronderstelde samenhang tussen enerzijds sociale integratie en anderzijds culturele integratie wordt hiermee bevestigd. Op de beide dimensies zijn Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven het meest geïntegreerd en Somaliërs het minst.

8

Opvattingen over de multietnische samenleving Vera van den Maagdenberg en Stefan van der Laan Bouma 8.1

INLEIDING

In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de opvattingen over de multi-etnische samenleving van zowel allochtonen als autochtonen. De multi-etnische samenleving is een veelbesproken onderwerp. Dit blijkt onder meer uit een onderzoek naar de gevoelens van autochtonen ten opzichte van allochtonen en moslims dat TNS-NIPO recentelijk in opdracht van De Volkskrant uitvoerde (Kanne 2004). Uit dit onderzoek blijkt dat eenderde van de autochtone bevolking negatief denkt over moslims en dat twee op de drie autochtone Nederlanders alle allochtonen simpelweg moslims noemen. De aanslagen op het World Trade Center (WTC) en het Pentagon op 11 september 2001, en meer recentelijk de aanslagen in Madrid, zorgden ervoor dat de (culturele) verschillen tussen de autochtone en de allochtone bevolking in het middelpunt van de belangstelling staan. In dit hoofdstuk zal allereerst aandacht worden besteed aan het aspect discriminatie. Vervolgens komen de opvattingen van allochtonen over de multi-etnische samenleving aan bod. Als laatste worden de opvattingen van de autochtonen over de multi-etnische samenleving weergegeven. 8.2

DISCRIMINATIE

In deze paragraaf wordt de gepercipieerde en de ervaren discriminatie van de nieuwe groepen weergegeven. Ook wordt ingegaan op het aantal meldingen van discriminatie bij de Landelijke Vereniging Anti Discriminatie Bureaus en Meldingen en het aantal gemelde uitingen op grond van herkomst, huidskleur, ras, nationaliteit en religie op het internet. In de SPVA-03 zijn twee vragen gesteld over gepercipieerde en ervaren discriminatie. Gepercipieerde discriminatie is de opvatting dat discriminatie voor-

80


komt zonder dat men dit zelf heeft hoeven meemaken. Ervaren discriminatie gaat om discriminatie zoals men deze zelf heeft ondervonden. Tabel 8-1 laat de percentages zien van de antwoordcategorieën ‘af en toe’, ‘vaak’ dan wel ‘zeer vaak’. De andere antwoordmogelijkheden zijn ‘bijna nooit’ en ‘nooit’. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Tabel 8-1 Percentages antwoorden ‘af en toe’, ‘(zeer) vaak’a op items aangaande discriminatie, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Worden buitenlanders in

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

28

33

41

28

33

Nederland gediscrimineerd

Wordt u zelf wel eens door

Nederlanders gediscrimineerd Aantal respondenten


(voormalig)

Afghanen

20

626

22

664

32

672

16

672

22

608

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘bijna nooit’ en ‘nooit’.

Ongeveer eenderde van de respondenten geeft aan dat ze denken dat buitenlanders in Nederland af en toe tot zeer vaak worden gediscrimineerd. Iraniërs zijn het minst positief gestemd, Afghanen en (voormalig) Joegoslaven het meest positief. Als het om ervaren discriminatie gaat, liggen de percentages iets lager: ongeveer een op de vijf personen geeft aan af en toe tot zeer vaak zelf gediscrimineerd te worden. Bij Iraniërs wijkt dit naar boven af: eerderde geeft aan zelf gediscrimineerd te worden. (Voormalig) Joegoslaven geven het vaakst aan (bijna) nooit gediscrimineerd te worden. Hieruit blijkt dat er op groepsniveau samenhang bestaat tussen ervaren en gepercipieerde discriminatie. Naast de gegevens over discriminatie uit de SPVA wordt in deze paragraaf het aantal geregistreerde klachten gemeld bij de antidiscriminatie bureaus (ADB’s) en bij het meldpunt discriminatie internet (MDI) besproken. De gegevens zijn niet bekend voor de afzonderlijke groeperingen en er wordt dus in algemene zin gesproken. Tabel 8-2 laat het aantal geregistreerde klachten op grond van afkomst, kleur, ras, nationaliteit en religie zien. Deze gronden hebben te maken met racisme en discriminatie van etnische minderheden. Hierbij moet worden opgemerkt dat discriminatie op grond van religie niet per se de minderheidsgroeperingen hoeft te treffen. De gegevens hebben betrekking op de drie grootste steden en gaan over de jaren 2001 tot en met 2003. Utrecht is buiten beschouwing gelaten omdat er in 2001 uitsluitend over de laatste twee maanden van 2001 is gerapporteerd en in de resterende jaren niet alle hier onderscheiden categorieën zijn gehanteerd.

Opvattingen over de multi-etnische samenleving

81

Tabel 8-2 Aantal geregistreerde klachten over discriminatie op grond van afkomst, kleur, ras, nationaliteit en religie, 2001-2003

Amsterdam

2001

2002

417

419

431

Rotterdam

432

387

Den Haaga

Totaal Nederland

315 308

299

2.743

284

2.803

Bron: Landelijke Vereniging Anti Discriminatie Bureaus en Meldingen (LVADB), in: Schriemer (2002); a

2003

2.525

LVADB (2003), Coenders, Lidner, Silversmith & Visser (2004)

In 2002 en 2003 wordt gerapporteerd over Haaglanden.

In 2003 is het aantal klachten in Nederland met betrekking tot discriminatie op grond van afkomst, kleur, ras, nationaliteit en religie gedaald ten opzichte van 2002. De totale daling van het aantal klachten over 2003 wordt vooral veroorzaakt door een daling in het aantal klachten op grond van ras, afkomst of huidskleur (Coenders, Lidner, Silversmith & Visser 2004). Dit wil niet zeggen dat de discriminatie in Nederland is afgenomen. In het jaaroverzicht geeft de LVADB enkele redenen hiervoor. Zo is niet iedereen bereid zich te melden bij een ADB als men wordt gediscrimineerd. Door het maatschappelijke klimaat en door voorlichtingsactiviteiten en naamsbekendheid kan de meldingsbereidheid per periode wisselen. Ook zijn er jaarlijks kleine schommelingen in het aantal bureaus en kan op grond hiervan het aantal klachten variëren doordat er bijvoorbeeld het ene jaar meer of minder bureaus zijn dan het voorgaande jaar. Interessant is om na te gaan hoe uitingen van discriminatie zich op het meest moderne en wijdverspreide medium, het internet, ontwikkelen. Tabel 8-3 laat het aantal gemelde uitingen op grond van herkomst, huidskleur, ras, nationaliteit en religie zien. Het gaat hierbij om meldingen op Nederlandse websites of websites die in de Nederlandse taal zijn geschreven. Ook hier is geen onderscheid gemaakt tot welke groepering men behoort. Tabel 8-3 Aantal gemelde uitingen op websites over discriminatie op grond van herkomst, huidskleur, ras, nationaliteit en religie, 2001-2003

Ras, herkomst, huidskleur, nationaliteit Religie

Totaal gemelde uitingen

2001

2002

127

298

589

1.081

699

1.798

2003 649 241

1.496

Bron: Stichting Magenta, Meldpunt Discriminatie Internet (MDI), in: Eissens (2002), Eissens (2004)

In bovenstaande tabel is te zien dat er in 2002 een flinke stijging van het aantal meldingen is. In acht moet worden genomen dat het aantal websites in deze tijd is toegenomen en dat de meldingsbereidheid groter geworden kan zijn. In 2003 is er weer een lichte afname waar te nemen. Niettemin verwacht Eissens (2004)

82


een stijging van uitingen van discriminatoire aard in 2004 op basis van cijfers van de eerste tweeënhalve maand (409 meldingen over 644 uitingen; niet in tabel). 8.3

OPVATTINGEN VAN ALLOCHTONEN OVER DE MULTIETNISCHE SAMENLEVING

De opvattingen van de nieuwe groepen over de multi-etnische samenleving worden in de SPVA-03 gemeten door middel van een viertal items. Tabel 8-4 laat de acceptatie van allochtonen in Nederland zien zoals gezien door de nieuwe groepen. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens. Tabel 8-4 Percentage ‘(helemaal) mee eens’a op items met betrekking tot acceptatie, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Nederland alle kansen

56

53

39

61

54

Nederland gerespecteerd

73

72

62

75

73

voor buitenlanders

75

78

65

82

75

Als buitenlander krijg je in Rechten van buitenlanders in Nederland is een gastvrij land Nederland staat open voor buitenlandse culturen Aantal respondenten


80

625

81

665

69

671

83

673

75

609

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘niet eens of oneens’, ‘niet eens’ en ‘helemaal niet eens’.

(Voormalig) Joegoslaven zijn het positiefst gestemd over de acceptatie van allochtonen in Nederland. Iraniërs zijn het het minst eens met de bovengenoemde stellingen. Niettemin is gemiddeld genomen meer dan 70 procent van de ondervraagden het (helemaal) eens met de drie laatstgenoemde stellingen. Men is minder positief gestemd over de stelling dat buitenlanders in Nederland alle kansen krijgen. Slechts iets meer dan de helft is het hier (helemaal) mee eens. Van de Iraniërs is 44 procent het hier (helemaal) niet mee eens. Samen vormen de genoemde items een schaal die de gepercipieerde acceptatie van allochtonen in Nederland meet. In tabel 8-5 zijn de scores uitgesplitst naar geslacht, leeftijd en de hoogst afgeronde opleiding. De gegevens hebben betrekking op hoofden van huishoudens.

83


Tabel 8-5 Gemiddelde scores op de schaal gepercipieerde acceptatie van

allochtonen in Nederlanda, naar groepering, geslacht, leeftijd en

opleidingb, hoofden van huishoudens, 2002 en 2003c Gemiddelden Totaal

Man

Vrouw

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

3,71

3,71

3,44

3,85

3,70

3,73 3,82

3,72

3,45

3,73

3,82

3,48

3,79

15-24 jaar

3,71

3,72

3,46

3,83

40 jaar en ouder

3,74

3,82

3,51

3,82

25-39 jaar

Aantal respondenten

3,73 625

3,65

3,39

664

3,83

671

673

3,62 3,87

608

3,83

3,69

3,80

3,81

MBO/HAVO/VWO

3,80

3,69

3,41

3,83

3,57

HBO/WO

Totaal

Man

Vrouw

3,64

3,59

524

3,80

3,69

3,60

606

3,98

3,37

579

3,71

613

3,42

520

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

3,41

3,49

3,64

3,57

3,43 3,49

3,51

3,58

3,57

3,53

3,37

3,46

3,57

40 jaar en ouder

3,49

3,50

3,59

Aantal respondenten

3,72

Turken

15-24 jaar 25-39 jaar

3,40 1.111

3,53 984

3,58 1.039

3,50 3,45 3,56 3,48 3,51

784

Max. BAO

3,44

3,56

3,69

3,54

MBO/HAVO/VWO

3,43

3,45

3,56

3,50

VBO/MAVO

HBO/WO

Aantal respondenten

3,43

3,40

1.078

3,42

3,46

928

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen)

c

3,80

3,80

Aantal respondenten

b

3,73

Max. BAO

VBO/MAVO

a

3,71

3,61

3,40

996

3,54

3,43

685

1 = lage mate van acceptatie, 5 = hoge mate van acceptatie.

Bij de opsplitsing naar de hoogst afgeronde opleiding worden enkel niet-schoolgaanden weergegeven. 2002 heeft betrekking op de klassieke groepen en 2003 op de nieuwe groepen.

Zoals uit de antwoordpatronen op de losse items mocht worden verwacht, vinden Iraniërs dat buitenlanders het minst worden geaccepteerd in Nederland en vinden (voormalig) Joegoslaven dit het meest. De nieuwe groepen zijn meer positief tegenover de acceptatie van allochtonen in Nederland dan negatief. De vrouwen hebben een iets positievere houding ten opzichte van de acceptatie,

84


uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven. De verschillen zijn echter miniem te noemen. Hetzelfde geldt ook voor de verschillen tussen de leeftijdsklassen. Over het algemeen zijn ouderen iets positiever dan jongeren. De verschillen tussen opleidingsniveaus zijn iets groter. Opmerkelijk genoeg zijn het vooral de hoogopgeleiden (HBO/WO) die een meer negatieve beeldvorming hebben, vooral ten opzichte van degenen met maximaal VBO/MAVO. De grootste verschillen tussen de hoogopgeleiden en de laagopgeleiden zijn te vinden bij Iraniërs en Somaliërs. De scores van klassieke groepen komen het meest overeen met die van Iraniërs, de groep die juist het laagst scoort bij de nieuwe groepen. 8.4

OPVATTINGEN VAN AUTOCHTONEN OVER DE MULTIETNISCHE SAMENLEVING

In deze paragraaf wordt bekeken hoe autochtonen staan ten opzichte van etnische minderheden in de Nederlandse samenleving en vluchtelingen in het bijzonder. In het laatste decennium zagen vele Westerse landen behoorlijke aantallen immigranten en/of vluchtelingen migreren van arme regio’s en/of regio’s waar er oorlog was naar welvarende landen op zoek naar een veilige plek. Hun aankomst wakkerde verhitte discussies aan, vooral onder politici. Ook in de publieke opinie is over dit onderwerp discussie gevoerd, onder andere over de motieven waarom mensen immigreerden/vluchtten (Coenders, Gijsberts & Scheepers 2004). Men hoort vaak dat het publiek positiever tegenover de aanwezigheid van vluchtelingen staat dan tegenover die van allochtonen in het algemeen. Tabel 8-6 illustreert dit door te laten zien hoe men denkt over het afgeven van verblijfsvergunningen in verschillende situaties. Er wordt gebruik gemaakt van een tabel zoals gepresenteerd door Van Praag (2003b). Van Praag maakt gebruik van het onderzoek Beeldvorming over Minderheden 2002 (BOM’02). Dit onderzoek werd, in opdracht van het SCP, gehouden onder 3.000 deelnemers aan het GfK-computerpanel in het voorjaar van 2002. Tabel 8-6 Hoe soepel moet de Nederlandse overheid zijn in het afgeven van verblijfsvergunningen, 2002

%

Iemand die door de politieke situatie in zijn land persoonlijk wordt bedreigd

Iemand die door de economische situatie in zijn land nauwelijks middelen van bestaan heeft

Een buitenlander die hier legaal verblijft maar die zijn

echtgeno(o)t(e) naar Nederland wil laten overkomen

Een zoon van een hier legaal verblijvende buitenlander die zijn toekomstige vrouw naar Nederland wil laten overkomen

Bron: GfK (BOM’02), in: Van Praag (2003b)

zeer

enigszins

niet zo soepel

afgeven

39

43

14

4

6

32

41

22

16

41

29

14

8

28

39

25

soepel

soepel

niet


85

Autochtonen staan het meest positief tegenover personen die in hun eigen land worden bedreigd vanwege de politieke situatie. Iets meer dan 80 procent vindt dat de overheid (enigszins) soepel moet zijn in het afgeven van een verblijfsvergunning. Bij de overige situaties oordeelt men veel negatiever. Maar liefst een kwart van de respondenten vindt dat een verblijfsvergunning helemaal niet moet worden afgegeven indien een zoon zijn toekomstige vrouw naar Nederland wil halen. Ook op iemand die vanwege economische redenen naar Nederland wil komen, wordt afwijzend gereageerd: een op de vijf vindt dat er dan geen verblijfsvergunning moet worden afgegeven. Autochtonen blijken inderdaad positiever over (politieke) vluchtelingen te zijn dan over allochtonen die op basis van andere redenen naar Nederland willen komen. Autochtonen vinden het belangrijk dat mensen kunnen vluchten naar een land als Nederland als de situatie in het eigen land een veilig leven niet toestaat. Dit beeld wordt bevestigd door het onderzoek van Coenders et al. (2004). Uit hun crossnationale studie blijkt dat de weerstand tegen een brede en niet nader beschreven groep van immigranten veel groter was dan tegen vluchtelingen. Verder kwamen zij tot de conclusie dat een situatie van achteruitgaande economische omstandigheden de weerstand tegen immigranten vergroot, maar niet tegen vluchtelingen. Van Praag (2003b) wijst verder op de lage tolerantie van de Nederlandse bevolking. Maar, zo concludeert hij, indien verder terug wordt gekeken in de tijd dan is te zien dat het opinieklimaat ook tussen 1995 en 2000 al in negatieve richting veranderde. Het is dus niet erg waarschijnlijk dat de aanslagen van 11 september 2001 een grote invloed hebben op de resultaten van bovengenoemde onderzoeken. 8.5

SAMENVATTING

Ongeveer eenderde van de nieuwe groepen vindt dat buitenlanders in Nederland af en toe tot zeer vaak worden gediscrimineerd. Iraniërs zijn het minst positief gestemd, Afghanen en (voormalig) Joegoslaven het meest positief. Als het om ervaren discriminatie gaat, geeft ongeveer een op de vijf personen van de nieuwe groepen aan af en toe tot zeer vaak zelf gediscrimineerd te worden. Bij Iraniërs wijkt dit naar boven af: eerderde geeft aan zelf gediscrimineerd te worden. (Voormalig) Joegoslaven geven het vaakst aan (bijna) nooit gediscrimineerd te worden. De scores van de klassieke groepen wat betreft de acceptatie van allochtonen in Nederland komen het meest overeen met die van Iraniërs, de groep die juist het laagst scoort bij de nieuwe groepen. Hoogopgeleide nieuwkomers hebben een meer negatieve beeldvorming dan laagopgeleide nieuwkomers. De grootste verschillen tussen hoog- en laagopgeleiden zijn te vinden bij Iraniërs en Somaliërs.

86


Als het gaat over hoe autochtonen denken over het afgeven van verblijfsvergunningen in verschillende situaties, staan zij het meest positief tegenover personen die in hun eigen land worden bedreigd vanwege een politieke situatie. Iets meer dan 80 procent vindt dat de overheid (enigszins) soepel moet zijn in het afgeven van een verblijfsvergunning. Bij de rest van de beschreven situaties is men veel negatiever ingesteld. Er kan worden gesteld dat autochtonen positiever zijn over (politieke) vluchtelingen dan over allochtonen die op basis van andere redenen naar Nederland willen komen. Autochtone Nederlanders vinden het belangrijk dat mensen kunnen vluchten naar een land als Nederland als de situatie in het eigen land een veilig leven niet toestaat.

