BAM JVS NL
03-04-2006
20:07
Pagina 1
Jaarrapport 2005 Voorwoord
1
Graag wil ik in het bijzonder dankzeggen aan onze aandeelhouders voor het vertrouwen en de steun, zoals die het afgelopen jaar – opnieuw – zijn gebleken uit de gunstige ontwikkeling van de beurskoers van ons aandeel binnen de Amsterdamse Midkap-index. Voor het eerst leggen wij in dit jaarrapport onze financiële verantwoording af conform de International Financial Reporting Standards (IFRS). Dit betekent dat de opstelling van onze jaarrekening ingrijpend is gewijzigd en aanzienlijk is uitgebreid. Wij zijn in ons vorige jaarrapport, alsook bij de presentaties van onze kwartaalresultaten, al uitvoerig ingegaan op de consequenties van de toepassing van IFRS-rapportagerichtlijnen op onze cijfers. Wij beogen hiermee, ook met het oog op de toekomst, al onze stakeholders goed inzicht te bieden in de financiële gang van zaken van onze Groep.
Wij koesteren BAM. Vanwege aspecten als vakmanschap, degelijkheid, betrouwbaarheid en oog én oor voor onze klant. BAM is ook nuchter, wars van uiterlijk vertoon. Vanuit die nuchterheid mag je ook constateren dat er altijd ruimte blijft voor verbetering. Een van onze speerpunten daarbij is verdere verbetering van de samenwerking, zowel binnen onze Groep én met onze opdrachtgevers, als met onze toeleveranciers en onderaannemers. De kennis en ervaring die binnen BAM beschikbaar zijn nog breder inzetten, vormt de basis voor de verdere ontwikkeling van onze vennootschap.
Koninklijke BAM Groep nv
Koninklijke BAM Groep nv kijkt terug op een succesvol boekjaar 2005, waarin onze Groep bij een omzet van € 7,4 miljard een nettoresultaat heeft behaald van € 153,3 miljoen.
In ons vorige jaarrapport zijn wij nader ingegaan op de diverse aspecten van duurzaam ondernemen (ook wel maatschappelijk betrokken ondernemen) binnen BAM. Dit belangrijke onderwerp wordt in dit rapport nader uitgewerkt op pagina 48. In de marge van dit verslag willen wij met de groen gedrukte teksten nu aandacht vragen voor het streven om onszelf in onder meer technisch en maatschappelijk opzicht te onderscheiden.
Relaties en medewerkers hebben eind 2005 afscheid genomen van dr.ir. W. van Vonno, die 23 jaar leiding heeft gegeven aan BAM. Bij diverse gelegenheden is gewezen op zijn grote verdiensten voor onze vennootschap. Wij zijn dankbaar voor de inspirerende en collegiale wijze waarop hij de ontwikkeling van BAM vorm heeft gegeven. Het was een voorrecht met hem te mogen samenwerken. Het is geen eenvoudige opgave om in de voetsporen van Wim van Vonno te treden. Wij als raad van bestuur weten ons gesteund door onze commissarissen, onze collega’s in het management en door de medewerkers van onze Groep om de koers die onder zijn leiding is ingezet, te vervolgen.
De Groep is daarom trots op het grote aantal onderscheidingen dat in 2005 is ontvangen als erkenning voor de inspanningen van BAMmedewerkers op bijvoorbeeld het gebied van innovaties, veiligheid, kwaliteit en maatschappelijke betrokkenheid.
Koninklijke BAM Groep is een veelzijdige bouwonderneming. Dat blijkt uit de breedte van onze dienstverlening. De recente transactie met AM – na balansdatum – past daar uitstekend in.
Bunnik, 22 maart 2006 Ir. J.A.P. van Oosten
BAM JVS NL
03-04-2006
20:07
Pagina 2
HBG Construction voltooide het nieuwe biomedisch en cardiovasculair centrum op het terrein van de Universiteit van Glasgow.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 3
Vooruitzichten
3
Met ingang van 2006 worden omzet en resultaat van AM opgenomen in de geconsolideerde winst- en verliesrekening van de Groep. Hierbij dient AM volledig te worden geconsolideerd en wordt het aandeel van derden-aandeelhouders op het resultaat in mindering gebracht. Koninklijke BAM Groep verwacht over 2006, inclusief AM, een omzet aan derden te behalen van circa € 8 miljard. Naar de huidige inzichten wordt een nettowinst van circa € 170 miljoen haalbaar geacht. De investeringen in materiële vaste activa zullen in 2006 naar verwachting rond het niveau van de afschrijvingen (circa € 90 miljoen) uitkomen. De prognoses van Euroconstruct voor de bouwvolumes in jaren 2006 tot en met 2008 wijzen op een positieve trend in de voor de Groep belangrijkste Europese markten.
De acceptatie van publiekprivate samenwerking op het Europese continent heeft zich in het afgelopen jaar duidelijk versneld. Momenteel lopen in diverse landen meerdere aanbiedingen waarbij Koninklijke BAM Groep betrokken is. De Groep is hiermee uitstekend gepositioneerd om te kunnen profiteren van deze groeiende markt. Ook in het Verenigd Koninkrijk verwacht de Groep nog een aanzienlijke verdere groei te kunnen realiseren op de pps-markt.
Koninklijke BAM Groep nv
Koninklijke BAM Groep is het jaar 2006 ingegaan met een sterke orderportefeuille van € 10,4 miljard (2005: € 8,9 miljard). De orderportefeuille is met 17 procent gestegen. Van de orderportefeuille wordt naar verwachting circa € 6,1 miljard in 2006 uitgevoerd en het restant in 2007 en volgende jaren. Autonome groei heeft vooral plaatsgevonden in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.
De vooruitzichten voor de Amerikaanse inframarkt zijn uitstekend, mede door de verwachte toename van infrastructurele investeringen als gevolg van een nieuw federaal meerjarenprogramma. Via een 21,5 procent belang in Van Oord blijft de Groep betrokken bij de wereldwijde baggermarkt. De baggerindustrie profiteert ook in 2006 van een sterke behoefte aan landaanwinningsprojecten en andere baggerwerken in het Midden-Oosten. Een hervatting van de werkzaamheden op het omvangrijke project in Singapore laat nog op zich wachten. Naar verwachting zal de omzet van de Groep in 2006 als volgt zijn opgebouwd:
(in procent) In de sector Bouw en vastgoed is vooral de prognose voor het segment woningbouw, waarin BAM vrijwel uitsluitend actief is in Nederland, uitstekend. Het Nederlandse overheidsbeleid om via deregulering en financiële stimulansen te komen tot meer opgeleverde woningen in de komende jaren, lijkt vruchten af te werpen. Koninklijke BAM Groep zal hiervan naar verwachting kunnen profiteren, mede door de acquisitie van AM. De prognoses voor het segment utiliteitsbouw wijzen op een voorzichtig herstel in Nederland en Duitsland en een stabiele situatie in het Verenigd Koninkrijk en België. In Ierland zijn de vooruitzichten gunstiger door groei in zowel de private als in de overheidssector. De volumes op de Nederlandse inframarkt herstellen zich na de voltooiing van de omvangrijke infrastructurele projecten zoals de HSL-Zuid en de Betuwelijn. Op de middellange termijn zullen nieuwe grote infrastructurele projecten worden gestart zoals de Tweede Coentunnel, Ruimte voor de Rivier en de Tweede Maasvlakte, waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor publiekprivate samenwerking. In de overige voor de Groep belangrijkste markten verwacht Euroconstruct de komende jaren een lichte groei met als positieve uitschieter Ierland.
Utiliteitsbouw Nederland 8 Verenigd Koninkrijk en Ierland 13 Duitsland 6 België 2 Verenigde Staten Wereldwijd
Woningbouw 11
29
11
Vastgoed
Infra
Overig
Totaal
13
16
2
50
1
12 3 4 4 2
1
2
27 9 6 4 4
41
5
100
14
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 4
Organisatiestructuur Koninklijke BAM Groep
Jaarrapport 2005
4
Bouw en vastgoed
Infra
Baggeren Pps
BAM PPP
Nederland BAM Utiliteitsbouw
BAM Civiel
BAM Vastgoed
BAM Infratechniek
BAM Woningbouw
BAM Rail
Installatietechniek
BAM Wegen
BAM Techniek
Fort Heilijgers Pennings
België Interbuild
CEI-De Meyer Galère
Verenigd Koninkrijk HBG Construction
Edmund Nuttall
HBG Properties
Ierland Ascon
Duitsland Müller-Altvatter
Wayss & Freytag Ingenieurbau
Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau Wayss & Freytag Projektentwicklung
Verenigde Staten Flatiron Construction
Wereldwijd Interbeton
Consultancy en engineering
Tebodin
Deelnemingen
AM (51%)
Van Oord (21,5%)
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 5
Netwerk vestigingen
5
Infra
Nederland BAM Utiliteitsbouw - Bunnik - Almere Amsterdam - Arnhem - Breda - Capelle aan den IJssel - Den Haag - Eindhoven - Emmen Enschede - Groningen - Leeuwarden Maastricht - Roermond - Tiel - Utrecht Zwolle BAM Advies & Engineering - Bunnik BAM HABO - Den Haag Nelis Bouw & Onderhoud - Amsterdam Schakel & Schrale - Amsterdam
Nederland BAM Civiel - Gouda - Breda - Amsterdam Heerlen - Zuidbroek BAM Betontechnieken - Schiedam BAM Grondtechniek - Schiedam BAM Project Support - Amsterdam DMC, Delta Marine Consultants - Gouda
BAM Vastgoed - Bunnik - Amsterdam Capelle aan den IJssel - Zwolle Van den Bruele Kaufman - Bunnik BAM Woningbouw - Bunnik - Alkmaar Almere - Amsterdam - Breda - Capelle aan den IJssel - Den Haag - Deventer Groningen - Leeuwarden - Utrecht - Weert Villaforte - Woudrichem Fort Unitbouw - Raamsdonksveer - Puurs (België)
BAM Materieel - Lelystad - Kesteren Nederweert België Interbuild - Wilrijk
BAM Infratechniek - Culemborg Den Haag - Etten-Leur - Halfweg ’s-Hertogenbosch - Nieuwleusen Ootmarsum - Raalte - Sittard Valkenswaard BAM Leidingen & Industrie - Nieuwleusen Culemborg Van den Berg Infrastructuren Zwammerdam - Amsterdam - Breda Montfoort - Zoeterwoude VTN Verkeers- & Besturingstechniek Culemborg - Wateringen BAM Rail - Breda - Dordrecht - Eindhoven Rotterdam BAM Wegen - Utrecht - Apeldoorn Barendrecht - Bergen op Zoom - Den Haag Drachten - Halfweg - HardinxveldGiessendam - Helmond - Sittard - Tiel Tynaarlo - Zaandam
Duitsland Müller-Altvatter - Stuttgart - Dresden Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau Frankfurt am Main - Göttingen - München Nürnberg Wayss & Freytag Projektentwicklung Frankfurt am Main - Berlijn - Düsseldorf
Wereldwijd Interbeton - Gouda - Abu Dhabi - Accra Daar es Salaam - Dubai - Doha - Jakarta Limbe - Perth -Tripoli - Longmont, Colorado
Publiekprivate samenwerking BAM PPP - Bunnik - Glasgow Birmingham - Dublin - Frankfurt am Main
Installatietechniek Nederland BAM Techniek - Bunnik - Amsterdam Apeldoorn - Benningbroek - Capelle aan den IJssel - Emmen - Enschede - Groningen ’s-Hertogenbosch - Raamsdonksveer Roermond - Veenendaal - Zoetermeer Interflow - Wieringerwerf Beckmann Kamphuis - Oldenzaal
Consultancy en engineering België CEI-De Meyer - Brussel - Nazareth (Gent) Galère - Chaudfontaine, Charleroi
Verenigd Koninkrijk HBG UK - Londen - Bristol - Cardiff Coventry - Exeter - Glasgow - Leeds Manchester - Edinburgh - Newcastle - St. Albans HBG Properties - Londen - Birmingham Bristol - Glasgow - Leeds - Manchester HBG Facilities Management - Glasgow Coventry
Verenigde Staten Flatiron Construction Corp. - Longmont, Colorado - Vista, Californië - Benicia, Californië
Multiconsult - Culemborg - Den Haag
Heilijgers - Amersfoort Bouwbedrijf H. Pennings en Zn. Rosmalen
Duitsland Wayss & Freytag Ingenieurbau Frankfurt am Main - Berlijn - Bremen Düsseldorf - Hamburg - Kamsdorf Langen - München - Stuttgart
Verenigd Koninkrijk Edmund Nuttall - Camberley Berkhamsted - Bristol - Cardiff - Glasgow Hagley - Huntingdon - Leeds - Maidstone Newcastle upon Tyne - Northwich Southampton Nuttall Finchpalm - Wembley - Erith Nuttall Hynes - Tunbridge Wells Worthing John Martin Construction - Thetford Ritchies - Glasgow - Clevedon - Wigan Erith - Dublin Ierland Ascon - Kill, Co. Kildare - Little Island, Cork Galway Ascon Property Developments - Kill, Co. Kildare Rohcon - Kill, Co. Kildare - Little Island, Cork - Galway
Wereldwijd Tebodin Consultants & Engineers Den Haag - Deventer - Eindhoven Groningen - Hengelo - Maastricht Rotterdam - Velsen - Zwijndrecht Gelsenkirchen - Hamburg - Schwarzheide Wiesbaden - Riga - Warschau - Krakow Lód´z - Pozna´ n - Sopot - Szczecin Wroclaw - Boedapest - Bratislava - Praag Pardubice - Ostrava - Sarajevo - Zagreb Boekarest - Moskou - St. Petersburg - Kiev Atyrau - Abu Dhabi - Dubai - Doha Manama - Muscat - Shanghai
Deelnemingen Nederland AM (51%) - Nieuwegein Wereldwijd Van Oord (21,5%) - Rotterdam
Koninklijke BAM Groep nv
Bouw en vastgoed
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 6
Profiel, visie, doelstellingen en strategie
Jaarrapport 2005
6
Profiel
Doelstellingen
Koninklijke BAM Groep nv initieert, ontwikkelt, bouwt en onderhoudt projecten op het gebied van wonen, werken, transport en recreatie. BAM verenigt werkmaatschappijen die actief zijn in de sectoren Bouw en vastgoed, Infra, Installatietechniek, alsmede Consultancy en engineering. Tevens heeft de Groep ervaring met financiering en exploitatie van projecten die in publiekprivate samenwerking (pps) tot stand komen. BAM heeft een belang in een wereldwijd opererende, leidende baggeronderneming.
Koninklijke BAM Groep wenst een positie in te nemen als prominente en winstgevende bouwonderneming, waarmee opdrachtgevers in alle sectoren van de bouw graag werken. Deze erkenning van BAM als nationale en internationale bouwgroep, die opdrachtgevers kwalitatief hoogwaardige producten en diensten levert, steunt in het bijzonder op sterke regionale aanwezigheid.
Koninklijke BAM Groep behoort tot de grootste bouwondernemingen van Europa. Het concern is marktleider in Nederland en neemt in het Verenigd Koninkrijk, Ierland, België, Duitsland en de Verenigde Staten sterke marktposities in. In deze landen opereren werkmaatschappijen met een eigen winstverantwoordelijkheid. BAM voert wereldwijd projecten uit in meer dan dertig landen. In de diverse geografische en sectorale markten wil Koninklijke BAM Groep – in hechte en duurzame samenwerking met opdrachtgevers – worden gekend en herkend door de kwaliteit en betrouwbaarheid van producten en dienstverlening, alsmede door de inzet, kennis en ervaring van circa 27.000 medewerkers.
Visie Koninklijke BAM Groep onderkent dat de samenleving (bouw)ondernemingen beoordeelt op het vermogen om waarde te creëren. Derhalve voltrekt zich in de Groep een verschuiving van productie- naar prestatiedenken. Vaste rollenpatronen in de bouwindustrie zijn niet langer vanzelfsprekend. Vaste functionele verdelingen, bijvoorbeeld tussen hoofd- en onderaannemers, leveranciers en architecten- of ingenieursbureaus, staan onder druk en vervagen. Privatisering en partnering, evenals de vraag naar betere producten met lagere kosten (gerekend over de totale levensduur) stellen de Groep voor de opgave om te opereren in de gehele waardeketen. Niet alleen neemt de complexiteit van grote opdrachten toe, opdrachtgevers van alle projecten verlangen – terecht – dat de dienstverlening verder gaat dan het uitvoeren van gerede ontwerpen. Dit vereist continue verbreding en verdieping van kennis en bedrijfsactiviteiten. Koninklijke BAM Groep wil anticiperen op deze ontwikkelingen.
Koninklijke BAM Groep heeft als winstdoelstelling op de middellange termijn het realiseren van een marge op de Groepsomzet van circa 3,5 procent vóór belasting en vóór goodwillafschrijving. Succesvolle samenwerking tussen de werkmaatschappijen maakt het mogelijk om omvangrijke synergievoordelen te behalen. Tevens kan het concern op deze wijze optimaal profijt trekken van de schaalgrootte en de omvangrijke hoeveelheid kennis en ervaring, die breed in de Groep aanwezig is. De doelstellingen van Koninklijke BAM Groep luiden: • handhaven van de huidige marktaandelen en verdere groei in aantrekkelijke nichemarkten (zoals pps en in de sectoren Installatietechniek en Consultancy en engineering) en in de vastgoedmarkt; • verdichten van de regionale aanwezigheid in de thuismarkten; • versterken van de financiële positie; • verhogen van de winstgevendheid. BAM heeft in 2005 op meerdere punten aantoonbare vooruitgang geboekt. De winstgevendheid is verbeterd (het rendement vóór belastingen en vóór boetes (2004) ten opzichte van de opbrengsten is gestegen van 2,8 naar 3,1 procent) en de balansratio’s zijn in het verslagjaar verbeterd. De positie in de Nederlandse vastgoedmarkt is door de overname van AM versterkt. De pps-portfolio is verder uitgebreid. Opnieuw hebben de werkmaatschappijen aanzienlijke besparingen behaald door het nog beter benutten van inkoopsynergie en het vergroten van de inkoopefficiëntie. Door het professionaliseren van de inkoopfunctie en het verbeteren van projectoverstijgende relaties met voorkeurleveranciers en onderaannemers (ketenmanagement) zijn verder stappen gezet ter verlaging van projectkosten.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 7
7
Bouw en vastgoed: • uitbreiden van vastgoedactiviteiten; • uitbreiden van meerjarige onderhoudscontracten; • verder verbreden van de procesbegeleiding in de ontwerpfase ter ondersteuning van opdrachtgevers; • focussen op complexe stedelijke vernieuwingsprojecten, binnen en buiten Nederland. Infra: • uitbouwen van de leidende marktpositie op het gebied van langetermijn-onderhoudscontracten; • benutten van de brede kennis van integraal ontwerpen in meer ‘design and construct’-contracten; • verder uitbouwen van de positie op de markt voor integrale infraprojecten. Voor beide sectoren geldt tevens dat de Groep zich richt op: • uitbreiden van ‘design and build’-projecten en alliantiecontracten; • verder professionaliseren van de inkoopfunctie, onder meer door het vergroten van de besparingen op generieke uitgaven en door regionaal beter samen te werken met een beperkt aantal belangrijke leveranciers en onderaannemers. Publiekprivate samenwerking: Met werkmaatschappij BAM PPP richt de Groep zich, zowel in de sector Bouw en vastgoed als de sector Infra, op: • verder uitbreiden van kennis en vaardigheden inzake pps-projecten (financiering, ontwerp, bouw, onderhoud en exploitatie) in de thuismarkten; • effectief risicomanagement voor concessies en langetermijncontracten. Installatietechniek: • vergroten van het aantal multidisciplinaire projecten; • verder ontwikkelen van specialismen (zoals energiesystemen); • vergroten van de activiteiten in de industriële sector; • vergroten van het aantal langetermijn-onderhoudscontracten.
Consultancy en engineering: • handhaven en verbeteren van de mogelijkheid om flexibele nieuwe dienstverlening te ontwikkelen en nieuwe markten te betreden; • inschrijven voor en realiseren van een groter aantal complexere adviesprojecten; • uitbreiden van marktgebied en dienstenpakket. Baggeren: Koninklijke BAM Groep houdt een belang van 21,5 procent (alsook € 70 miljoen preferente aandelen) in het leidende baggerconcern Van Oord. Daarmee heeft de Groep een strategisch belang in de wereldwijde sector baggeren. De hechte relatie met het baggerbedrijf biedt werkmaatschappijen voordelen bij de verwerving en uitvoering van in het bijzonder waterbouwkundige projecten en baggergerelateerde activiteiten, zoals kust- en oeverwerken.
Koninklijke BAM Groep nv
In aanvulling op bovenvermelde doelstellingen, die voor de gehele Groep gelden, zijn tevens per sector specifieke doelstellingen geformuleerd.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 8
Jaarrapport 2005
8
Strategie Om eerdergenoemde visie en doelstellingen te realiseren, steunt de strategie van alle tot de Groep behorende ondernemingen op: • focus op klant en markt; • verwerving van een initiërende positie in (integrale) regionale projecten; • verwerving van regiepositie bij integrale, grootschalige projecten; • uitbouwen positie in pps-projecten; • versterking van vastgoedontwikkeling, ook in de regio; • optreden als integere zakenpartner door transparantie; • creëren van interne markt voor kennis, vaardigheden en technieken; • optimale beheersing van risico’s; • optimaliseren van de cashflow door procesbeheersing. Bovendien geven de strategische plannen die de raad van bestuur overeenkomt met de directies van de werkmaatschappijen, blijk van het besef dat het succes van de Groep onlosmakelijk is verbonden met een sterke regionale aanwezigheid en met ondernemerschap op alle niveaus, te beginnen aan de basis. Dit ondernemerschap dient te zijn gebaseerd op perfecte beheersing van primaire processen, waarbij ook kwaliteit en veiligheid voorop staan.
De prof.dr.ir. J.F. Agemaprijs 2005 is toegekend aan de balgstuwkering Ramspol. Waterschap Groot Salland was opdrachtgever van dit project, dat als DBM-contract (Design, Build, Maintenance) is gerealiseerd door BAM Civiel. Ingenieursbureau Delta Marine Consultants (DMC), onderdeel van BAM Civiel, was verantwoordelijk voor het ontwerp. De balgstuwkering beschermt West-Overijssel voor stormvloeden op het IJsselmeer en Ketelmeer. De prof.dr.ir. J.F. Agemaprijs wordt één keer per vijf jaar door KIVI NIRIA uitgereikt aan het meest innovatieve waterbouwproject in die periode.