9

Jongeren en criminaliteit Marijke Scholten 9.1

INLEIDING

Het onderwerp criminaliteit valt buiten de eerder beschreven dimensies van integratie, maar criminaliteitscijfers kunnen wel een indicator zijn van de mate van integratie van bevolkingsgroepen. Aan de ene kant is het mogelijk dat een groot verschil tussen het eigen waardepatroon van een allochtone minderheidsgroepering en dat van een omringende samenleving, tot gevolg heeft dat men zich minder verbonden voelt aan normen. Hierdoor kunnen overtredingen van die normen eerder plaatsvinden (Dominguez Martinez et al. 2002). Aan de andere kant zou het achterblijven van allochtonen op terreinen van onderwijs, arbeid en inkomen ervoor kunnen zorgen dat ze eerder geneigd zijn criminele activiteiten te ontplooien. Criminaliteitscijfers kunnen dus indirect een signaal afgeven voor de mate van integratie van bevolkingsgroepen. Negatieve beeldvorming van autochtonen over allochtonen kan aan de ene kant leiden tot vooroordelen, discriminatie en soms tot haat. Aan de andere kant heeft beeldvorming een stigmatiserende werking en kunnen allochtone jongeren aangezet worden tot criminele activiteiten die zij anders niet hadden ontplooid. Tot nu toe heeft de negatieve beeldvorming van autochtonen zich vooral gericht op Marokkanen en Antillianen, omdat zij relatief vaak in aanraking komen met politie en justitie. In dit hoofdstuk kijken we naar jongeren uit de nieuwe groepen in relatie tot criminaliteit. Het is algemeen bekend dat jongeren een relatief groot aandeel hebben in de totale criminaliteit, daarom ligt in dit hoofdstuk de nadruk op jongeren (12 t/m 24 jaar). Hoewel in absolute zin veel meer meerderjarige dan minderjarige verdachten worden gehoord (ruim 4 keer zoveel), zijn minderjarigen relatief ongeveer 3 keer zo vaak verdacht (Wittebrood 2003b). In dit hoofdstuk wordt de nadruk gelegd op allochtone jongeren om drie redenen. Ten eerste blijkt uit eerder onderzoek dat eenderde van alle verdachten in 2001 niet in Nederland is geboren en/of niet de Nederlandse nationaliteit heeft. Dit aandeel is de laatste jaren gestaag toegenomen (Boerman et al. 2003, in: Wittebrood 2003a). In de tweede plaats blijkt dat jonge mannen en allochtonen oververtegenwoordigd zijn onder de verdachten (Wittebrood 2003a). De derde reden heeft betrekking op de constatering dat criminele loopbanen op jonge leeftijd beginnen. Bij een

88


groot deel van de jongeren zal naarmate zij ouder worden, hun aandeel in de criminaliteit vanzelf afnemen. Een klein deel van de jongeren zet daadwerkelijk hun carrière voort in het criminele circuit (Dominguez Martinez et al. 2002). In de voorgaande hoofdstukken was de SPVA-03 de voornaamste bron van informatie. In dit hoofdstuk moesten de gegevens elders worden gezocht. Over de nieuwe groepen en hun aandeel in de jeugdcriminaliteit is weinig bekend. De volgende twee studies verschaffen informatie over de nieuwe groepen in 1999 en 2000. In Kromhout en Van San (2003) wordt gepubliceerd op basis van het Herkenningsdienstsysteem (HKS) dat wordt beheerd en met informatie gevuld door de politie, het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) en de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI). Het HKS bevat informatie over verdachten van een misdrijf tegen wie proces-verbaal is opgemaakt, exclusief de gevallen die doorverwezen zijn naar Bureau HALT. Het staat overigens niet vast dat het delict ook daadwerkelijk is gepleegd. Het gaat om verdachten. De tweede studie is de Integratiemonitor 2002 (Dominguez Martinez et al. 2002). Ook hier is gebruik gemaakt van HKS-gegevens. Beide studies maken gebruik van HKS- en gedetineerdengegevens, omdat er verder weinig bronnen beschikbaar zijn. Bij gebruik van statistieken van de politie over gehoorde verdachten (HKS-gegevens) is het mogelijk dat de oververtegenwoordiging van migrantengroepen in de officiële statistieken uitsluitend het resultaat is van selectief optreden van politie en justitie. Tegenover deze mogelijkheid van ‘overrapportage’ staat een mogelijkheid van ‘onderrapportage’, doordat een ander probleem bij gebruik van de officiële statistieken is dat etnische herkomst meestal wordt geregistreerd door de nationaliteit of het geboorteland van de verdachte te noteren. Als het geboorteland Nederland is, betekent dit niet dat de verdachte ook van Nederlandse afkomst is, maar dat de verdachte in Nederland is geboren (Junger, Wittebrood en Timman 2001). Ook in de Integrale Veiligheidsrapportage 2002 (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/ DVIP 2002) wordt gemeld dat het aantal jeugdige allochtone verdachten per saldo waarschijnlijk wordt onderschat, doordat registratie plaatsvindt op basis van geboorteland. Jeugdige allochtonen van de tweede generatie worden hierdoor bij de autochtone bevolking meegerekend. In dit hoofdstuk wordt bekeken hoe jongeren uit de nieuwe groepen zijn vertegenwoordigd in het criminele milieu. Er wordt achtereenvolgens gekeken naar de aantallen verdachten per geboorteland, de soorten delicten waarvan men wordt verdacht, het delictpatroon, het relatieve aantal gedetineerden en het percentage gedetineerden ten opzichte van het totale aantal zaken van een bevolkingsgroep. Ten slotte wordt kort aandacht besteed aan de mogelijke oorzaken van criminaliteit onder de migrantengroepen. Aan het eind van het hoofdstuk worden alle bevindingen nog eens samengevat.

Jongeren en criminaliteit

9.2

89

VERDACHTEN

Uit de Integratiemonitor 2002 (Dominguez Martinez et al. 2002) bleek dat jeugdigen uit landen als (voormalig) Joegoslavië, Somalië en Irak oververtegenwoordigd zijn in de verdachtencijfers. In 1999 en 2000 was ongeveer een op de zeven van alle 12- tot en met 24-jarige verdachten geboren in een ander land dan Nederland, de Antillen en Aruba, Suriname, Turkije of Marokko. Het percentage verdachten binnen elk van de onderzochte groepen blijkt in veel van deze groepen hoger te zijn dan het percentage verdachten in de totale jeugdbevolking (alle geboortelanden). Uit hoofdstuk 2 blijkt dat zowel van de nieuwe als de klassieke groepen het percentage jongeren (10-29 jaar) binnen de totale bevolkingsgroep in Nederland gemiddeld op circa 37 procent ligt. Bij Afghanen is dit percentage zelfs 43. Bij de autochtone bevolkingsgroep ligt dit percentage rond de 24. De groepen jongeren van de migrantengroepen zijn dus naar verhouding groter dat die van autochtonen. In tabel 9-1 worden de verdachten van 12 tot en met 24 jaar zowel het absolute aantal verdachten binnen een groepering als het aandeel verdachten binnen een groepering berekend.1 In deze tabel wordt een verband gelegd met de gemiddelde bevolkingsomvang van de groepering voor zowel het jaar 1999 als 2000, zodat uitspraken kunnen worden gedaan over eventuele oververtegenwoordiging in de verdachtenpopulatie. 2 Zoals al eerder vermeld kan het voorkomen dat een persoon is gehoord, waarna bleek dat deze niets met de zaak te maken had. Ook deze personen zijn in de statistieken opgenomen. Tabel 9-1 Aantal en aandeel verdachten (12-24 jaar), naar groepering, 1999 en 2000

Absoluut aantal verdachten

Afghanistan Irak

Iran

(voormalig) Joegoslavië Somalië

1999

2000

290

367

112 221 728 569

Turkije

1.012

Suriname

1.421

Marokko

Ned. Antillen & Aruba

Nederland (incl. 2e gen. all.)

131 256 620 505

775

3.169

2.720

1.863

1.732

41.825

1.295 40.974

Aandeel verdachten in groep (%) 1999

2000

5

5

2

2

5

5

8

7

8

7

3

3

9 6

13 2

8

Bronnen: HKS/Bewerking WODC en ISEO/EUR (verdachten); CBS/bewerking ISEO/EUR (bevolkingsgegevens), in: Dominguez Martinez et al. (2002)

6

11 2

90


Van de nieuwe groepen is het aandeel verdachten onder Somaliërs het hoogst, gevolgd door (voormalig) Joegoslaven, Iraniërs en Irakezen. Bij d Afghanen is het percentage verdachten binnen de bevolkingsgroep duidelijk lager dan bij de overige allochtone bevolkingsgroepen. Toch is ook deze groep (licht) oververtegenwoordigd in vergelijking met de autochtone bevolking. Ten opzichte van 1999 is het aandeel verdachten onder (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs in 2000 duidelijk gedaald. Van de klassieke groepen laten vooral Marokkanen en Antillianen/Arubanen ongunstige verdachtencijfers zien. Met enige afstand volgen de Surinamers. Het is opvallend dat bij de klassieke groepen de percentages een daling laten zien in 2000 ten opzichte van 1999. Dit zou er op kunnen wijzen dat de mate van oververtegenwoordiging van de klassieke groepen minder wordt. Het is echter nog te vroeg om hier conclusies aan te verbinden aangezien het twee achtereenvolgende jaren betreft. Een mogelijke verklaring voor de daling is dat de in Nederland geboren allochtone jongeren niet meer als zodanig te herkennen zijn, omdat de tweede generatie allochtonen bij autochtonen worden geteld. Ook wordt de allochtone groep als geheel steeds ouder en daarom steeds minder crimineel actief (Wittebrood 2003a). 9.3

DELICTPATROON

In deze paragraaf wordt voor de nieuwe groepen gekeken naar het aandeel dat zij hebben in verschillende soorten delicten. Er wordt opnieuw gerelateerd aan het totaal aantal delicten per bevolkingsgroep om de percentages van de typen delicten in perspectief te kunnen plaatsen. Met delicten wordt het aantal keer dat een bepaald delict gepleegd is bedoeld en niet het aantal personen. Het kan voorkomen dat een persoon meer delicten heeft gepleegd. Bovendien gaat het ook hier om processen-verbaal tegen verdachten; het staat niet vast dat de verdachten daadwerkelijk veroordeeld zijn voor het delict. In tabel 9-2 wordt gekeken naar het delictpatroon3 van jongeren van 12 tot en met 24 jaar in 2000. Voor de Nederlanders (inclusief tweede generatie allochtonen) is geen onderscheid gemaakt naar zedendelicten met en zedendelicten zonder geweld.

91


Tabel 9-2 Delictpatroon (12-24 jaar), naar geboorteland, 2000 %

Zedendelict met

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

6

3

1

1

1

geweld

Zedendelict

zonder geweld

4

Geweldpleging

1

1

0

autochtonen

(incl. 2e gen.)

1a

1

23

25

19

10

15

15

1

6

7

3

6

4

zonder geweld

34

38

40

64

52

37

bare orde

17

18

19

11

14

25

Opiumwet

0

1

3

1

1

2

Vermogensdelict met geweld

Vermogensdelict Vernieling openVerkeer

7

Overig

8

Aantal delicten

191

2 7

672

5 7

504

5 6

1.469

3 7

1.258

10 7

85.454

Bronnen: HKS/bewerking WODC, in: Kromhout & Van San (2003) en ISEO/EUR, in: Dominquez a

Martinez et al. (2002)

Voor de Nederlanders (inclusief 2e generatie allochtonen) is geen onderscheid gemaakt naar zedendelic-

ten met en zedendelicten zonder geweld.

Het valt op dat zowel bij Somaliërs als bij (voormalig) Joegoslaven zedendelicten relatief weinig voorkomen en vermogensdelicten zonder geweld relatief veel voorkomen. Voor Irakezen, Iraniërs en Afghanen geldt dat de absolute aantallen delicten zeer klein zijn in vergelijking met Somaliërs en (voormalig) Joegoslaven, maar ook hier geldt dat vermogensdelicten zonder geweld het meest worden gepleegd. Geweldpleging komt, na vermogensdelicten zonder geweld, het meest voor onder verdachten afkomstig uit Somalië, Irak en Afghanistan. Onder (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs geldt dit voor vernieling openbare orde. Opmerkelijk is ten slotte dat het aandeel zedendelicten onder Afghaanse verdachten maar liefst 10 procent bedraagt. 9.4

GEDETINEERDEN

Als het proces-verbaal is opgemaakt en de verdachte wordt schuldig bevonden, dan kan dit leiden tot vrijheidsbeneming. Hieronder vallen zowel de onvoorwaardelijke vrijheidsstraffen als vrijheidsbenemende maatregelen zoals TBS4 en plaatsing in een inrichting voor jeugdigen (Kromhout & Van San 2003). Als indicator van de ernst van criminaliteit onder de nieuwe groepen kan de wijze waarop het Openbaar Ministerie en/of de rechter de zaken van verdachten uit deze bevolkingsgroepen afdoet, worden gebruikt. In tabel 9-3 wordt

92


gekeken naar het percentage vrijheidsbenemingen ten opzichte van het totaal aantal zaken van een bevolkingsgroep. Over de stappen tussen verdacht zijn en veroordeeld worden is nauwelijks informatie beschikbaar. Tabel 9-3 Percentage vrijheidsbeneming van totaal aantal zaken (12-24 jaar), naar geboorteland, 1999

%

Vrijheidsbeneming

Totaal aantal zaken

Afghanistan

7

Irak 12

Iran 10

314

(voormalig) Joegoslavië 19

Somalië 15

Bron: OBJD/Bewerking WODC, in: Kromhout & Van San (2003)

Onder (voormalig) Joegoslaven hebben de meeste zaken plaatsgevonden en van deze groep is bovendien het hoogste percentage in detentie terechtgekomen. Daarna volgen de Somaliërs, Irakezen, Iraniërs en als laatste de Afghanen. De Afghanen hebben bovendien een relatief klein aandeel in het totaal aantal zaken. In tabel 9-4 staat per geboorteland het aantal gedetineerden per 100 duizend inwoners van een bepaalde groepering. De tabel zegt echter niets over de samenstelling van de gedetineerdenpopulatie. Er zijn bijvoorbeeld relatief veel Antillianen en Arubanen gedetineerd, maar zij vormen slechts een klein aandeel van de totale bevolking in penitentiaire inrichtingen. Helaas is hier geen informatie beschikbaar van de nieuwe groepen, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven. Tabel 9-4 Aantal gedetineerden per 100 duizend inwoners (15-24 jaar), naar geboorteland, 1999 en 2000

(voormalig) Joegoslavië Turkije

1999

2000

380

307

509

530

Marokko

1.087

Antillen/ Aruba

1.326

1.482

68

64

Suriname Overig

Nederland (incl. 2e gen. all.)

Bron: CBS/Bewerking ISEO/EUR, in: Dominguez Martinez (2002)

733 762

960 604 793

Het aantal gedetineerden per 100 duizend inwoners is bij de onderscheiden allochtone groepen veel groter dan bij de autochtonen (of tweede generatie allochtonen). (Voormalig) Joegoslaven zitten met het aantal gedetineerden per 100 duizend inwoners tussen Turken en Surinamers in. In 2000 is het aandeel gedetineerde (voormalig) Joegoslaven iets gestegen ten opzichte van 1999. Vooral Antillianen/Arubanen vallen op door het relatief hoge aantal gedetineerden.