Ter bevordering van de procesbeheersing streeft Koninklijke BAM Groep, zowel op centraal als regionaal niveau, naar synergie binnen én tussen de sectoren. Actieve kennisuitwisseling tussen alle Groepsonderdelen komt de kwaliteit van de procesgang en de projecten ten goede, en is daarmee in het belang van opdrachtgevers. Deze synergie komt tevens tot uitdrukking in een relatief groot aantal projecten, waarbij de diverse disciplines van de Groep zijn betrokken. Kennisuitwisseling stimuleert bovendien de persoonlijke ontwikkeling van medewerkers. BAM acht het van belang om naast gezonde en veilige arbeidsomstandigheden medewerkers ook op het kennisvlak optimale ontplooiingsmogelijkheden te blijven bieden. Cashmanagement en risicobeheersing zijn essentieel voor een sterk financieel fundament onder de Groep. Om de financiële doelstellingen te kunnen realiseren, steunt de ondernemingsstrategie op een selectief aannemingsbeleid van projecten. BAM kent in alle sectoren korte en directe lijnen tussen bedrijfsonderdelen en opdrachtgevers. Dit geldt eveneens voor de lijnen tussen raad van bestuur en het management van de werkmaatschappijen. Koninklijke BAM Groep is zich ervan bewust dat het vertrouwen van opdrachtgevers essentieel is om de continuïteit van de onderneming te waarborgen. Mede door op transparante wijze met alle betrokkenen samen te werken, geeft de Groep inhoud aan maatschappelijke betrokkenheid en verantwoordelijkheid. BAM geeft om mensen en milieu en gaat voor marge.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 9
Kerngegevens (in € miljoen, tenzij anders vermeld)
9
2004
2004
2003
2002
2001
(IFRS)
(IFRS)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
Opbrengsten Bedrijfsresultaat exclusief boete Bedrijfsresultaat Resultaat vóór belasting Nettoresultaat toerekenbaar aan aandeelhouders Nettoresultaat toerekenbaar aan houders van gewone aandelen
7.425 256,0 256,0 229,9 153,3
7.493 242,7 202,7 172,3 106,4
7.468 174,3 134,3 111,0 56,0
7.770 172,6 145,2 112,6 56,0
3.579 75,7 75,7 70,2 46,7
2.916 60,3 60,3 60,6 39,4
153,3
91,1
40,7
38,2
45,9
39,4
Eigen vermogen toerekenbaar aan aandeelhouders Achtergestelde leningen 1) Converteerbare achtergestelde obligatielening 1) Preferente aandelen Garantievermogen
581,7 155,1 53,6 790,4
435,1 121,3 556,4
506,0 121,4 627,4
441,1 125,9 17,4 584,4
404,1 30,5 33,2 467,8
131,2 34,0 38,5 203,7
10.400
8.900
8.900
9.100
10.200
4.543
94,5
92,9
84,4
86,0
54,3
21,2
97,6 8,0 258,9
92,5 2,7 201,6
85,4 29,2 170,7
134,1 35,4 225,4
43,5 8,7 98,8
33,6 4,6 77,7
26.914 27.190
26.801 26.651
26.801 26.651
29.551 26.837
14.972 30.588
12.744 13.248
Orderportefeuille 2) Netto-investeringen in materiële vaste activa Afschrijving/waardevermindering: - materiële vaste activa - immateriële vaste activa Cashflow vóór dividend Gemiddeld aantal werknemers Aantal werknemers ultimo jaar Ratio’s (in %) Resultaat vóór belastingen, goodwillafschrijving en boete in % opbrengsten Resultaat vóór belastingen en goodwillafschrijving in % opbrengsten Nettoresultaat in % opbrengsten Nettoresultaat in % gemiddeld eigen vermogen
3,1
2,8
2,4
2,3
2,2
2,2
3,1 2,1 37,8
2,3 1,4 28,2
1,9 0,7 11,8
1,9 0,7 13,2
2,2 1,3 29,2
2,2 1,4 34,0
Solvabiliteit: Eigen vermogen toerekenbaar aan aandeelhouders in % activa Garantievermogen in % activa
11,7 15,9
9,2 11,7
15,7 19,4
14,1 18,7
10,5 12,1
14,6 22,6
Current ratio
1,09
0,99
0,97
0,92
0,77
1,15
1) Achtergestelde leningen inclusief het kortlopende deel. 2) De orderportefeuille bevat zowel getekende contracten als mondelinge opdrachten.
Koninklijke BAM Groep nv
2005
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 10
Opbrengsten (in € miljoen)
Orderportefeuille ultimo jaar (in € miljoen)
8.000
Nettoresultaat toerekenbaar aan aandeelhouders (in € miljoen)
12000
160
10000 6.000
120
8000 6000
4.000
80
4000 2.000
40
2000 0
0 2001*
2002*
2003*
2004
0 2001*
2005
Eigen/garantievermogen (in € miljoen)
2002*
2003*
2004
2005
2001*
2003*
2004
2005
Investeringen materiële vaste activa versus afschrijvingen/ waardevermindering (in € miljoen)
Garantievermogen ten opzichte van balanstotaal (in %)
800
2002*
160
30
600
120 20
400
80 10
200
40
0 2001*
2002*
2003*
eigen vermogen
2004
2005
0
0
2001*
2002*
2003*
2004
2005
2001*
garantievermogen
2004
2005
afschrijvingen
Gemiddeld aantal winstgerechtigde gewone aandelen (in miljoen)
Resultaat voor belasting, afschrijving goodwill en boete (in %)
25
4
200
2003*
investeringen
Resultaat voor belasting, afschrijving goodwill en boete (in € miljoen) 250
2002*
20
3
15
150 2
10
100 1
50 0
5 0
0 2001*
2002*
2003*
2004
2005
2001*
Nettoresultaat per aandeel exclusief boete (fully diluted)
2002*
2003*
2004
2001
2005
2002
2003
2004
2005
2004
2005
Dividend per gewoon aandeel (in € 1)
Koers-/winstverhouding (hoog/laag/ultimo)
(in € 1) 8
2.5
14 12
6
2.0
10 1.5
8 4 6
1.0
4
2
0.5
2 0
0.0
0 2001*
2002*
2003*
2004
2005
* Deze jaren zijn gebaseerd op NL GAAP.
2001*
2002*
2003*
2004
2005
2001
2002
2003
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 11
Aandelen Koninklijke BAM Groep nv
11
Het aantal uitstaande gewone aandelen is gedurende 2005 met bijna 34 procent toegenomen tot circa 24,5 miljoen door de emissie van aandelen eind 2005 en de omwisseling gedurende het boekjaar van converteerbare financieringspreferente aandelen in gewone aandelen. Op 10 november 2005 heeft Koninklijke BAM Groep ruim 2,2 miljoen nieuwe gewone aandelen uitgegeven ter financiering van de overname van AM Wonen, AM Grondbedrijf en de holding AM nv. De aandelenuitgifte was ruim overtekend, waarbij de nieuwe aandelen tegen een koers van € 69,00 per gewoon aandeel zijn geplaatst bij institutionele beleggers in binnen- en buitenland. De netto-opbrengst van de emissie bedroeg € 151,3 miljoen. Daarnaast zijn gedurende 2005 ruim 3,9 miljoen nieuwe gewone aandelen uitgegeven als gevolg van de omwisseling van converteerbare preferente aandelen in gewone aandelen. Hiermee is in 2005 bijna 50 procent (2004: 17 procent) van de in december 2002 geplaatste ruim 7,8 miljoen converteerbare preferente aandelen omgewisseld. Hierdoor is het aantal uitstaande converteerbare preferente aandelen in 2005 sterk afgenomen tot circa 2,6 miljoen. In de eerste maanden van 2006 zijn geen converteerbare preferente aandelen omgewisseld in gewone aandelen. Het aantal uitstaande niet-converteerbare preferente aandelen is in 2005 sterk afgenomen door de uitoefening van de in december 2004 door ING Bank aan de Groep verleende optie. Op 30 maart 2005 heeft Koninklijke BAM Groep hiermee 1,57 miljoen niet-converteerbare preferente aandelen in het eigen kapitaal verworven. Deze inkoop is gefinancierd via een onderhandse plaatsing van 1,25 miljoen gewone aandelen in december 2004. De voornaamste reden voor deze transactie is het streven om te komen tot vereenvoudiging van de kapitaalstructuur. Bij besluit van de algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005 zijn deze niet-converteerbare preferente aandelen in de loop van 2005 ingetrokken. Het voornemen bestaat om ook de resterende niet-converteerbare preferente aandelen (circa 95.000 stukken) in te kopen, waarna de notering van deze stukken kan worden beëindigd. Per 31 december 2005 zijn al ruim 73.000 stuks ingekocht. Het verloop van het aantal uitstaande aandelen in 2005 is als volgt:
Gewone aandelen Geplaatst per 1 januari Conversie van preferente aandelen Emissie Ingetrokken aandelen
18.316.442
Preferente aandelen converteerbaar 6.534.140
Preferente aandelen niet-converteerbaar 1.666.667
Totaal 26.517.249
3.933.850 2.224.000 –
(3.917.913) – –
– – (1.572.012)
15.937 2.224.000 (1.572.012)
Geplaatst per 31 december
24.474.292
2.616.227
94.655
27.185.174
De in november 2005 geëmitteerde aandelen en de aandelen die op grond van conversie zijn uitgegeven, tellen tijdsgewogen mee. Hiermee komt het gemiddeld aantal gewone aandelen in 2005 uit op 21.008.128 (2004: 17.140.947).
Spreiding aandelenbezit De verschuiving van het aandelenbezit van Nederland naar andere landen, die in de voorgaande twee jaren zichtbaar was, is in 2005 verder doorgezet. Was in 2004 nog circa de helft van alle uitstaande aandelen in Nederlandse handen, per december 2005 was dit verder afgenomen tot 41 procent. Ter vergelijking: eind 2002 lag dit percentage nog boven de negentig procent.
Koninklijke BAM Groep nv
Ontwikkeling aantal uitstaande aandelen
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 12
Jaarrapport 2005
12
Onderstaande tabel is gebaseerd op opgaven van depotbanken. (in procent) Nederland Verenigd Koninkrijk Overig Europa Verenigde Staten
Institutioneel 2005 2004 32 47 27 11 16 23 16 14 91
95
Particulier 2005 2004 9 5 9
5
Totaal 2005 41 27 16 16
2004 52 11 23 14
100
100
Volgens het register van de Wet Melding Zeggenschap (WMZ) hebben vijf institutionele beleggers belangen van 5 procent of meer. Binnen de meldingsdrempels kunnen echter mutaties zijn opgetreden. Volgens dit register bedraagt het belang van Rabobank 8,8 procent. Deze melding uit december 2002 wordt in onderstaande tabel echter niet weergegeven, aangezien het huidige belang van Rabobank als gevolg van verkoop van preferente aandelen en verwatering minder dan 5 procent bedraagt. Het in de tabel vermelde belang van Fortis is opgegeven door Fortis en betreft de stand per januari 2005. Deze wijkt af van het percentage volgens het WMZ-register, dat dateert van februari 1992.
(in procent) Fortis ING Groep Delta Lloyd Levensverzekering (Aviva) A. van Herk
Totaal 5,5 5,3 6,3 5,4
Gewone aandelen 0,9 5,3 2,3 5,4
Preferente aandelen 4,6 4,0 -
Belang boven 5% sinds februari 1992 februari 1992 december 2002 oktober 2005
Beurshandel Het aantal verhandelde gewone aandelen liet in 2005 een stijging van ruim 65 procent zien tot een totaal van 30,3 miljoen stukken (2004: 18,4 miljoen). Gemiddeld zijn per dag 118.000 gewone aandelen verhandeld (2004: 71.000). Het aandeel is sinds 2004 opgenomen in de Midkap-index. De handel in de preferente aandelen is in 2005 afgenomen naar gemiddeld 1.200 stukken per dag (2004: 4.000), mede als gevolg van de sterk toegenomen omwisseling van preferente aandelen in gewone aandelen. ABN Amro Bank, ING, Kempen & Co. en Rabobank treden op als liquidity provider (‘animateur’) in de handel in het gewone aandeel Koninklijke BAM Groep. De aanhoudende belangstelling van de zijde van investeerders komt tevens tot uitdrukking in het grote aantal contacten in de vorm van roadshows, deelname aan seminars en presentaties voor beleggingsclubs. In 2005 waren er ruim 130 van dergelijke contacten.
Koersverloop De slotkoers van 2005 van het gewone aandeel bedroeg € 70,90, een stijging van 92 procent ten opzichte van 2004 (€ 36,98). Hiermee presteerde het aandeel voor het zesde jaar op rij beter dan zowel de AEX als de Midkap-index. De converteerbare preferente aandelen realiseerden in 2005 een koersperformance van 102 procent.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 13
13 Koninklijke BAM Groep nv
Winst per aandeel na conversie Omwisseling van converteerbare preferente aandelen heeft invloed op zowel het resultaat toerekenbaar aan houders van gewone aandelen (besparing op preferent dividend) als op het aantal winstgerechtigde aandelen. Onderstaande tabel toont deze invloeden.
Gemiddeld aantal gewone aandelen
Resultaat toerekenbaar aan houders gewone aandelen (x € miljoen)
Nettoresultaat per gewoon aandeel (€)
21.008.128 4.163.465 25.171.593
153,3 7,7 161,0
7,30 – 6,40
Vóór conversie Conversie preferente aandelen Ná conversie
Dividendbeleid Informatie betreffende het dividendbeleid en het dividendvoorstel over 2005 is opgenomen in het verslag van de raad van bestuur op pagina 32.
Koersverloop gewone aandelen (in € 1)
Aantal verhandelde gewone aandelen (gemiddeld per dag) in 2005
80
350.000
70
300.000
60
250.000
50
200.000
40 150.000 30 100.000
20
50.000
10 0
0 2001 BAM
2002 sector NI
2003
2004 sector Eur
2005 Midkap
j
f
m
a
reguliere handel grote blokken
m
j
j
a
s
o
n
d
voortschrijdend gemiddelde
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 14
Jaarrapport 2005
14
Gegevens per gewoon aandeel (in € 1, tenzij anders vermeld)
Aantal winstgerechtigde gewone aandelen ultimo jaar Gemiddeld aantal winstgerechtigde gewone aandelen Nettoresultaat exclusief boete Nettoresultaat Gemiddeld aantal winstgerechtige gewone aandelen (fully diluted) Nettoresultaat exclusief boete (fully diluted) Nettoresultaat (fully diluted) Cashflow Eigen vermogen toerekenbaar aan aandeelhouders Dividend Pay-out (in procenten) Hoogste slotkoers Laagste slotkoers Koers op 31 december
2005
2004
2004
2003
2002
2001
(IFRS)
(IFRS)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
24.474.292
18.316.442
18.316.442
14.765.062
13.871.966
10.126.137
21.008.128 7,30 7,30
17.140.947 7,65 5,32
17.140.947 4,71 2,37
14.765.062 4,45 2,59
10.573.199 4,35 4,35
10.126.137 3,90 3,90
25.171.593
23.675.087
23.675.087
23.609.893
12.798.406
12.278.548
6,40 6,40
6,05 4,36
3,92 2,23
3,42 2,26
3,72 3,72
3,31 3,31
12,37
11,76
9,96
15,27
9,35
7,67
23,69 2,00 32 77,30 35,27 70,90
14,35 1,55 31 37,25 21,46 36,98
18,22 1,55 78 37,25 21,46 36,98
16,33 1,55 73 23,25 9,85 21,47
14,71 1,55 48 25,10 13,50 13,85
12,96 1,55 40 23,50 16,60 21,11
Gegevens financieringspreferente aandelen (in € 1, tenzij anders vermeld)
Converteerbare aandelen Aantal uitstaande stukken Conversiekoers Koers op 31 december Dividend *) Niet-converteerbare aandelen Aantal uitstaande stukken Koers op 31 december Dividend *)
2005
2004
2004
2003
2002
2001
(IFRS)
(IFRS)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
(NL GAAP)
2.616.227 21,00 74,85 1,85
6.534.140 21,00 37,00 1,85
6.534.140 21,00 37,00 1,85
7.857.143 21,00 25,00 1,85
7.857.143 21,00 21,25 0,08
– – – –
94.655 25,00 1,92
1.666.667 25,49 1,92
1.666.667 25,49 1,92
1.666.667 23,25 1,92
1.666.667 21,01 0,08
– – –
*) Dividend over 2002 gebaseerd op periode vanaf moment aandelenuitgifte (16 december 2002).
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 15
BAM Vastgoed en BAM Utiliteitsbouw hebben (met derden) in Groningen het voetbalstadion Euroborg (20.000 zitplaatsen) gerealiseerd. Ook BAM Techniek en BAM Wegen zijn bij dit project betrokken. Euroborg omvat tevens (in uitvoering) parkeergelegenheid, een grote supermarkt, een onderwijsinstelling, kantoren, winkels, appartementen, een casino, een bioscoopcomplex, een fitnesscentrum en horecavoorzieningen.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 16
Bericht van de raad van commissarissen aan aandeelhouders
Jaarrapport 2005
16
Jaarrekening en dividendvoorstel Hierbij leggen wij de door de raad van bestuur opgestelde jaarrekening over het boekjaar 2005 aan de algemene vergadering van aandeelhouders ter vaststelling voor. De jaarrekening is door de externe accountant, PricewaterhouseCoopers Accountants N.V., gecontroleerd; de accountantsverklaring is op pagina 159 van het jaarrapport opgenomen. De jaarrekening is door de raad van commissarissen met de raad van bestuur in aanwezigheid van de externe accountant besproken. De raad van commissarissen is van oordeel dat de jaarrekening en het verslag van de raad van bestuur een goed beeld geven van de gang van zaken bij de Groep en een goede basis vormen voor de verantwoording die de raad van bestuur aflegt voor het gevoerde bestuur en de raad van commissarissen voor het gehouden toezicht op het gevoerde bestuur.
van het recht om personen aan te bevelen om ter benoeming als commissaris te worden voorgedragen. Tevens heeft de raad van commissarissen het voornemen om de heer W. van Vonno, die per 1 januari 2006 in verband met zijn pensionering is teruggetreden uit de raad van bestuur van de vennootschap, voor te dragen om door de algemene vergadering van aandeelhouders als commissaris van de vennootschap te worden benoemd. De heer Van Vonno beschikt over grote kennis en ervaring met betrekking tot de vennootschap en de branche waarin de vennootschap werkzaam is. Ten aanzien van deze benoeming geldt het in artikel 2:158 lid 6 Burgerlijk Wetboek bedoelde versterkte recht van aanbeveling. De centrale ondernemingsraad heeft laten weten met gebruikmaking van voormeld recht de heer Van Vonno aan te bevelen om ter benoeming als commissaris te worden voorgedragen.
Aan de algemene vergadering van aandeelhouders van 3 mei 2006 wordt voorgesteld het dividend over het boekjaar 2005 vast te stellen op € 2,00 (2004: € 1,55) in contanten per gewoon aandeel. Op de converteerbare financieringspreferente aandelen wordt een contant dividend uitgekeerd van € 1,8543 per aandeel. Op de nietconverteerbare preferente aandelen F wordt een contant dividend uitgekeerd van € 1,9173 per aandeel.
De raad van commissarissen bestond gedurende het boekjaar 2005 uit zes leden. Met de beoogde benoeming van de heer Van Vonno wordt het aantal commissarissen uitgebreid tot zeven. De raad van commissarissen is van mening dat dit aantal in de huidige omstandigheden als passend kan worden aangemerkt, gegeven de omvang en het internationale karakter van de Groep.
Samenstelling raad van commissarissen Op 9 mei 2005 zijn de heren A. Baar en H. van Rompuy door de algemene vergadering van aandeelhouders herbenoemd tot lid van de raad van commissarissen van de vennootschap. In 2006 is de heer R.J.N. Abrahamsen aan de beurt om af te treden als lid van de raad van commissarissen wegens het aflopen van zijn benoemingstermijn. Indien de algemene vergadering van aandeelhouders geen aanbevelingen doet, heeft de raad van commissarissen het voornemen de algemene vergadering van aandeelhouders de volgende voordrachten te doen. De raad van commissarissen heeft het voornemen om de heer Abrahamsen voor te dragen om door de algemene vergadering van aandeelhouders als commissaris van de vennootschap te worden herbenoemd. De heer Abrahamsen beschikt over grote financiële deskundigheid en ervaring als leidinggevende van een internationaal opererende onderneming. De centrale ondernemingsraad heeft met betrekking tot de vacature die ontstaat door het aftreden van de heer Abrahamsen laten weten geen gebruik te zullen maken
De raad kent een profielschets, die voor aandeelhouders ter inzage ligt ten kantore van de vennootschap en die is gepubliceerd op de website van de vennootschap, www.bam.nl. Deze profielschets is in het kader van de aanbevelingen van de Nederlandse corporate governance code (hierna ’de code’) met aandeelhouders besproken in de algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005. Naar het oordeel van de raad is de samenstelling van de raad evenwichtig en in lijn met de profielschets van de raad. De leden beschikken over de ervaring die nodig is om goed te kunnen functioneren bij een groot, internationaal opererend bouwbedrijf, zijn elk in staat om de hoofdlijnen van het totale beleid te beoordelen, ten opzichte van de andere leden van de raad en de leden van de raad van bestuur kritisch en onafhankelijk te handelen, invulling te geven aan de wettelijke en statutaire taken van de raad van commissarissen en de raad van bestuur gevraagd en ongevraagd advies te geven en met raad ter zijde te staan. De raad kent in zijn midden een financieel expert met ervaring op financieel-administratief en accounting terrein bij een beursgenoteerde vennootschap. De raad hanteert voor zijn samenstelling daarnaast onder meer als specifieke criteria: breed algemeen inzicht in het ondernemerschap, deskundigheid op het gebied van de bouwnijverheid, deskundigheid op het gebied van leidinggeven
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 17
17
Het rooster van aftreden van de raad van commissarissen is opgenomen op pagina 27 van het jaarrapport en is tevens gepubliceerd op de website van de vennootschap. Commissarissen kunnen, in navolging van de code, in beginsel maximaal drie termijnen van vier jaar aanblijven. Herbenoemingen worden vanzelfsprekend telkens aan aandeelhouders voorgelegd. De personalia van de commissarissen zijn als onderdeel van dit bericht, vermeld op pagina 26 van het jaarrapport. De honorering van de leden van de raad van commissarissen is niet afhankelijk van de resultaten van de vennootschap. De aandeelhoudersvergadering van 9 mei 2005 heeft de jaarlijkse beloning van de leden van de raad vastgesteld op € 40.000,- voor de voorzitter, € 35.000,- voor de vicevoorzitter en € 30.000,- voor de overige leden van de raad, met een opslag van € 5.000,- voor elke commissaris die lid is van een door de raad ingestelde commissie, met een maximum van één opslag per commissaris. Voormelde aandeelhoudersvergadering heeft voorts ingestemd met het voorstel van de vennootschap om de bezoldiging van leden van de raad van commissarissen voor een aandeelhoudersvergadering alleen dan te agenderen ingeval van voor te stellen wijzigingen in deze bezoldiging. De leden van de raad onderhouden geen andere zakelijke relaties met de onderneming. Naar het oordeel van de raad van commissarissen is voldaan aan het vereiste van de bepaling van de code met betrekking tot onafhankelijkheid; alle commissarissen worden beschouwd onafhankelijk te zijn in de zin van die bepaling. Met de beoogde benoeming van de heer Van Vonno zal de vennootschap één commissaris hebben die niet onafhankelijk is in de zin van de code, hetgeen in overeenstemming is met de code. Geen der commissarissen heeft meer dan vijf commissariaten bij Nederlandse beursgenoteerde vennootschappen. Er is de raad van commissarissen niet gebleken van enig tegenstrijdig belang tussen de vennootschap en leden van de raad van commissarissen, dan wel tussen de vennootschap en natuurlijke of rechtspersonen die ten minste 10 procent van de aandelen in de vennootschap houden.
Raad van bestuur De heer W. van Vonno is, wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd, per 1 oktober van het boekjaar als voorzitter en per 1 januari 2006 als lid van de raad van bestuur teruggetreden. De heer J.A.P. van Oosten, lid van de raad van bestuur, werd per 1 oktober 2005 tot voorzitter van de raad van bestuur benoemd. De raad van commissarissen spreekt zijn dank uit voor de enorme inzet en betrokkenheid van de heer Van Vonno bij het wel en wee van Koninklijke BAM Groep. Commissarissen hebben de grootst mogelijke waardering voor de wijze waarop de heer Van Vonno inhoud heeft gegeven aan het voorzitterschap van de raad van bestuur en aan de wijze waarop hij leiding heeft gegeven aan de aanzienlijke groei van het concern gedurende de laatste jaren. De raad van bestuur bestond gedurende het boekjaar uit vijf leden. Met het terugtreden van de heer Van Vonno bestaat de raad van bestuur vanaf 1 januari 2006 uit vier leden. Dit aantal wordt in de huidige omstandigheden vooralsnog passend geacht, gezien de omvang en het internationale karakter van de Groep. De raad van commissarissen evalueert jaarlijks het functioneren van de raad van bestuur en van de individuele leden van die raad. Ook het afgelopen jaar werd vastgesteld dat de raad van bestuur zeer goed heeft gefunctioneerd. Een zelfde vaststelling geldt voor de individuele leden van de raad van bestuur. Onder leiding van de raad van bestuur heeft Koninklijke BAM Groep wederom een goed jaarresultaat gerealiseerd. Conform de code worden leden van de raad van bestuur benoemd voor een periode van vier jaar en zullen zij aftreden na afloop van de eerstvolgende jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders te houden in het vierde jaar na het jaar van benoeming. De contractuele afspraken met vóór inwerkingtreding van de code benoemde leden van de raad van bestuur worden gerespecteerd; hun benoeming geldt voor onbepaalde tijd. Het rooster van aftreden van de raad van bestuur is opgenomen op pagina 29 van het jaarrapport en is tevens gepubliceerd op de website van de vennootschap. Het reglement van de raad van bestuur is gepubliceerd op de website van de vennootschap.