93

Nadat een misdaad bij de politie is geregistreerd, wordt de strafrechtelijke keten doorlopen van opsporing, vervolging en berechting. Deze elementen hangen in belangrijke mate samen. In elke fase vindt een selectieproces plaats. Naarmate de statistiek later in de strafrechtelijke keten wordt samengesteld, is de oververtegenwoordiging van allochtonen groter. Dit kan wijzen op selectiviteit bij politie en justitie, maar het kan er ook op duiden dat de kenmerken van het misdrijf verschillen naar etnische groepering. De mate van oververtegenwoordiging verschilt immers per type misdrijf (Wittebrood 2001). 9.5

OORZAKEN VAN CRIMINALITEIT

Tot nu zijn cijfers gepresenteerd van verdachten, het delictpatroon en de gedetineerden. In deze paragraaf wordt ingegaan op de mogelijke oorzaken van criminaliteit onder jongeren van migrantengroepen. Borghans en Ter Weel (2003) analyseren in hoeverre criminaliteit kan worden verklaard uit de sociaal-economische omstandigheden en de etnische samenstelling van gemeenten. Zij concluderen dat in Nederland relatief weinig samenhang bestaat tussen werkloosheid en lage inkomens enerzijds en criminaliteit anderzijds. De auteurs geven hiervoor als mogelijke verklaring dat in Nederland de sociale voorzieningen voor mensen met een slechte sociaal-economische positie voldoende zijn om een vlucht in de criminaliteit te voorkomen. Bij controle voor sociaal-economische omstandigheden, blijft er echter wel een verband bestaan tussen het aantal allochtonen in een gemeente en criminaliteit. Bij de analyses van Borghans en Ter Weel moet wel de kanttekening worden gemaakt dat de uitkomsten het wijkniveau betreffen en dat er geen conclusies kunnen worden getrokken op individueel niveau (Veenman & Groeneveld 2004). In Junger et al. (2001) wordt een overzicht gegeven van de huidige kennis in Nederland over betrokkenheid van migrantengroepen bij ernstig en gewelddadig crimineel gedrag. In deze studie worden de bekende risicofactoren, zoals een slecht functionerend gezin, gedragsproblemen op school, veel tijd buitenshuis, gerelateerd aan ernstig en gewelddadig crimineel gedrag. Zij wijzen erop dat migratie in zijn algemeenheid niet gepaard hoeft te gaan met een grotere betrokkenheid bij criminaliteit. Kromhout en Van San (2003) gaan in op risicofactoren die de criminaliteitscijfers onder nieuwe migrantengroeperingen zouden kunnen verklaren. De auteurs menen dat de sociaal-economische situatie in het herkomstland, de onrealistische verwachtingen die migranten hebben van de situatie in Nederland, en diverse aspecten van het Nederlandse overheidsbeleid op het gebied van toelating, opvang, terugkeer en integratie van asielzoekers en vluchtelingen een rol kunnen spelen. Zij beschrijven ook algemene risicofactoren als: werkloosheid, het wonen in achterstandswijken, het ontbreken van een sociaal netwerk, de

94


gebrekkige aansluiting van het onderwijsaanbod op de verschillende leerniveaus van de jongeren en problemen bij toegang tot opleidingen. Voor asielzoekers geldt dat het continu overplaatsen van het ene opvangcentrum naar het andere een mogelijke verklarende factor kan zijn voor de relatief hoge criminaliteitscijfers. Het probleem van dit type verklaringen is dat niet duidelijk wordt waarom niet alle personen in dezelfde omstandigheden overgaan tot regelovertredend gedrag. Volgens Kromhout en Van San (2003) wordt de ontwikkeling van probleemgedrag in elke individuele situatie bepaald door een wisselwerking tussen risico- en protectieve factoren. Zij concluderen dat er sprake moet zijn van multicausaliteit. De problemen van jongeren uit de nieuwe groepen kunnen gedeeltelijk worden verklaard door het ontbreken van een gezinssituatie (jongeren in gezinnen zouden minder risico lopen dan AMA’s), maar ook door verschillen in opleiding en de positie op de arbeidsmarkt. Ten slotte zou cultuur een rol kunnen spelen, maar ook nu geldt dat hiermee niet op individueel niveau kan worden verklaard waarom criminaliteit of ander probleemgedrag ontstaat. 9.6

SAMENVATTING

De geregistreerde criminaliteit bij jongeren uit de nieuwe groepen blijft in absolute zin beperkt, maar is in relatieve zin verontrustend. Bij de nieuwe groepen valt op dat vooral (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs sterk zijn vertegenwoordigd in de verdachtencijfers. Zowel bij de Somaliërs als bij de (voormalig) Joegoslaven valt daarnaast op dat zedendelicten relatief weinig voorkomen en vermogensdelicten zonder geweld relatief veel voorkomen. Afghanen zijn in vergelijking met de andere groepen minder sterk vertegenwoordigd in de verdachtenpopulatie en zijn relatief weinig betrokken bij criminele activiteiten. Van de klassieke groepen zijn vooral Marokkanen en Antillianen/Arubanen sterk vertegenwoordigd. Onder Turken, Marokkanen en Surinamers lijkt er een geleidelijke daling te ontstaan in de verdachtencijfers. Of deze trend zich voortzet is moeilijk te zeggen omdat het slechts twee achtereenvolgende jaren betreft. Een verklaring voor het minder crimineel actief zijn, is de demografische ontwikkeling. De allochtonen als totale categorie worden gemiddeld steeds iets ouder en zijn daarom minder crimineel actief. Jongeren van de nieuwe groepen zijn ook oververtegenwoordigd als wordt gekeken naar de verdachtencijfers en het aantal gedetineerden per 100 duizend inwoners. Als deze oververtegenwoordiging aanhoudt, is het waarschijnlijk dat onder autochtonen een negatief beeld ontstaat over nieuwe groepen. Dit is een belangrijke constatering, want criminaliteit onder migrantengroepen evenals de negatieve beeldvorming hebben een remmende invloed op de integratie. De negatieve invloed op integratie doet zich voor op individueel-, groeps- en maat-


95

schappelijk niveau. Op individueel niveau betekent het dat personen met een delinquent verleden zelf minder kans hebben om in de maatschappij hogerop te komen. Op groepsniveau bestaat het risico dat van de persoon die criminele activiteiten ontplooien, een rekruterende werking uitgaat op andere leden van de desbetreffende herkomstgroep. Op het niveau van de maatschappij speelt criminaliteit een belangrijke en negatieve rol in de beeldvorming over migrantengroepen. Voor het beleid betekent dit dat het tegengaan van crimineel gedrag om meer dan één reden van belang is. In het algemeen kan worden gesteld dat zich bij Iraniërs, Irakezen en Afghanen beduidend minder problemen voordoen dan bij Somaliërs en (voormalig) Joegoslaven. Hierbij moet wel worden aangetekend dat in deze vergelijking geen rekening is gehouden met de gemiddeld genomen ongunstiger sociaaleconomische positie van allochtonen.

96


NOTEN 1 2

3

4

De cijfers die in tabel 9-1 worden gebruikt, zijn cijfers naar geboorteland en geven als gezegd geen zicht op de 2e generatie allochtone verdachten. Bij de mate van vertegenwoordiging van bepaalde groepen allochtonen moet een kanttekeningen geplaatst worden. In de gegevens van HKS is de verblijfsstatus van de verdachte niet bekend. Er kan dus niet verondersteld worden dat een verdachte rechtmatig in Nederland verblijft met recht op inschrijving in de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA) of rechtmatig in Nederland verblijft zonder te worden ingeschreven in het GBA of illegaal in Nederland verblijft. Dit zou een vertekening in de gevonden cijfers kunnen opleveren. Ook kan er vertekening optreden doordat verdachten niet eerlijk zijn geweest over hun afkomst en hebben aangegeven in Nederland te wonen terwijl zij niet in de Gemeentelijke Basisadministratie bekend zijn. Onder zedendelicten met geweld wordt aanranding of verkrachting verstaan. Zedendelicten zonder geweld houden seksuele handelingen in met bijv. minderjarigen. Bij geweldpleging moet gedacht worden aan mishandeling of dood door schuld. Vermogensdelicten met geweld zijn bijvoorbeeld diefstal met geweld of afpersing. Onder vermogensdelicten zonder geweld wordt diefstal of inbraak verstaan. Vernieling en delicten tegen de openbare orde zijn bijvoorbeeld vernielingen aan overheidsgebouwen of aan het openbaar vervoer. Onder verkeersdelicten wordt bijvoorbeeld verstaan te hard rijden of door rood licht rijden. Een voorbeeld van een delict tegen de Opiumwet is het handelen in drugs. Onder overig vallen alle overige delicten die gepleegd kunnen worden, bijvoorbeeld illegaal wapenbezit (Kromhout & Van San 2003). De afkorting TBS staat voor terbeschikkingstelling. TBS is een strafrechtelijke maatregel voor mensen die een ernstig misdrijf hebben gepleegd. De TBS-maatregel kan uitsluitend worden opgelegd aan plegers van delicten waarvoor een maximumstrafbedreiging van vier jaar of langer geldt. De verdachte moet tijdens het plegen van het misdrijf een gebrekkige ontwikkeling hebben gehad of geleden hebben aan een stoornis van de geestesvermogens.

10

Emancipatie Vera van den Maagdenberg en Sandra Groeneveld 10.1 INLEIDING

De emancipatie van vrouwen uit migrantengroepen staat hoog op de politieke agenda. De coördinerende ministers, van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Vreemdelingenzaken en Integratie, hebben zich voorgenomen deze kabinetsperiode werk te maken van de emancipatie en integratie van vrouwen uit migrantengroepen. Zowel in het emancipatiebeleid als in het integratiebeleid krijgt de positie van vrouwen uit migrantengroepen dan ook ruimschoots aandacht. In het Plan van aanpak op hoofdlijnen dat in het najaar van 2003 verscheen, hebben de ministers hun belangrijkste beleidsvoornemens samengebracht (TK 2003/2004a). De vergroting van de economische zelfstandigheid van vrouwen door middel van de verhoging van de arbeidsdeelname is een van de drie kerndoelen van het emancipatiebeleid. Het streven is dat in 2010 60 procent van de vrouwen economisch zelfstandig is, dat wil zeggen dat zij een inkomen uit arbeid verdienen van minstens 70 procent van het nettominimumloon van een alleenstaande. Daarnaast moet de nettoparticipatie van vrouwen dan 65 procent bedragen. De specifieke aandacht voor vrouwen uit migrantengroepen is van recente datum. In het emancipatiebeleid zijn lange tijd geen afzonderlijke doelstellingen geformuleerd. Met de installatie van de commissie Arbeidsdeelname Vrouwen uit Etnische Minderheidsgroepen (AVEM) in 2001 kwam daarin verandering. Deze commissie die onderzocht waarom bestaand beleid met betrekking tot arbeidsdeelname vrouwen uit etnische minderheidsgroepen onvoldoende effect sorteert, publiceerde in het voorjaar van 2002 haar aanbevelingen om de arbeidsdeelname van deze vrouwen te bevorderen (Commissie AVEM 2002). In de zomer van 2003 is daarnaast de commissie Participatie van Vrouwen uit Etnische Minderheidsgroepen (PaVEM) geïnstalleerd die zich hoofdzakelijk zal richten op beleidsmaatregelen op gemeentelijk niveau op het terrein van werk en taal (Commissie PaVEM 2004). Ten behoeve van het beleid is in 2004 een publicatie uitgebracht door het ISEO en SCP waarin een analyse van de onderwijs-, arbeids- en inkomenspositie van vrouwen uit de etnische minderheden en hun sociale en culturele integratie wordt gegeven (Gijsberts & Merens 2004). Deze studie is beperkt tot de klassieke groepen en Molukse vrouwen. In de onderhavige publicatie wordt de

98


positie van de vrouwen uit de nieuwe groepen besproken. Een interessante vraag hierbij is of de emancipatie van de vrouwen uit de nieuwe groepen vergelijkbaar is met die van de klassieke groepen en als dit niet zo is, waar dan de verschillen zitten. De opbouw van dit hoofdstuk is als volgt. Allereerst wordt ingegaan op enkele demografische kenmerken, waarna achtereenvolgens de onderwijspositie, de arbeidsmarkt- en inkomenspositie en de sociale en culturele integratie van vrouwen uit de nieuwe groepen worden beschreven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting. 10.2 DEMOGRAFISCHE KENMERKEN Vergeleken met de vier klassieke groepen in Nederland zijn de nieuwe groepen klein in omvang. Wel kennen zij, met uitzondering van (voormalig) Joegoslaven, een grotere toename in de afgelopen tien jaar. Vrouwen zijn, wederom met uitzondering van (voormalig) Joegoslaven, in de minderheid. Dit valt vooral toe te schrijven aan het feit dat het merendeel van de vier nieuwe bevolkingsgroepen van de eerste generatie is en het vooralsnog vaker de mannen zijn die migreren. Uit hoofdstuk 2 kwam naar voren dat voor de nieuwe groepen asiel vanzelfsprekend het belangrijkste migratiemotief is, zowel voor de mannen als voor de vrouwen. Het aandeel asielmigranten is voor de mannen echter hoger dan voor de vrouwen. Verder zijn vrouwen veel vaker dan mannen gemigreerd vanwege gezinsvorming en –hereniging (volgmigratie). Dit patroon zien we niet alleen terug bij de nieuwe groepen, maar ook bij de klassieke groepen. Terwijl echter voor de vrouwen uit de klassieke groepen gezinsvorming en het voornaamste migratiemotief is, is dat voor de vrouwen uit de nieuwe groepen niet het geval. Wat betreft de gezinssamenstelling is te zien dat vrouwen vaker deel uit maken van een ouderpaar met kinderen dan mannen. Ook maken zij vaker deel uit van een eenouderhuishouden dan mannen. 10.3 INBURGERING, ONDERWIJS EN TAALBEHEERSING Voor het bemachtigen van een plaats op de arbeidsmarkt is een goede opleiding van groot belang. Terwijl er voor wat betreft onderwijs geen concrete emancipatiedoelen zijn geformuleerd, kan wel worden gesteld dat vrouwen over kwalificaties dienen te beschikken die op de arbeidsmarkt nodig zijn. In deze paragraaf wordt eerst ingegaan op de deelname aan inburgeringstrajecten. Vervolgens wordt het gerealiseerde opleidingsniveau behandeld en worden kort

Emancipatie

99

het bezit van een startkwalificatie en het aandeel drop-outs besproken. Ten slotte wordt iets wordt gezegd over de taalbeheersing. Inburgering

Tabel 10-1 laat het aandeel mannen en vrouwen zien die een inburgeringsprogramma hebben gevolgd en succesvol hebben afgerond. Tabel 10-1 Percentage succesvol afgeronde inburgeringsprogramma’s (18 jaar en ouder), naar groepering en geslacht, 2003

%

Mannen

Vrouwen

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

74

60

75

77

49

74

71


73

73

67

Somalische vrouwen halen het minst vaak een diploma van het inburgeringsprogramma, zowel vergeleken met de vrouwen uit de overige nieuwe groepen als vergeleken met de mannen. Afghaanse, Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen behalen even vaak of vaker een diploma van het inburgeringsprogramma als de mannen. Irakese vrouwen hebben minder vaak dan de mannen het inburgeringsprogramma succesvol afgerond. Tabel 10-2 laat het aandeel personen zien dat het NT2-certificaat heeft gehaald, opgesplitst naar groepering en geslacht. Tabel 10-2 Slaagpercentage NT2-certificaat (18 jaar en ouder), naar groepering en geslacht, 2003

%

Mannen

Vrouwen

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

41

44

54

51

30

55


52

53

55

54

Vrouwen behalen minder vaak het NT2-certificaat dan mannen, uitgezonderd Iraanse vrouwen. Somalische vrouwen blijven achter bij zowel mannen als bij de andere vrouwen. Gezien het belang van toeleiding naar de arbeidsmarkt is onder meer gevraagd of er contact is geweest met het CWI over kansen op de arbeidsmarkt (zie tabel 4-5). Van de Irakese en Somalische vrouwen heeft ongeveer drie op de vijf contact gehad met het CWI tegenover ongeveer 70 procent van de vrouwen uit de overige drie groepen. De vrouwen hebben over het geheel genomen minder vaak contact met CWI dan de mannen.

100


Onderwijs

Tabel 10-3 (en tabel F-1 in de bijlage) laat het gerealiseerde opleidingsniveau zien van mannen en vrouwen tussen de 15 en 65 jaar die geen onderwijs meer volgen. Tabel 10-3 Gerealiseerd opleidingsniveau van niet-schoolgaanden (15-64 jaar), naar groepering, 2003

%

Mannen

Geen diploma

Afghanen 7

Irakezen 5

Iraniërs 2

(voormalig)

Joegoslaven

Somaliërs

3

12

Basisonderwijs

29

23

10

13

MBO/HAVO/VWO

28

27

42

31

28

Geen diploma

21

18

7

25

VBO/MAVO

9

10

VBO/MAVO HBO/WO

Vrouwen

Basisonderwijs MBO/HAVO/VWO

HBO/WO

11

26

29 25 16


15

30

13

33 3

29

23

26

10

19

25

42

30

20

17

27

22

22

29 18

13

43 11

16 4

Van de nieuwe groepen blijken Iraanse vrouwen gemiddeld het hoogst opgeleid en Somalische vrouwen het laagst. Maar liefst tweederde van de Somalische vrouwen heeft maximaal basisonderwijs genoten. Hun onderwijspositie is daarmee vergelijkbaar met die van Turkse en Marokkaanse vrouwen. Afghaanse, Irakese en (voormalig) Joegoslavische vrouwen nemen een tussenpositie in. Hun onderwijsniveau vertoont gelijkenis met dat van Surinaamse en Antilliaanse vrouwen. Iraanse vrouwen in Nederland zijn gemiddeld iets hoger opgeleid dan autochtone vrouwen en nemen daarmee een bijzondere positie in. Hun hoge onderwijsniveau (bijna 70 procent heeft een opleiding op ten minste MBO – niveau) valt grotendeels toe te schrijven aan het feit dat velen om studieredenen naar Nederland zijn gekomen. Net als bij de klassieke groepen zijn over het algemeen de vrouwen uit de nieuwe groepen lager opgeleid dan de mannen. Bij de tweede generatie vrouwen uit de klassieke groepen ligt het opleidingsniveau hoger dan bij de oudere generaties. Vooral bij Turken en Marokkanen zijn de verschillen tussen de generaties groot (Gijsberts 2003b; Gijsberts 2004). Bij de nieuwe groepen is de tweede generatie nog slechts beperkt in omvang. Tabel 10-4 (en tabel F-2 in de bijlage) laat het aandeel personen tussen 20 en 34 jaar zien in het bezit van een startkwalificatie onderverdeeld naar geslacht en leeftijd. De cijfers in deze tabel kunnen vertekend zijn aangezien ook de schoolgaanden in de tabel zijn opgenomen. Dit heeft als gevolg dat het aantal personen met een startkwalificatie kan worden onderschat.

Emancipatie

101

Tabel 10-4 Bezit startkwalificatie (20-34 jaar), naar groepering, geslacht en leeftijd, 2003

%

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

20-24 jaar

21

30

30-34 jaar

51

50

Mannen

25-29 jaar

55

Vrouwen

49

(voormalig)

Joegoslaven

Somaliërs

40

31

20

80

65

47

68

54

28

20-24 jaar

13

29

35

30

13

30-34 jaar

45

46

81

61

31

25-29 jaar

27


39

77

58

15

Vrouwen uit de nieuwe groepen bezitten minder vaak een startkwalificatie dan mannen, al is bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven het verschil klein. Van de migrantengroepen hebben Iraanse vrouwen in de hoogste leeftijdscategorie het vaakst een startkwalificatie, Afghaanse en Somalische vrouwen uit de jongste categorie het minst vaak. Bij vrouwen (en mannen) uit de nieuwe groepen geldt dat hoe ouder men is, des te vaker men een startkwalificatie heeft. Een mogelijke verklaring voor dit patroon bij de nieuwe groepen is dat men later aan een opleiding begint doordat men nog niet zo lang in Nederland verblijft en dus ook op latere leeftijd een startkwalificatie verwerft. In tabel 10-5 wordt het percentage drop-outs tussen de 16 en 34 jaar weergegeven, opgesplitst naar geslacht en groepering. Tabel 10-5 Percentage drop-outs in het voortgezet onderwijs (16-34 jaar), naar groepering en geslacht, 2002 en 2003a

%

Mannen

Vrouwen Mannen

Vrouwen

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

14

26

8

17

16

8

(voormalig)

Joegoslaven 11

27 40

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

21

15

9

11

21

18


8

Somaliërs

13

15


Over het algemeen geldt dat mannen vaker uitvallen dan mannen. Bij de nieuwe groepen is echter te zien dat Irakese en Somalische vrouwen vaker dan de mannen uitvallen. Zij vallen ook het meest uit als wordt vergeleken met de andere vrouwen. Bij de vrouwen onderling vallen Somalische vrouwen het meest uit, Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen het minst. Deze twee laatstgenoemde groepen zijn qua drop-outs vergelijkbaar met Surinaamse vrou-

102


wen. Het percentage Afghaanse vrouwen dat uitvalt is vergelijkbaar met de uitval van Marokkaanse vrouwen. Taalbeheersing

De gegevens over taalvaardigheid in de SPVA-03 betreffen uitsluitend hoofden van huishoudens. Het valt te verwachten dat de vrouwelijke hoofden van huishoudens geen afspiegeling vormen van de totale groep vrouwen en daarom zijn deze gegevens minder geschikt om in dit hoofdstuk te presenteren. Wel is de taalvaardigheid van de hoofden van huishoudens en hun partners zoals beoordeeld door de interviewer bekend (zie tabel 10-6 en tabel F-3 in de bijlage). Tabel 10-6 Taalvaardigheid volgens interviewers, naar groepering en geslacht, hoofden van huishoudens en partners, 2003

%

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

Goed

59

60

78

74

69

Slecht

11

13

8

6

8

Mannen Matig

Vrouwen

30

26

14

20

22

Goed

47

49

71

75

52

Slecht

19

26

10

10

18

Matig

34


25

18

15

29

Afghaanse vrouwen hebben ten opzichte van de andere vrouwen de minst goede taalbeheersing. Zij worden op de voet gevolgd door Somalische vrouwen. Vrouwen uit de nieuwe groepen hebben over het algemeen een slechtere taalbeheersing dan de mannen uit de nieuwe groepen. De taalbeheersing van Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen is bijna gelijk aan dat van mannen uit deze groepen. De vrouwen uit de nieuwe groepen hebben over het algemeen een betere taalbeheersing dan Turkse en Marokkaanse vrouwen. 10.4 ARBEIDSMARKT EN INKOMEN Als gezegd staan de arbeidsmarkt- en inkomenspositie van vrouwen centraal in het emancipatiebeleid. Doelstelling is dat in 2010 60 procent van de vrouwen economisch zelfstandig is en dat 65 procent betaalde arbeid verricht. Aan deze normen wordt nog niet voldaan, noch door de vrouwen uit de klassieke groepen, noch door autochtone vrouwen. In deze paragraaf wordt stilgestaan bij de positie die vrouwen uit de nieuwe groepen in dit opzicht innemen. 1 Uit hoofdstuk 6 (tabel 6-1) kwam naar voren dat de arbeidsmarktparticipatie (brutoparticipatie) van de nieuwe groepen ongeveer op het niveau ligt van die

Emancipatie

103

van Turken en Marokkanen. (Voormalig) Joegoslaven vormen een gunstige uitzondering. Zij hebben hetzelfde niveau van arbeidsmarktparticipatie als Antillianen. Worden uitsluitend de vrouwen in ogenschouw genomen, dan blijft een soortgelijk beeld bestaan. De arbeidsmarktparticipatie van de vrouwen afkomstig uit (voormalig) Joegoslavië is met 56 procent de hoogste van de vrouwen uit de nieuwe groepen, gevolgd door Iraanse vrouwen met 42 procent. (Voormalig) Joegoslavische vrouwen benaderen daarmee de participatiegraad van autochtone, Antilliaanse en Surinaamse vrouwen. De arbeidsmarktparticipatie van Afghaanse, Irakese en Somalische vrouwen is met ongeveer 20 procent het laagst en daarmee ook lager dan die van Turkse en Marokkaanse vrouwen. Het percentage geregistreerde werklozen onder de nieuwe groepen is onrustbarend hoog (zie tabel 6-2). Tussen de vrouwen uit de nieuwe groepen zijn er behoorlijke verschillen wat betreft de werkloosheidpercentages. Zo is van de Afghaanse en Somalische vrouwen binnen de beroepsbevolking ongeveer de helft werkloos en bij (voormalig) Joegoslavische vrouwen is dit ongeveer een op de zes. Enkel het werkloosheidspercentage van (voormalig) Joegoslavische vrouwen benadert het percentage van de vrouwen uit klassieke groepen. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is er geen verschil tussen mannen en vrouwen wat betreft de werkloosheid. De emancipatiedoelstelling is concreet vertaald naar de nettoparticipatie (zie tabel 6-5). Het aandeel vrouwen in de leeftijd van 15 tot en met 64 jaar met een betaalde baan is voor alle groepen aanzienlijk lager dan de 65 procent die wordt nagestreefd. Van de vrouwen uit de nieuwe groepen hebben (voormalig) Joegoslavische vrouwen het vaakst een betaalde baan: ongeveer de helft. Hiermee naderen zij Antilliaanse vrouwen. Met een nettoparticipatiegraad van ongeveer eenderde doen Iraanse vrouwen het beter dan Turkse en Marokkaanse vrouwen. Irakese, Afghaanse en Somalische vrouwen hebben de laagste nettoparticipatiegraad: slechts een op de tien werkt. De uitsplitsing naar verdere kenmerken van werkende vrouwen is moeilijk aangezien de aantallen zeer klein zijn. De resultaten zullen slechts kort worden beschreven en worden niet toegelicht in tabelvorm. Als wordt gekeken naar het aantal uren dat men per week werkt dan heeft het grootste deel van Afghaanse, Irakese en Iraanse vrouwen een grote deeltijdbaan, hetzelfde geldt voor autochtone vrouwen. Bij de (voormalig) Joegoslavische en Somalische vrouwen heeft het grootste deel een voltijdbaan, overeenkomstig de vrouwen uit de klassieke groepen. Minimaal de helft van de vrouwen uit de nieuwe groepen heeft maximaal een beroep op lager niveau. Bij Afghaanse en Somalische vrouwen is dit zelfs driekwart of meer. Vergeleken met de mannen uit de nieuwe groepen wijkt het binnen de groepen niet erg af. Het beroepsniveau van Irakese en Iraanse vrouwen komt het meest overeen met dat van Surinaamse vrouwen.

104


De werkende vrouwen uit de nieuwe groepen hebben het vaakst een vast contract. Bij Somalische vrouwen is dit in de helft van de gevallen, bij de andere nieuwe groepen is dit minimaal driekwart, overeenkomstig de vrouwen uit de klassieke groepen. De vrouwen uit de nieuwe groepen hebben vaker een vast contract dan de mannen, uitgezonderd Somaliërs. Tabel 10-7 (en tabel F-4 in de bijlage) laat het percentage uitkeringsgerechtigden vanaf 15 jaar zien. Hierbij wordt opgesplitst naar groepering en geslacht. In deze cijfers is geen rekening gehouden met het feit dat iemand deels een uitkering kan ontvangen, maar ook bijvoorbeeld nog werkt. Het aandeel uitkeringsgerechtigden is hierdoor hoger dan bijvoorbeeld CBS-cijfers. Tabel 10-7 Percentage uitkeringsgerechtigden (vanaf 15 jaar), naar groepering en geslacht, 2003

%

Mannen

Vrouwen

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

42

47

40

32

69

52


52

37

28

45

Somalische vrouwen ontvangen maar liefst in tweederde van de gevallen een uitkering. Bij de andere vrouwen uit de nieuwe groepen is dit iets minder dan de helft. Eenderde van de (voormalig) Joegoslavische vrouwen ontvangt een uitkering. Afghaanse en Irakese vrouwen ontvangen minder vaak een uitkering dan de mannen uit deze groepen. Bij de andere groepen is dit omgekeerd. Het percentage uitkeringsgerechtigde (voormalig) Joegoslavische vrouwen is ongeveer gelijk aan dat van Turkse en Surinaamse vrouwen. Iraanse vrouwen zijn vergelijkbaar met Antilliaanse vrouwen. 10.5 SOCIALE EN CULTURELE INTEGRATIE De onderwijspositie zegt samen met de arbeidsmarkt- en inkomenspositie iets over de structurele integratie van vrouwen uit migrantengroepen. In deze paragraaf wordt ingegaan op de sociale en culturele integratie. Sociale integratie

Informele contacten met autochtonen zijn in het licht van de emancipatie van vrouwen uit migrantengroepen ten minste van tweeërlei belang. In de eerste plaats zou het ontbreken van contacten met autochtonen kunnen wijzen op isolement van vrouwen uit migrantengroepen. Omgekeerd kunnen informele contacten met autochtonen leiden tot een uitwisseling van opvattingen en als zodanig bijdragen aan de integratie in de Nederlandse samenleving. In de tweede plaats dragen contacten met autochtonen bij aan het sociale kapitaal en kun-

Emancipatie

105

nen ze behulpzaam zijn bij de verwerving van een positie op de arbeidsmarkt. Daarmee zou de sociale integratie van invloed zijn op de structurele integratie. Tabel 10-8 (en tabel F-5 in de bijlage) laat het percentage bevestigende antwoorden zien op items die betrekking hebben op sociale contacten. Tabel 10-8 Percentages bevestigende antwoorden op items met betrekking tot sociale contacten, naar groepering en geslacht, 2003

%

Heeft Nederlandse vriendena

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

74

74

86

92

74

87

86

83

91

77

92

86

92

95

89

Mannen

Vrouwen

Wil Nederlandse vriendenb

Mannen

Vrouwen

In vrije tijd contact met Nl-ersc Mannen

Vrouwen


b

c

(voormalig)

Afghanen

66

81

76

68

78

71

80

89

84

86

77

90

60

74

77

De antwoordmogelijkheden zijn: ‘ja’ en ‘nee’.

De antwoordmogelijkheden zijn: ‘ja, erg graag’; ‘ja, graag’; ‘nee, liever niet’ en ‘nee, beslist niet’. De eerste twee antwoordcategorieën zijn bij elkaar gevoegd.

Deze vraag is in de SPVA-03 alleen aan partners en inwonenden van 15 jaar of ouder gesteld. De

antwoordmogelijkheden zijn: ‘ja, vaak’; ‘ja, soms’ en ‘nee, nooit’. De eerste twee antwoordcategorieën

zijn bij elkaar gevoegd.

Ondanks het feit dat vrouwen in hun vrije tijd minder vaak contact hebben met autochtone Nederlanders dan mannen, heeft het merendeel van de vrouwen toch contact met autochtone Nederlanders. Irakese, Afghaanse en Somalische vrouwen hebben in hun vrije tijd het minst vaak contact met autochtonen: ongeveer een kwart van hen geeft aan nooit contact te hebben met autochtonen. Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen hebben in hun vrije tijd het vaakst contact van de vrouwen met autochtonen. Dit is vergelijkbaar met Surinaamse en Antilliaanse vrouwen. Vergeleken met Turkse en Marokkaanse vrouwen hebben vrouwen uit de nieuwe groepen in hun vrije tijd vaker contact met autochtone Nederlanders. Vrouwen hebben minder vaak Nederlandse vrienden dan mannen. Van de vrouwen uit de nieuwe groepen hebben Somalische vrouwen het minst vaak Nederlandse vrienden (60 procent). Dit is vergelijkbaar met Marokkaanse vrouwen. (Voormalig) Joegoslavische vrouwen hebben het vaakst Nederlandse vrienden (86 procent). Dit is vergelijkbaar met Surinaamse en Antilliaanse vrouwen.

106


Culturele integratie

Van de Afghaanse, de Irakese en de Somalische vrouwen rekent circa 90 procent zich tot een geloof (zie tabel F-6 in de bijlage). Zij naderen daarmee Turkse en Marokkaanse vrouwen. De vrouwen uit de nieuwe groepen geven vaker aan tot een religie te behoren dan de mannen. Ongeveer de helft van de Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen rekent zich tot een bepaalde religie. Ondanks dat de vrouwen uit de nieuwe groepen vaker dan de mannen aangeven dat ze religieus zijn, bezoeken zij minder regelmatig dan de mannen een religieuze bijeenkomst, uitgezonderd de Iraniërs (zie tabel F-7 in de bijlage). Vergeleken met de vrouwen uit de klassieke groepen, komen Somalische vrouwen het meest overeen met Marokkaanse en Surinaamse vrouwen. Van de vrouwen uit de klassieke groepen zijn zij juist degenen die het minst vaak een religieuze bijeenkomst bijwonen. Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen wonen het minst vaak een bijeenkomst bij. Tabel 10-9 (en tabel F-8 in de bijlage) laat het percentage antwoorden ‘beiden samen’ zien op items waarbij werd gevraagd wie het beste in een bepaalde situatie voor iets kon zorgen (man-vrouw rollen). De gegevens in de tabellen hebben uitsluitend betrekking op hoofden van huishoudens en hun partners. Tabel 10-9 Percentages ‘beiden samen’a op items over man-vrouw rollen, naar

groepering en geslacht, hoofden van huishoudens en partners, 2003

%

Beiden de kinderen verzorgen Mannen

Afghanen

(voormalig)

Joegoslaven Somaliërs

76

77

87

87

85

78

Mannen

61

56

72

63

58

68

66

76

75

57

Vrouwen

Beiden het geld verdienen Mannen

Vrouwen


55

67

82

Iraniërs

Vrouwen

Beiden het eten koken

85

Irakezen

45

70

87

68

82

65

84

64

43

57

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘Vooral de vader’ en ‘Vooral de moeder’.

Bij alle drie de items is te zien dat men over het algemeen vindt dat het een taak voor beiden samen is en niet uitsluitend een taak voor vader dan wel moeder. Als het gaat om wie voor de kinderen moet zorgen dan zijn de vrouwen uit de nieuwe groepen over het algemeen minder geëmancipeerd dan de mannen. Somalische vrouwen antwoorden het minst vaak dat dit een taak is voor beide ouders (vergelijkbaar met Marokkaanse vrouwen). Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen vinden dit het vaakst een taak voor beide ouders (vergelijkbaar met Surinaamse vrouwen). Antilliaanse vrouwen zijn het meest geëman-

Emancipatie

107

cipeerd. Van het resterende percentage vond nagenoeg iedereen dat het een taak voor de moeder was (niet in tabel). Bij de vraag wie het eten moet koken, zijn de vrouwen uit de nieuwe groepen wederom minder geëmancipeerd dan de mannen, uitgezonderd (voormalig) Joegoslaven. Minder dan de helft van de Irakese en Somalische vrouwen vindt dat dit een taak is voor beide samen (vergelijkbaar met Turkse vrouwen). Marokkaanse vrouwen vinden het minst vaak dat dit een taak voor beiden samen is. Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen vinden van de vrouwen uit de nieuwe groepen dit het vaakst een taak voor beiden samen (vergelijkbaar met Surinaamse vrouwen). Opnieuw zijn de Antilliaanse het meest geëmancipeerd. Van het resterende percentage vond bijna iedereen dat het een taak voor de moeder is (niet in tabel). Bij de vraag wie het geld moet verdienen, zijn de vrouwen van de nieuwe groepen meer geëmancipeerd dan de mannen of is er nauwelijks een verschil. Ook nu zijn Somalische vrouwen het minst geëmancipeerd (vergelijkbaar met Marokkaanse vrouwen). Afghaanse en Irakese vrouwen komen het meest overeen met Turkse vrouwen. Iraanse, (voormalig) Joegoslavische, Surinaamse, Antilliaanse vrouwen zijn het meest geëmancipeerd. Van het resterende percentage vond bijna iedereen dat het een taak voor de vader was (niet in tabel). Om de mate van modernisering te meten, is een schaal gemaakt (zie hoofdstuk 7). Bij vrouwen uit de nieuwe groepen (tabel 7-6) loopt de mate van modernisering van een ietwat lage mate bij Somalische vrouwen tot een niet lage, niet hoge mate bij (voormalig) Joegoslavische vrouwen. (Voormalig) Joegoslavische en Iraanse vrouwen zijn minder modern in hun opvattingen dan Surinaamse en Antilliaanse vrouwen, maar moderner dan Turkse vrouwen. Marokkaanse vrouwen zijn met Afghaanse, Irakese en Somalische vrouwen het minst modern in hun opvattingen. De vrouwen uit de nieuwe groepen zijn over het algemeen iets minder modern zijn dan de mannen uit deze groepen. (Voormalig) Joegoslavische, Turkse, Marokkaanse en Surinaamse vrouwen zijn juist moderner dan hun mannelijke herkomstgenoten. 10.6 SAMENVATTING Uit dit hoofdstuk blijkt dat de positie van vrouwen uit de nieuwe groepen ongunstig is. Vooral de hoge mate van inactiviteit is zorgwekkend. Somalische vrouwen blijven ver achter. Zij zijn slecht toegerust om te participeren op de arbeidsmarkt en om economische zelfstandigheid te bereiken. Hun positie vertoont wat dit betreft overeenkomsten met die van de eerste generatie Turkse en Marokkaanse vrouwen. Wat betreft hun taalbeheersing, hun sociale en culturele integratie kan dezelfde conclusie worden getrokken. De perspectieven voor Iraanse vrouwen zijn gunstiger. Zij zijn relatief kansrijk vanwege hun human capital. Zij worden op de voet gevolgd door (voormalig) Joegoslavische vrouwen.

108


NOTEN 1

Opgemerkt moet worden dat de cijfers tussen de nieuwe, de klassieke groepen en de autochtonen niet helemaal vergelijkbaar zijn omdat de cijfers van de laatste twee uit 2002 afkomstig zijn en die van de nieuwe groepen uit 2003. Zie hoofdstuk 6 voor nadere uitleg.