Koninklijke BAM Groep nv
aan grote (internationale) ondernemingen en deskundigheid op sociaal en maatschappelijk terrein.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 18
Jaarrapport 2005
18
De bezoldiging van de leden van de raad van bestuur is vermeld op pagina 25 van dit jaarrapport. De leden van de raad van bestuur houden geen commissariaten bij beursgenoteerde vennootschappen. Er is de raad van commissarissen niet gebleken van enig tegenstrijdig belang tussen de vennootschap en leden van de raad van bestuur. Werkzaamheden raad van commissarissen De raad van commissarissen heeft in het verslagjaar zeven keer in aanwezigheid van de raad van bestuur vergaderd. Daarnaast heeft de raad van commissarissen een aantal keren vergaderd buiten aanwezigheid van de raad van bestuur. Er werd vrijwel steeds voltallig vergaderd. In de vergaderingen van de raad van commissarissen is telkens verslag gedaan van hetgeen is besproken in vergaderingen van de commissies uit de raad. Voorts is door de raad van bestuur telkens een toelichting gegeven op de gang van zaken, de financiële situatie en de marktontwikkelingen bij en risico’s van de werkmaatschappijen, een en ander aan de hand van het operationele plan van het lopende boekjaar. Daarnaast zijn aan de orde gekomen onderwerpen als de strategie van de Groep, publiekprivate samenwerking, de jaarstukken 2004 en de kwartaalstukken 2005, het reserverings- en dividendbeleid en het dividendvoorstel over het jaar 2004, corporate governance en de daaruit voortvloeiende wijziging van de statuten van de vennootschap, de gevolgen van de invoering van IFRS, de situatie van de werkmaatschappijen in Duitsland, de vermogenspositie en de solvabiliteit van de Groep, de binnen de Groep aanwezige compensabele verliezen, de afwikkeling van de bouwaffaire en de belangrijkste claims en juridische procedures waarbij onderdelen van de Groep zijn betrokken. Voorts is de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders voorbereid en nabesproken. De raad van commissarissen heeft goedkeuring gegeven aan het operationeel plan 2006, waarin opgenomen de financiële doelstellingen van de Groep, de strategie die moet leiden tot het realiseren van die doelstellingen en de randvoorwaarden die bij de strategie worden gehanteerd.
Het door Schakel & Schrale gerestaureerde Nutshuis in Den Haag won bij de Nieuwe Stad Prijs 2005 de publieksprijs.
De vergaderingen buiten aanwezigheid van de raad van bestuur waren gewijd aan het eigen functioneren van de raad van commissarissen zowel als geheel als van de individuele leden, de samenstelling en de profielschets van de raad van commissarissen, de relatie tot de raad van bestuur, de samenstelling en beoordeling van zowel de raad van bestuur als geheel als van de individuele leden van de raad van bestuur en de honorering, waaronder de vaststelling van het variabele deel daarvan, van de leden van de raad van bestuur. De raad van commissarissen heeft het door de remuneratiecommissie voorbereide remuneratierapport vastgesteld. Bij de kwartaalvergaderingen werd door de raad van commissarissen – als gebruikelijk – aan de hand van schriftelijke rapportages en daarbij gegeven toelichtingen gesproken over de gang van zaken en de vooruitzichten van zowel de Groep als geheel als van de respectieve sectoren en de werkmaatschappijen van de Groep afzonderlijk. Daarbij is onder meer aandacht besteed aan de risico’s verbonden aan de onderneming, de interne beheersingsen controlesystemen, alsook de uitkomsten van de beoordeling van de raad van bestuur met betrekking tot deze systemen. De weerslag van hetgeen daarover in de vergaderingen van de raad van commissarissen aan de orde is gekomen is elders in dit jaarrapport vermeld, onder meer op pagina 40. Voorts zijn aan de orde geweest de ontwikkeling van de markten waarin de Groep actief is, de organisatiestructuur van de Groep, management development en de kwaliteit van het management. De raad van commissarissen heeft kennisgenomen van de verslagen van de externe accountant en van de management letter 2004 en heeft deze stukken besproken met de externe accountant en de raad van bestuur. Tevens heeft de raad van commissarissen de opvolging van de bevindingen van de externe accountant met de raad van bestuur besproken. Voorts heeft de raad van commissarissen de relatie met de externe accountant beoordeeld. De raad heeft zich ervan vergewist dat de Groep beschikt over interne risicobeheersings- en controlesystemen, over handleidingen voor de inrichting van de financiële verslaggeving en de voor de opstelling daarvan te volgen procedures en over een systeem van monitoren en rapporteren. Goedkeuring werd verleend aan de verwerving door de Belgische werkmaatschappij Galère sa van het eveneens in Wallonië gevestigde bedrijf Balteau sa.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 19
19
pagina 45 van het jaarrapport. Commissarissen realiseren zich terdege dat de bouwbranche in de afgelopen periode in een ernstige crisis was terechtgekomen. De branche zal zelf met volle overtuiging aan een nieuwe toekomst moeten werken. De bereikte schikking met overheidsopdrachtgevers draagt bij aan het terugwinnen van het vertrouwen van opdrachtgevers en samenleving in de sector. Commissarissen zullen erop toezien dat de vennootschap deze ontwikkeling blijft ondersteunen.
De raad heeft een aantal keren met de raad van bestuur gesproken over de voortgang van de voorbereidingen op de invoering van IFRS en over de gevolgen van IFRS voor de balans en het resultaat.
Een wisselende delegatie uit de raad van commissarissen nam ook dit jaar deel aan twee overlegvergaderingen met de centrale ondernemingsraad. De gebruikelijke jaarlijkse informele bijeenkomst van de raad van commissarissen en raad van bestuur met de centrale ondernemingsraad heeft plaatsgevonden in september 2005.
Door de raad van commissarissen werd, in verband met het terugtreden van de heer van Vonno, een herziene taakverdeling van de raad van bestuur goedgekeurd. Voorts werd door de raad het BAM-reglement 2005 inzake bezit van en handel in effecten goedgekeurd, welk reglement dient ter vervanging, in verband met inwerkingtreding van de Wet marktmisbruik, van het reglement uit 2003. De raad van commissarissen heeft met de raad van bestuur in september van het boekjaar 2005 een bezoek gebracht aan het Ierse bedrijf Ascon en bij die gelegenheid van gedachten gewisseld met de directie van die werkmaatschappij. De raad van commissarissen brengt elk jaar een bezoek aan een van de werkmaatschappijen van de Groep. Voorts vindt van tijd tot tijd een werkbezoek plaats aan een project in uitvoering. De raad van commissarissen heeft meerdere malen met de raad van bestuur van gedachten gewisseld omtrent de vermogenspositie van de vennootschap en de solvabiliteit van de Groep, mede in verband met de invoering van IFRS. Goedkeuring werd verleend aan het uitoefenen van de door ING Bank in 2004 verleende optie om 1,57 miljoen niet-converteerbare preferente aandelen in het eigen kapitaal te verwerven. De raad van commissarissen heeft goedkeuring gehecht aan het afsluiten van een nieuwe achtergestelde lening, deels ter vervanging van de bestaande achtergestelde lening. De raad heeft voorts goedkeuring gehecht aan een emissie van gewone aandelen om met de opbrengst daarvan, door het uitbrengen van een openbaar bod, aandelen in AM N.V. te verwerven. De raad van commissarissen heeft met de raad van bestuur in een aantal vergaderingen gesproken over de afwikkeling van de bouwaffaire. Over deze afwikkeling wordt door de raad van bestuur nader bericht op
Reglement en commissies van raad van commissarissen De raad van commissarissen kent een reglement, waarin de samenstelling, taken en werkwijze van de raad en zijn omgang met de raad van bestuur, de algemene vergadering van aandeelhouders en de centrale ondernemingsraad zijn vastgelegd. Het reglement van de raad van commissarissen, de reglementen van de hierna te noemen commissies uit de raad van commissarissen en de samenstelling van die commissies zijn gepubliceerd op de website van de vennootschap. De raad van commissarissen kent drie vaste commissies, te weten een auditcommissie, een remuneratiecommissie en een selectie- en benoemingscommissie. Deze commissies hebben tot taak de raad van commissarissen te ondersteunen en te adviseren omtrent de hun opgedragen onderwerpen en de besluitvorming van de raad van commissarissen daaromtrent voor te bereiden. De raad van commissarissen blijft als geheel verantwoordelijk voor de wijze waarop hij zijn taken uitoefent en voor de door de commissies uitgevoerde voorbereidende werkzaamheden. De commissies hebben telkens van hun vergaderingen verslag uitgebracht aan de raad van commissarissen. De auditcommissie bestaat uit de heren Abrahamsen, Dekker en Wiechers, waarvan de heer Dekker als voorzitter. De samenstelling van de auditcommissie is in overeenstemming met de bepalingen van de code. De auditcommissie ondersteunt onder meer op de hiernavolgende terreinen de raad van commissarissen bij de uitoefening van zijn taak en bereidt de besluitvorming van de raad van commissarissen ter zake voor. De auditcommissie beoordeelt onder meer:
Koninklijke BAM Groep nv
De raad van commissarissen heeft met de raad van bestuur enige malen gesproken over de verwerving van het woningontwikkelbedrijf en de daarbij behorende grondbank van AM N.V. De raad heeft zijn goedkeuring gegeven aan het uitbrengen van een openbaar bod op AM N.V. ter verwerving van AM Wonen en AM Grondbedrijf en heeft goedkeuring gegeven aan de financiering daarvan. Het openbaar bod werd op 21 december 2005 uitgebracht en begin 2006 succesvol afgerond.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 20
Jaarrapport 2005
20
• de werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen; • de financiële informatieverschaffing door de vennootschap, waaronder de jaarrekening, de kwartaalcijfers en het proces van totstandkoming van deze informatie; • de naleving van aanbevelingen en opvolging van opmerkingen van de externe accountant; • het externe auditproces en het auditplan; • de relatie met de externe accountant; • het proces waarmee de vennootschap de naleving van wet- en regelgeving en de eigen gedragscode bewaakt; • het beleid met betrekking tot belastingplanning; • de toepassing van de informatie- en communicatietechnologie; • de financiering van de Groep en • de financieel-administratieve organisatie. De commissie kwam in het afgelopen boekjaar viermaal bijeen. In deze vergaderingen was de externe accountant aanwezig. Tevens waren op uitnodiging aanwezig de voorzitter en de chief financial officer van de raad van bestuur. De belangrijkste onderwerpen die in deze vergaderingen aan de orde zijn gekomen, betroffen de financiële rapportage van de jaarcijfers 2004 en de kwartaalcijfers 2005, de management letter 2004, de opvolging van de aanbevelingen van de externe accountant, de risico’s en risicobeheersings- en controlesystemen onder meer met betrekking tot projectontwikkeling en publiekprivate samenwerking, het dividendbeleid en de belastingplanning van de Groep, de werkzaamheden en de bezoldiging van en de relatie met de externe accountant, het auditplan 2005, het operationeel plan 2006, de financiering en solvabiliteit van de Groep, de emissie van gewone aandelen, de binnen de Groep aanwezige compensabele verliezen, de financieel-administratieve organisatie en de voorbereiding op en de gevolgen van de invoering van IFRS. De auditcommissie heeft met de externe accountant eenmaal buiten aanwezigheid van de raad van bestuur over-
De Nederlandse Betonprijs 2005 is in de categorie Bruggen en Viaducten toegekend aan het project snelweg A5 nabij luchthaven Schiphol. BAM Civiel maakte deel uit van het Bouwteam A5. ‘De Verlengde Westrandweg’ heeft gewonnen. De Speciale Projectprijs is toegekend aan het project Betuweroute van zee tot Zevenaar. BAM Civiel is in meerdere combinaties betrokken bij totstandkoming van deeltracés van de spoorverbinding voor vrachttransport tussen Rotterdam en Duitsland.
leg gevoerd en heeft aan de raad van commissarissen gerapporteerd over de relatie met de externe accountant. De remuneratiecommissie bestaat uit de heren Kramer en Baar, waarvan laatstgenoemde als voorzitter. De samenstelling van de remuneratiecommissie is in overeenstemming met de bepalingen van de code. De remuneratiecommissie is onder meer belast met het doen van voorstellen aan de raad van commissarissen met betrekking tot het bezoldigingsbeleid van de vennootschap, alsmede de bezoldigingsstructuur, de hoogte van de bezoldiging en de arbeidsvoorwaarden van de leden van de raad van bestuur en de honorering van leden van de raad van commissarissen. De commissie overlegt verder met de voorzitter van de raad van bestuur over het arbeidsvoorwaardenbeleid voor de directies van werkmaatschappijen en daarmee, wat functieniveau betreft, gelijk te stellen functionarissen. Voorts doet de remuneratiecommissie een voorstel voor een remuneratierapport, waarin verslag wordt gedaan van de wijze waarop het bezoldigingsbeleid in de praktijk is gebracht. De remuneratiecommissie kwam in het afgelopen boekjaar driemaal bijeen. In deze vergaderingen is de voorzitter van de raad van bestuur aanwezig geweest. De leden van de commissie hebben buiten vergadering een aantal malen onderling overleg gevoerd. De remuneratiecommissie heeft gesproken over de voorwaarden met betrekking tot de bezoldiging van de directies van werkmaatschappijen en stafdirecteuren en een voorstel gedaan aan de raad van commissarissen met betrekking tot de beloning van de leden van de raad van bestuur. De remuneratiecommissie heeft tevens een voorstel gedaan voor het bezoldigingsbeleid van de vennootschap. Voorts heeft de remuneratiecommissie begin 2006 het remuneratierapport voorbereid, waarin de hoofdlijnen van het bezoldigingsbeleid zijn vermeld en welk rapport is gepubliceerd op de website van de vennootschap. Het remuneratierapport is tevens opgenomen op pagina 23 van het jaarrapport. De selectie- en benoemingscommissie bestaat uit de heren Kramer en Baar, waarvan de heer Kramer als voorzitter. De selectie- en benoemingscommissie is onder meer belast met het doen van voorstellen aan de raad van commissarissen met betrekking tot: • selectiecriteria en benoemingsprocedures inzake commissarissen en leden van de raad van bestuur; • omvang en samenstelling van de raad van commissarissen en raad van bestuur en een profielschets van de raad van commissarissen;
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 21
21
Corporate governance De vennootschap heeft de corporate governance huishouding zoveel mogelijk in overeenstemming met de Nederlandse corporate governance code gebracht. De corporate governance structuur van de vennootschap werd in de algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005 met aandeelhouders besproken, tijdens welke vergadering tevens de voorstellen om de statuten van de vennootschap in lijn te brengen met de code zijn goedgekeurd. De statuten werden kort daarop aangepast. De raad van commissarissen en de raad van bestuur zijn ervan overtuigd dat de corporate governance huishouding van Koninklijke BAM Groep, mede door de code, goed op orde is. Verwezen wordt naar de op pagina 35 van het jaarrapport gegeven toelichting met betrekking tot de naleving van de code door de vennootschap. Externe accountant De raad van commissarissen heeft zich zowel bij de bespreking van de jaarcijfers 2004 als bij de bespreking van de halfjaarcijfers 2005 – als gebruikelijk – laten informeren door de externe accountant. De raad van commissarissen heeft daarbij vastgesteld dat de externe accountant de financiële informatie heeft ontvangen die ten grondslag ligt aan de vaststelling van de kwartaal-, de halfjaar- en de jaarcijfers en aan de overige tussentijdse financiële berichten en in de gelegenheid is gesteld daarop te reageren.
De externe accountant was aanwezig in de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005. De raad van commissarissen heeft, in het kader van de behandeling van de jaarstukken 2005 en aan de hand van een rapportage van de raad van bestuur en de auditcommissie terzake, de relatie met de externe accountant beoordeeld. Aangezien met de controle van de jaarrekening 2004 de verantwoordelijke partner namens de externe accountant de jaarrekening van de Groep zeven jaren achtereen heeft gecontroleerd, is in 2005 bij de externe accountant een andere partner aangewezen als verantwoordelijk voor de controle van de jaarrekening van de Groep. Gezien de goede ervaringen die de raad met de externe accountant heeft, en gezien diens expertise van de bouwwereld in zijn algemeenheid en met de Groep in het bijzonder, ziet de raad van commissarissen geen aanleiding om aandeelhouders voor te stellen om van externe accountant te wisselen. De aandeelhoudersvergadering van 3 mei 2006 wordt derhalve voorgesteld om PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. wederom te benoemen tot externe accountant, verantwoordelijk voor de controle van de jaarrekening 2006 van de Groep. De raad van commissarissen is zeer verheugd met het operationele resultaat van de Groep over het boekjaar 2005. Dit goede resultaat is mede te danken aan de inspanningen van velen binnen de Groep. De raad van commissarissen heeft, mede gelet op de inzet en betrokkenheid van de verantwoordelijken, het volste vertrouwen in de toekomst van de Groep. De raad van commissarissen is de raad van bestuur, het management en de medewerkers van de Groep zeer erkentelijk voor de in het verslagjaar behaalde resultaten. Raad van commissarissen Bunnik, 22 maart 2006
Koninklijke BAM Groep nv
• de beoordeling van het functioneren van individuele commissarissen en leden van de raad van bestuur; • (her)benoemingen van leden van de raad van commissarissen en leden van de raad van bestuur; • aanvaarding door een lid van de raad van bestuur van het lidmaatschap van de raad van commissarissen van een beursgenoteerde vennootschap; • tegenstrijdige belangen die kunnen ontstaan bij de aanvaarding door leden van de raad van commissarissen van andere functies. Tevens houdt de commissie toezicht op het beleid van de raad van bestuur inzake selectiecriteria en benoemingsprocedures voor het hoger management. De selectie- en benoemingscommissie heeft in het boekjaar gesproken over de wisseling van het voorzitterschap van de raad van bestuur en over de in 2006 aan de orde zijnde (her)benoemingen in de raad van commissarissen. Deze onderwerpen zijn tevens besproken door de raad van commissarissen buiten aanwezigheid van de raad van bestuur.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 22
In Deventer realiseerde BAM Woningbouw het appartementencomplex de Kogge, dat 75 huur- en koopappartementen, 3.000 m2 commerciële ruimten en een parkeerkelder omvat.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 23
Remuneratierapport
23
Remuneratiebeleid leden raad van bestuur vanaf 2006 De raad van commissarissen stelt het remuneratiebeleid op voor de leden van de raad van bestuur, op advies van de remuneratiecommissie. Het remuneratiebeleid wordt door de algemene vergadering van aandeelhouders van Koninklijke BAM Groep vastgesteld. Binnen het vastgestelde remuneratiebeleid stelt de raad van commissarissen, wederom op advies van de remuneratiecommissie, de remuneratie van de individuele leden van de raad van bestuur vast. Het reglement van de remuneratiecommissie is gepubliceerd op de website van Koninklijke BAM Groep. Uitgangspunten Het remuneratiebeleid is erop gericht om gekwalificeerde personen aan te trekken, te behouden en te motiveren om de doelstellingen van Koninklijke BAM Groep te realiseren. Hierbij spelen ervaring in (internationale) activiteiten van de Groep en de benodigde managementkwaliteiten een belangrijke rol. Tevens is het beleid erop gericht waardegroei van de onderneming te waarborgen, personen te motiveren en aantrekkelijk te zijn om hooggekwalificeerde functionarissen, ook uit andere bedrijfstakken, voor Koninklijke BAM Groep als werkgever te interesseren. Bij de vaststelling van de hoogte en de structuur van de remuneratie worden onder meer de resultatenontwikkeling, evenals andere voor de vennootschap relevante ontwikkelingen, in ogenschouw genomen. Om de genoemde uitgangspunten te realiseren is het beleid erop gericht de beloning te positioneren op een concurrerend niveau in de algemene Nederlandse beloningsmarkt voor bestuurders van grotere ondernemingen. Voor leden van de raad van bestuur wordt daarbij overigens rekening gehouden met de vergelijkbare beloningsmarkt van het woonland. De raad van commissarissen zal het remuneratiepakket regelmatig toetsen om zich ervan te verzekeren dat het pakket voldoet aan de uitgangspunten van het remuneratiebeleid. Ook het remuneratiebeleid zal regelmatig worden getoetst; wijzigingen in het beleid zullen ter vaststelling aan
de algemene vergadering van aandeelhouders worden voorgelegd. Remuneratiepakket De totale remuneratie van de leden van de raad van bestuur van Koninklijke BAM Groep bestaat uit een jaarsalaris, een variabele beloning, pensioen en overige secundaire arbeidsvoorwaarden evenals afvloeiingsregelingen bij einde dienstverband. Gekozen is om voor dit totaal de mediaan te nemen van de bovengenoemde beloningsmarkt. De vennootschap keert geen aandelen uit aan leden van de raad van bestuur of aan andere binnen de Groep werkzame personen. Aan hen worden ook geen rechten (opties) verleend tot het verkrijgen van aandelen. Jaarsalaris Bij benoeming bevindt het jaarsalaris van het individuele lid, komende uit de eigen organisatie, zich doorgaans onder het normniveau geldend voor deze functie. De raad van commissarissen bepaalt de doorgroei in salaris, waarbij in principe geldt dat bij goed functioneren dit verschil in circa drie jaar zal worden overbrugd. De jaarlijkse evaluatie en aanpassing van het jaarsalaris vinden plaats per 1 januari van enig jaar. Hierbij worden het persoonlijk functioneren, de resultaten van het afgelopen jaar, de eventuele ruimte ten opzichte van het normniveau en de algemene aanpassingen in de beloningsmarkt in ogenschouw genomen. Variabele beloning Ieder lid van de raad van bestuur komt in aanmerking voor een variabele beloning waarvan de hoogte afhankelijk is van het realiseren van vooraf, tussen de raad van commissarissen en de raad van bestuur afgesproken doelstellingen, die de uitvoering van de strategische agenda van Koninklijke BAM Groep ondersteunen. De jaarlijkse variabele beloning bedraagt maximaal zestig procent van het jaarsalaris. De variabele beloning is afhankelijk van het realiseren van vooraf vastgestelde meetbare doelstellingen. Het deel van de variabele beloning dat aan financiële doelstellingen is gerelateerd bedraagt maximaal veertig procent van het jaarsalaris. Het gebudgetteerde jaarresultaat van Koninklijke BAM Groep is hierbij bepalend. Indien het gebudgetteerde jaarresultaat wordt gehaald bedraagt de variabele beloning veertig procent en evenredig minder indien dit niet het geval is. Bij een grote afwijking in negatieve zin vindt er geen uitbetaling voor dit onderdeel plaats. Maximaal twintig procent van het jaarsalaris is gerelateerd aan doelstellingen die zijn afgeleid van de strategische agenda van Koninklijke BAM Groep. In de
Koninklijke BAM Groep nv
Onderstaand remuneratierapport omvat het remuneratiebeleid voor 2006 en de daaropvolgende jaren. Dit beleid wordt ter vaststelling voorgelegd aan de algemene vergadering van aandeelhouders van 3 mei 2006. Tevens omvat dit rapport het gevoerde beleid in 2005 en bevat het overzichten met gegevens van de ontvangen beloning in 2005.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 24
Jaarrapport 2005
24
strategische agenda zijn onder meer doelstellingen geformuleerd die waardecreatie voor aandeelhouders bevorderen, zoals bijvoorbeeld verdere groei in bepaalde marktsegmenten, risicobeheersing (waaronder veiligheid), ontwikkeling van medewerkers en kennismanagement. De variabele beloning bestaat uit een jaarlijkse vergoeding in contanten en wordt uitbetaald in het volgende jaar. De vaststelling van de hoogte van de variabele beloning vindt plaats door de raad van commissarissen op advies van de remuneratiecommissie. Voor het realiseren van langetermijndoelstellingen is in het remuneratiebeleid voor leden van de raad van bestuur plaats ingeruimd voor een langetermijnbonusplan. Bij het realiseren van een marge op de Groepsomzet van 3,5 procent vóór belasting en vóór goodwillafschrijving in de periode 2005 tot en met 2007, zal ieder lid van de raad van bestuur in dat jaar in aanmerking komen voor een extra variabele beloning van vijftig procent van zijn jaarsalaris. Indien deze winstmarge niet wordt gerealiseerd, volgt geen enkele uitbetaling. Dit langetermijnplan heeft een looptijd van drie jaar of zoveel korter als de beoogde marge wordt gerealiseerd waarna, onder nader te bepalen voorwaarden, een nieuwe cyclus start. Pensioen Voor het pensioen zullen zoveel mogelijk de brancheregelingen worden gevolgd met excedentregelingen op basis van beschikbare premies en een eigen bijdrage van de deelnemers. Raad van bestuursleden vallen onder dezelfde pensioenregeling als de overige medewerkers met een aparte excedentregeling. Pensioenpremies worden jaarlijks betaald, inclusief eventuele backservicebetalingen. Op het salaris van de leden van de raad van bestuur wordt een eigen bijdrage over de pensioengrondslag ingehouden van minimaal vijf procent. Per 1 januari 2005 is bij Koninklijke BAM Groep één nieuwe pensioenregeling van kracht geworden. Gelet op de overgangsregelingen geldt deze niet voor de huidige leden van de raad van bestuur. Deze pensioenregeling wordt momenteel aangepast aan de nieuwe wetgeving per 1 januari 2006, waaronder de Wet VPL. Overige secundaire arbeidsvoorwaarden Koninklijke BAM Groep heeft voor de leden van de raad van bestuur, net als voor alle medewerkers, een concurrerend pakket aan secundaire arbeidsvoorwaarden. Hieronder vallen onder meer regelingen met betrekking tot zorgverzeke-
ring en arbeidsongeschiktheid, een ongevallenverzekering, een autoregeling en een bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering. Koninklijke BAM Groep verstrekt geen leningen, garanties en dergelijke aan leden van de raad van bestuur, noch aan medewerkers, behoudens het hierna volgende. Op (voormalige) leden van de raad van commissarissen en (voormalige) leden van de raad van bestuur is van toepassing de statutaire vrijwaring tegen de gevolgen van aanspraken wegens een handelen of nalaten in de uitoefening van hun functie – plaatsgevonden na 1 januari 2005 – voorzover geen sprake is van opzettelijk, bewust roekeloos of ernstig verwijtbaar handelen of nalaten. Deze regeling is van toepassing op alle (oud-)medewerkers van Koninklijke BAM Groep. De vennootschap heeft ten behoeve van de leden van de raad van commissarissen, de leden van de raad van bestuur, directeuren van werkmaatschappijen en andere bestuurders binnen Koninklijke BAM Groep een zogenoemde ‘Directors and Officers’ verzekering tegen aansprakelijkheid afgesloten op in de markt gebruikelijke voorwaarden. Arbeidsovereenkomsten Vanaf 1 januari 2004 worden nieuwe leden van de raad van bestuur benoemd voor een periode van vier jaar. Indien het contract voor nieuwe leden tussentijds door de onderneming wordt beëindigd zal de maximale ontslagvergoeding één jaarsalaris bedragen. Indien dit voor een lid van de raad van bestuur dat in zijn eerste benoemingstermijn wordt ontslagen kennelijk onredelijk is, komt dit lid in dat geval in aanmerking voor een ontslagvergoeding van maximaal tweemaal het jaarsalaris. De raad van commissarissen kan tot een hogere vergoeding besluiten indien het betreffende lid binnen Koninklijke BAM Groep een lang dienstverband heeft opgebouwd. Gelet op het langdurige dienstverband met de vennootschap van de heer J. Ruis is bij zijn eerste benoeming tot lid van de raad van bestuur een afvloeiingsregeling ter hoogte van € 800.000,- overeengekomen. Met de overige leden zijn geen afvloeiingsregelingen overeengekomen. De arbeidsovereenkomsten van leden van de raad van bestuur zijn voor onbepaalde tijd. Nieuwe leden die van buiten het concern tot de raad van bestuur toetreden, krijgen een arbeidsovereenkomst van vier jaren. Voor de vóór 1 januari 2004 benoemde leden van de raad van bestuur gelden de wettelijke opzegtermijnen. Voor na 1 januari 2004 benoemde leden van de raad van bestuur geldt voor de vennootschap een opzegtermijn van zes maanden en voor leden van de raad van bestuur een opzegtermijn van drie maanden.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 25
25
Remuneratie 2005 De remuneratiecommissie is een vaste commissie van de raad van commissarissen bestaande uit ten minste twee leden die worden benoemd en ontslagen door de raad van commissarissen. Een reglement voor de remuneratiecommissie is door de raad van commissarissen vastgesteld op 15 september 2004 en in werking getreden op 1 oktober 2004. De commissie bestaat thans uit de heer A. Baar (voorzitter) en de heer ir. G-J. Kramer. De remuneratiecommissie kwam het afgelopen boekjaar drie keer bijeen.