11

Samenvatting en conclusies Vera van den Maagdenberg 11.1 SAMENVATTING Demografie

De laatste jaren is het belang van de ‘nieuwe’ migrantengroepen in Nederland toegenomen. Dit heeft mede te maken met sterke groei van sommige van deze groepen. Wel is de groei er sinds 2001 uit. Het aantal Afghanen is het sterkst toegenomen: van 5 duizend in 1996 naar 36 duizend in 2004. Het aantal Irakezen is in die periode van 11 duizend naar 43 duizend gegroeid. Het aantal Iraniërs is van 16 duizend naar 28 duizend gestegen. Bij Somaliërs is de toename vrij gering: van 20 duizend tot 25 duizend. Deze relatief lage groei heeft mede te maken met het feit dat veel Somaliërs de laatste jaren doorverhuizen naar Engeland. Het aantal (voormalig) Joegoslaven is van 56 duizend naar 76 duizend gestegen. Een deel van hen is hier een aantal decennia terug gekomen als arbeidsmigrant. Daar zijn in de jaren negentig asielmigranten bijgekomen als gevolg van de oorlog in de Balkan. Bij de klassieke groepen is de groei in deze periode vergelijkbaar met die van (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs, wel is de omvang van de klassieke groepen veel groter. Zo is in 2004 de omvang van de Turken 352 duizend, van de Marokkanen 306 duizend, van de Surinamers 325 duizend en van de Antillianen 131 duizend. Afghanen en Irakezen zijn gemiddeld genomen het kortst in Nederland. Ongeveer tweederde verblijft tussen de 5 en 9 jaar in Nederland. Terwijl onder de klassieke groepen de aandelen van de tweede generatie, rond de 40 procent liggen, is onder Afghanen, Irakezen en Iraniërs ongeveer 10 tot 15 procent in Nederland geboren. Bij de (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs geldt dit voor ongeveer een kwart. Een belangrijk kenmerk van de nieuwe groepen is dat de jongere leeftijdsgroepen zijn oververtegenwoordigd in vergelijking met de autochtone bevolking. Dit geldt overigens ook voor de klassieke groepen. Ook zijn er meer mannen dan vrouwen uit de nieuwe groepen in Nederland (afhankelijk van de groep is tussen 54 en 60 procent man).

110



In vergelijking met de klassieke groepen is de concentratie van de nieuwe groepen in het westen minder sterk, al is er nog steeds sprake van een kleine oververtegenwoordiging ten opzichte van autochtone Nederlanders. Na de gespreide opvang van asielzoekers over het gehele land (die voornamelijk plaatsvindt in de kleinere gemeenten), vindt er in een volgend stadium van het verblijf vaak een beweging plaats naar een van de vier grote gemeenten. Dit heeft onder andere te maken met de aantrekkingskracht van de stedelijke arbeidsmarkt en de aanwezigheid van landgenoten. De nieuwe groepen wonen over het algemeen minder vaak dan de klassieke groepen in een wijk met veel niet-westerse allochtonen. Dit betekent dat de nieuwe groepen minder gesegregeerd wonen dan de klassieke groepen. Door de geringere mate van segregatie zijn de integratiekansen van de nieuwe groepen in dit opzicht beter dan die van de klassieke groepen. Inburgering

Sedert 1998 is het inburgeringsprogramma verplicht gesteld voor nieuwkomers (en een deel van de oudkomers). Toch is van een volledig bereik echter geen sprake: ongeveer 60 procent heeft een programma gevolgd. Van de deelnemende (voormalig) Joegoslaven, Iraniërs en Afghanen heeft driekwart het inburgeringsprogramma met succes afgerond. Bij Somaliërs ligt het slaagpercentage iets lager: zes op de tien personen rondde het programma met succes af. Van de Afghanen, Irakezen, Iraniërs en Somaliërs heeft ongeveer driekwart deelgenomen aan een Nederlandse taalcursus, bij (voormalig) Joegoslaven is dit percentage lager: zo’n 60 procent. Ongeveer de helft van de personen die een Nederlandse taalcursus heeft gevolgd, heeft een NT2-certificaat behaald. Om de toeleiding naar de arbeidsmarkt zo goed mogelijk te laten verlopen en hierbij passende ondersteuning te bieden, wordt het CWI vanaf het begin bij het inburgeringsprogramma betrokken. Ongeveer driekwart van de nieuwe groepen heeft contact gehad met het CWI over hun kansen op de arbeidsmarkt. Bij Somaliërs ligt dit aandeel een paar procentpunten lager. (Ex-)deelnemers zijn over het algemeen tevreden over het inburgeringsprogramma (ongeveer driekwart). Ongeveer eenderde van de respondenten noemt de taalcursus als het onderdeel waarover men het meest tevreden is. Redelijk vaak is genoemd dat men ‘met alles tevreden’ is. Ongeveer de helft van de respondenten is met geen enkel onderdeel van het inburgeringsprogramma ontevreden. Opleiding

Het gerealiseerde opleidingsniveau van de nieuwe groepen blijft achter bij dat van autochtonen. Toch zijn ze de meeste groepen beduidend hoger opgeleid dan de klassieke groepen. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven hebben het hoog-

Samenvatting en conclusies

111

ste gerealiseerde opleidingsniveau. Onder Afghanen en Irakezen is er sprake van een tweedeling in een deel dat laag is opgeleid en een deel dat juist hoog is opgeleid. Somaliërs daarentegen zijn over het algemeen zeer laag opgeleid, vergelijkbaar met Turken en Marokkanen. Meer dan de helft van de Somaliërs heeft maximaal basisonderwijs en slechts eenderde heeft MBO-niveau of hoger. Taalbeheersing

De beheersing van de Nederlandse taal is medebepalend voor de positie van de nieuwe groepen in de Nederlandse samenleving. De nieuwe groepen zijn relatief kort in Nederland woonachtig, maar spreken desondanks al wel goed Nederlands. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het gemiddeld hogere opleidingsniveau van deze groepen in vergelijking met de klassieke groepen. Juist voor hen lijken de inburgeringsprogramma’s effectief. Bovendien zijn de aantallen van de nieuwe groepen in Nederland redelijk klein. In het hoofdstuk over ruimtelijke concentratie werd al geconstateerd dat de kans dat personen uit de nieuwe groepen een lid van zijn eigen groep tegenkomt relatief klein is. Dit ontneemt hen de kans om in hun eigen taal deel te nemen aan het sociale leven en stimuleert hen dus Nederlands te spreken en te begrijpen. Minderheden in het onderwijs

In het basisonderwijs hebben kinderen uit de nieuwe groepen net als die uit de klassieke groepen een grote achterstand op autochtone leerlingen. In het voortgezet onderwijs vinden we de leerlingen uit de nieuwe groepen relatief vaak in het VMBO. Afrikaanse leerlingen scoren het laagst, zij bevinden zich iets onder het niveau van Turkse en Marokkaanse leerlingen. Uit de adviezen die de leerlingen in groep 8 krijgen, blijkt eveneens dat kinderen uit de nieuwe groepen beduidend lager scoren dan autochtonen. In het vierde jaar van het voortgezet onderwijs zitten verreweg de meeste kinderen uit de nieuwe groepen op het VMBO. Dit geldt ook voor Turkse, Marokkaanse en Surinaamse leerlingen. De Afrikaanse leerlingen scoren net als in het basisonderwijs beduidend minder hoog dan kinderen uit Afghanistan, Irak en Iran. De scholieren uit deze drie groepen doen het bovendien beduidend beter dan bijvoorbeeld Turkse leerlingen. Het slagingspercentage binnen het voortgezet onderwijs ligt bij leerlingen uit de nieuwe groepen lager en de schooluitval is hoger dan onder autochtone leerlingen. Van de migrantengroepen tussen de 20 en 34 jaar hebben Iraniërs het vaakst een startkwalificatie, gevolgd door (voormalig) Joegoslaven (vergelijkbaar met Surinamers). Bij de nieuwe groepen is te zien dat hoe ouder men is, des te vaker men een startkwalificatie bezit. Het omgekeerde is het geval bij Turken en Marokkanen: hoe ouder men is, hoe minder vaak men een startkwalificatie heeft. Dit is overeenkomstig het patroon hoe jonger men is, des te beter men is opgeleid. Een mogelijke verklaring voor het omgekeerde patroon bij de nieuwe groepen is dat men later aan een opleiding begint doordat men nog niet zo lang

112


in Nederland verblijft en dus ook op latere leeftijd een startkwalificatie verwerft. De cijfers kunnen een vertekening opleveren, aangezien schoolgaanden ook worden meegerekend. Dit kan betekenen dat het aantal personen met een startkwalificatie wordt onderschat. Somaliërs tussen de 16 en 34 jaar laten het hoogste aantal drop-outs zien. Bijna een derde verlaat het voortgezet onderwijs zonder diploma. Voor Iraniërs in deze leeftijdsgroep valt dit percentage een stuk gunstiger uit; 92 procent behaalt een diploma van het voorgezet onderwijs. Van de klassieke groepen hebben Turken het hoogste percentage drop-outs en Surinamers het laagste. De dropout percentages van Afghanen en Irakezen zijn vergelijkbaar met die van Turken en Marokkanen. De drop-out onder (voormalig) Joegoslaven is vergelijkbaar met dat van Surinamers en Antillianen. Arbeid

Circa de helft van de nieuwe groepen met een leeftijd tussen de 15 en 65 jaar participeert op de arbeidsmarkt (brutoparticipatie). (Voormalig) Joegoslaven en Iraniërs hebben de hoogste arbeidsmarktparticipatie (respectievelijk 66 procent en 58 procent), Somaliërs de laagste (41procent). Een mogelijke verklaring voor de hogere arbeidsmarktparticipatie van Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven is dat zij gemiddeld iets langer in Nederland zijn dan de andere nieuwe groepen. Bovendien is een deel van de (voormalig) Joegoslaven als arbeidsmigrant naar Nederland gekomen. Ook hebben deze twee groepen gemiddeld genomen een hoge opleiding. Bij Afghanen, Irakezen en Somaliërs is meer dan eenderde werkloos. Van de Iraniërs is dat een kwart en bij de (voormalig) Joegoslaven is een op de zes personen werkloos. De werkloosheid onder de nieuwe groepen is hiermee beduidend hoger dan onder de klassieke groepen en autochtonen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de gegevens van de klassieke groepen en de autochtonen zijn verzameld in 2002 en de gegevens van de nieuwe groepen in 2003. Omdat in 2002 de recessie nog niet zo had toegeslagen als in 2003, is het mogelijk dat de hogere werkloosheidspercentages van de nieuwe groepen voor een deel aan de economische situatie zijn toe te schrijven. De grote verschillen in werkloosheidspercentages kunnen echter niet uitsluitend worden verklaard door veranderende economische omstandigheden. Een verklaring voor de hogere werkloosheid onder de nieuwe groepen is ook gelegen in hun relatief korte verblijfsduur. Hierdoor hebben zij minder tijd gehad om een plek op de arbeidsmarkt te veroveren. Een andere verklaring voor dit hoge werkloosheidscijfer is dat zij het inburgeringsprogramma wellicht nog niet hebben afgerond. Bovendien spelen specifieke belemmeringen als het niet erkend krijgen van diploma’s de nieuwe groepen parten. Een meerderheid van de werklozen onder de nieuwe groepen is langdurig werkloos. Voor een deel zijn de nieuwe en klassieke groepen op dit punt verge-


113

lijkbaar, al zijn Afghanen en Iraniërs vaker langdurig werkloos dan andere allochtone groepen. Bij het zoeken van een baan maken de nieuwe groepen het meest gebruik van het CWI. Verder wordt in ongeveer de helft van de gevallen gebruik gemaakt van het uitzendbureau. Ondanks dat de nieuwe groepen vaker ingeschreven staan dan de klassieke groepen, hebben zij aanmerkelijk minder frequent contact met het CWI. De lage arbeidsmarktparticipatie en de hoge werkloosheid hebben tot gevolg dat de nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs zeer laag te noemen is: minder dan eenderde werkt. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven werkt ongeveer de helft. De nettoparticipatie van Afghanen, Irakezen en Somaliërs is beduidend lager dan van de klassieke groepen en autochtonen. In vergelijking met de klassieke groepen hebben de nieuwe groepen vaker een kleine baan. Van Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven met een betaalde baan van 12 uur per week of meer heeft ongeveer driekwart een vast dienstverband. Dit percentage is vergelijkbaar met dat van de klassieke groepen, maar veel lager dan dat van de autochtonen, van wie meer dan 90 procent een vaste baan heeft. De verdeling naar beroepsniveau varieert nogal tussen de nieuwe groepen. Meer dan de helft van de werkzame Somaliërs heeft een beroep op elementair niveau. Bij de andere groepen is dit percentage aanzienlijk lager. Ongeveer eenderde heeft een beroep op lager niveau, uitgezonderd Afghanen (bijna de helft). Ongeveer een kwart heeft een beroep op middelbaar niveau, uitgezonderd Somaliërs (circa 10 procent). Ongeveer een op de zeven Irakezen en Iraniërs heeft een beroep op hoger niveau, gevolgd door (voormalig) Joegoslaven met 11 procent. Het gemiddelde beroepsniveau is over het geheel genomen het hoogst bij Iraniërs en het laagst bij Somaliërs. Vooral onder hoger opgeleiden (vanaf MBO) blijft het beroepsniveau van de nieuwe groepen achter bij hun gerealiseerde opleiding en is er sprake van onderbenutting. Ondanks de gemiddeld hogere opleiding, blijkt men toch moeilijker dan de klassieke groepen aan een functie te komen die past bij het opleidingsniveau. Ook hier kunnen de relatief korte verblijfsduur en het niet erkend krijgen van diploma’s een verklaring zijn. Juist de migranten uit de nieuwe groepen hebben relatief vaak een meervoudige positie. Zij combineren voornamelijk een baan van 12 uur of meer per week met een schoolopleiding. Ook wordt vaak een kleine baan samen met een schoolopleiding gecombineerd of volgen werkzoekenden tegelijkertijd een schoolopleiding. Uitkering en inkomen

Ongeveer de helft van de Afghanen, Irakezen en Somaliërs ontvangt een uitkering. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven liggen de percentages lager, ongeveer eenderde van hen ontvangt een uitkering. Bij de klassieke groepen zijn deze percentages veel lager (15 tot 25 procent). In deze cijfers is geen rekening

114


gehouden met het feit dat iemand naast een uitkering ook bijvoorbeeld nog gewoon kan werken (gedeeltelijke WAO-uitkering bijvoorbeeld). Het merendeel van de uitkeringsgerechtigde personen uit de nieuwe groepen heeft een bijstandsuitkering. Het hoge aandeel bijstandsuitkeringen valt te verklaren uit het feit dat veel nieuwkomers nog nooit op de Nederlandse arbeidsmarkt hebben gewerkt en dus ook geen recht hebben op een werkloosheidsuitkering. Gemiddeld genomen hebben (voormalig) Joegoslaven het hoogste nettohuishoudensinkomen en Somaliërs het laagste. De eenouderhuishoudens hebben over het algemeen het laagste inkomen. Het huishoudenstype dat het meest te besteden heeft, is het huishouden bestaande uit ouders, kinderen en andere inwonenden. Sociale en culturele integratie

Wat betreft de sociale integratie kan worden geconcludeerd dat (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs het meest zijn geïntegreerd. Zij hebben het vaakst contact met autochtone Nederlanders en staan ook het meest positief tegenover een dergelijk contact. Somaliërs hebben veruit het minst contact met autochtonen, gevolgd door Irakezen en Afghanen. Dit onderscheid tussen de groepen wordt vermoedelijk in belangrijke mate beïnvloed door het verschil in opleidingsniveau en taalvaardigheid. Zoals eerder naar voren kwam, zijn (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs over het algemeen hoger opgeleid en beheersen zij de Nederlandse taal beter, hetgeen maakt dat zij makkelijker in contact kunnen komen met autochtonen en hier ook positiever tegenover staan. Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zijn van de onderzochte groepen het minst religieus en Somaliërs het meest. Van de Somaliërs rekent 93 procent zich bijvoorbeeld tot een religie, terwijl dat onder Iraniërs 46 procent en onder voormalig Joegoslaven 58 procent is. Wat betreft modernisering hangen de (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs het vaakst moderne opvattingen aan. In vergelijking met de klassieke groepen blijken de opvattingen van (voormalig) Joegoslaven en Iraniërs dicht bij die van Surinamers en Antillianen te liggen, die van de klassieke groepen de meest moderne opvattingen aanhangen. Somaliërs scoren, samen met Marokkanen, het laagst wat betreft moderne opvattingen. Al met al kan worden geconcludeerd dat Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven het meest sociaal en cultureel zijn geïntegreerd in de Nederlandse samenleving en Somaliërs het minst. Opvattingen over de multi-etnische samenleving

Ongeveer eenderde van de nieuwe groepen vindt dat buitenlanders in Nederland af en toe tot zeer vaak worden gediscrimineerd. Iraniërs zijn het minst positief gestemd, Afghanen en (voormalig) Joegoslaven het meest positief. Als het om door minderheden persoonlijk ervaren discriminatie gaat, geeft ongeveer een op de vijf personen uit de nieuwe groepen aan af en toe tot zeer vaak


115

gediscrimineerd te worden. Bij Iraniërs wijkt dit wederom naar boven af: eerderde geeft aan gediscrimineerd te worden. (Voormalig) Joegoslaven geven het vaakst aan (bijna) nooit gediscrimineerd te worden. De nieuwe groepen hebben meer het gevoel geaccepteerd te worden in Nederland dan de klassieke groepen. Iraniërs zijn nog het minst positief gestemd. Opvallend is dat hoogopgeleide nieuwkomers zich minder geaccepteerd voelen dan laagopgeleide nieuwkomers. De grootste verschillen tussen de hoogst opgeleiden en de laagst opgeleiden zijn te vinden bij Iraniërs en Somaliërs. Er is ook informatie beschikbaar over de opvattingen van autochtonen met betrekking tot immigranten. Als het gaat over het afgeven van verblijfsvergunningen dan staan zij het meest positief tegenover personen die in eigen land worden bedreigd vanwege de politieke situatie. Men kan stellen dat autochtonen veel welwillender staan tegenover (politieke) vluchtelingen dan tegenover allochtonen die op basis van andere redenen naar Nederland willen komen. Autochtonen vinden het toch belangrijk dat mensen kunnen vluchten naar een land als Nederland wanneer de situatie in het eigen land een veilig leven niet toestaat. Jongeren en criminaliteit