Jaarsalaris Rekening houdend met de gewijzigde portefeuilleverdeling binnen de raad van bestuur en de ontwikkelingen op de relevante beloningsmarkt zijn de salarissen per 1 oktober 2005 aangepast. Het brutosalaris voor 2006 van de heer Van Oosten is vastgesteld op € 500.000,-, van de heer Franklin op £ 415.000,-, van de heer Ruis op € 400.000,en van de heer De Vries op € 450.000,-. Variabele beloning De variabele beloningen over het boekjaar 2005 zijn op basis van de gerealiseerde doelstellingen vastgesteld op 60 procent. De vennootschap heeft opties, noch aandelen toegekend aan leden van de raad van bestuur, directies en medewerkers. Salariëring leden van de raad van commissarissen De aandeelhoudersvergadering van 9 mei 2005 heeft de jaarlijkse beloning van de leden van de raad vastgesteld op € 40.000,- voor de voorzitter, € 35.000,- voor de vice-voorzitter en € 30.000,- voor de overige leden van de raad, met een opslag van € 5.000,- voor elke commissaris die lid is van een door de raad ingestelde commissie, met een maximum van één opslag per commissaris.
Samenvatting bezoldiging (x € 1.000)
J.A.P. van Oosten A.J.D. Franklin J. Ruis (vanaf 7 mei 2004) W. van Vonno N.J. de Vries
2005
Brutosalaris 2004
2005
Bonus 2004
Pensioenpremies 2005 2004
425 576 363 600 413
400 551 202 600 400
255 346 217 360 247
188 259 95 282 188
46 113 24 79 42
227 125 161 207 183
Arbeidsovereenkomsten/benoemingen Jaar van indiensttreding J.A.P. van Oosten A.J.D. Franklin J. Ruis N.J. de Vries
1976 1991 1971 1977
Raad van commissarissen Bunnik, 22 maart 2006
Datum van benoeming
Periode van benoeming
Contractvorm
Opzegtermijn onderneming
Opzegtermijn bestuurder
08.06.1995 14.11.2002 07.05.2004 28.05.1998
niet gelimiteerd niet gelimiteerd 4 jaar niet gelimiteerd
onbepaalde tijd onbepaalde tijd onbepaalde tijd onbepaalde tijd
6 maanden 4 maanden 6 maanden 6 maanden
3 maanden 1 maand 3 maanden 3 maanden
Koninklijke BAM Groep nv
Reglement effecten De vennootschap beschikt over een reglement inzake bezit van en transacties in effecten, in welk reglement tevens een regeling is opgenomen voor leden van de raad van bestuur en de raad van commissarissen met betrekking tot het bezit van en transacties in effecten, anders dan die zijn uitgegeven door de vennootschap. Dit reglement is gepubliceerd op de website van de vennootschap.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 26
Personalia raad van commissarissen
Jaarrapport 2005
26
Ir. G-J. Kramer (63), voorzitter De heer Kramer is in 1966 als civiel-ingenieur afgestudeerd aan de Technische Universiteit Delft. Daarna heeft hij te Rotterdam een tweejarige opleiding bedrijfseconomie gevolgd. De heer Kramer is zijn loopbaan begonnen als ingenieur bij de waterloopkundige afdeling van Rijkswaterstaat. Vervolgens is hij lange tijd werkzaam geweest in de baggerindustrie bij Koninklijke Adriaan Volker Groep en bij Broekhoven Baggermaatschappij. Bij deze bedrijven was hij betrokken bij de realisatie van grote buitenlandse baggerwerken in tal van landen, aanvankelijk als projectmanager en later als directeur. In 1983 trad de heer Kramer toe tot de leiding van Fugro nv als president-directeur, welke functie hij heeft bekleed tot aan het bereiken van zijn pensioengerechtigde leeftijd in oktober 2005. De heer Kramer heeft de Nederlandse nationaliteit. Nevenfuncties: president-commissaris Damen Shipyards Group; lid raad van commissarissen Bronwaterleiding ‘Doorn’; lid raad van commissarissen Energie Beheer Nederland B.V. (EBN); lid raad van toezicht TU Delft; voorzitter IRO (Association of Dutch Suppliers in the Oil and Gas Industry). De heer Kramer is in 1995 benoemd en in 1999 en 2003 herbenoemd tot commissaris van de vennootschap. In 2004 werd de heer Kramer benoemd tot voorzitter van de raad van commissarissen. Ir. W.K. Wiechers (65), vice-voorzitter De heer Wiechers studeerde technische natuurkunde aan de Technische Universiteit Delft. De heer Wiechers is zijn loopbaan in 1966 begonnen bij KEMA te Arnhem en is aldaar werkzaam geweest als onder meer hoofd divisie Elektrotechnische Keuringen, adjunctdirecteur en directeur. In 1987 trad de heer Wiechers toe tot de directie van de PNEM (Provinciale Noordbrabantse Energie-Maatschapij), welke functie hij tot en met 1997 bekleedde. In 1998 werd de heer Wiechers voorzitter raad van bestuur van de PNEM-MEGA Groep en in december 1999, na een fusie met EDON, voorzitter raad van bestuur van Essent. Deze functie heeft hij bekleed tot aan zijn vervroegde uittreding per 1 juli 2003. De heer Wiechers heeft de Nederlandse nationaliteit. Nevenfuncties: lid raad van commissarissen Bank Nederlandse Gemeenten; voorzitter raad van commissarissen KEMA; lid raad van commissarissen MCB Holding; lid raad van commissarissen OPTAS; lid Algemene Energieraad; lid Innovatieraad Brabant. De heer Wiechers is in 1999 benoemd en in 2003 herbenoemd tot commissaris van de vennootschap. In 2004 werd de heer Wiechers benoemd tot vice-voorzitter van de raad van commissarissen.
Drs. R.J.N. Abrahamsen (67) De heer Abrahamsen is afgestudeerd econoom aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en heeft een jaar internationale economie gestudeerd aan de Universiteit van Wisconsin in de Verenigde Staten van Amerika. De heer Abrahamsen heeft zijn werkzame leven grotendeels doorgebracht in de financiële wereld en is zijn loopbaan begonnen bij Nedbank Ltd in Johannesburg, ZuidAfrika. In 1989 trad hij in dienst van de toenmalige Algemene Bank Nederland N.V. in Amsterdam. In 1994 verliet hij ABN Amro Bank in de functie van senior executive vice president van het directoraat General Global Clients en van het directoraat General Asset Management & Trust. In 1994 is de heer Abrahamsen in dienst getreden bij Koninklijke Luchtvaart Maatschappij als lid van de directie, in het bijzonder belast met het financiële beleid. Deze functie heeft hij bekleed tot aan het bereiken van zijn pensioengerechtigde leeftijd in 2001. De heer Abrahamsen heeft de Nederlandse nationaliteit. Nevenfuncties: lid raad van commissarissen ANP; lid raad van commissarissen Fluor Daniel; lid raad van commissarissen Havenbedrijf Rotterdam; lid raad van commissarissen Madurodam; voorzitter raad van commissarissen Optimix Vermogensbeheer; lid raad van commissarissen Pon Holdings; lid raad van commissarissen TNT Groep; voorzitter raad van commissarissen Trans Link Systems; lid raad van commissarissen Vitens. De heer Abrahamsen is in 2002 benoemd tot commissaris van de vennootschap.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 27
27
Ir. J.A. Dekker (66) De heer Dekker is als natuurkundig ingenieur afgestudeerd aan de Technische Universiteit Delft. De heer Dekker is zijn loopbaan in 1964 begonnen bij
Van links af: W.K. Wiechers, A. Baar, G-J. Kramer, J.A. Dekker, R.J.N. Abrahamsen en H. van Rompuy.
AKZO, waar hij werkzaam is geweest op het gebied van research en productie en vervolgens als internationaal projectmanager en als general manager van een dochteronderneming in Nigeria. In 1981 trad de heer Dekker toe tot de leiding van GTI Holding als voorzitter van de directie, welke functie hij tot 1995 bekleedde. In 1995 werd de heer Dekker voorzitter raad van bestuur van TNO. Deze functie bekleedde hij tot aan het bereiken van zijn pensioengerechtigde leeftijd in 2003. De heer Dekker is thans voorzitter van het KIVI NIRIA (Koninklijk Instituut van Ingenieurs). De heer Dekker heeft de Nederlandse nationaliteit. Nevenfuncties: lid raad van commissarissen ASML; lid raad van advies Leeuwendaal; bestuurslid De Baak; vice-voorzitter EURAB (European Research Advisory Board); bestuurslid Stichting Continuïteit Arcadis; bestuurslid Stichting Continuïteit C/tax; bestuurslid Stichting Continuïteit KBW; voorzitter bestuur Syntens. De heer Dekker is in 2000 benoemd en in 2004 herbenoemd tot commissaris van de vennootschap. H. van Rompuy (58) De heer Van Rompuy behaalde een baccalaureaat in de wijsbegeerte aan de Universiteit van Leuven. Aan dezelfde universiteit is hij afgestudeerd in de economische wetenschappen. De heer Van Rompuy was een groot deel van zijn werkzame leven in dienst van de Belgische overheid. Daarnaast heeft hij een loopbaan in de Belgische politiek gevolgd, waarbij hij in 1988 de positie van staatssecretaris van Financiën en KMO en van 1993 tot 1999 de positie van vice-eerste minister en minister van Begroting in de Belgische regering heeft bekleed. De heer Van Rompuy is thans volksvertegenwoordiger in het Belgische parlement en Minister van Staat van België. De heer Van Rompuy heeft de Belgische nationaliteit. Nevenfuncties: lid raad van commissarissen Dexia Bank; docent Vlaamse Economische Hogeschool, Brussel. De heer Van Rompuy is in 2001 benoemd en in 2005 herbenoemd tot commissaris van de vennootschap.
Rooster van aftreden per mei 2006 ir. G-J. Kramer ir. W.K. Wiechers drs. R.J.N. Abrahamsen A. Baar ir. J.A. Dekker H. van Rompuy
2007 2007 2006 2009 2008 2009
Koninklijke BAM Groep nv
A. Baar (62) De heer Baar heeft vrijwel zijn gehele werkzame leven doorgebracht in de bouwsector. Na op jonge leeftijd op de bouwvloer te zijn begonnen heeft hij in die sector veel leidinggevende posities op verschillende niveaus bekleed, zowel uitvoerend als bestuurlijk. Zo bekleedde hij directiefuncties bij Van Wijnen nv en het Amstelland-concern. In dat laatste concern heeft hij buitenlandse ervaring opgedaan in de Verenigde Staten van Amerika. Van 1990 tot 2000 was de heer Baar voorzitter raad van bestuur van NBM-Amstelland. De heer Baar heeft de Nederlandse nationaliteit. Nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Van Gelder Beheer; bestuurslid Stichting Preferente Aandelen Koninklijke Nedschroef Holding. De heer Baar is in 2001 benoemd en in 2005 herbenoemd tot commissaris van de vennootschap.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 28
Personalia raad van bestuur
Jaarrapport 2005
28
Ir. J.A.P. van Oosten (57) De heer Van Oosten is in 1974 afgestudeerd als ingenieur civiele techniek aan de Technische Universiteit Delft. De heer Van Oosten trad in 1976 in dienst bij BAM als werkvoorbereider, gevolgd door functies als projectleider, bedrijfsleider en manager projectrealisatie. In 1985 werd hij benoemd tot adjunct-directeur en in 1986 tot directeur van BAM Vastgoed. In 1992 volgde de benoeming tot directeur van BAM Utiliteitsbouw. De heer Van Oosten is sinds 1995 lid raad van bestuur Koninklijke BAM Groep. In oktober 2005 werd de heer Van Oosten benoemd tot voorzitter raad van bestuur. Hij heeft de Nederlandse nationaliteit.
A.J.D. Franklin, BEng, CEng, FICE, FCIOB, FIHT (61) De heer Franklin is in 1967 afgestudeerd in civil and structural engineering aan de universiteit van Sheffield (BEng). In 1972 werd hij geregistreerd als Chartered Member van Institution of Civil Engineers (CEng, MICE). De heer Franklin is tevens Fellow van Institution of Civil Engineers (FICE), Fellow van Chartered Institute of Building (FCIOB) en Fellow van Institution of Highways and Transportation (FIHT). In 1967 trad hij in dienst bij Costain Civil Engineering als projectmanager, gevolgd door functies als Construction manager en area manager. In 1984 werd de heer Franklin benoemd tot directeur van Costain International, gevolgd door benoemingen in diverse managementfuncties, laatstelijk als voorzitter UK & International Civil Engineering Costain. In 1991 trad de heer Franklin in dienst van HBG, Hollandsche Beton Groep, en werd benoemd als directeur van Interbeton, in 1994 als directeur van Edmund Nuttall en in 1997 als chief executive van HBG UK. In 2001 volgde zijn benoeming tot lid raad van bestuur van HBG (chief operational officer sector Civiel). De heer Franklin is sinds 2002 lid raad van bestuur Koninklijke BAM Groep. Hij heeft de Britse nationaliteit.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 29
29
J. Ruis (55) De heer Ruis trad in 1971 in dienst van BAM en was werkzaam in diverse financiële functies. De heer Ruis is sinds 2004 lid raad van bestuur Koninklijke BAM Groep (chief financial officer). Hij heeft de Nederlandse nationaliteit.
Van links af: J. Ruis, N.J. de Vries, J.A.P. van Oosten en A.J.D. Franklin.
Rooster van aftreden
J.A.P. van Oosten A.J.D. Franklin J. Ruis N.J. de Vries
Datum van benoeming 08.06.1995 14.11.2002 07.05.2004 28.05.1998
Periode van benoeming niet gelimiteerd niet gelimiteerd vier jaar niet gelimiteerd
Vanaf 2004 worden nieuwe leden van de raad van bestuur (her)benoemd voor een periode van vier jaar.
Koninklijke BAM Groep nv
Ir. N.J. de Vries (54) De heer De Vries behaalde in 1971 zijn propedeuse bouwkunde en studeerde in 1977 af als ingenieur civiele techniek aan de Technische Universiteit Delft. De heer De Vries trad in 1977 in dienst bij BAM als werkvoorbereider, gevolgd door functies als projectleider, bedrijfsleider en vestigingsdirecteur. In 1986 werd hij benoemd tot adjunct-directeur en in 1990 tot directeur van BAM Utiliteitsbouw, in 1995 gevolgd door zijn benoeming tot sectordirecteur Infra Koninklijke BAM Groep. De heer De Vries is sinds 1998 lid raad van bestuur Koninklijke BAM Groep. Hij heeft de Nederlandse nationaliteit.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 30
Verslag raad van bestuur
Jaarrapport 2005
30
Financiële resultaten
Het nettoresultaat over beide jaren is als volgt opgebouwd:
Omzet Koninklijke BAM Groep heeft in het verslagjaar 2005 een omzet behaald van € 7.425 miljoen. In 2004 bedroeg de omzet € 7.493 miljoen. De lichte daling van de omzet houdt voornamelijk verband met het selectieve aannemingsbeleid in Duitland. De activiteiten in Ierland, de Verenigde Staten en die van de wereldwijd opererende werkmaatschappijen zijn daarentegen toegenomen. Daarnaast is sprake geweest van een klein negatief valuta-omrekeningseffect.
(x € 1 miljoen) Bedrijfsresultaat vóór afschrijvingen, bijzondere waardeverminderingen en financieringsbaten Afschrijving materiële en immateriële vaste activa Bijzondere waardeverminderingen Financieringsbaten Bedrijfsresultaat vóór boete Financieringslasten Resultaat uit deelnemingen Resultaat vóór belastingen en boete Mededingingsboete Belastingen Belang derden Nettoresultaat
De verdeling van de omzet over de sectoren is als volgt: (x € 1 miljoen) Bouw en vastgoed Infra Publiekprivate samenwerking Installatietechniek Consultancy en engineering Overige Af: interne omzet
2005 3.605 3.511 40 182 166 34 (113) 7.425
2004 3.756 3.420 193 143 55 (74) 7.493
Resultaat Het nettoresultaat toerekenbaar aan aandeelhouders van de Groep over 2005 bedraagt € 153,3 miljoen, een stijging van bijna 5 procent in vergelijking met 2004 (€ 146,4 miljoen exclusief mededingingsboete). Indien in 2004 – net als in 2005 – het preferent dividend (2004: € 15,3 miljoen; 2005: € 8,5 miljoen) ten laste van het resultaat zou zijn gebracht, steeg de nettowinst op vergelijkbare basis met 17 procent.
2004
341,9
328,0
(90,6) (16,0) 20,7 256,0 (37,1) 11,0 229,9 (76,0) (0,6) 153,3
(91,2) (4,0) 9,9 242,7 (31,9) 1,5 212,3 (40,0) (65,5) (0,4) 106,4
Met ingang van 2005 – bij eerste toepassing van IAS 32 en IAS 39 – bevatten de financieringsbaten en -lasten de preferent dividendlast over de preferente aandelen Koninklijke BAM Groep (€ 8,5 miljoen) en de preferent dividend-opbrengsten uit hoofde van de participatie in baggerbedrijf Van Oord (€ 4,2 miljoen). De mededingingsboete in 2004 heeft betrekking op door de NMa opgelegde respectievelijk nog op te leggen boetes voor overtredingen van de mededingingswet tot november 2001 door diverse bedrijfsonderdelen. Resultaten sectoren De verdeling van omzet en resultaat van de diverse sectoren is weergegeven in onderstaande tabel. Het betreft het resultaat vóór vennootschapsbelasting (€ 229,9 miljoen) en mededingingsboete in 2004 (€ 40 miljoen). De percentages betreffen het resultaat ten opzichte van de omzet.
(x € 1 miljoen) Bouw en vastgoed Infra Publiekprivate samenwerking Installatietechniek Consultancy en engineering Pensioenen Totaal sectoren Groepskosten Groepsrente Operationele activiteiten Baggeren Bijzondere waardevermindering goodwill Resultaat vóór belastingen en boete
2005
Resultaat 103,9 149,6 (5,7) 6,6 17,2 18,0 289,6 (31,1) (37,1) 221,4 13,8 (5,3) 229,9
2005 % omzet 2,9% 4,3% -14,2% 3,6% 10,4% 3,9%
3,1%
Resultaat 104,8 135,4 8,5 10,3 23,3 282,3 (37,4) (35,0) 209,9 2,5 (0,1) 212,3
2004 % omzet 2,8% 4,0% 4,4% 7,2% 3,8%
2,8%
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 31
Impressie van de 237 meter hoge woon- en kantoortoren Park Place die Interbeton (in combinatie met Arabian Construction Company) realiseert in Dubai voor opdrachtgever H.E. Humaid Bin Drai.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 32
Jaarrapport 2005
32
Voor een toelichting van de resultaten van de sectoren wordt verwezen naar de desbetreffende toelichtingen elders in dit jaarrapport.
2006 is daarmee ruim 80 procent van de begrote omzet in portefeuille. Een jaar geleden was voor 2005 circa 76 procent van de begrote omzet in portefeuille.