De geregistreerde criminaliteit bij jeugdigen uit de nieuwe groepen is in absolute zin beperkt, maar in relatieve zin verontrustend. Dit is zeker het geval indien er rekening mee wordt gehouden dat het aantal jeugdige allochtone verdachten waarschijnlijk wordt onderschat, doordat registratie plaatsvindt op basis van geboorteland. Jeugdige allochtonen van de tweede generatie worden als gevolg hiervan tot de autochtone bevolking gerekend. Bij de nieuwe groepen valt op dat vooral (voormalig) Joegoslaven en Somaliërs sterk zijn vertegenwoordigd in de verdachtencijfers. Ten opzichte van 1999 is het percentage verdachten in de totale bevolkingsgroep bij de beide groepen echter wel afgenomen. Zowel bij Somaliërs als bij (voormalig) Joegoslaven komen zedendelicten relatief weinig voor en komen vermogensdelicten zonder geweld relatief vaak voor. Afghanen zijn in vergelijking met de andere nieuwe groepen minder sterk vertegenwoordigd in de verdachtenpopulatie en zijn relatief weinig betrokken bij criminele activiteiten. Van de klassieke groepen zijn vooral Marokkanen en Antillianen/Arubanen sterk vertegenwoordigd. Onder Turken, Marokkanen en Surinamers is echter ook een langzame daling waar te nemen van de verdachtencijfers. In het algemeen kan worden gesteld dat zich bij Iraniërs, Irakezen en Afghanen beduidend minder problemen voordoen dan bij Somaliërs en (voormalig) Joegoslaven, maar bij alle groepen is er in meer of mindere mate sprake van een oververtegenwoordiging in de criminaliteit ten opzichte van autochtonen. Hierbij moet wel worden aangetekend dat in deze vergelijking geen rekening is ge-

116


houden met de gemiddeld genomen ongunstiger sociaal-economische positie van allochtonen. Emancipatie

In dit rapport is specifiek aandacht besteed aan de positie van vrouwen uit de nieuwe allochtone groepen. De belangrijkste bevindingen passeren hier de revue. De uitval van Somalische vrouwen bij inburgeringsprogramma’s is betrekkelijk groot, zowel vergeleken met de vrouwen uit de overige nieuwe groepen als met de mannen. Ook Irakese vrouwen blijven wat achter bij de andere vrouwen. Mannen behalen in iets meer dan de helft van de gevallen het NT2certificaat. De vrouwen zitten hier onder, uitgezonderd Iraanse en de (voormalig) Joegoslavische vrouwen. Somalische vrouwen behalen het minst vaak het NT2-certificaat: dit geldt slechts voor 30 procent. Vrouwen uit de nieuwe groepen zijn, net als vrouwen uit de klassieke groepen en autochtone vrouwen, over het algemeen wat lager opgeleid dan mannen. Het opleidingsniveau van Somalische vrouwen is vergelijkbaar met dat van Turkse en Marokkaanse vrouwen. Afghaanse en Irakese vrouwen zijn iets lager opgeleid dan de mannen uit deze groepen. Bij Iraanse en (voormalig) Joegoslavische groep komt het opleidingsniveau van vrouwen behoorlijk overeen met dat van de mannen. Afghaanse vrouwen hebben ten opzichte van de andere vrouwen de minst goede taalbeheersing. Zij worden op de voet gevolgd door de Somalische vrouwen. De vrouwen uit de nieuwe groepen hebben over het algemeen een slechtere taalbeheersing dan de mannen uit de nieuwe groepen, maar hebben een betere taalbeheersing dan Turkse en Marokkaanse vrouwen. Net als bij de klassieke groepen en de autochtonen is de arbeidsmarktparticipatie van de mannen uit de nieuwe groepen hoger dan bij de vrouwen. Bij de vrouwen participeren Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen het vaakst op de arbeidsmarkt (ongeveer de helft). Ongeveer een op de vijf Afghaanse, Irakese en Somalische vrouwen participeert op de arbeidsmarkt. Dit is lager dan de participatie van Turkse en Marokkaanse vrouwen. Bij Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven zijn er geen of nauwelijks verschillen in werkloosheid (respectievelijk 25 en 16 procent) tussen mannen en vrouwen. Bij Afghaanse vrouwen is de helft werkloos, bij Somalische en Irakese vrouwen is dit respectievelijk 44 en 31 procent. De verschillen tussen mannen en vrouwen qua nettoparticipatie zijn groot. Ongeveer de helft van de (voormalig) Joegoslavische vrouwen heeft een betaalde baan, maar bij de andere groepen is dit percentage vele procentpunten lager. Bij de Afghanen en Somaliërs werkt slechts een op de tien vrouwen.


117

De vrouwen uit de nieuwe groepen onderhouden in hun vrije tijd minder vaak sociale contacten met autochtone Nederlanders dan de mannen. Iraanse en (voormalig) Joegoslavische vrouwen hebben van de vrouwen het vaakst contact. Mannen en vrouwen uit de nieuwe groepen verschillen weinig van elkaar voor wat betreft opvattingen over bijvoorbeeld religie, individualisering en emancipatie van vrouwen. De opvattingen van Afghaanse, Irakese en Somalische vrouwen komen het meest overeen met die van Turkse en Marokkaanse vrouwen. (Voormalig) Joegoslavische vrouwen zijn vergelijkbaar met Surinaamse vrouwen, Iraanse vrouwen zitten hier tussenin. Al met al komt naar voren dat de positie van vrouwen uit de nieuwe groepen ongunstig is. Vooral de hoge mate van inactiviteit is zorgwekkend. Somalische vrouwen blijven ver achter. Zij zijn slecht toegerust om te participeren op de arbeidsmarkt en om economische zelfstandigheid te bereiken. Hun positie vertoont wat dit betreft overeenkomsten met die van de eerste generatie Turkse en Marokkaanse vrouwen. Wat betreft hun taalbeheersing en sociale en culturele integratie kan dezelfde conclusie worden getrokken. De perspectieven voor Iraanse vrouwen zijn gunstiger. Zij zijn relatief kansrijk vanwege hun human capital. Zij worden gevolgd door de (voormalig) Joegoslavische vrouwen. 11.2 CONCLUSIE De voorafgaande samenvatting bevat een antwoord op de centrale vraag welke nieuwe groepen het meest en welke het minst zijn geïntegreerd in de Nederlandse samenleving, alle besproken dimensies samengenomen. Relatief gunstig zijn de uitkomsten voor Iraniërs en (voormalig) Joegoslaven. Relatief ongunstig zijn daarentegen de bevindingen voor Somaliërs. Zij blijven achter in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, in beheersing van het Nederlands en in hun contacten met de autochtone Nederlanders, terwijl ze bovendien op grotere culturele afstand staan. Somalische vrouwen doen het op de bovengenoemde terreinen nog minder goed dan hun mannelijke groepsgenoten. Omdat Somaliërs ook sterk zijn vertegenwoordigd in criminaliteitscijfers, kan worden gesteld dat deze bevolkingsgroep een nieuwe probleemcategorie is in de Nederlandse samenleving. Vroegtijdige aandacht vanuit het beleid is sterk aan te bevelen.

Literatuur Borghans, L. & B. ter Weel (2003). Criminaliteit en etniciteit. In: Economisch Statistische Berichten,. 88 (4419), 548 –550. Brink, M., B. Does, A. Odé & E. Tromp (2002). Verscheidenheid in integratie. Evaluatie van de effectiviteit van de WIN. Amsterdam: Regioplan Onderzoek, Advies & Informatie. CBS (2002). Allochtonen in Nederland 2002. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS (2003). Allochtonen in Nederland 2003. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS (2004). Jaarboek onderwijs in cijfers 2003-2004. Feiten en cijfers over het onderwijs in Nederland. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS. Maandstatistiek van de bevolking. Diverse afleveringen. Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS. Statline. www.StatLine.cbs.nl Coenders M., M. Gijsberts & P. Scheepers (2004). Resistance to the Presence of Immigrants and Refugees in 22 Countries. Nationalism and Exclusion of Migrants. Cross-National Comparisons. Aldershot: Ashgate. Coenders, M., L. Lidner, J. Silversmith & J. Visser (2004). Kerncijfers 2003. Jaaroverzicht discriminatieklachten bij antidiscriminatiebureaus en meldpunten. Amsterdam: Landelijke Vereniging van Anti Discriminatie Bureaus en Meldpunten. Commissie AVEM (2002). AVEM rapport. Den Haag: Commissie Arbeidsdeelname Vrouwen uit Etnische Minderheden. Commissie PaVEM (2004). Projectplan Commissie Participatie van Vrouwen uit Etnische Minderheidsgroepen. Den Haag: Commissie Participatie van Vrouwen uit Etnische Minderheden. Collins, R. (1979) The credential society: an historical sociology of education and stratification. New York: Academic Press. Dagevos, J.M. (2003a). Werkloosheid en uitkeringsafhankelijkheid. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Dagevos, J.M. (2003b). Werkende minderheden: beroepsniveau, tijdelijke banen en mobiliteit. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel

120


Planbureau. Dagevos, J & R. Schellingerhout (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage minderheden 2003. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Distelbrink, M. & T. Pels (2002). Normatieve oriëntaties en binding. In: Veenman, J. (red.). De toekomst in meervoud. Perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. Dominguez Martinez, S., S. Groeneveld & E. Kruisbergen (2002). Integratiemonitor 2002. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek, Erasmus Universiteit. Eissens (2002). Jaarverslag 2001. Amsterdam: Meldpunt Discriminatie Internet. Eissens (2004). Jaarverslag 2003. Amsterdam: Meldpunt Discriminatie Internet. Gijsberts, M. (2003a). Minderheden in het basisonderwijs. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gijsberts, M. (2003b). Opleidingsniveau en taalbeheersing. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gijsberts, M. (2004). De onderwijspositie van vrouwen uit etnische minderheden. In: Gijsberts, M. & A. Merens (red.). Emancipatie in estafette. De positie van vrouwen uit etnische minderheden. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau en Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Gijsberts, M. & J. Dagevos (2004, april). Concentratie en wederzijdse beeldvorming tussen autochtonen en allochtonen. Paper gepresenteerd op SISWO-dagen, Amsterdam. Gijsberts, M. & A. Merens (red.) (2004). Emancipatie in estafette. De positie van vrouwen uit etnische minderheden. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau en Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Groeneveld, S., Marx, T. & A. Merens (2004). De arbeidsmarktpositie van vrouwen uit etnische minderheden. In: Gijsberts, M. & A. Merens (red.). Emancipatie in estafette. De positie van vrouwen uit etnische minderheden. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau en Instituut voor SociologischEconomisch Onderzoek. Groeneveld, S. & Y. Weijers-Martens (2003). Minderheden in beeld. De SPVA-02. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Herweijer, L. (2003) Voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en hoger onderwijs. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Hoogteijling, E.M.J. (2002). Raming van het aantal niet in de GBA geregistreerden. Voorburg: Centraal Bureau voor de Statistiek.

Literatuur

121

Hulsen, M. & L. Mulder (2003). Kinderen van asielzoekers in het voortgezet onderwijs. De onderwijspositie en de eindexamenresultaten in het vierde jaar. Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (Interne publicatie). Junger, M. & K. Wittebrood & R. Timman (2001). Etniciteit en ernstig en gewelddadig crimineel gedrag. In: Loeber, R. & W. Slot & J. A. Sergeant. Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie. Omvang, oorzaken en interventies. Houten/ Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Kanne, P. (2004). Gevoelens van autochtone Nederlanders t.o.v. allochtonen & Moslims. Amsterdam: TNS-NIPO. Kromhout, M. & M. van San (2003). Schimmige werelden, Nieuwe etnische groeperingen en jeugdcriminaliteit. Den Haag: Wetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum. Kruisbergen, E. (2004). Integratie en inburgering: het beleid. In: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek & Centrum voor Onderzoek en Statistiek. Integratie en inburgering in Rotterdam. Minderhedenmonitor 2003. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek en Centrum voor Onderzoek en Statistiek. Laan Bouma, S. van der. (2004). Sociaal-culturele integratie in Rotterdam. In: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek & Centrum voor Onderzoek en Statistiek. Integratie en inburgering in Rotterdam. Minderhedenmonitor 2003. Rotterdam: Instituut voor SociologischEconomisch Onderzoek en Centrum voor Onderzoek en Statistiek. Laan Bouma-Doff, W. van der (in druk). Vestigingspatronen. In: Laan BoumaDoff, W. van der. De huisvestingspositie van allochtonen (werktitel). Den Haag: Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. LVADB (2003). Kerncijfers 2002. Klachten en meldingen over ongelijke behandeling. Een overzicht van discriminatieklachten en –meldingen. Amsterdam: Landelijke Vereniging van Anti Discriminatie Bureaus en Meldpunten. Maagdenberg, V. van den, S. Groeneveld & D. Polders (2004). Leren werkt…: de arbeidsmarktpositie van jongeren uit de etnische minderheden. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Massey, D.S. & N.A. Denton (1988). The Residential Patterns in Dutch Cities: Backgrounds, Shifts and Consequences. In: Urban Studies, (35) 10, 18131833. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/DCIM (2002). Irakezen in Nederland, een profiel. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/ Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/DCIM (2002). Iraniërs in Nederland, een profiel. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/ Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/DCIM (2000). Somaliërs in Nederland, een profiel. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/ Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden.

122


Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/DVIP (2002). Integrale Veiligheidsrapportage 2002. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties/Directie Veiligheid, Informatiebeleid en Projecten. Ministerie van Justitie (2003). Introductiedossier Justitie 2003. Deel B. p. 26-31. Den Haag: Ministerie van Justitie. Ministerie van Justitie/DCIM (2003). Afghanen in Nederland, een profiel. Den Haag: Ministerie van Justitie/Directie Coördinatie Integratiebeleid Minderheden. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2003). Inventarisatie van het Kabinetsbeleid voor Allochtone Vrouwen in Nederland. Onderwijs, arbeidsmarkt en economische zelfstandigheid en seksuele zelfbeschikking. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en werkgelegenheid/Directie Coördinatie Emancipatiebeleid Mulder, L. & D. Uerz (2002). In een vreemd land op school, De onderwijspositie van asielzoekerskinderen in het basisonderwijs in schooljaar 2000/2001. Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen. Nicolaas H., A. Sprangers en H. Witvliet (2003). Ontwikkelingen in de volgmigratie van asielmigranten. In: Bevolkingstrends. (51) 2e kwartaal, 13-19. Praag, C. van (2003a). Demografie. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Praag, C. van (2003b). Wederzijdse beeldvorming. In: Dagevos, J., M. Gijsberts & C. van Praag (red). Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaalculturele integratie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Putten, A. van (2004). De sociaal-culturele positie van vrouwen uit etnische minderheden. In: Gijsberts, M. & A. Merens (red.). Emancipatie in estafette. De positie van vrouwen uit etnische minderheden. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau en Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek. Reek, E.W.A. van & A.I. Hussein (2003). Somaliërs op doorreis. Verhuisgedrag van Nederlandse Somaliërs naar Engeland. Tilburg: Wetenschapswinkel, Universiteit van Tilburg Roelandt, Th. (1994). Verscheidenheid in ongelijkheid : een studie naar etnische stratificatie en onderklassevorming in de Nederlandse samenleving. Amsterdam: Thesis. Schriemer, R. (2002). Kerncijfers discriminatie 2001. Een overzicht van discriminatieklachten en –meldingen. Den Haag: Landelijke Vereniging van Anti Discriminatie Bureaus en Meldpunten. Smeets, H. (2003). Beleidsontwikkelingen. In: Smeets, H., S. Dominguez Martinez, S. Groeneveld & J. Veenman. Jaarboek minderheden 2003. ’s-Gravenhage: SDU/Koninklijke Vermande; Houten/Mechelen: Bohn Stafleu Van Loghum. Tesser, P., J. Merens & C. van Praag (1999). Rapportage Minderheden 1999. Positie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Literatuur

123

Tesser, P., C. van Praag, F. van Dugteren, L. Herweijer & H. van der Wouden (1995). Rapportage Minderheden 1995. Concentratie en segregatie. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Tillaart, H. van den, Olde Monnikhof, M., Berg, S. van den & J. Warmerdam (2000). Nieuwe etnische groepen in Nederland. Een onderzoek onder vluchtelingen en statushouders uit Afghanistan, Ethiopië en Eritrea, Iran, Somalië en Vietnam. Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen. TK (2001/2002). ‘Brief staatssecretaris met de rapportage Vreemdelingenketen’. Vluchtelingenbeleid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2001/2002, 19637, nr. 652. TK (2003/2004a). ‘Brief van de ministers van sociale zaken en werkgelegenheid en voor vreemdelingenzaken en integratie’. Rapportage Integratiebeleid Etnische Minderheden 2003. Tweede Kamer, vergaderjaar 2003/2004, 29203, nr. 3. TK (2003/2004b). ‘Brief van de Tijdelijke Commissie Onderzoek Integratiebeleid’. Onderzoek Integratiebeleid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2003/2004, 28689, nrs. 8-9. TK (2003/2004c). ‘Brief minister over het onderzoeksrapport ‘Strategieën ter voorkoming van meisjesbesnijdenis, inventarisatie en aanbevelingen’. Tweede Kamer, vergaderjaar 2003/2004, 29200, nr. 231. Ultee, W.C. & J. Dronkers (1995). En wat doe jij? Vragen over maatschappelijke gelaagdheid, hun kwantitatieve karakter en hun politieke belang. In: Dronkers, J & W.C. Ultee (red.). Verschuivende ongelijkheid in Nederland. Assen: Van Gorcum. Veenman, J. & S. Groeneveld (2004). Criminaliteit en economie. In: Economisch Statistische Berichten, (89) 4423, 17-19. Veld Th. (2002). Onderwijs. In: Veenman, J. (red.). De toekomst in meervoud. Assen: Van Gorcum. Warmerdam, J. & H. van den Tillaart (2002). Arbeidspotentieel en arbeidsmarktloopbanen van vluchtelingen en asielgerechtigden. Een verkennend onderzoek naar ervaringen van nieuwkomers op de Nederlandse arbeidsmarkt. Tilburg: Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek. Wittebrood, K. (2001). Criminaliteit. In: De Sociale Staat van Nederland 2001. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Wittebrood, K. (2003a). Criminaliteit. In: De Sociale Staat van Nederland 2003. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Wittebrood, K. (2003b). Preventieve en strafrechtelijke interventies ter voorkoming van jeugdcriminaliteit. In: E. Zeijl (red.). Rapportage Jeugd 2002. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Zwan, A. van der & H. Entzinger (1994). Beleidsopvolging minderhedendebat: advies in opdracht van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Bijlage