Resultaat per gewoon aandeel In het verslagjaar is het aantal geplaatste gewone aandelen met 6.157.850 stuks toegenomen tot 24.474.292 stuks. Deze uitbreiding betreft: • conversie van preferente aandelen: 3.933.850 stuks • emissie d.d. 10 november 2005: 2.224.000 stuks
Dividendbeleid en dividendvoorstel 2005 In verband met een te verwachten toename van de volatiliteit van de nettoresultaten onder IFRS, streeft Koninklijke BAM Groep naar een dividenduitkering tussen 30 procent en 50 procent van de nettowinst. In beginsel wordt het dividend in contanten uitgekeerd. Aan de algemene vergadering van aandeelhouders, te houden op 3 mei 2006 te Amsterdam, wordt voorgesteld het dividend over 2005 vast te stellen op € 2,00 (2004: € 1,55) in contanten per gewoon aandeel. Voor de converteerbare en niet-converteerbare financieringspreferente aandelen wordt een contant dividend uitgekeerd van € 1,8543 respectievelijk € 1,9173 per aandeel. Op basis van deze dividendvoorstellen zal over 2005 in totaal circa € 53,8 miljoen worden uitgekeerd aan aandeelhouders, te weten € 48,9 miljoen aan de houders van gewone aandelen en € 4,9 miljoen aan de houders van preferente aandelen. De dividendbetaling aan de houders van gewone aandelen komt overeen met een pay-out van 32 procent van het nettoresultaat over 2005 ad € 153,3 miljoen.
De aandelen die op grond van conversie zijn uitgegeven tellen vanaf boekjaar 2005 niet meer volledig, maar tijdsgewogen mee in de bepaling van het gemiddeld aantal uitstaande gewone aandelen. Ook de in november 2005 geëmitteerde aandelen tellen tijdsgewogen mee. Hierdoor komt het gemiddeld aantal gewone aandelen in 2005 uit op 21.008.128 stuks (2004: 17.140.947 stuks). Aan de houders van cumulatief preferente aandelen zal over het boekjaar een dividend worden uitgekeerd van € 1,8543 per aandeel voor de converteerbare stukken en van € 1,9173 per aandeel voor de niet-converteerbare stukken. Dit dividend wordt met ingang van 2005 – bij eerste toepassing van IAS 32 en IAS 39 – als financieringslast direct ten laste van het resultaat gebracht. Op basis van het gemiddeld aantal uitstaande preferente aandelen in 2005 bedraagt deze financieringslast circa € 8,5 miljoen. Als gevolg van tussentijdse conversie van converteerbare preferente aandelen in 2005, is deze financieringslast hoger dan het daadwerkelijk uit te keren dividend aan de houders van preferente aandelen van circa € 4,9 miljoen (op basis van het aantal uitstaande preferente aandelen per ultimo 2005). De nettowinst toerekenbaar aan de houders van gewone aandelen bedraagt € 153,3 miljoen, overeenkomend met een winst per aandeel van € 7,30. Rekeninghoudend met volledige omwisseling van de converteerbare financieringspreferente aandelen, bedraagt het nettoresultaat per gewoon aandeel € 6,40.
Financiering en investeringen Het garantievermogen is in het verslagjaar met € 234 miljoen toegenomen tot € 790 miljoen als gevolg waarvan de solvabiliteit ultimo 2005 is gestegen tot 15,9 procent (ultimo 2004: 11,7 procent). Begin 2005 bedroeg – bij eerste toepassing van IAS 32 en IAS 39 – de solvabiliteit nog 10,9 procent. De solvabiliteit per ultimo 2005 is mede toegenomen door de aandelenemissie in november 2005. Opgemerkt moet worden dat het garantievermogen van de Groep sterk is beïnvloed door de eerste toepassing van IFRS. Dit betrof voornamelijk de toepassing van IAS 19 inzake pensioenen met een negatief effect op het vermogen per overgangsdatum (1 januari 2004) van circa € 126 miljoen. Voor meer details wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 2005.
Orderportefeuille De orderportefeuille van de Groep ligt per ultimo 2005 op een recordhoogte, met name door sterke toename in Nederland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Per jaareinde hadden de werkmaatschappijen een gezamenlijke werkvoorraad van € 10.400 miljoen (ultimo 2004: € 8.900 miljoen). Van de orderportefeuille wordt naar verwachting circa € 6.100 miljoen uitgevoerd in 2006 en circa € 4.300 miljoen in 2007 en volgende jaren. Voor
Meer gedetailleerd zijn over de balans nog de volgende opmerkingen te maken. De boekwaarde van de materiële vaste activa bleef met € 418 miljoen vrijwel gelijk aan de stand ultimo 2004 (€ 417 miljoen), terwijl de boekwaarde van immateriële vaste activa licht daalde tot € 503 miljoen (ultimo 2004: € 509 miljoen). De netto-investeringen in materiële en immateriële vaste activa bedroegen in 2005 € 95 miljoen en zijn daarmee licht hoger uitgekomen dan de afschrijvingen van € 91 miljoen. Daarnaast zijn op deze
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 33
33
De toename van de pps-vorderingen met € 143 miljoen tot € 529 miljoen ten opzichte van de stand ultimo 2004 betreft het voortschrijden van de betreffende pps-projecten. De daling van de deelnemingen met € 66 miljoen tot € 110 miljoen (ultimo 2004: € 176 miljoen) betreft hoofdzakelijk de (IFRS) herrubricering per 1 januari 2005 van de preferente aandelen van de baggerparticipatie Van Oord naar de overige financiële vaste activa. Hiermee is de toename van de overige financiële vaste activa met € 61 miljoen tot € 85 miljoen (ultimo 2004: € 24 miljoen) grotendeels verklaard. Ultimo 2005 heeft de vennootschap onderhanden projecten in opdracht van derden in de balans met per saldo € 280 miljoen voorfinanciering (ultimo 2004: € 668 miljoen voorfinanciering). Afhankelijk van het saldo van de kosten (inclusief resultaten) en de ingediende termijnen, zijn de projecten verantwoord onder de kortlopende vorderingen of schulden. In vastgoedontwikkeling is ultimo 2005 voor € 463 miljoen geïnvesteerd (ultimo 2004: € 476 miljoen). Projectfinancieringen (grotendeels non-recourse) zijn in mindering gebracht op het geïnvesteerde saldo tot een bedrag van € 216 miljoen (ultimo 2004: € 141 miljoen). Mede afhankelijk van de mate van verkoop en de financieringsstanden zijn de individuele vastgoedontwikkelingsprojecten verantwoord onder de voorraden, vorderingen of schulden. De aangetrokken projectfinancieringen zijn verantwoord als (kort- of langlopende) leningen.
De nettoschuldpositie van de Groep bedraagt per 31 december 2005 € 409 miljoen en is het saldo van alle rentedragende schulden (€ 1.062 miljoen) en de liquide middelen (€ 653 miljoen). De rentedragende schulden bestaan voor het merendeel uit non-recourse pps-leningen en projectkredieten (€ 756 miljoen) en achtergestelde leningen (€ 208 miljoen, inclusief € 53 miljoen preferente aandelen). Begin 2005 bedroeg – bij eerste toepassing van IAS 32 en IAS 39 – de nettoschuldpositie € 197 miljoen.
Koninklijke BAM Groep nv
activa bijzondere waardeverminderingen onderkend van in totaal € 16 miljoen, waarvan circa € 5 miljoen op goodwill.
Het eigen vermogen toerekenbaar aan de aandeelhouders van de vennootschap bedraagt ultimo 2005 € 582 miljoen (ultimo 2004: € 435 miljoen). Naast het nettoresultaat 2005 is dit eigen vermogen met € 151 miljoen gestegen als gevolg van de emissie van gewone aandelen in november 2005. Verder daalde het eigen vermogen per saldo met circa € 133 miljoen door de toepassing van IAS 32 en IAS 39 vanaf 1 januari 2005 (onder meer preferente aandelen opgenomen als verplichtingen). De overige mutaties in het eigen vermogen betreffen hoofdzakelijk de dividenduitkering over 2004 aan de houders van gewone aandelen ad € 32 miljoen en de positieve valutakoerseffecten ad € 10 miljoen. Het garantievermogen, bedraagt ultimo 2005 € 790 miljoen (ultimo 2004: € 556 miljoen) en bestaat uit eigen vermogen toerekenbaar aan aandeelhouders, achtergestelde leningen (inclusief kortlopend deel) en preferente aandelen.
De kortlopende handels- en overige vorderingen bedragen ultimo 2005 € 1.952 miljoen (ultimo 2004: € 1.754 miljoen). De kortlopende handels- en overige schulden bedragen ultimo 2005 € 2.746 miljoen (ultimo 2004: € 2.985 miljoen). De kaspositie, het saldo van liquide middelen minus kortlopende bankkredieten, bedraagt ultimo 2005 € 632 miljoen (ultimo 2004: € 699 miljoen). De kaspositie is inclusief de netto-opbrengst van circa € 151 miljoen van de plaatsing in november 2005 van 2,2 miljoen gewone aandelen ter financiering van de overname van AM. Een gedeelte van de liquide middelen betreft het aandeel van de vennootschap in de liquide middelen van bouwcombinaties en andere samenwerkingsverbanden (ultimo 2005: € 215 miljoen, ultimo 2004: € 308 miljoen).
HBG Construction heeft een onderscheiding ontvangen voor het ondernemingsbeleid op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het vakblad Construction News kende HBG Construction een onderscheiding toe in de categorie 'corporate social responsibility'. De jury was van mening dat HBG Construction op de meest betekenisvolle wijze inhoud had gegeven aan het begrip maatschappelijke verantwoordelijkheid in de bouwindustrie.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 34
Jaarrapport 2005
34
International Financial Reporting Standards Met ingang van 2005 rapporteert Koninklijke BAM Groep in overeenstemming met de International Financial Reporting Standards (IFRS). Een overzicht van de overgang van NL GAAP naar IFRS, en de effecten daarvan, is opgenomen in de toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 2005 (Toelichting 38).
Acquisities en desinvesteringen Balteau Galère sa heeft na balansdatum het eveneens in Wallonië gevestigde bedrijf Balteau sa overgenomen. Balteau is gespecialiseerd in het ontwerpen en aanleggen van elektromechanische installaties voor het zuiveren, behandelen en pompen van water. De onderneming is opgericht in 1978 en behaalt een jaaromzet van ruim € 10 miljoen. Balteau telt ongeveer zestig medewerkers. Galère en Balteau werken al sinds 2000 samen bij projecten voor afvalwaterzuiveringsinstallaties. Door deze overname versterkt Galère de positie op deze deelmarkt. AM Uitbreiding van de vastgoedactiviteiten geldt als een van de belangrijke strategische doelstellingen, die door de raad van bestuur in voorafgaande jaren zijn geformuleerd. Hieraan is invulling gegeven door de verwerving van het woningontwikkelingsbedrijf, de grondbank en de holding van AM nv. Koninklijke BAM Groep heeft 10 november 2005 het voornemen bekendgemaakt een openbaar bod uit te brengen op alle uitstaande gewone aandelen AM tegen een biedprijs van € 10,15 per aandeel en op alle uitstaande warrantrechten tegen € 2,30 per warrantrecht. Het openbaar bod, door de daartoe door BAM opgerichte maatschappij Terra Amstel bv, werd op 21 december 2005 uitgebracht. Bij sluiting van de na-aanmeldingstermijn op 10 februari 2006 was in totaal 100 procent van de warrants en 96,9 procent van de gewone aandelen AM verworven, tezamen vertegenwoordigend 97,1 procent van het totaal aantal uitstaande effecten AM. Na 13 maart 2006, de laatste dag waarop aandelen en warrants van AM konden worden verhandeld op Euronext Amsterdam, controleerde BAM 99,5 procent van het totaal aantal uitstaande effecten AM. Ter verwerving van de resterende, circa 490.000 aandelen is een uitkoopprocedure gestart. BAM verwierf (na de overeengekomen verkoop van AM Development, de divisie voor commercieel vastgoed, aan
MSREF) AM Wonen, AM Grondbedrijf en de holding AM nv voor circa € 473 miljoen. Dit bedrag komt, na aftrek van de waarde van bezittingen in de holding, overeen met ongeveer tienmaal de verwachte nettowinst van AM Wonen en AM Grondbedrijf in 2005. AM Wonen en AM Grondbedrijf (die gezamenlijk de divisie voor woning- en grondontwikkeling vormen) zetten hun activiteiten de komende jaren als zelfstandige entiteit onder de naam AM voort. Koninklijke BAM Groep heeft de overname van AM gefinancierd met eigen en vreemd vermogen, waaronder de netto-opbrengst van de uitgifte van 2.224.000 nieuwe gewone aandelen bij institutionele beleggers in binnenen buitenland tegen een koers van € 69,00 per gewoon aandeel. De uitgifte van deze aandelen, overeenkomend met circa 10 procent van het gewone aandelenkapitaal, was ruim overtekend. De totale netto-opbrengst van de uitgifte bedroeg € 151,3 miljoen. Voor het uitbrengen van de bieding heeft BAM de groepsmaatschappij Terra Amstel Holding bv opgericht, welk bedrijf 100 procent van de aandelen in Terra Amstel bv bezit. Na gestanddoening van de biedingen is 49 procent van de aandelen in Terra Amstel Holding overdragen aan Houdstermaatschappij TAH bv (HTAH). Koninklijke BAM Groep heeft een mogelijkheid om dit belang na een aantal jaren te verwerven. De aandelen van HTAH werden eind januari 2006 gehouden door ING Corporate Investments Participaties, Fortis Bank, Delta Lloyd Levensverzekering, Rikon Holding en Rabobank Nederland Participatiemaatschappij. Doebel & Folger GmbH Na balansdatum heeft Koninklijke BAM Groep nv bekend gemaakt dat Tebodin, Consultants & Engineers besprekingen voert over de overname van het ingenieursbureau Doebel & Folger GmbH, gevestigd in Neu-Isenburg (nabij Frankfurt am Main). Doebel & Folger legt zich voornamelijk toe op ontwerp van productiefaciliteiten voor chemische en farmaceutische ondernemingen. Het bureau heeft een jaaromzet van circa € 3,5 miljoen en telt 55 medewerkers. De voorgenomen overname zal de positie van Tebodin in Duitsland versterken. Elion & Pajkrt Bouwen bv Medio 2005 zijn de bedrijfsactiviteiten van Elion & Pajkrt Bouwen bv overgenomen door Van Hoogevest Bouw bv te Amersfoort. Elion & Pajkrt opereerde als een zelfstandig bedrijfsonderdeel van BAM Utiliteitsbouw, regio Den Haag. De omzet bedroeg op jaarbasis ruim € 10 miljoen en de onderneming telde circa vijftig medewerkers.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 35
35
Avabouw In het kader van een herpositionering van het houtskeletbouwbedrijf Fort Avabouw binnen BAM Woningbouw, is per 1 oktober 2005 de vestiging Nijverdal samen met Fort Avateam bv door middel van een management buy-out verzelfstandigd. Het management zet de activiteiten voort onder de naam Avabouw. BAM Woningbouw continueert de verkoop en realisatie van cataloguswoningen voor individuele opdrachtgevers onder de naam Villaforte.
Corporate governance De raad van bestuur en de raad van commissarissen zijn verantwoordelijk voor de corporate governance structuur van de vennootschap en de naleving daarvan. De hoofdlijnen van deze corporate governance structuur worden elk jaar in het jaarrapport uiteengezet. De raad van commissarissen en de raad van bestuur onderschrijven de code. Een enkele bepaling wordt door de raad van bestuur en de raad van commissarissen van een kanttekening voorzien en niet (ten volle) opgevolgd. Het gaat daarbij om de volgende bepalingen: II.2 (prestatiecriteria variabele beloning), II.2.6 en III.7.3 (het reglement transacties in ‘andere’ aandelen) en II.2.7 (maximale ontslagvergoeding). Verwezen wordt naar de hierna volgende nadere toelichting op de wijze van naleving en uitwerking van de Nederlandse corporate governance code door de vennootschap. Raad van bestuur De raad van commissarissen en de raad van bestuur delen het uitgangspunt van de code dat de raad van bestuur, naast het dagelijks besturen van de onderneming, tevens verantwoordelijk is voor de realisering van de doelstellingen van de vennootschap, de strategie en het beleid en de daaruit voortvloeiende resultaten. De raad van bestuur legt hierover verantwoording af aan de raad van commissarissen en de algemene vergadering van aandeelhouders. Bij de vervulling van zijn taak richt de raad van bestuur zich naar het belang van de vennootschap en de met haar verbonden onderneming en weegt daartoe de gerechtvaardigde belangen van bij de vennootschap betrokkenen
af. De uit dit beginsel voortvloeiende best-practicebepalingen van de code worden onderschreven. De leden van de raad van bestuur geven gezamenlijk leiding aan de onderneming en dragen daarvoor een gezamenlijke en hoofdelijke verantwoordelijkheid. Onder goedkeuring van de raad van commissarissen verdelen de leden van de raad van bestuur de werkzaamheden. De voorzitter geeft leiding aan de raad van bestuur. De chief financial officer draagt specifiek zorg voor financiële verantwoordelijkheden. De voorzitter en andere leden van de raad van bestuur zijn verantwoordelijk voor de gang van zaken bij onder hun toezicht staande werkmaatschappijen.
Koninklijke BAM Groep nv
Elion & Pajkrt was begin 2000 overgenomen door HBG om de eigen marktpositie in de Haagse regio te versterken. Na de integratie van HBG in Koninklijke BAM Groep bleek Elion & Pajkrt onvoldoende aanvulling te geven op het brede dienstenpakket, dat BAM Utiliteitsbouw, BAM HABO en BAM Woningbouw aan opdrachtgevers in deze regio bieden.
De raad van bestuur draagt zorg voor een adequate informatieverstrekking aan de raad van commissarissen. De raad van bestuur rapporteert in het jaarverslag over de werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen en geeft in het jaarrapport een onderbouwde verklaring af over de mate waarin deze systemen adequaat en effectief zijn en op welk gebied verbeteringen zijn gepland. De raad van bestuur heeft een door de raad van commissarissen goedgekeurd reglement vastgesteld, waarin het functioneren van de raad van bestuur en de relatie met de raad van commissarissen, de aandeelhouders en de centrale ondernemingsraad nader zijn vastgelegd. Het reglement van de raad van bestuur is gepubliceerd op de website van de vennootschap. Leden van de raad van bestuur worden benoemd door de raad van commissarissen. De raad van commissarissen geeft de algemene vergadering van aandeelhouders kennis van een voorgenomen benoeming van een lid van de raad van bestuur. De raad van commissarissen wijst een van de leden van de raad van bestuur tot voorzitter aan.
De Swedish Concrete Association (Zweedse Betonvereniging) heeft aan prof.ir. F.J.M. Scheublin, directeur van BAM Advies & Engineering en hoogleraar construction technology aan de TU Eindhoven, de Zweedse Betonprijs 2005 toegekend. De onderscheiding is in Stockholm uitgereikt tijdens de Zweedse Betondag. De Swedish Concrete Award wordt eens in de twee jaar toegekend aan een internationale expert op het gebied van bouwen en beton in brede zin.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 36
Jaarrapport 2005
36
Bepaling II.1.1 noemt voor leden van de raad van bestuur een aanbevolen benoemingsperiode van vier jaar. In navolging van deze bepaling is het in het jaar 2004 nieuw benoemde lid van de raad van bestuur voor een periode van vier jaar benoemd. De contractuele afspraken met vóór inwerkingtreding van de code benoemde leden van de raad van bestuur worden gerespecteerd; hun benoeming geldt voor onbepaalde tijd. Leden van de raad van bestuur treden in de regel af aansluitend aan de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders in het jaar waarin zij de 62-jarige leeftijd bereiken. Nieuw te benoemen leden van de raad van bestuur zullen conform de code voor een periode van vier jaar worden benoemd. Zij zullen aftreden na afloop van de eerstvolgende jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders te houden in het vierde jaar na het jaar van benoeming. Leden van de raad van bestuur kunnen voor een nieuwe periode van vier jaar worden herbenoemd. De arbeidsovereenkomsten van leden van de raad van bestuur zijn voor onbepaalde tijd. Nieuwe leden die van buiten het concern tot de raad van bestuur toetreden krijgen een arbeidsovereenkomst voor de tijd van vier jaren. De bepalingen van de code met betrekking tot hoogte en samenstelling van de bezoldiging van leden van de raad van bestuur en de openbaarmaking daarvan worden onderschreven. De raad van commissarissen stelt een, door de remuneratiecommissie voorbereid, voorstel op voor het bezoldigingsbeleid van de vennootschap. Dit bezoldigingsbeleid wordt ter vaststelling aan de algemene vergadering van aandeelhouders voorgelegd. Voorts maakt de raad van commissarissen jaarlijks een, eveneens door de remuneratiecommissie voorbereid, remuneratierapport op waarin verslag wordt gedaan van de wijze waarop het bezoldigingsbeleid in de praktijk is gebracht.
Het kantoor van Bouwend Nederland in Zoetermeer, gerealiseerd door BAM Utiliteitsbouw, heeft de DAK Award 2005 gewonnen. Deze prestigieuze prijs wordt tweejaarlijks toegekend aan het project waarbij door samenwerking een beter dak tot stand is gebracht. De prijs van Stichting Dakpromotie wordt uitgereikt aan alle betrokken bouwpartijen.