A

DEMOGRAFIE

Tabel A-1 Immigratie van niet-Nederlanders in percentages van het totaal, naar groepering en migratiemotief, 2003

%

Arbeid Asiel

Gezinshereniging

Meemigrerend gezinslid Gezinsvorming Studie

Overig Totaal

Arbeid Asiel

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

49

64

44

29

63

0

0

2

2

0

32

0

20

6

13

5

14

18

14

23

40

0

1

3

5

0

1.812

0

1.248

8

861

6

1.261

Turken

Marokkanen

4

1

13

3

1

26 0

10 0 0

344

Surinamers 1 1

Gezinshereniging

18

26

30

Gezinsvorming

61

64

57

1

2

Meemigrerend gezinslid Studie

Overig Totaal


1 2

6.371

0 3

4.564

0 9 2

2.427

126


Tabel A-2 Bevolking, naar generatie, groepering en leeftijd, 2003

%

0-9 jaar

10-19 jaar 20-29 jaar 30-39 jaar 40-49 jaar

50 jaar of ouder

0-9 jaar

10-19 jaar 20-29 jaar 30-39 jaar 40-49 jaar

50 jaar of ouder Totaal

0-9 jaar

10-19 jaar

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

25

18

15

11

17

19

24

25

19

21

11 18 11 7

6

16 13 7

40-49 jaar

50 jaar of ouder Totaal

Bron: CBS (2003)

19

13 16

7 4

tweede generatie

(voormalig)

Somaliërs

0

1

3

4

1

9 0 0 0 0

14 0 0 0 0

11 1 1 0 0

34.000

42.000

28.000

Turken

Marokkanen

Surinamers

3

4

3

1

1

9

30-39 jaar

10

13

Joegoslaven

10

20-29 jaar

19

3

Iraniërs

40-49 jaar

10-19 jaar

14

2

Irakezen

14

0-9 jaar

2

Afghanen

12

50 jaar of ouder

eerste generatie

Afghanen

20-29 jaar 30-39 jaar

(voormalig)

19

1

15

Turken

Marokkanen

Surinamers

15

16

15

1 0 0

341.000

0 0 0

295.000

1

76.000

eerste generatie

15 8 3 1 1

321.000

28 0 0 0 0

28.000

Antillianen 4 9

12

11

6

0

16

11

8

1

15

16

22

6

8

17

20

13

14 11

tweede generatie

Antillianen

autochtonen

10

12

14 6 3 1 0

129.000

12 12 16 15 34

13.154.000

Bijlage

127

B RUIMTELIJKE CONCENTRATIE Figuur B-1 De ontwikkeling van segregatie-indices bij Turken in de vier grote steden, 1998-2003

55 50 Amsterdam

45

Rotterdam Den Haag

40

Utrecht

35 30

1998

2000

2002

2003

Bron: CBS, in: Van der Laan Bouma-Doff (in druk) Figuur B-2 De ontwikkeling van segregatie-indices bij Marokkanen in de vier grote steden, 1998-2003

55 50 Amsterdam

45

Rotterdam Den Haag

40

Utrecht

35 30

1998

2000

2002


2003

128


Figuur B-3 De ontwikkeling van segregatie-indices bij Surinamers in de vier grote steden, 1998-2003

45 40

Amsterdam

35

Rotterdam

30

Den Haag

25

Utrecht

20 15

1998

2000

2002

2003

Bron: CBS, in: Van der Laan Bouma-Doff (in druk) Figuur B-4 De ontwikkeling van segregatie-indices bij Antillianen in de vier grote steden, 1998-2003

45 40 35

Amsterdam Rotterdam

30

Den Haag Utrecht

25 20 15

1998

2000

2002

2003


Bijlage

129

C OPLEIDING EN BEHEERSING NEDERLANDSE TAAL Tabel C-1 Buitenlands diploma laten waarderen in Nederland, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Ja

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

74

69

63

63

84

23

Nee

Nog in behandeling

28

3

Aantal respondenten

35

2

504

2

609


701

35 2

611

15 1

254

Tabel C-2 Taalvaardigheid volgens interviewers, naar groepering, hoofden van huishoudens en partners, 2003

%

Goed

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

31

26

16

17

25

55

Matig

Slecht

57

13

Aantal respondenten

75

17

754

9

788


768

75 8

786

62 13

630

Tabel C-3 Beheersing en gebruik van het Nederlands, naar groepering, hoofden %

van huishoudens, 2002 Turken

Marokkanen

Surinamers

47

47

17

8

12

49

Moeite met Nederlandse kranten, brieven of folders lezen Ja, vaak/altijd Ja, soms

Nee, nooit

Spreekt Nederlands met partner

45

41

Antillianen 7

34

43 50

Ja, vaak/altijd

24

18

82

60

Nee, nooit

42

47

3

18

Ja, soms

Spreekt Nederlands met kinderen

34

35

15

22

Ja, vaak/altijd

20

29

91

65

Nee, nooit

30

25

1

7

Ja, soms


50

47

7

28

130


D ARBEID EN INKOMEN

%

Tabel D-1 Werkloosheidsduur werkloze personen, naar groepering, 2002 Turken

Maximaal 12 maanden

43

Minimaal 12 maanden

Marokkanen

57

Gemiddelde duur (in jr) Bron: ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen)

55

32

2,4

119

Antillianen

68

53

3,6

Aantal respondenten

Surinamers

47

45

2,4

85

2,5

79

60

Tabel D-2 Percentage werkloze personen, naar zoekkanalen en groepering, hoofden van huishoudens, 2003

%

Via CWI

Via uitzendbureaus

Via familie/vrienden Via advertenties

Via vluchtelingenwerk Via school

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

44

55

53

61

71

80

78

19

76

17

34

21

43

7

53

5

3

3

3

4

67

65

33

18

59

45

4

3

4

2

Door zelf te zoeken

31

26

48

42

21

Aantal respondenten

125

152

102

79

97

Andere manier

8

13


17

13

11

Tabel D-3 Percentage werkloze personen ingeschreven bij CWI en laatst CWI bezocht, naar groepering, 2003

%

Ingeschreven bij CWI

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

17

24

27

29

21

6 maanden of korter

Langer dan 6 maanden

(voormalig)

Afghanen


80 83

91 76

83 73

83 71

83 79

Bijlage

131

Tabel D-4 Wijze waarop laatste baan is verlaten (15-64 jaar), naar groepering, 2002 en 2003a

%

Ontslagen door werkgever

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

44

31

34

23

33

43

Zelf ontslag genomen

In WAO terechtgekomen

53

12

Met pensioen/vut gegaan

16

1

Aantal respondenten

48

0

116

169

Ontslagen door werkgever

17

32

1

158

144

1

156

Surinamers

Antillianen

36

38

28

16

In WAO terechtgekomen

25

33 2

645

22

35

21

46

2

58

4

474


15

1

Marokkanen

Zelf ontslag genomen

Aantal respondenten

51

Turken

29

Met pensioen/vut gegaan

44

4

340

238


Tabel D-5 Soort arbeidsovereenkomst van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2002

%

Vaste baan

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

8

10

5

8

79

Contract voor bepaalde tijd

Tijdelijk werk, uitzicht op vast

3

Anders

4

Uitzendwerk

80

5

Aantal respondenten

87

889

autochtonen 93

-

2

2

3

-

4

2

2

7

4 756

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02)

82

4 989

5

-

645

-

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen worden opgehoogd naar bevolkingsaantallen; alleen onderscheid vaste baan en flexibel contract.

Tabel D-6 Huidig beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2002

%

Elementair Lager

Middelbaar Hoger

Wetenschappelijk

Aantal respondenten

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

41

39

35

32

23

15

18

22

25 25 8 1

941

23 28 8 2

794

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02)

12 34 5

1.013

9

autochtonen

34 7

649

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen worden opgehoogd naar bevolkingsaantallen.

6

40 9

-

132


Tabel D-7 Gemiddelde beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering en gerealiseerd opleidingsniveau, 2002

%

Totaal

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

1,86

1,89

1,89

2,18

2,18

Max. basisonderwijs VBO/MAVO

2,32

2,11

MBO/HAVO/VWO

2,18

2,31

HBO/WO


2,36

2,77

3,46

865

2,87

2,31

2,47

3,23

Aantal respondenten

2,69

2,79

3,86

706

3,92

958

590

Tabel D-8 Wijze waarop baan verkregen is van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2002

%

Familie, vrienden, kennissen

Turken

Marokkanen

Surinamers

6

7

10

41

Arbeidsbureau Uitzendbureau

Open sollicitatie

31

21

18

8

11

11

Advertentie/internet Anders

19

13

Aantal respondenten


14 9

24

27

21

19

14

13

880

Antillianen

15

13

17

751

18

990

639

Tabel D-9 Zelfstandig ondernemerschap van de werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2002 en 2003a

%

In loondienst Zelfstandige Freelance

Aantal respondenten In loondienst Zelfstandige Freelance

Aantal respondenten

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

Somaliërs

3

8

11

3

0

95

90

2

285

1

287

87 1

428

96

99

1

541

1

198

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

autochtonen

9

6

4

5

11

90 1

990

94 0

814

96 0

1.037

95 0

89

680

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02)

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen worden opgehoogd naar bevolkingsaantallen. a


0

-

Bijlage

133

Tabel D-10 Bedrijfstak huidige beroep werkzame beroepsbevolking, naar groepering, 2002 en 2003a

%

Landbouw, visserij, delfstof.

Afghanen

4

Irakezen

Iraniërs

5

2

(voormalig)

Joegoslaven

Somaliërs

3

3

Industrie

17

25

12

18

29

Reparatie., handel, horeca

28

19

16

19

18

Financ.&zakelijke dienstverl.

13

15

15

15

13

11

9

17

14

231

327

457

Bouwnijverheid

3

Vervoer, opslag, commun.

10

Openb. bestuur, onderwijs

8

Gezondheidszorg, welzijn

Cultuur, overige dienstverl. Aantal respondenten

Landbouw, visserij, delfstof.

6

240

Turken

4

3

5

9

10

12

17

5

13

14

11 9

4

Surinamers 2

2

5

6

Marokkanen 5

7

Antillianen

3

4

168

autochtonen 3

Industrie

17

25

12

18

29

Reparatie., handel, horeca

28

19

16

19

18

Financ.&zakelijke dienstverl.

13

15

15

15

13

11

9

17

14

231

327

457

Bouwnijverheid

3

Vervoer, opslag, commun.

10

Openb. bestuur, onderwijs

8

Gezondheidszorg, welzijn

Cultuur, overige dienstverl.

6

Aantal respondenten

240

3

5

9

10

12

17

5

7

2

5

13

14

6

11 9

4

4

168

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-03, gewogen); ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02)

- Deze cijfers zijn afkomstig uit de Enquête Beroepsbevolking, waarbij de steekproefaantallen wora

den opgehoogd naar bevolkingsaantallen.


Tabel D-11 Percentage uitkeringsgerechtigden (vanaf 15 jaar), naar groepering, %

Totaal

Aantal respondenten

2002

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

2.289

1.937

1.697

1.194


29

28

27

31

134


Tabel D-12 Gemiddeld netto-huishoudensinkomen per maand, naar groepering, hoofden van huishoudens, 2002

Totaal

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

985

1.098

1.160

1.088

1.566

Alleenstaand

Samenwonend

1.506


1.964

Ouders met kinderen

1.659

Eenouderhuishoudens

1.102

Overig

1.728

Aantal respondenten


948

1.467

1.782

1.610

1.557

2.164

1.510

2.401

2.369

2.188

2.104*

2.626*

2.023*

1.772

1.724

1.579

1.086

1.344

797

1.200

924

723


Tabel D-13 Deelnemers aan gesubsidieerde arbeid, absoluut en in percentage van de beroepsbevolking, naar groepering en geslacht, 2002 Surinamers

West. all.

autochtonen

Totaal

3.750

16.110

123.310

177.63

4.980

2.080

4.920

25.650

53.000

2.380

530

8.260

82.060

97.110

Turken

Marokkanen

totaal

5.270

4.950

9.580

ID

2.340

2.450

WSW

1.620

990

absoluut

WIW mannen

1.310

1.510

2.910

3.070

ID

1.160

WSW

1.140

ID

1.170

WIW

vrouwen WIW

WSW

610

ID

WIW

WSW

mannen ID

WIW

WSW

vrouwen ID

WIW

2.940

1.960

770

2.160

12.010

24.580

790

1.670

370

6.160

62.310

73.360

2.760

13.650

1.880

700

590

1.100 200

1.010

490

4.940

2.130

1.210

650

3.020

1.320

1.560 6.240 1.370

83.040

27.520

1.360 920

9.880

15.600

1.630

percentage van de beroepsbevolking totaal

1.140

0

4.630

2.360

480

2.220

Antillianen

8.730

40.270 6.870

710

160

2.110

19.750

112.83 0

14.890 64.790 28.410 12.630 23.760

4,7

5,3

6,3

6,6

2,4

2,0

2,4

1,2

1,6

1,5

2,0

0,4

0,3

0,4

2,1 1,4 3,8 1,5 0,8 1,5 6,4 3,2 1,9

2,6 1,1 4,8 2,1 1,4 1,2 6,5 3,8 2,0

3,3 1,6 6,0 2,5 1,3 2,2 6,8 4,1 1,7

3,7 0,9 5,2 2,5 1,6 1,2 8,2 5,1 2,5

0,7 1,2 2,5 0,6 0,4 1,6 2,1 0,9 0,5

0,4 1,3 2,3 0,3 0,2 1,7 1,6 0,5 0,3

0,7 1,3 2,6 0,6 0,3 1,7 2,1 0,9 0,4

Bijlage

WSW

Bron: CBS (2003)

1,3

0,7

1,0

0,6

0,7

0,8

135

0,8

136


D-14 Deelnemers aan gesubsidieerde arbeid, naar groepering en generatie, 2002

Niet-westerse allochtonen eerste generatie

tweede generatie

Turken

eerste generatie

tweede generatie

Marokkanen

eerste generatie

tweede generatie

Surinamers

eerste generatie

tweede generatie

Antillianen

eerste generatie

tweede generatie

ID

29

590

14.690 2.340 2.170 170

2.450

210

2.080 2.040 50

3.420

tweede generatie

60

3.360

Westerse allochtonen

4.920

tweede generatie

2.430

eerste generatie

Autochtonen Totaal

Bron: CBS (2003)

2.480 25.650

53.000

WSW

29

6.110

1

1.020

4

4

1.020

28 4 0 5

4.980 4.770

%

32

4

100

WIW

8.880

2.350

Overig niet-westers eerste generatie

%

15.280

7.860

1.310 290

1.510

9

2.220

0

380

9

200

1.840

4

1.140

0

60

4

1.080

2

150

5

990

2.380

2

1

220

7 4 4 0

80

2.160 530 470 60

1.200

0

90

0

100

9

1.100

9

2.940

11

8.260

5

1.530

6

5.640

48

100

1.410 15.600

27.520

1

8

1

10

5

0 1

2.700 2.610

2

910

6 6

6

1.470

1 5

7

1

1.620

4

%

610

5

1.310

0

6.710

5

57

100

2.620 82.060

97.110

0 2 0 1 0 0 1 1 0 9 3 6

84

100

Bijlage

137

Tabel D-15 Instroom in een ID-baan naar groepering, generatie en instroomsituatiea, 2002b

instroom

(abs.)

Niet-westerse all. 1e generatie

2e generatie

510

Marokkanen

540

Surinamers

920

Antillianen

ov. niet-westers

Westerse all.

Autochtonen

390 780 920

4.810

Totaal

10.450

Bron: CBS (2003) b

2.950

180

Turken

a

3.130

bijstand

50 50

andere

6

11

5

7

56 35

10

38

10

5 8

22

7

33

5

27

9

5

22

6

12

4

5

21

4

4

5

22

10

6

onbe-

26

9

11

47

26

8

4

38

6

5

42

7

%

WSW/

ID

WIW

8

6

52

32

treder

6

10

55

herin-

uitkering

50 42

situatie voor instroom

4

35

5

kend

4 4 7 3 3 3 6 5 4

5

Een persoon met herhaalde instroom is eenmaal opgenomen in de instroom. De percentages tellen per rij (horizontaal) op naar 100.

Tabel D-16 Uitstroom uit een ID-baan naar groepering, generatie en uit-

uitstroombestemminga, 2002b

stroom

(abs.)

bestemming na uitstroom reguliere

reguliere

zelfde

andere

arbeid,


2 e generatie Turken

Marokkanen

50

130 120

uitkering

werkgever

werkgever

WAO

ontslag

21

10

9

21

22 29 21 18

10 16

21

36

8

Totaal

Bron: CBS (2003)

1.610

4.290

28

16

23

15

27

17

4 7 9

8

Een persoon met herhaalde uitstroom is eenmaal opgenomen in de uitstroom. De percentages tellen per rij (horizontaal) op naar 100.

22

8

23

12

16

18

36

36

190

Autochtonen

22

35

21

ov. niet-westers

310

6

21

6

10

10

17

9

overig

13

25

140

ziekte/

10

260

Westerse all.

b

790

arbeid,

Surinamers Antillianen

a

840

(in %)

19

27 11 12

15

34 32

38 31 29

31

onbekend 3 3 4 5 4 2 1 3 7 6

7

138


Tabel D-17 Instroom in een WIW-dienstbetrekking naar groepering, generatie instroom

en instroomsituatiea, 2002b

(abs.)


2e generatie

3.430

35 38 21 18

1.400

Westerse all.

22

940

Autochtonen

23

4.980

Totaal

10.240

Bron: CBS (2003)

2

37

530

ov. niet-westers

28 53

880

Antillianen

gesub.

22

800

Surinamers

b

4.240

640

Marokkanen

inko-

men

810

Turken

a

geen

25

ziekte/

2

1

WW

2

2 1

1

2

2

2

2

1

2

1

2

1

2

3

2

4

2

uitk.

uitk.

arbeid

2

situatie voor instroom

3

bij-

WAO

stand

1

63

57

2 2

ander inko-

onbe-

8

2

men 8

30

11

48

9

46

2 2

10

48

1

9

63

0

9

70

3

7

61

6

5

54

4

%

6

56

7

kend 2 2 2 3 1 3 3 5 6

4

Een persoon met herhaalde instroom is eenmaal opgenomen in de instroom. De percentages tellen per rij (horizontaal) op naar 100.