De bezoldiging van de leden van de raad van bestuur wordt vastgesteld door de raad van commissarissen binnen het kader van het bezoldigingsbeleid. Het remuneratierapport, waarin opgenomen de hoofdlijnen van het voorgestelde bezoldigingsbeleid en de bezoldiging van de leden van de raad van bestuur, staat vermeld op pagina 23 van het jaarrapport. Opgemerkt wordt dat ernaar wordt gestreefd om het variabele deel van de beloning van leden van de raad van bestuur te koppelen aan vooraf bepaalde, meetbare en beïnvloedbare doelen, doch dat meetbaarheid niet altijd ten volle mogelijk zal zijn, zoals bij niet-financieel georiënteerde prestatiecriteria. In het geval dat prestatiecriteria zijn gerelateerd aan prestaties van andere bedrijven, zal terughoudendheid worden betracht met het openbaar maken van die criteria. De raad van commissarissen is van mening dat prioriteit gegeven dient te worden aan verdere verbetering van de winstmarge en dat met name de winstontwikkeling als prestatiecriterium zal gelden. Het in bepaling II.2.6 bedoelde reglement, waarin regels worden gesteld ten aanzien van het bezit van en transacties in effecten door bestuurders anders dan die uitgegeven door de vennootschap, is opgenomen in het vanaf 1 oktober 2005 geldende BAM-reglement 2005 inzake het bezit van en transacties in effecten. Om de uitwerking van bepaling II.2.6 praktisch te houden, is besloten deze regeling uitsluitend van toepassing te laten zijn op in Nederland gevestigde beursgenoteerde vennootschappen die actief zijn in sectoren of aanverwante sectoren waarin de Groep actief is, daaronder mede begrepen vennootschappen die actief zijn als onderaannemer, adviseur of toeleverancier in de bouwindustrie in brede zin. Bepaling II.2.7 stelt de ontslagvergoeding bij onvrijwillig ontslag op maximaal eenmaal het jaarsalaris en bij kennelijke onredelijkheid, in geval van ontslag in de eerste benoemingstermijn, op maximaal tweemaal het jaarsalaris. Met betrekking tot nieuw te benoemen leden van de raad van bestuur zal deze bepaling worden nageleefd, mits in overeenstemming met dwingend Nederlands arbeidsrecht. In het geval dat nieuw te benoemen leden van de raad van bestuur uit de eigen organisatie komen, behoudt de vennootschap zich het recht voor de binnen de Groep opgebouwde rechten mee te laten wegen bij de hoogte van de afvloeiingsregeling. Met betrekking tot vóór inwerkingtreden van de code benoemde leden van de raad van bestuur geldt hetgeen hiervoor met betrekking tot lopende afspraken is vermeld. De vennootschap is van mening dat bestaande rechten dienen te worden gerespecteerd.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 37
37
Elke vorm en schijn van belangenverstrengeling tussen de vennootschap en leden van de raad van bestuur dient te worden vermeden. Besluiten tot het aangaan van transacties waarbij tegenstrijdige belangen van leden van de raad van bestuur spelen, die van materiële betekenis zijn voor de vennootschap en/of voor het betreffende lid van de raad van bestuur, behoeven de goedkeuring van de raad van commissarissen. Het reglement van de raad van bestuur bevat een gedetailleerde regeling van de wijze waarop in geval van mogelijke tegenstrijdige belangen dient te worden gehandeld. In dit reglement staat onder meer aangegeven in welke gevallen het om een tegenstrijdig belang kan gaan, de wijze van melding door een lid van de raad van bestuur van een tegenstrijdig belang, de afzijdigheid van het betreffende lid van de raad van bestuur bij de besluitvorming ter zake en de procedure van goedkeuring van de raad van commissarissen. Raad van commissarissen De raad van commissarissen heeft tot taak toezicht te houden op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de vennootschap en de met haar verbonden onderneming. De raad van commissarissen staat voorts de raad van bestuur met raad ter zijde. Ook de raad van commissarissen richt zich naar het belang van de vennootschap en de met haar verbonden onderneming en weegt daartoe de gerechtvaardigde belangen van met de vennootschap betrokkenen af. Principes en best-practice-bepalingen met betrekking tot de raad van commissarissen worden onderschreven. De raad van commissarissen bespreekt in de periodieke vergaderingen met de raad van bestuur onder meer de algemene gang van zaken (zoals orderportefeuille, belangrijke inschrijvingen, bijzondere projecten, probleemgebieden, belangrijke claims en juridische procedures) en de financiële rapportage aan de hand van het jaarbudget (kwartaalrapportages, balans en winst- en verliesrekening, liquiditeiten, kapitaalsbeslag en garanties). De agenda van vergaderingen met de raad van commissarissen bevat voorts onderwerpen zoals belangrijke investeringen (zowel betreffende acquisities en desinvesteringen als vaste activa), human resources, het dividendvoorstel, kwartaal- en halfjaarberichten, het accountantsverslag, de
‘management letter’ van de externe accountant en de opvolging daarvan, eenmaal per jaar vaststelling van het operationele plan voor het volgende boekjaar, waarin opgenomen de operationele en financiële doelstellingen, en om het jaar goedkeuring van het strategisch plan en de daarbij behorende randvoorwaarden. De raad van commissarissen bespreekt in elk geval eenmaal per jaar de strategie en de risico’s verbonden aan de onderneming en de uitkomsten van de beoordeling door het bestuur van de opzet en de werking van de interne risicobeheersings- en controlesystemen, alsmede eventuele significante wijzigingen hierin. Van het houden van de besprekingen wordt melding gemaakt in het bericht van de raad van commissarissen. De raad van commissarissen heeft een reglement opgesteld, waarin het functioneren van de raad van commissarissen en de relatie met de raad van bestuur, de aandeelhouders en de centrale ondernemingsraad nader zijn vastgelegd. Het reglement van de raad van commissarissen is gepubliceerd op de website van de vennootschap. De vennootschap valt verplicht onder het wettelijk structuurregime. De leden van de raad van commissarissen worden benoemd door de algemene vergadering van aandeelhouders. De algemene vergadering van aandeelhouders stelt de bezoldiging van de commissarissen vast. De algemene vergadering van aandeelhouders en de ondernemingsraad hebben het recht kandidaten aan te bevelen. De raad van commissarissen heeft het recht een voordracht aan de algemene vergadering van aandeelhouders te doen op basis van de profielschets. Deze profielschets wordt bij vaststelling (en bij wijziging) door de raad besproken in de algemene vergadering van aandeelhouders en met de ondernemingsraad. De algemene vergadering van aandeelhouders kan de voordracht van de raad van commissarissen afwijzen met als gevolg dat de raad van commissarissen een nieuwe voordracht moet opmaken. De ondernemingsraad heeft een versterkt aanbevelingsrecht betreffende een derde van de leden van de raad van commissarissen. Wijst de raad van commissarissen de aanbeveling af dan treden de raad en de ondernemingsraad in overleg en doet de ondernemingsraad een nieuwe aanbeveling. Bereiken de raad van commissarissen en de ondernemingsraad geen overeenstemming dan beslist uiteindelijk de Ondernemingskamer. Neemt de raad van commissarissen de aanbeveling van de ondernemingsraad over dan is de algemene vergadering van aandeelhouders daar echter niet aan gebonden. De algemene vergadering van aandeelhouders kan de gehele raad van commissarissen ontslaan. Daaraan voorafgaand moet de ondernemingsraad zijn visie kunnen geven.
Koninklijke BAM Groep nv
De vennootschap kent geen aandelen- of optieplannen. Concrete gedachten over eventuele invoering van dergelijke plannen zijn er niet. Mocht daartoe worden overgegaan dan zal de code worden gevolgd. Principe en best-practice-bepalingen met betrekking tot tegenstrijdige belangen worden onderschreven.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 38
Jaarrapport 2005
38
Met betrekking tot de onafhankelijkheid van commissarissen als bedoeld in best-practice-bepaling III.2.1 wordt opgemerkt dat alle huidige commissarissen als onafhankelijk gelden. De raad van commissarissen zal de heer W. van Vonno voordragen om door de algemene vergadering van aandeelhouders van 3 mei 2006 tot commissaris te worden benoemd. Met diens benoeming zal de vennootschap één commissaris hebben die niet onafhankelijk is in de zin van de code. Daarmee wijkt de vennootschap niet van de code af. De raad van commissarissen heeft een profielschets opgesteld, die in de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005 met aandeelhouders werd besproken. De raad benoemt een zijner leden tot voorzitter. De vennootschap zal zorgdragen voor een introductieprogramma voor commissarissen die voor de eerste maal worden benoemd als bedoeld in bepaling III.3.3. Voor het overige zal aan deze bepaling invulling worden gegeven door werkbezoeken te brengen aan werkmaatschappijen van de Groep en door presentaties van directies van werkmaatschappijen aan de raad van commissarissen. De raad van commissarissen kent drie commissies, te weten een auditcommissie, een remuneratiecommissie en een selectie- en benoemingscommissie. De samenstelling en rol van deze commissies is in lijn met de betreffende bepalingen van de code. De bezetting en de werkzaamheden van de commissies zijn vermeld in het elders in dit jaarrapport afgedrukte bericht van de raad van commissarissen. Principe en best-practice-bepalingen met betrekking tot tegenstrijdige belangen worden onderschreven. Het hiervoor vermelde bij de raad van bestuur is van overeenkomstige toepassing op leden van de raad van commissarissen. Het reglement van de raad van commissarissen bevat een gedetailleerde regeling van de wijze waarop in geval van mogelijke tegenstrijdige belangen dient te worden gehandeld.
De afdeling San Diego van de Associated General Contractors heeft Flatiron (FCI Constructors) twee eerste prijzen toegekend voor de projecten North Torrey Pines Bridge in Highway 101 en La Jolla Cove Wall en Bluff Improvements op het strand van La Jolla, respectievelijk in de categorieën Heavy/Highway en Unique Small Public Project.
Ten aanzien van bepaling III.7.3 (regeling transacties in effecten uitgegeven door andere vennootschappen) is het hiervoor vermelde met betrekking tot de uitwerking van bepaling II.2.6 van overeenkomstige toepassing op leden van de raad van commissarissen. Aandeelhouders Onderschreven worden eveneens de principes en bestpractice-bepalingen met betrekking tot aandeelhouders. Koninklijke BAM Groep kent geen stemrecht-beperkende bepalingen. Voor elk aandeel kan één stem worden uitgebracht. Het kapitaal bestaat uit gewone aandelen, preferente aandelen F en (op dit moment niet uitgegeven) preferente aandelen B. De gewone en de preferente aandelen F zijn genoteerd aan Euronext in Amsterdam. Als structuurvennootschap raakt de best-practicebepaling IV.1.1 (beperking van het recht tot bindende voordracht bij benoeming van bestuurders of commissarissen) de vennootschap niet. De raad van commissarissen en de raad van bestuur achten het van groot belang dat zoveel mogelijk aandeelhouders deelnemen aan de besluitvorming in aandeelhoudersvergaderingen. De statuten van de vennootschap kennen de mogelijkheid tot het vaststellen van een registratietijdstip, waarmee de termijn waarin aandeelhouders niet over hun aandelen kunnen beschikken, wordt teruggebracht. De raad van bestuur maakt van deze mogelijkheid gebruik. Met betrekking tot verhoging van de participatie van aandeelhouders spelen ook de onderwerpen stemmen op afstand en volmachtverlening een rol. De vennootschap is van mening dat de wijze waarop in aandeelhoudersvergaderingen wordt gestemd een zorgvuldige procedure vereist en dat voor stemmen op afstand een wettelijke regeling noodzakelijk is. Daarnaast is het stemmen bij volmacht voor aandeelhouders een goed mechanisme om hun stem te laten horen in vergaderingen waarin zij niet aanwezig kunnen zijn, zodat de vennootschap kennis kan nemen van hun opvattingen. De vennootschap nodigt aandeelhouders in de oproeping tot aandeelhoudersvergaderingen uit om gebruik te maken van de mogelijkheid om een volmacht te geven, zorgt ervoor dat steminstructieformulieren kunnen worden opgevraagd bij de vennootschap en dat deze formulieren beschikbaar zijn op de website van de vennootschap. Aandeelhouders wordt er daarbij op gewezen dat een volmacht ook elektronisch kan worden verstrekt. Voorafgaande goedkeuring van de algemene vergadering van aandeelhouders is vereist voor besluiten
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 39
39
Aandeelhouders hebben een recht tot agendering van onderwerpen voor aandeelhoudersvergaderingen. Aandeelhouders die alleen of gezamenlijk ten minste (i) 1 procent van het geplaatste kapitaal of (ii) een waarde van € 50 miljoen vertegenwoordigen, kunnen onderwerpen op de agenda voor de algemene vergadering van aandeelhouders plaatsen, mits een verzoek daartoe door de vennootschap is ontvangen ten minste zestig dagen voor de dag van de vergadering. De raad van commissarissen en de raad van bestuur kunnen agendering slechts weigeren als een zwaarwichtig belang van de vennootschap zich daartegen verzet. Daarnaast kunnen aandeelhouders die ten minste 10 procent van het geplaatste kapitaal van de vennootschap vertegenwoordigen een aandeelhoudersvergadering bijeenroepen. De algemene vergadering van aandeelhouders wordt jaarlijks een machtiging gevraagd ten behoeve van de raad van bestuur om, onder goedkeuring van de raad van commissarissen, over te gaan tot uitgifte van en/of het verlenen van rechten tot het nemen van aandelen. Deze machtiging wordt beperkt in tijd tot achttien maanden en in omvang tot 10 procent van het geplaatste kapitaal, plus een additionele 10 procent, welke additionele 10 procent uitsluitend mag worden aangewend ter gelegenheid van fusies en acquisities door de vennootschap of een werkmaatschappij. Tevens wordt machtiging gevraagd om, onder goedkeuring van de raad van commissarissen, het voorkeursrecht bij uitgifte respectievelijk het verlenen van rechten tot het nemen van gewone aandelen uit te sluiten of te beperken. Eveneens wordt de aandeelhoudersvergadering jaarlijks voor een periode van achttien maanden een machtiging gevraagd ten behoeve van de raad van bestuur tot inkoop van aandelen in de vennootschap, binnen de grenzen die de wet daarvoor stelt.
Principe IV.2 en de daaruit volgende best-practicebepalingen betreffen de certificering van aandelen. De vennootschap heeft geen met medewerking van de vennootschap uitgegeven certificaten van aandelen. Met betrekking tot informatieverschaffing als vermeld in principe IV.3 wordt opgemerkt dat dit principe wordt onderschreven. De raad van commissarissen en de raad van bestuur zijn van mening dat gelijke informatieverstrekking aan beleggers van belang is en dient te worden nagestreefd, met inachtneming van uitzonderingen daarop binnen het bestaande juridische kader. Koninklijke BAM Groep geeft aan de naleving van dit principe de volgende uitwerking. Alle bijeenkomsten voor pers en analisten ter gelegenheid van de publicatie van jaarcijfers en halfjaarcijfers zijn via internet voor een ieder toegankelijk. Alle conference calls met pers en analisten ter gelegenheid van de publicatie van eerste- en derdekwartaalcijfers zijn via de telefoon voor een ieder toegankelijk. Aandeelhoudersvergaderingen zijn voor de pers toegankelijk. Alle data en locaties van roadshows, seminars en dergelijke worden gepubliceerd op de website van de onderneming. Gedurende drie weken voorafgaand aan elke kwartaalrapportage wordt niet meer inhoudelijk gesproken met beleggers of analisten. Analistenrapporten en taxaties van analisten worden niet vooraf door de vennootschap beoordeeld, van commentaar voorzien of gecorrigeerd, anders dan op feitelijkheden. De vennootschap verstrekt geen vergoeding aan partijen voor het verrichten van onderzoek ten behoeve van analistenrapporten, noch voor de vervaardiging of publicatie van die rapporten, met uitzondering van credit rating bureaus. Uitsluitend de voorzitter van de raad van bestuur en de chief financial officer uit de raad van bestuur, gesecondeerd door de investor relations manager, spreken met beleggers en analisten. Deze functionarissen zijn bij uitstek op de hoogte van hetgeen al dan niet bekend is in de markt en zorgen voor een eenduidige uitdraging van informatie. Mocht tijdens enig contact met pers, beleggers of analisten per abuis koersgevoelige informatie worden verstrekt, dan wordt onverwijld een persbericht uitgegeven. Van aandeelhoudersvergaderingen wordt een verslag aan aandeelhouders ter beschikking gesteld als in de code voorzien. Oproeping, agenda en te behandelen documentatie voor aandeelhoudersvergaderingen worden in de regel circa één maand voorafgaand aan de vergadering gepubliceerd en op de website van de vennootschap geplaatst. Op deze website staat eveneens een geanoni-
Koninklijke BAM Groep nv
omtrent een belangrijke verandering van de identiteit of het karakter van de vennootschap of de onderneming, waaronder de (vrijwel gehele) overdracht van de onderneming, het aangaan van een duurzame, van ingrijpende betekenis voor de vennootschap zijnde, samenwerking en het nemen of afstoten van een deelneming ter waarde van ten minste één derde van het bedrag van de op de geconsolideerde balans verantwoorde activa. Indien een serieus onderhands bod op een bedrijfsonderdeel of een deelneming, ter waarde van ten minste één derde van het bedrag van de op de geconsolideerde balans verantwoorde activa, in de openbaarheid is gebracht, deelt de raad van bestuur zo spoedig mogelijk zijn standpunt ten aanzien van het bod, alsmede de motivering van dit standpunt, openbaar mee.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 40
Jaarrapport 2005
40
miseerd overzicht van per agendapunt uit te brengen stemmen op basis van voorafgaand aan de vergadering ontvangen. Binnen vijftien kalenderdagen na afloop van een aandeelhoudersvergadering zullen op de website van de vennootschap de stemresultaten per agendapunt van die vergadering worden gepubliceerd. Met betrekking tot beschermingsmaatregelen tegen een ongewenst geachte overname van de zeggenschap over de vennootschap beschikt de vennootschap over de mogelijkheid tot uitgifte van preferente aandelen B. De gegevens hieromtrent staan vermeld op pagina 155 van het jaarrapport.
De raad van commissarissen en de raad van bestuur zijn ervan overtuigd dat de corporate governance huishouding van Koninklijke BAM Groep, mede door de code, goed op orde is. Bovenstaande corporate governance structuur werd in de algemene vergadering van aandeelhouders van 9 mei 2005 met aandeelhouders besproken. De vennootschap zal de corporate governance structuur blijven vermelden in het jaarrapport en zal eventuele substantiële veranderingen in de hoofdlijnen daarvan telkens ter bespreking voorleggen aan aandeelhouders.
Risico en risicobeheersing Financiële verslaggeving en rol van de accountant De principes en best-practice-bepalingen met betrekking tot de financiële verslaggeving worden onderschreven. De raad van bestuur is verantwoordelijk voor de kwaliteit en de volledigheid van de openbaar gemaakte financiële berichten. De raad van commissarissen ziet er op toe dat de raad van bestuur deze verantwoordelijkheid vervult. De principes en best-practice-bepalingen met betrekking tot de rol, benoeming, beloning en beoordeling van het functioneren van de externe accountant worden eveneens onderschreven. Benadrukt wordt dat de externe accountant aanwezig zal zijn in de jaarlijkse algemene vergadering van aandeelhouders om daarin te worden bevraagd door aandeelhouders over zijn verklaring van getrouwheid van de jaarrekening. De vennootschap beschikt niet over een interne accountantsafdeling. Het auditproces wordt begeleid door de centrale stafafdeling financiën. De externe accountant woont de vergaderingen van de raad van commissarissen bij waarin de jaarrekening en de halfjaarcijfers aan de orde komen. De externe accountant rapporteert zijn bevindingen betreffende het onderzoek van de jaarrekening gelijkelijk aan het bestuur en de raad van commissarissen. De externe accountant is voorts aanwezig tijdens de bespreking van de jaarrekening, de halfjaarcijfers en de kwartaalcijfers in de auditcommissie. De externe accountant kan de voorzitter van de auditcommissie vragen om ook bij andere vergaderingen van de auditcommissie aanwezig te zijn. De externe accountant ontvangt de financiële informatie die ten grondslag ligt aan de vaststelling van de kwartaal- en halfjaarcijfers en wordt in de gelegenheid gesteld daarop te reageren. De binnen de externe accountant verantwoordelijke partner kan maximaal zeven jaren achtereen de jaarrekening van de Groep controleren.
Ondernemen in de bouw is onlosmakelijk verbonden met risico’s. Voor Koninklijke BAM Groep zijn deze risico’s niet bijzonder van aard of afwijkend van wat in de branche gebruikelijk kan worden geacht. De Groep kent een strikt beleid, dat erop is gericht huidige en toekomstige risico’s zoveel mogelijk te beperken en te beheersen. Dit beleid wordt in onderstaande paragraaf nader toegelicht. Financiële risicofactoren, te weten: valuta-, krediet-, debiteuren-, liquiditeits- en renterisico’s, komen expliciet aan de orde in paragraaf 4.1 van de jaarrekening op pagina 93. De Groep kent naast algemene beheersmaatregelen, zoals interne procedures en instructies, specifieke maatregelen die zijn gericht op de beheersing van nader omschreven risico’s. Deze maatregelen gaan gepaard met adequate rapportagesystemen en korte communicatielijnen. De raad van bestuur is van mening dat de algemene en specifieke systemen ter beheersing en controle van risico’s adequaat en effectief zijn in die zin dat deze een redelijke mate van zekerheid geven dat de financiële verslaggeving geen onjuistheden van materieel belang bevat. De risicobeheersings- en controlesystemen hebben in het verslagjaar naar behoren gewerkt en er zijn geen indicaties dat deze in het boekjaar 2006 niet naar behoren zullen werken. De Groep kan echter geen garantie bieden dat alle risico’s en/of de gevolgen daarvan zijn onderkend. Het betekent evenmin dat de risicobeheersings- en controlesystemen geen verdere verbetering behoeven. Optimalisering van interne risicobeheersings- en controlesystemen blijft voor de raad van bestuur een belangrijk aandachtspunt. Dit kan leiden tot verdere aanscherping of aanvulling van de systemen. De hierna beschreven interne risicobeheersings- en controlesystemen en de werking daarvan zijn door de raad van bestuur met de auditcommissie en de raad van commissarissen besproken.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 41
41
Naast algemene beheersmaatregelen heeft de Groep ook specifieke maatregelen getroffen. Deze richten zich in het bijzonder op markt-, reputatie-, veiligheids-, project-, valuta-, krediet-, debiteuren-, rente- en liquiditeitsrisico’s. Deze risico’s worden deels onderstaand, deels op pagina 93 van de jaarrekening toegelicht in samenhang met de door de Groep genomen beheersmaatregelen. Marktrisico Koninklijke BAM Groep genereert inkomsten in verschillende geografische markten en door uitvoering van verschillende soorten activiteiten. De financiële prestaties van de Groep zijn in belangrijke mate afhankelijk van de economische conjunctuur van de landen waarin Koninklijke BAM Groep opereert, omdat een aanzienlijk deel van de opdrachten wordt verstrekt door overheden. De onderneming streeft ernaar deze conjunctuurgevoeligheid te beperken door zich nog nadrukkelijker te richten op langdurige contracten met een meer voorspelbare kasstroom. De groei van het aantal pps-contracten waarin de Groep participeert, is hiervan een voorbeeld.
Reputatierisico Het vertrouwen dat opdrachtgevers, aandeelhouders, kredietverstrekkers, bouwpartners en medewerkers stellen in Koninklijke BAM Groep is essentieel om de continuïteit van de onderneming te kunnen waarborgen. Daarom houdt de Groep zich aan algemeen aanvaarde maatschappelijke normen en waarden en aan lokale wetten en regels, in het bijzonder bij de verwerving en uitvoering van opdrachten. Dit uitgangspunt is vastgelegd in de Gedragscode integriteit van Koninklijke BAM Groep. Elke medewerker dient zich in relatie tot opdrachtgevers en zakenpartners, zoals leveranciers en onderaannemers, integer op te stellen, afspraken na te komen en zorgvuldig te handelen.
Koninklijke BAM Groep nv
Algemene beheersmaatregelen De Groep hanteert diverse instrumenten binnen risicobeheersings- en controlesystemen. Een algemeen beheersingsinstrument wordt gevormd door instructies van Koninklijke BAM Groep aan het management van de werkmaatschappijen. Deze instructies bevatten onder meer limieten voor het aangaan van verplichtingen terzake van investeringen en het aannemen van projecten. Verder worden in deze richtlijnen de bevoegdheden van de werkmaatschappijdirecties gedefinieerd en worden eisen gesteld aan de kwaliteit van essentiële beheersmaatregelen. Deze managementinstructies worden jaarlijks opnieuw beoordeeld en zonodig aangepast. Een tweede algemeen beheersingsinstrument betreft handleidingen voor de inrichting van de financiële verslaggeving door de werkmaatschappijen, alsook voor de procedures die daarbij dienen te worden gevolgd. Als derde algemeen beheersingsinstrument kent de Groep een systeem voor budgettering, rapportering en (interne) controle. Groepsbreed worden uniforme richtlijnen en waarderingsgrondslagen gehanteerd, die als basis dienen voor alle financiële en managementrapportages. Naast de uitgebreide kwartaalrapportages, waarin onder meer de (verwachte) resultaten van de werkmaatschappijen in detail worden gemonitord, rapporteren de werkmaatschappijen tussentijds afwijkingen van verwachte financiële resultaten en ontwikkelingen op het gebied van liquiditeiten, werkvoorraad, omzet en resultaat.
Om integriteit in het dagelijks handelen te verankeren, wordt met grote regelmaat aandacht gegeven aan het thema. De raad van bestuur heeft een centrale ‘compliance officer’ benoemd. Deze functionaris bevordert de naleving van de gedragscode en adviseert over vraagstukken waarbij integriteit aan de orde komt. Ook werkmaatschappijen hebben een dergelijke functionaris, aan wie overtredingen van de gedragscode kunnen en moeten worden gemeld, aangesteld. Naast de gedragscode kent de Groep een zogenoemde klokkenluidersregeling. De Groep acht het van belang dat medewerkers melding kunnen doen van vermoedens van misstanden binnen het concern. Daarbij dienen medewerkers op een verantwoorde wijze een melding te kunnen doen, zonder gevolgen voor hun positie. Zowel de gedragscode als de klokkenluidersregeling zijn gemakkelijk toegankelijk gemaakt voor werknemers. Zij staan onder meer vermeld op de intranetsite en op de website van de Groep.