Tabel D-18 Uitstroom uit een WIW-dienstbetrekking, naar groepering, generatie en uitstroombestemminga, 2002b

uitstroom

(abs.)

regu-

liere


2e generatie Turken

Marokkanen

4.140

3.440 700 640 770

Surinamers

1.130

Ov. niet-

1.080

Westerse all.

1.330 13.440

Antillianen westers

Autochtonen Totaal

Bron: CBS (2003) a

b c

530

7.940

ov.

ID-

gesub.

ont-

22

9

24

arbeid

baan

15

25

10

18

20

10

16

28

7

16 18 13 12

arbeid

6

18

9 7

bestemming na uitstroom

%

afl.

con-

slag

tractc

overig

22

12

13

35 21 32 24

10 15 14 10

20 14 14 12

3 3 2 2 2 4

14

32

13

17

10

11

3

15

28

12

18

10

12

4

15

31

13

14

21

16

10

10

Een persoon met herhaalde uitstroom is eenmaal opgenomen in de uitstroom. De percentages tellen per rij (horizontaal) op naar 100.

Beëindiging wegens het bereiken van de maximumleeftijd (23 jaar) of aflopen 2-jaarsperiode.

17

kend

10

20

10

14

22

17

26

12

onbe-

16

11

3 3

4

Bijlage

139

Tabel D-19 Gemiddeld gestandaardiseerd inkomen van particuliere huishoudens met 52 weken inkomen, naar groepering en generatie, 1998-2000

Niet-westerse allochtonen

1998

1999

12,3

13,1

12,4

Eerste generatie

Tweede generatie

13,3

14,6

Turken

15,0

11,8

Marokkanen

12,9

11,2

12,1

1.000 euro 2000

1998=100

14,0

114

14,1 15,9

14,5

15,5

Overig niet-westers

12,0

12,7

13,6

Westerse allochtonen

13,9

16,8

Eerste generatie

17,7

16,4

Tweede generatie

17,4

17,1

Autochtonen

17,8

16,9

Totaal

17,6

16,6

Bron: CBS (2003)

17,3

118

12,9

13,7 13,5

109

13,9

Surinamers Antillianen

114

115 113

14,6

108 113

18,6

111

18,3

112

18,8

110

18,5

109

18,2

110

Tabel D-20 Gemiddeld gestandaardiseerd inkomen van particuliere huishoudens met 52 weken inkomen, naar groepering, geboorteland en samenstelling van het huishouden, 2000

huishoudens met 52 weken inkomen abs.

totaal

Niet-west. all. 1e generatie

2e generatie Turken

Marokkanen

1-pers.

420,4 94,6

461,4 41,0 75,6

Surinamers

122,0

Westerse all.

590,1

2e generatie

340,8

Antillianen

1e generatie

Autochtonen Totaal

Bron: CBS (2003)

40,6

249,3 5.421,8 6.477,2

gemiddeld gestandaardiseerd inkomen

1.000 euro

meer-

meer-

meer-

zonder

met

zonder

pers.

x 1.000

%

pers.

pers.

kind

kind

totaal

1-pers.

31

20

49

14,0

16

21

62

13,9

32

40 23 38 42 36 41 33 31

32

21

30 20 23 21 39 36 41 42

40

48

30 57 39 37 25 23 26 27

28

14,1

15,9 12,9 15,5 14,6 18,6 18,3 18,8 18,5

18,2

meer-

pers. met

kind

kind

13,4

17,2

13,0

13,0

15,6

13,6

13,4

13,3 12,6 13,9 13,6 16,5 16,5 16,5 16,1

15,9

17,6

20,5 15,7 19,9 19,4 21,6 21,4 21,7 21,2

21,1

13,1

14,7 12,1 14,5 13,0 17,1 16,7 17,3 17,0

16,5

140


Tabel D-21 Particuliere huishoudens met 52 weken inkomen naar inkomenspositie, groepering en generatie, 2000

Niet-westerse all.

eerste generatie

tweede generatie Afghanen

x 1.000 (abs.)

%

Aantal

huishoudens met

huishoudens 461,4 420,4 41 5

Irakezen

10,4

Somaliërs

9,3

Iraniërs Turken

Marokkanen Surinamers Antillianen

westerse all.

eerste generatie

tweede generatie (ex-) Joegoslavië

autochtonen Totaal

Bron: CBS (2003)

8,3

94,6 75,6

122

40,6

590,1 249,3 340,8 23,5

5.421,8 6.477,2

laag inkomen 33,4 34,2 25,5

%

huishoudens met langdurig laag inkomen 13,7 14,4 5,8

64,1

11,6

43,1

16,8

59,3 57,4 29,7 38,3 27,3 32,3 14,3 16,8 12,5

standaardiseerd

huishoudinkomen 14,1 14,0 15,9 9,8

19,2

10,7

20,9

10,8

12,7 17,4 13,0 9,8 6,3 7,4 5,5

30,6

12,9

12,7

5,7

10,8

1.000 euro

gemiddeld ge-

5,0

13,1 13,9 12,9 15,5 14,6 18,6 18,3 18,8 14,6 18,5 18,2

Bijlage

141

Tabel D-22 Personen met een uitkering, naar groepering, leeftijd en geslacht, 2001a

%

Totaal

15-24 jaar

28 6

Marokkanen 27 7

Surinamers

Antillianen

6

10

20

25-34 jaar

23

23

16

45-54 jaar

54

49

31

35-44 jaar 55-64 jaar

Mannen

15-24 jaar

33 72 26 5

35 68 28 6

21 51 17 4

22

niet-westerse allochtonen overig 19 7

totaal 23 7

22

17

20

29

30

37

25 46 16 7

23 48 17 6

27 59 21 6

25-34 jaar

16

20

12

15

15

16

45-54 jaar

55

53

28

24

29

36

35-44 jaar 55-64 jaar

Vrouwen

15-24 jaar

28 85 30 8

33 76 26 7

18 48 23 7

25-34 jaar

29

27

20

45-54 jaar

53

44

34

35-44 jaar 55-64 jaar Totaal

15-24 jaar 25-34 jaar

41 53

38 52

westerse allochtonen 15 3 8

24 54

19 39 27 13

21 49 21 9

23 65 25 8

29

20

24

33

32

38

31 52

autochtonen

26 47

12 3 7

30 52

totaal 13 3 9

35-44 jaar

11

10

12

55-64 jaar

32

28

29

45-54 jaar Mannen

15-24 jaar 25-34 jaar

18 15 3 6

35-44 jaar

10

55-64 jaar

37

45-54 jaar Vrouwen

15-24 jaar

2 5

18

14 3 7

10

34

36

12

4

17

8

14

45-54 jaar Bron: CBS (2003)

13

16

10

55-64 jaar

15

17

25-34 jaar 35-44 jaar

a

Turken

3

17 13 4

9

11

15

16

13

11

27

21

Het percentage is gebaseerd op het percentage van de desbetreffende groep in de bevolking.

13 23

142


Tabel D-23 Personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering naar groepering, leeftijd en geslacht, 2001a

%

Totaal

15-24 jaar 25-34 jaar

14 2 9

Marokkanen 10 2 7

35-44 jaar

17

12

55-64 jaar

46

32

45-54 jaar Mannen

15-24 jaar 25-34 jaar

31 15 2 6

2 6

61

46

15-24 jaar

2

25-34 jaar

12

45-54 jaar

25

35-44 jaar 55-64 jaar Totaal

15-24 jaar 25-34 jaar 35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar

Mannen


Vrouwen


Bron: CBS (2003)

20 24

1

4 8

8

55-64 jaar

13

1

9

13

14

Vrouwen

Antillianen

17

15 36

Surinamers

20

35-44 jaar 45-54 jaar

a

Turken

4

westerse allochtonen 9 1 3 6

1

1 3

7

2 4 9

8

1 3

1

1

17 25

5 9

12

autochtonen

8

7

1 9

4

2

14

3

1

18

16

5

29

8

30

4

8

3 1

3

5 15

1

4

8

6

2

9

8

9

1

11

6

8

5

totaal

3

14

16

8

3

overig

28

31

2

4

niet-westerse allochtonen

1 3 5 8

9 2 4 7

38 1 6 9

13 17

totaal 9 2 4 7

12

12

12

10

10

10

22 2 3 5

20 2 3 6

21 2 3 6

13

14

14

8

8

8

27 1 4 6

11 17

26 2 5 7

10 14


27 2 5 7

11 15

Bijlage

143

Tabel D-24 Personen met een bijstandsuitkering, naar groepering, leeftijd en geslacht, 2001a

%

Totaal

15-24 jaar

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

4

4

4

9

12

16

11

16

niet-westerse allochtonen overig 15 6

totaal 14 5

25-34 jaar

11

14

10

18

15

13

45-54 jaar

21

28

13

18

22

20

35-44 jaar 55-64 jaar

Mannen

15-24 jaar 25-34 jaar

14 23 9 2

14 4

18

55-64 jaar

22

15-24 jaar

33

12

11

Vrouwen

22

8

35-44 jaar 45-54 jaar

14 5

12 21 8 3

19

17

19

13

27 5

13 6

16

35-44 jaar 45-54 jaar 55-64 jaar

Mannen


Vrouwen


Bron: CBS (2003)

4

14

9

33

25-34 jaar

11

11

25

15-24 jaar

5

27

23

18

45-54 jaar

Totaal

5

13

10

13

26

11

33

17

12

18

55-64 jaar

30

19

12

14 18

19

7

25-34 jaar 35-44 jaar

a

Turken

29 44

westerse allochtonen 4 2 4 4 5 6 3 1 3 3 4 4 5 2 5 5 6 7

14 28

13 19 22 12

16 30 18 8

14 23 16 6

25

18

17

22

26

23

24 39

autochtonen

22 37

2 1 2 2 2 3 1 0 1 2 2 2 3 1 3 3 3 4


20 33

totaal 3 1 4 4 4 4 3 1 3 3 3 3 4 2 5 5 5 6

144


Tabel D-25 Personen met een WW-uitkering, naar groepering, leeftijd en geslacht, 2001a

%

Totaal


Mannen


Vrouwen


Totaal


Mannen


Vrouwen


Bron: CBS (2003) a

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

1

1

0

0

3

2

4

3

4

3

3

2

3

3

3

3

1

1

3

3

4

3

4

3

4

5

3

1

1

1

4

2

4

1

2

1

1

0

westerse allochtonen 2 0 1 1 2 4 2 0 1 1 2 6 1 0 1 2 2 2

2 2 2 2 3 2 0 2 2 2 4 2 0 2 2 2 2

1 1 2 2 3 1 0 1 2 2 4 1 0 1 2 2 2

autochtonen

niet-westerse allochtonen overig

totaal

0

1

1 1 2 2 3 2 0 1 2 2 4 1 0 1 1 1 2

1 0 1 1 1 3 2 0 1 1 1 5 1 0 1 1 1 2


2 2 2 2 3 2 1 2 3 3 4 2 1 2 2 2 1

totaal 1 0 1 1 1 3 2 0 1 1 1 5 1 0 1 1 1 2

Bijlage

145

Tabel D-26 Bevolking en personen met een uitkering (15-64 jaar), naar groepering, eind 2002

Bevolking x 1.000

Niet-westerse all. Afghanen Irakezen Iraniërs

Somaliërs

1.106 22 28 21 17

x 1.000

x 1.000

x 1.000

totaala

totaal

WAO

bijstand

WW

9

40

0

9

0

255 9 5 6

228

64

Surinamers

231

48

Antillianen

190 90

Westerse all.

1.028

Allochtonen

2.134

(vm.) Joegoslaven

Autochtonen Totaal

Bron: CBS (2003)

56

8.828

10.962

Personen met een uitkering naar soort uitkering %

Turken

Marokkanen

a

x 1.000

52 20

153

23 33 24 34

1 0

9 4 5

32

26

21

20

23

27 22

19 4

29 14

15

91

19

176

190

14

979

373

23

1.103

12

1.530

0

148

28

13

408

86

4

784

41 7

183

27 0 0 0 8 5 5 2

22

x 1.000

IOAW/

IOAZ 3 0 0 0 0 1 1 0 0 4

1

0

144

29

49

193

7

36

Omdat sommige personen meer dan één uitkering hebben en een aantal personen met een uitkering in het

buitenland woont, zijn de hier gepubliceerde totaalcijfers iets lager dan eerder gepubliceerde cijfers over het aantal uitkeringen.

146


E WEDERZIJDSE OPVATTINGEN Tabel E-1 Gemiddelde scores op acceptatiea, naar groepering, geslacht, leeftijd en opleiding, hoofden van huishoudens, 2002

Gemiddelden Totaal

Man

Vrouw

15-24 jaar 25-39 jaar

40 jaar en ouder

Aantal respondenten Max. bao

Vbo/mavo

Mbo/havo/vwo Hbo/wo

Aantal respondenten

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

3,45

3,50

3,66

3,53

3,47 3,53 3,40 3,45 3,52

1.102

3,49 3,46 3,45 3,44

1.068


3,52 3,58 3,46 3,52 3,54

975

3,56 3,49 3,44 3,50

919

1 = lage mate van acceptatie, 5 = hoge mate van acceptatie

3,61 3,57 3,58 3,59 3,63

1.021

3,73 3,63 3,56 3,50

980

3,49 3,45 3,53 3,47 3,50

772

3,51 3,51 3,46 3,49

672

Bijlage

147

F E MANCIPATIE Tabel F-1 Gerealiseerd opleidingsniveau van niet-schoolgaanden (15-64 jaar), naar groepering, 2002

%

Mannen

Turken

Marokkanen

9

26

Geen diploma

Basisonderwijs

34

MBO/HAVO/VWO

Surinamers

Antillianen

4

autochtonen

4

-

27

16

14

22

22

32

29

43

Aantal respondenten

987

834

644

438

*

Geen diploma

19

39

VBO/MAVO HBO/WO

Vrouwen

27 8

Basisonderwijs

15

31

23

6

4

20

28

-

24

19

18

10

17

19

30

27

41

875

693

704

462

*

19

MBO/HAVO/VWO

Aantal respondenten

33

10

42

VBO/MAVO HBO/WO

15

9

13

3

33

5

13

Bronnen: ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen); CBS (EBB-02, gewogen)

34

18

25

23

- Deze categorie wordt in de EBB-02 niet onderscheiden.

* Deze cijfers zijn afkomstig uit de EBB-02, waarbij de steekproefaantallen zijn opgehoogd naar bevolkingsaantallen

Tabel F-2 Bezit startkwalificatie (20-34 jaar), naar groepering, geslacht en leeftijd, 2002

%

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

20-24 jaar

60

60

63

75

30-34 jaar

54

46

57

69

Mannen

25-29 jaar Vrouwen

51

58

61

70

20-24 jaar

67

57

66

65

30-34 jaar

29

38

73

77

25-29 jaar Bron: ISEO/SCP (SPVA-02, gewogen)

42

42

69

71

148


Tabel F-3 Taalvaardigheid volgens interviewers, naar groepering en geslacht, hoofden van huishoudens en partners, 2002

%

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

Goed

35

49

95

89

Slecht

20

11

0

2

Mannen Matig

45

Vrouwen

40

5

9

Goed

29

43

94

85

Slecht

38

24

1

2

Matig

33


33

5

13

Tabel F-4 Percentage uitkeringsgerechtigden (vanaf 15 jaar), naar groepering en geslacht, 2002

%

Mannen

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

30

23

33

39

29

Vrouwen


33

21

23

Tabel F-5 Percentages bevestigende antwoorden op items over sociale contacten, naar groepering en geslacht, 2002

%

Heeft Nederlandse vriendena Mannen

Vrouwen

Wil Nederlandse vriendenb

Mannen

Vrouwen

In vrije tijd contact met Nl-ers

Mannen

Vrouwen


a b

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

84

76

92

93

74

50

40

63

72

75

89

91

75

70

63

62

49

61

87

55

87

89

69

84

De antwoordmogelijkheden zijn: ja en nee. De antwoordmogelijkheden zijn: ja, erg graag; ja, graag; nee, liever niet en nee, beslist niet. De eerste twee antwoordcategorieën zijn bij elkaar gevoegd.

Bijlage

149

Tabel F-6 Percentage dat zich tot een bepaalde religie rekent, naar groepering en geslacht, hoofden van huishoudens, 2002 en 2003a

%

Mannen

(voormalig)

Afghanen

Irakezen

Iraniërs

Joegoslaven

95

88

55

57

85

Vrouwen Mannen

80

43

92 93

Turken

Marokkanen

Surinamers

Antillianen

97

97

77

78

93

Vrouwen

98

73


Somaliërs

59

67


Tabel F-7 Percentages ‘Meer keren per maand ‘a naar religieuze bijeenkomst,

naar groepering en geslacht, hoofden van huishoudens, 2002 en 2003b

%

Mannen

Afghanen 23

Vrouwen

11

Mannen

Irakezen 24 10

Turken 58

Vrouwen

10

Iraniërs

13

Marokkanen

(voormalig)

Joegoslaven

28 13

64

45

Surinamers 19

26

b

24

Somaliërs

Antillianen 20

26


63

39

Percentage dat aangeeft ‘Enkele keren per maand’ of ‘Iedere week’ bijeenkomsten bij te wonen.

De andere antwoordmogelijkheden zijn: ‘Nooit’ en ‘Enkele keren per jaar’.


Tabel F-8 Percentages ‘Beiden samen’a op over man-vrouw rollen, naar %

groepering en geslacht, 2002

Wie moet de kinderen verzorgen Mannen

Vrouwen

Wie moet het eten koken Mannen

Vrouwen

Wie moet het geld verdienen Mannen

Vrouwen


Turken

Marokkanen

Surinamers

67

68

86

92

35

35

61

72

58

51

76

82

75

43

70

69

35

55

89

65

83

De andere antwoordmogelijkheden waren: ‘Vooral de vader’ en ‘Vooral de moeder’.

Antillianen

92

72

81

Jaarrapport Integratie 2004

Recommend Documents