Go Infra (een voorlichtingscampagne, bedoeld om de instroom van goed opgeleide jongeren in de Nederlandse infrasector veilig te stellen) heeft Koninklijke BAM Groep uitgeroepen tot ambassadeur van het jaar. De Go Infra-campagne richt zich zowel op jongeren in het basis- en voortgezet onderwijs die gaan kiezen voor een studie en beroep, als op vakdocenten, decanen en studenten die al gekozen hebben voor een opleiding in de infrastructuur.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 42
Jaarrapport 2005
42
Veiligheidsrisico’s Koninklijke BAM Groep stelt groot belang in veilige en gezonde arbeidsomstandigheden van medewerkers. De Groep is zich ervan bewust dat vooral op de bouwplaats risico op letsel bestaat en treft daarom alle uitvoerbare maatregelen om ongevallen, beroepsziekten en schade te voorkomen. Veiligheids- en gezondheidsrisico’s worden zoveel mogelijk beheerst door bewust te ontwerpen, projecten planmatig voor te bereiden en medewerkers adequaat te instrueren over veilige werkmethoden. Een Groepsbrede richtlijn voor veiligheidsmanagement biedt werkmaatschappijen een kader waaraan het veiligheidsmanagementsysteem moet voldoen. Met Safety Awareness Audits wordt gemonitord in hoeverre de veiligheidsmanagementsystemen van werkmaatschappijen voldoen aan de door de raad van bestuur vastgelegde richtlijn. Tevens geeft deze auditprocedure aan waar verbeteringen in het veiligheidsmanagementsysteem mogelijk zijn. Projectrisico’s Voorafgaand aan elk project beoordelen werkmaatschappijen de risicofactoren, zowel kwalitatief als kwantitatief. Onzekerheden kunnen verband houden met financiële en contractuele aspecten, veiligheid, bouwmaterialen, materieel, locatie (inbegrepen grondomstandigheden en vergunningen), bouwtijd en -planning, alsook met de opdrachtgever, onderaannemers en bouwpartners. Er vindt een kwantitatieve analyse plaats van de risicofactoren gebaseerd op ervaringscijfers. Op grond van deze analyse kunnen aanpassingen in de projectplanning of bouwmethoden worden doorgevoerd om projectrisico’s te beperken. De analyse kan tevens leiden tot een aanpassing van de risico-opslag in de aanneemsom. Inschrijvingen op grote projecten of projecten met bijzondere risico’s worden vooraf ter goedkeuring aan de raad
De jury van de ‘Contract Journal’ Construction Industry Awards 2005 heeft HBG UK uitgeroepen tot winnaar in de categorie IT Award. De jury was unaniem van oordeel dat de Britse werkmaatschappij een ‘indrukwekkende’ it-toepassing had ontwikkeld voor
van bestuur voorgelegd. Tijdens de uitvoering beoordeelt het projectteam periodiek en systematisch de kansen en risico’s van het project. Het projectteam treft, indien nodig, maatregelen om nieuw geïdentificeerde risico’s te mitigeren. Daarbij richt het projectteam zich in het bijzonder op de kwaliteit van het op te leveren bouwwerk, het vermijden van bouwgebreken en de tijdigheid van de oplevering. De projectleiders rapporteren de voortgang, belangrijke kansen en risico’s, de kwaliteit en de financiële aspecten van hun projecten aan de regiodirecteuren, die ten minste maandelijks rapporteren aan de directies van de werkmaatschappijen. Zij rapporteren op hun beurt via de hierboven beschreven informatiesystemen aan de raad van bestuur. Of aangenomen projecten tot een goed einde worden gebracht, hangt in belangrijke mate af van de kwaliteit van medewerkers en management. Om op een gestructureerde en effectieve manier getalenteerde medewerkers aan te trekken, uit te dagen en te ontwikkelen, besteedt Koninklijke BAM Groep veel aandacht aan het humanresourcesbeleid, zoals dit op pagina 45 van dit jaarrapport nader wordt besproken. Om het juridisch risico te beperken wordt bij de voor de projecten benodigde juridische documentatie zoveel mogelijk gebruikgemaakt van gestandaardiseerde documenten. Indien sprake is van afwijkende contractvormen, vindt een beoordeling plaats door juristen van Koninklijke BAM Groep. In standaardcontracten zijn onder meer clausules opgenomen waarin is vastgelegd, dat prijsstijgingen van loon- en materiaaleenheden gedurende de bouwperiode kunnen worden doorberekend aan de klant. Deze risico’s kunnen ook door opdrachtgevers worden afgekocht. Het is in de bouwsector gebruikelijk dat de werkmaatschappij van de bouwonderneming aan wie de opdracht is gegund, een garantie doet afgeven als zekerheid voor een goede uitvoering van het project. Deze garantie kan worden verstrekt door de moedermaatschappij, maar ook door externe partijen zoals een bank of een borginstelling. Binnen Koninklijke BAM Groep waarborgen stringente procedures dat de contractuele voorwaarden van de afgegeven garanties voldoen aan de specifieke richtlijnen van de onderneming.
informatiebeheersing op het gebied van bouwmaterialen (FF&E: fixtures, fittings & equipment). HBG UK was tevens genomineerd in de categorie PPP/PFI Award voor het project Oriel High School. Hier wonnen echter de collega’s van Edmund Nuttall met het project Broadland Environmental Services.
Koninklijke BAM Groep koopt op jaarbasis ongeveer 70 procent van de omzet in bij leveranciers en onderaannemers. Deze partijen hebben grote invloed op de projecten, zowel in technische als in financiële zin. De Groep streeft naar goede samenwerking met leveranciers en onderaannemers om het bouwproces optimaal te doen
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 43
43
De brede kennis en ervaring van werkmaatschappijen stelt Koninklijke BAM Groep in staat om omvangrijke projecten succesvol zelfstandig te realiseren. Niettemin kan het – onder meer uit het oogpunt van risicospreiding – opportuun zijn om voor de totstandkoming van grote projecten een bouwcombinatie te vormen. Meestal wordt hiertoe een vennootschap onder firma opgericht. Bij deze rechtsvorm zijn alle partijen hoofdelijk aansprakelijk voor wederzijdse verplichtingen met betrekking tot de uitvoering van het project. Koninklijke BAM Groep mitigeert het resulterende risico op bouwpartners door alleen een combinatie aan te gaan met solide en solvabele partners. Indien het risico op de partner vooraf of tijdens de bouwfase toch als te hoog wordt ingeschat, zal de betrokken werkmaatschappij van Koninklijke BAM Groep andere zekerheden verlangen. Dit kan in de vorm van een bankgarantie of van het laten aanhouden door de partner van voldoende liquide middelen in de combinatie. Werkmaatschappijen beperken de betalingsrisico’s bij de uitvoering van projecten zoveel mogelijk door vooraf contractueel betalingsschema’s overeen te komen. Op deze wijze zijn betalingen van de opdrachtgever zoveel als mogelijk is, ten minste in evenwicht met de kosten van het uitgevoerde deel van het werk. In geval van projecten die worden uitgevoerd in opkomende markten en ontwikkelingslanden, worden ter dekking van het politieke en betalingsrisico exportkredietverzekeringen afgesloten. Het aangaan van projectontwikkelingsrisico’s vereist altijd voorafgaande goedkeuring van de raad van bestuur. De beslissing van de raad van bestuur is mede gebaseerd op het advies van een centraal ingestelde vastgoedcommissie, die onafhankelijk van de betrokken werkmaatschappij de specifieke risico’s van het desbetreffende project beoordeelt. Bij deze risicoanalyse hanteert Koninklijke BAM Groep het uitgangspunt dat de bouw van woningen of andere projecten pas start, wanneer een aanzienlijk aantal te bouwen woningen is verkocht, respectievelijk het te realiseren project grotendeels is verhuurd of ver-
kocht. De gemiddelde prijs waartegen gronden zijn aangekocht of kunnen worden verworven, reflecteert - in samenhang met de termijn waarbinnen met de uitvoering wordt gestart - ten hoogste de huidige marktwaarde. Het aangaan van pps- en concessiecontracten vereist altijd voorafgaande goedkeuring van de raad van bestuur. De raad van bestuur wordt bij de beoordeling van de risico’s bij pps- en concessiecontracten geadviseerd door de directie van BAM PPP. Deze werkmaatschappij is in 2004 opgericht om de in de Groep beschikbare kennis en ervaring optimaal aan te wenden, zowel ten behoeve van de verwerving van nieuwe opdrachten, alsook voor een adequate beoordeling van de specifieke aan concessies gerelateerde risico’s. Verzekeringen Een belangrijk onderdeel van de risicomanagementstrategie van Koninklijke BAM Groep is het verzekeringsprogramma. Een gespecialiseerde afdeling bewaakt, dat alle daarvoor in aanmerking komende risico’s tijdens de bouw binnen de centraal afgesloten verzekeringsovereenkomsten worden opgenomen en dat een voldoende dekkend aansprakelijkheidsprogramma wordt afgesloten. Over de verzekeringsprogramma’s van Koninklijke BAM Groep vindt frequent overleg plaats met de professionele assurantiemakelaardij. Overige risico’s Bedrijven werkzaam in de bouw, zijn betrokken bij discussies over financiële afwikkeling van bouwprojecten, zoals minder-/meerwerk, het tijdstip van oplevering en de mate van de kwaliteit van het werk. Het merendeel van deze discussies wordt tot tevredenheid van alle betrokkenen opgelost. Dat een discussie uitloopt op een juridische procedure is niet in alle gevallen te vermijden. Ook Koninklijke BAM Groep is betrokken bij een aantal juridische procedures. Voor een juridische procedure wordt, als het gaat om een vordering op de Groep, in de regel een voorziening getroffen, tenzij een dergelijke vordering enige reële basis ontbeert. Vorderingen van de Groep op derden, die onder de rechter zijn, worden in beginsel niet geactiveerd, tenzij voldoening van deze vordering in redelijke mate is zeker gesteld. De Groep geeft veel aandacht aan het voorkomen van deze procedures door middel van kwaliteitsprogramma’s en opleiding van werknemers. Hieronder wordt, vanwege de omvang ervan, kort ingegaan op de betrokkenheid van Koninklijke BAM Groep bij twee juridische procedures.
Koninklijke BAM Groep nv
verlopen. Dat moet uiteindelijk leiden tot zo laag mogelijke totale kosten én een kwalitatief goed product. Voor een goede samenwerking is het noodzakelijk om leveranciers vroegtijdig bij het project te betrekken. Deze samenwerking is vastgelegd in raamcontracten waarin afspraken over prijzen en voorwaarden (zoals levertijden, facturering, risico’s en bonuskortingen) zijn gemaakt. Op projectniveau kunnen binnen de raamcontracten projectgebonden opdrachten worden geplaatst.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 44
Jaarrapport 2005
44
HBG, Hollandsche Beton Groep, was ten tijde van de overname door Koninklijke BAM Groep betrokken bij een geschil over de afwikkeling van de schade die is opgetreden aan het Schürmann-complex in Bonn ten gevolge van het buiten de oevers treden van de Rijn in december 1993. In een lange juridische procedure is ten aanzien van de afwikkeling van de schade bepaald dat de overheid als opdrachtgever en HBG als aannemer de verantwoordelijkheid gelijkelijk dienen te delen. Thans buigt de rechtbank in Bonn zich over vaststelling van de hoogte van de schade. De Duitse overheid verlangt een schadevergoeding van circa € 150 miljoen, vermeerderd met rente. Koninklijke BAM Groep is van mening dat het bedrag van de schade substantieel lager ligt. In een zitting van begin 2001 heeft het gerechtshof te Keulen een schikking voorgesteld die voor HBG zou neerkomen op een betaling van € 51 miljoen, waarbij beide partijen verder afzien van vorderingen over en weer. De overheid heeft dit schikkingsvoorstel afgewezen. HBG heeft zich over dit schikkingsvoorstel niet uitgesproken. Gezien de schattingen van Koninklijke BAM Groep ten aanzien van het uiteindelijke resultaat van de rechtsgang, de van toepassing zijnde verzekering en de door HBG voor de rechter gebrachte, niet gewaardeerde vorderingen op het ministerie van Bouwzaken, ziet Koninklijke BAM Groep momenteel geen noodzaak tot het treffen van een voorziening. Eind 1996 heeft AGIV Real Estate de Duitse bouwonderneming Wayss & Freytag aan HBG verkocht. Bij deze verkoop heeft AGIV de verplichtingen uit zogenoemde huurgaranties van Wayss & Freytag overgenomen. Deze garanties betroffen projecten die vóór 1997 door Wayss & Freytag waren ontwikkeld en waarbij de kopers een bepaalde huuropbrengst werd gegarandeerd. Sinds 2003 is AGIV in gebreke met de nakoming van zijn verplichtingen jegens Wayss & Freytag. Koninklijke BAM Groep – sinds november 2002 eigenaar van HBG – heeft in juridische procedures met succes voor de Duitse rechter nakoming door AGIV van zijn verplichtingen jegens Wayss & Freytag gevorderd. Begin 2005 is AGIV failliet verklaard. De lopende juridische procedures tegen AGIV zijn wegens het faillissement onderbroken. De curator is een aantal juridische procedures begonnen, onder meer tegen een voormalige aandeelhouder van AGIV. De afwikkeling van deze procedures en van het faillissement van AGIV zal naar verwachting enige jaren nemen. De Groep gaat er met de kennis van vandaag van uit dat zich in de toekomst geen substantieel nadelige financiële gevolgen zullen voordoen.
Integriteit Voor Koninklijke BAM Groep is het essentieel dat opdrachtgevers, aandeelhouders en bouwpartners vertrouwen stellen in de onderneming. Daarom is het vanzelfsprekend dat de Groep zich houdt aan algemeen aanvaarde maatschappelijke normen en waarden en aan lokale wetten en regels, in het bijzonder bij de verwerving en uitvoering van opdrachten. Elke medewerker wordt geacht zich in relatie tot opdrachtgevers en zakenpartners als leveranciers en onderaannemers integer op te stellen, afspraken na te komen en zorgvuldig te handelen. Sinds eind 2001 heeft Koninklijke BAM Groep de integriteit van de bedrijfsvoering op alle niveaus in de onderneming verankerd, onder meer door introductie van een gedragscode integriteit voor alle medewerkers. In diverse bijeenkomsten voor management en medewerkers van de werkmaatschappijen wordt aandacht gegeven aan het thema integriteit. In het verslagjaar is een zogenoemde toolkit voor leidinggevenden vervaardigd. Hiermee heeft de Groep opnieuw een belangrijke stap gezet in de verdere uitwerking van het integriteitsbeleid. De toolkit bevat achtergrondinformatie over integriteit, integer leiderschap en dilemma’s en is een hulpmiddel om de discussie over deze onderwerpen verder te stimuleren. Zo zijn praktische tips opgenomen die bij het bespreken van dilemma’s van pas komen en die grenzen helpen bepalen van wat wel en wat niet kan. Ook in de opleidingen binnen de BAM Business School wordt aandacht geschonken aan het thema integriteit. Alle Nederlandse werkmaatschappijen van de Groep zijn aangemeld bij de Stichting Bevordering Integriteit Bouwnijverheid (SBIB). Bij de werkmaatschappijen wordt met compliance programma’s veel aandacht gegeven aan naleving van de gedragscode. In het verslagjaar zijn door compliance officers elf meldingen van mogelijke overtreding en vijfenzeventig adviesvragen ontvangen. In zes van de elf meldingen is een overtreding van de gedragscode geconstateerd. Het betrof onder meer het aanvaarden van uitnodigingen voor nietzakelijke activiteiten zonder de vereiste, voorafgaande toestemming en handelen in strijd met veiligheidsvoorschriften. Tegen de betrokken medewerkers zijn disciplinaire maatregelen genomen, variërend van berisping tot – in één geval – ontslag. De raad van bestuur is ervan overtuigd dat het belang van naleving van deze code goed in de organisatie is doorgedrongen. De Groep kent een zogenoemde ‘klokkenluidersregeling’, die werknemers in staat stelt zonder gevaar voor eigen
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 45
45
De gedragscode en de klokkenluidersregeling zijn op de website van de vennootschap gepubliceerd. De vennootschap is, zoals de meeste bedrijven werkzaam in de bouwindustrie, betrokken bij de bouwaffaire van vóór 2002. De vennootschap verleent volledige medewerking aan door de NMa uit te voeren onderzoeken ter zake. In 2005 zijn in dat kader rapporten van de NMa ontvangen met betrekking tot de sectoren installatietechniek, bouw en kabels en leidingen. De NMa heeft de betrokken bedrijven aangeboden om door middel van een verkorte procedure tot een snelle afwikkeling van deze rapporten te komen. Koninklijke BAM Groep heeft van die mogelijkheid gebruik gemaakt. In 2005 werden de procedures met betrekking tot de sector grond-, weg- en waterbouw en de sector installatietechniek beëindigd. De NMa heeft aangekondigd in de loop van 2006 tot afronding van het onderzoek in de overige sectoren te zullen komen. Zoals bekend heeft de Groep voor de afwikkeling van de bouwaffaire een bijzondere last genomen in de jaarrekeningen 2003 en 2004. De Groep acht de getroffen voorziening voldoende. Het door de Belastingdienst ingestelde onderzoek naar de effecten van de bouwaffaire op de belastingsituatie van de Groep, aan welk onderzoek de Groep eveneens volledige medewerking heeft verleend, werd in 2005 afgerond. Het onderzoek heeft geen bijzonderheden opgeleverd. Met betrekking tot een groot aantal disputen met overheidsopdrachtgevers naar aanleiding van de bouwaffaire is een schikking bereikt tussen de bouwbranche en deze overheidsopdrachtgevers. Met deze schikking is verreweg het merendeel van de door opdrachtgevers ingediende schadeclaims tot een einde gekomen. De strafrechter heeft een regionale vestiging van voormalig wegenbouwer NBM en twee medewerkers van deze vestiging een boete opgelegd van € 45.000,- respectievelijk van € 2.500,- elk, wegens betrokkenheid bij de bouwaffaire. Het openbaar ministerie en de twee medewerkers hebben tegen het vonnis van de rechter hoger beroep aangetekend. In 2002 is de Europese Commissie een onderzoek begonnen naar mogelijke mededingingsrechtelijke overtredingen in verband met het marktgedrag van een aantal bedrijven in de bitumensector, zowel aan de productiezijde als aan de afnemerszijde. Een van de werkmaatschappijen van de vennootschap is als afnemer van bitumen bij dit onderzoek betrokken.
Human resources management De raad van bestuur van Koninklijke BAM Groep onderkent dat bouwen betekent: bouwen op mensen. Het zijn de kwaliteiten van de medewerkers, die bepalend zijn voor de kwaliteit van de projecten van de Groep en daarmee bepalend voor de marktpositie en het rendement. Het human-resourcesbeleid van Koninklijke BAM Groep is erop gericht het ‘human capital’ te behouden en verder te ontwikkelen vanuit het motto ‘BAM: Bouwen Aan Mensen’.
Koninklijke BAM Groep nv
positie te rapporteren over (vermeende) onregelmatigheden binnen de Groep. Er zijn in 2005 geen meldingen onder deze regeling ontvangen.
De pijlers onder het human resources management zijn: • een actieve benadering van de arbeidsmarkt om de Groep onder de aandacht van getalenteerde mensen binnen alle functiegebieden te brengen; • een aantrekkelijk arbeidsvoorwaardenpakket en goede arbeidsomstandigheden, waarbij persoonlijke aandacht en korte lijnen van cruciaal belang zijn; • het ‘sturen’ van prestaties door het maken van duidelijke afspraken, zowel over resultaatsgebieden en zakelijke doelstellingen als over de ontwikkeling van persoonlijke kwaliteiten, zoals kennis, ervaring en persoonlijke competenties; • opleidingstrajecten voor medewerkers op alle niveaus met aandacht voor thema’s als vakmanschap en ondernemerschap; • een concreet loopbaan- en management-developmentbeleid met ruimte voor job rotation, het ontwikkelen van persoonlijke kwaliteiten en het tijdig ontdekken van talenten in de Groep. Koninklijke BAM Groep besteedt systematisch aandacht aan arbeidsmarktcommunicatie, onder meer door regelmatig onderwijsinstellingen te bezoeken, deel te nemen aan bedrijvenbeurzen en gastcolleges en bedrijfsexcursies te verzorgen. Elk jaar kan een aantal jonge afgestudeerden na een selectieprocedure deelnemen aan het traineeprogramma van de Groep. Hiermee worden zij in staat gesteld kennis te maken met diverse werkmaatschappijen.
Alle regio’s van HBG Construction ontvingen van RoSPA Gold Awards voor hun inzet ten aanzien van arbeidsomstandigheden en veiligheid. De onderscheidingen getuigen in het bijzonder van de prestaties op het gebied van ongevalspreventie, communicatie en advisering, alsmede registratie (monitoring).
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 46
Jaarrapport 2005
46
Regelgeving en arbeidsvoorwaarden Nederland In 2005 is veel aandacht besteed aan de consequenties van de wijziging van de wet- en regelgeving op personeelsgebied en aan de verwerking van de consequenties van en communicatie over de nieuwe CAO’s. Per 29 december 2005 is de Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA) ingevoerd. Met de centrale ondernemingsraad is afgesproken dat voor de bedrijven waar de CAO hierin niet voorziet een zogenoemde hiaatverzekering WGA (Werkhervattingsregeling Gedeeltelijk Arbeidsongeschikten) wordt afgesloten. Tevens wordt voor medewerkers boven de maximumloongrens voor de wet een WIA-excedentverzekering gesloten. Ten slotte is voor medewerkers die in het nieuwe stelsel minder dan 35 procent arbeidsongeschikt worden, een onderlinge inkomensverzekering afgesloten. Per 1 januari 2006 is het nieuwe zorgstelsel van start gegaan waarbij het onderscheid tussen ziekenfonds- en particulier verzekerden is komen te vervallen. In goed overleg met de centrale ondernemingsraad is ervoor gekozen een faciliteit voor de ziektekostenverzekering bij VGZ aan medewerkers en hun gezinsleden aan te bieden. Onderdeel van de faciliteit is een gratis ‘BAM-pakket’. Afgesproken is dat de nieuwe wettelijke bijdrage van 6,5 procent van het loon de oude werkgeversbijdragen vervangt. Eveneens per 1 januari is de Wet Aanpassing fiscale behandeling VUT/prepensioen en introductie Levensloopregeling (VPL) in werking getreden. Met de centrale ondernemingsraad zijn afspraken gemaakt over hoe wordt omgegaan met de nieuwe wetgeving. Afgesproken is dat een nieuwe (excedent)regeling zal worden uitgewerkt voor het salarisdeel dat boven de maximumgrens van de bedrijfstakfondsen uitgaat. Tevens is de medewerkers die willen deelnemen aan de levensloopregeling, geadviseerd die regeling onder te brengen bij de door de bedrijfstakken aangeboden faciliteiten voor levensloop.
HBG Properties ontving in de categorie Best Contractor de Property Award.
Performancemanagement en talentmanagement De Groep heeft in het verslagjaar performancemanagement verder binnen de werkmaatschappijen geïntroduceerd. Doel van performancemanagement is de betrokkenheid van medewerkers te vergroten via het inzichtelijk maken van de consequenties van bedrijfsdoelstellingen naar de individuele functie. Er is sprake van een begeleidingstraject (competentiemanagement) om medewerkers en leidinggevenden in de gelegenheid te stellen ontwikkelingstrajecten vast te stellen en om loopbaanbegeleiding te bieden. Tevens is talentmanagement verder binnen de werkmaatschappijen geïntroduceerd. Talentmanagement beoogt het vroegtijdig herkennen van (toekomstige) sleutelfunctionarissen, om hun uitdagende functies en waardevolle ontwikkelingsmogelijkheden te kunnen bieden. Hiervoor komen projectleiders en andere professionals in lijnfuncties in aanmerking, alsook gespecialiseerde stafmedewerkers en medewerkers in algemene managementfuncties. In 2005 is de BAM Business School verder uitgebouwd als het gebundelde opleidingsinstituut van Koninklijke BAM Groep. Medewerkers kunnen door het opleidingsaanbod hun vakinhoudelijke kennis op peil houden en de bij de lijn- of staffunctie behorende sociale vaardigheden verder ontwikkelen. De programma’s ondersteunen de aandacht voor samenwerking tussen de diverse disciplines en bevorderen de synergie tussen de werkmaatschappijen. In trainingen wordt onder meer aandacht besteed aan integriteit, ondernemerschap, commercieel handelen, nieuwe contractvormen, projectontwikkeling, risicomanagement, inkoop en financiële besturing. Kennismanagement De omvang en diversiteit van de Groep maken dat intern een grote hoeveelheid kennis beschikbaar is op tal van terreinen. Van belang is het verzamelen van die kennis door individuele medewerkers en de overdracht van de kennis naar die plaatsen, waar deze kan worden toegepast voor het bedienen van opdrachtgevers. Het intranet BAM Plaza is ingericht als digitale kennisdrager en kennisverspreider binnen de Groep. Informatie wordt vastgelegd in een Document Management Systeem. De Groep werkt eraan dit Document Management Systeem voor alle medewerkers beschikbaar te stellen, zodat iedereen het kan gebruiken om allerlei vormen van kennis vast te leggen en om de opgeslagen informatie hieruit op te halen en te verspreiden.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 47
47
In de Europese ondernemingsraad (EOR) zijn onder meer het huishoudelijk reglement van de EOR, de stand van zaken BAM PPP en de BAM Safety Awareness Audit behandeld. Het dagelijks bestuur van de EOR wordt gevormd door A. van Beusekom (Nederland, voorzitter), en de plaatsvervangend voorzitters F. Dausener (Duitsland) en W. van Dessel (België). In Nederland hebben in het verslagjaar na het afronden van de harmonisatie van de arbeidsvoorwaarden, met name de wijziging van de wet- en regelgeving op personeelsgebied, inclusief de consequenties van nieuwe CAO’s, veel aandacht van de centrale ondernemingsraad (COR) gekregen. Tot de vele andere onderwerpen die met de bestuurder zijn besproken, behoren de deelneming in AM, de telefoonregeling, BAM PPP en de sociale jaarverslagen. De COR wordt per maart 2006 gevormd door de dames P. de Bruin en L.J.J. Wisse en de heren J. van Akkeren, H.C. Beeren, A.A.J. van den Bosch, P.T.J. van den Broek, H. Broekhuizen, G. Copal, E. Dedden (voorzitter), J. Dijkstra, H. van Ekert, G.J.M. van der Goes, T. Innemee, J. van Groesen, F. Klasen, J.H. Matze, E.A.G. Oudejans, J.P. Schallig, M. Scholtens, H. Vanmulken, O.L.O. Wiegand en C. Wiskerke. Mevrouw J.B.C. Bakker treedt op als ambtelijk secretaris.
Veiligheid De kwaliteit van de arbeidsomstandigheden op BAM-projecten is mede bepalend voor de kwaliteit van het project. Het beleid van Koninklijke BAM Groep is erop gericht alle werkzaamheden zodanig uit te voeren dat elke vorm van persoonlijk letsel en schade aan de gezondheid wordt voorkomen. Dit beleid ligt aan de basis van de Richtlijn voor veiligheids- en gezondheidsmanagement die door alle werkmaatschappijen wordt nageleefd.
Onderzoek heeft uitgewezen dat dit ongeval in België verband hield met een onveilige hijsprocedure. In Nederland was reeds een cursus georganiseerd om medewerkers vertrouwd te maken met het veilig aanslaan van lasten. Deze cursus wordt thans ook in België verzorgd. In landen waar nog geen opleidingsvereisten zijn voor het aanslaan van lasten, zal BAM de opleiding eveneens overwegen. Opmerkelijk is dat het aantal ernstige ongevallen met derden op de bouwplaatsen waar ook BAM-ondernemingen actief zijn, met ruim 10 procent is gestegen. Voor deze ontwikkeling is geen eenduidige verklaring aanwezig. Was het aantal ernstige en fatale ongevallen met derden in 2004 nog 20 procent hoger dan dat met BAM-medewerkers, in 2005 lag dat aantal 50 procent hoger. Internationaal bestaat geen eenduidige definitie van ernstige bedrijfsongevallen en gelden cultuurverschillen bij ziekenhuisopname. BAM klasseert alle bedrijfsongevallen als ernstig indien sprake is van ziekenhuisopname van meer dan 24 uur, van blijvend letsel of van botbreuk.
Koninklijke BAM Groep nv
Medezeggenschap
Koninklijke BAM Groep streeft naar optimale veiligheid voor alle medewerkers op de bouwplaatsen. In dat kader is in het verslagjaar in Nederland een programma ontwikkeld om ook medewerkers van onderaannemers veiliger te laten werken. Voor dit programma is een subsidie toegekend door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het programma richt zich enerzijds op werkvoorbereiding en inkoop en anderzijds op instructie aan medewerkers op de bouwplaats. Bij BAM Utiliteitsbouw en BAM Woningbouw worden in 2006 proefprojecten uitgevoerd in samenwerking met Bouwradius, een opleidingsinstituut voor de Nederlandse bouw- en infrasector. Bij gebleken succes van dit programma zal de Groep het breder inzetten. Ernstige en fatale ongevallen BAM per miljard euro omzet (inclusief medewerkers onderaannemers)
50 40 30 20
In het verslagjaar hebben de inspanningen op het terrein van veiligheid en gezondheid geleid tot aantoonbaar betere resultaten voor de medewerkers van BAM. Het aantal ernstige bedrijfsongevallen is met 10 procent en het aantal verzuimongevallen met 3 procent gedaald ten opzichte van 2004. De Groep betreurt het zeer dat zich, evenals in 2004, een dodelijk bedrijfsongeval heeft voorgedaan.
10 0 Nederland 2004 2005
België
Verenigd Koninkrijk + Ierland
Duitsland Verenigde Staten
BAM
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 48
Jaarrapport 2005
48
Het absolute aantal ongevallen biedt geen inzicht in de kans op een ongeval. Omdat het aantal medewerkers van derden op de bouwplaatsen waar BAM bij de totstandkoming van projecten is betrokken, niet altijd wordt geregistreerd, is een ratio bepaald op basis van gerealiseerde omzet (zie grafiek). Door de gehele Groep is een bescheiden verbetering behaald. Opvallend zijn de sterke verbeteringen die in Duitsland en België tot stand zijn gebracht. De acties die zijn genomen om het veiligheidsbewustzijn bij de leidinggevenden te vergroten, hebben bijgedragen aan de gunstige ontwikkeling. De relatieve verslechtering in de bouwsector Nederland is mede aanleiding geweest om het hierboven genoemde veiligheidsprogramma voor onderaannemers in gang te zetten. Voor de toename bij de werkmaatschappijen in het Verenigd Koninkrijk, Ierland en de Verenigde Staten is geen eenduidige verklaring gevonden. De medewerkers zijn goed opgeleid en zijn zich bewust van de gevaren op de bouwplaats. Niettemin onderschatten zij mogelijk het risico dat zij lopen. In vervolg op het beleid om het aantal verschillende onderaannemers te beperken, worden initiatieven uitgewerkt om gezamenlijk met onderaannemers de onveiligheid terug te dringen. Belangrijker dan registratie van ongevallen is het voorkomen ervan. Veel aandacht gaat uit naar het menselijk handelen en de drijfveren daarachter. De Groep heeft ook in 2005 bij alle werkmaatschappijen een Safety Awareness Audit uitgevoerd om het veiligheidsbewustzijn te meten. De uitkomsten van de audit in 2004 zijn gebruikt om verbeteringen door te voeren. De resultaten in 2005 laten dan ook bij vrijwel alle bedrijven een duidelijke verbetering zien. Deze uitkomsten bevestigen dat het – als vanzelfsprekend – naleven van procedures en dragen van de vereiste persoonlijke beschermingsmiddelen, alsmede de zichtbare betrokkenheid van het management grote invloed hebben op het aantal ongevallen en incidenten. Bedrijven met hoge veiligheidsscores blijken te behoren tot de meest winstgevende van de Groep.
Flatiron heeft de bronzen Hard Hat Award (veiligheidsprijs) van Colorado Construction magazine gewonnen in de categorie weg- en waterbouwprojecten in Colorado. De prijs is toegekend voor een reeks van infrastructurele verbeteringen langs de Denver E-470 tolweg. De constructie van vijf bruggen op drie locaties langs het zuidelijke deel van de E-470 werd erkend als het beste infrastructurele project in Colorado.
Duurzaam ondernemen Een van de uitgangspunten in de concerngedachte van Koninklijke BAM Groep betreft het 3-M-principe: BAM geeft om mensen en milieu en gaat voor marge. Deze beleidslijn, internationaal gekend als ‘Triple P’ voor de domeinen People, Planet en Profit, vat de visie van de Groep op het terrein van duurzaam of maatschappelijk betrokken ondernemen treffend samen. De Groep verstaat onder deze term dat aandacht voor milieu, sociaalethische onderwerpen en resultaat in balans zijn en in overeenstemming met de verwachtingen van de belanghebbenden van de onderneming. BAM huldigt de opvatting dat geen verschil mag bestaan tussen ondernemen en duurzaam ondernemen. In het Engels wordt duurzaam ondernemen corporate social responsibility ofwel CSR genoemd. Tevens worden de begrippen sustainable entrepreneurship of sustainability gebruikt. In samenhang met en in aanvulling op andere passages in dit jaarrapport, in het bijzonder die over integriteit en veiligheid, hebben Groepsonderdelen in 2005 aan diverse aspecten van duurzaam ondernemen concrete invulling kunnen geven. De vooruitstrevende positie die HBG UK zich in het Verenigd Koninkrijk heeft verworven in de afgelopen jaren, blijkt onder meer uit de onderscheiding die is toegekend voor het ondernemingsbeleid op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen door het vakblad Construction News. BAM voert jaarlijks vele honderden projecten uit in lokale en regionale gemeenschappen. Op vele locaties is de Groep een vaste gast. Om waardering uit te drukken voor de verbondenheid tussen BAM en die omgeving, kent de Groep een actief beleid voor donaties en sponsoring. Hiermee maakt BAM (inter)nationaal vele initiatieven op educatief, cultureel, maatschappelijk en sportief terrein mogelijk. In dit kader verdient één project bijzondere aandacht. Om uitdrukking te geven aan de grote betrokkenheid van de medewerkers van Koninklijke BAM Groep bij de slachtoffers van de zeebeving in Zuidoost-Azië eind december 2004, heeft de raad van bestuur besloten de wederopbouw van het dorpje Thal Aramba aan de zuidkust van Sri Lanka mogelijk te maken. Gefinancierd door de Groep en onder supervisie van Interbeton hebben de inwoners samen met lokale aannemers 25 woningen herbouwd, die in juli 2005 op feestelijke wijze zijn opgeleverd.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 49
49
In het verslagjaar heeft BAM Wegen een nieuw, innovatief product geïntroduceerd: ‘Laag Energie Asfaltbeton’. Een groot voordeel van LEAB voor de weggebruiker is dat dit asfaltmengsel aanzienlijk sneller berijdbaar is. Veel belangrijker is echter dat mens en milieu profiteren van de drastische besparing op energieverbruik bij de productie van LEAB. Dit leidt bovendien tot een aanzienlijke beperking van de uitstoot van kooldioxide. Toepassing van LEAB stelt wegbeheerders derhalve in de gelegenheid bij te dragen aan het behalen van de doelstelling van het Kyoto-verdrag. BAM Woningbouw regio Breda heeft eind 2005 een convenant getekend met FSC Nederland. Hiermee verplicht BAM Woningbouw zich om FSC-gecertificeerd hout en houtproducten toe te passen bij enkele omvangrijke projecten. Jaarlijks zal bekeken worden welke projecten op basis van dit convenant uitgevoerd kunnen worden. FSC staat voor Forest Stewardship Council (Raad voor Goed Bosbeheer). In 2004 waren regiobedrijven van BAM Utiliteitsbouw als een van de eerste bouwers in Nederland FSC-gecertificeerd.
Bouwbarometer Het economische herstel dat zich in 2004 in de meeste Europese landen aftekende, heeft zich - tegen de verwachtingen in - in 2005 niet volledig doorgezet. De groei van de economie in de vijf voor Koninklijke BAM Groep belangrijkste Europese markten (Nederland, België, Verenigd Koninkrijk, Ierland en Duitsland) is gedurende 2005 verminderd tot gemiddeld 1,8 procent. Bij eerdere ramingen werd uitgegaan van een zelfde niveau als in 2004 (2,7 procent). Met uitzondering van Ierland is de economische groei in alle landen achtergebleven. Aangezien de huidige economische verwachtingen voor de komende jaren in lijn liggen met eerdere prognoses,
lijkt in 2005 slechts sprake te zijn geweest van een kortstondige hapering in de economische ontwikkeling. Voor de periode 2006-2008 wordt voor de vijf landen wederom een gemiddelde groei van 2,7 procent per jaar verwacht. Uitgangspunt hierbij is wel een herstel van het producenten- en consumentenvertrouwen en een aantrekkende wereldeconomie. Nederland De bouwnijverheid in Nederland was in 2005 een van de belangrijkste pijlers van de economische groei. Volgens het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) nam de bouwproductie toe met 2,5 procent, terwijl de groei van de economie bleef steken op minder dan één procent. Vooral de woningbouwproductie (+5 procent) heeft kunnen profiteren van de toegenomen nieuwbouw van woningen. In totaal zijn in 2005 circa 70.000 nieuwe woningen opgeleverd, een stijging van bijna 10 procent in vergelijking met 2004. Hiermee lijkt het overheidsbeleid, dat is gericht op het stimuleren van de woningbouwproductie, vruchten af te werpen. Dit beleid bestaat enerzijds uit vereenvoudiging van regelgeving, en anderzijds uit het ter beschikking stellen van middelen voor de aanpak van achterstandswijken. Uiteindelijk dienen op jaarbasis circa 85.000 woningen aan de woningvoorraad te worden toegevoegd. De vraag van consumenten naar (nieuw)bouwwoningen blijft groot. Ook in 2006 zal de woningbouw de belangrijkste trekker zijn van de bouwproductie. Het EIB verwacht een groei van circa 6 procent in de woningbouw tegen 3,5 procent voor de gehele sector. In de utiliteitsbouwsector is gedurende het boekjaar de productie met ruim 2 procent gegroeid. Hiermee lijkt een eind gekomen aan de neerwaartse trend die in 2002 was ingezet. De groei komt voornamelijk voort uit de toegenomen vraag van de budgetsector; de bouwproductie voor de gezondheids- en welzijnszorg, alsook voor het onderwijs is sterk toegenomen. Herstel van de kantorenmarkt blijft uit. Door het trage tempo van de Nederlandse economie is de investeringsbereidheid van de marktsector matig. Op de kantorenmarkt blijft sprake van overaanbod met als gevolg toenemende leegstand van voornamelijk verouderde kantoorpanden. Investeringen in renovatie en onderhoud van gebouwen blijven een stabiele basis vormen van de utiliteitsbouwproductie. Voor de komende jaren wordt een verder voorzichtig herstel van de utiliteitsbouwsector verwacht, waarbij de situatie op de kantorenmarkt waarschijnlijk pas in een later stadium zal verbeteren.
Koninklijke BAM Groep nv
BAM heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de totstandkoming van Toolkit duurzame woningbouw. De toolkit bevat realistische energietoepassingen, die kunnen leiden tot een aanzienlijke reductie van kooldioxide-uitstoot. Plannen voor duurzame woningbouw kunnen in een vroeg stadium aan deze toepassingen worden getoetst. Veel specialistische kennis komt met de toolkit beschikbaar voor een breed publiek. Begin oktober 2005 heeft de voorzitter van de raad van bestuur deze toolkit overhandigd aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu, alsook aan de directeur-generaal Energie van het ministerie van Economische Zaken.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:08
Pagina 50
Jaarrapport 2005
50
Ook in de Nederlandse inframarkt is een omslag waarneembaar. Na teruglopende volumes in de periode 20022004 is het productievolume in 2005 met één procent toegenomen. Ook voor de komende jaren wordt uitgegaan van een gemiddelde groei van 2 procent. De capaciteit die vrijkomt door de voltooiing van de twee grote railbouwprojecten Betuwelijn en HSL-Zuid, kan hiermee grotendeels worden benut. Op de middellange termijn zullen nieuwe grote infrastructurele projecten worden gestart, zoals de Tweede Coentunnel, Ruimte voor de Rivier en de Tweede Maasvlakte. Een aantal van deze werken zullen tot stand komen in publiekprivate samenwerking. Ook zal de komende jaren bij de overheid aandacht uitgaan naar het onderhoud aan (spoor)wegen. Verenigd Koninkrijk De Britse utiliteitsbouw heeft in vergelijking met voorgaande jaren een bescheiden groei laten zien. Dit is mede het gevolg van een lagere groei dan verwacht van de overheidsinvesteringen in de segmenten onderwijs en gezondheidszorg. Investeringen in deze segmenten vormen belangrijke pijlers voor de gehele utiliteitsbouwsector. De verwachting is echter dat in de komende jaren overheidsinvesteringen weer zullen toenemen, met name in het segment onderwijs. De Britse kantorenmarkt heeft in 2005, na een aantal jaren van dalende volumes, weer groei getoond. Vooral het herstel van de kantorenmarkt in Londen geeft vertrouwen. Euroconstruct verwacht dat de groei van de utiliteitsbouwsector in de komende jaren zal oplopen van 1,5 procent in 2006 tot 4 procent in 2008. De Britse inframarkt laat voor het derde jaar op rij een daling zien. Voor de komende jaren verwacht Euroconstruct een groei van de Britse inframarkt van 1,5 procent in 2006 tot 4,3 procent in 2008.
Medewerkers van de Nederlandse infrabedrijven van de Groep hebben in 2005 vijftig ideeën ingestuurd voor de BAM Infra Innovatieprijs 2005. Uiteindelijk zijn dertien ideeën genomineerd, waaruit vier prijswinnaars zijn gekozen in drie categorieën Product, Bedrijfsproces en Productieproces.
Deze groei van de inframarkt steunt enerzijds op het verder aantrekken van de rail- en wegenbouw vanaf 2007, en anderzijds op de investeringen die samenhangen met de Olympische Spelen en de ontwikkeling van Thames Gateway (oostelijk deel van Londen). Duitsland De Duitse bouwindustrie kampt al voor het elfde jaar op rij met een krimpende markt. De ontwikkeling van de utiliteitsbouwsector wordt nog steeds gehinderd door onder meer hoge leegstandspercentages in de kantorenmarkt, vooral in de oostelijke deelstaten. Zolang de leegstand hoog blijft, zullen hier nieuwbouwactiviteiten uitblijven. Conform eerder uitgesproken verwachtingen, zal de situatie in de utiliteitsbouwmarkt zich pas in 2006 stabiliseren. Voor 2007 tekent zich groei af (+2,5 procent). Overheidsinvesteringen bieden enig tegenwicht in andere segmenten van de markt. Hierbij is het aantal projecten dat in publiekprivate samenwerking tot stand wordt gebracht nog bescheiden, maar dit aantal neemt in hoog tempo toe. Ook het bouwvolume in de infrasector vertoonde in 2005 een dalende lijn. Echter, vanaf 2006 zal het marktvolume volgens inschattingen van Euroconstruct licht toenemen, mede door de (noodzakelijke) uitbreiding en verbetering van het Duitse wegennet. De opbrengsten van de in 2005 geïntroduceerde tolheffing voor vrachtauto’s zal ten dele hiervoor worden aangewend, gedeeltelijk door ppsconstructies. Ierland De Ierse bouwnijverheid heeft in 2005 opnieuw sterke groeicijfers laten zien, hoewel de positieve ontwikkeling van de woningbouwmarkt enigszins lijkt af te vlakken. Dit kan worden beschouwd als een normale reactie op tien jaren van uitzonderlijke sterke groei. De leidende positie van de woningbouwmarkt zal in de komende jaren naar verwachting worden overgenomen door de utiliteitsbouw. Dit segment herstelt zich van de daling na de topjaren 1995-2000; dit herstel heeft zich in 2005 duidelijk voortgezet. Ook voor de komende jaren zijn de vooruitzichten positief, waarbij de groei zich zowel voordoet in de private als in de overheidssector. De vooruitzichten voor de sector infra blijven positief. Vooral investeringen in infrastructuur blijven op een hoog niveau met jaarlijkse bestedingen ter waarde van circa 5 procent van het BNP. De Ierse overheid heeft recentelijk de opvolger van het investeringsprogramma ‘Transport 21’ bekendgemaakt. Dit programma omvat omvangrijke plannen voor de verdere verbetering van de nationale infrastructuur, waarin gedurende de komende tien jaar ongeveer € 34 miljard zal worden geïnvesteerd.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:18
Pagina 51
51 Koninklijke BAM Groep nv
Opdrachtgever Bristol City Council heeft in augustus 2005 het Henbury scholen en recreatiecomplex in gebruik genomen. Het pps-project – gebouwd door HBG Construction – biedt onderwijsfaciliteiten voor 1.100 leerlingen. De lokale gemeenschap kan gebruikmaken van de faciliteiten voor binnen- en buitensport.
België Het herstel in de sector utiliteitsbouw heeft zich, na de scherpe terugval in de jaren 2002-2003, in 2005 voortgezet. Ook voor de periode 2006-2008 zijn de vooruitzichten gematigd positief; Euroconstruct verwacht een gemiddelde groei van circa 2,5 procent per jaar. Hiermee is de utiliteitsbouwmarkt echter nog niet terug op het niveau van begin deze eeuw. In de Belgische inframarkt zijn de vooruitzichten op korte termijn positief. Deze ontwikkeling steunt op de aanbesteding van enkele zeer grote werken, zoals de Oosterweelverbinding te Antwerpen en de Josaphat-verbinding te Brussel. Op de middellange termijn toont de inframarkt een vrij zwak beeld door beperkte overheidsinvesteringen. Verenigde Staten De Amerikaanse inframarkt is in 2005 verrassend sterk gegroeid met bijna 8 procent. In het vorig jaarrapport werd nog uitgegaan van een verwachte groei van de inframarkt met 4,5 procent. Opnieuw is er bovengemiddeld geïnvesteerd in de aanleg van nieuwe wegen en bruggen. Deze investeringen zijn in 2005 met ruim 11 procent toegenomen. Voor 2006 wordt een aanhoudend sterke groei van de inframarkt van ruim 5 procent verwacht. De positieve vooruitzichten zijn gebaseerd op een voorspoedige ontwikkeling van de Amerikaanse economie en de verwachte toename van infrastructurele investeringen als gevolg van het nieuwe federale meerjarenprogramma SAFETEA.
BAM Vastgoed heeft als een van de opdrachtgevers voor De Blauwe Stad de Gouden Piramide 2005 gewonnen. In Oost-Groningen verrijzen diverse woonlocaties rond een nieuw meer van acht vierkante kilometer. De jury roemde het project vanwege de durf om de negatieve sociale en economische ontwikkeling van het gebied te keren. De Gouden Piramide is de jaarlijkse Rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap in de architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur, infrastructuur en ruimtelijke ordening.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:18
Pagina 52
Müller-Altvatter en Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau voeren voor Deka Immobilien Investment GmbH de nieuwbouwoperatie uit, waarmee een voormalig winkelcentrum verandert in het winkel- en ontspanningscomplex Nova Eventis in Günthersdorf, gelegen tussen Leipzig en Halle.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:18
Pagina 53
Bouw en vastgoed 53
De omzet in de sector Bouw en vastgoed bedroeg in het verslagjaar € 3.605 miljoen (2004: € 3.756 miljoen). De omzet is met 4 procent afgenomen, voornamelijk als gevolg van het selectieve aannemingsbeleid in Duitsland. Het resultaat bedroeg € 103,9 miljoen (2004 vóór mededingingsboete: € 104,8 miljoen). Dit komt neer op een gemiddelde marge van 2,9 procent (2004: 2,8 procent). De orderportefeuille van de werkmaatschappijen in deze sector is met 15 procent toegenomen (met name in Nederland en het Verenigd Koninkrijk) tot € 5.141 miljoen (ultimo 2004: € 4.453 miljoen). In Nederland zijn vooral in de woningbouw goede resultaten behaald, niet in de laatste plaats door de toegenomen bijdrage uit eigen projectontwikkeling. In totaal zijn in 2005 circa 7.500 woningen opgeleverd (2004: 7.000). Daarnaast zijn circa 1.850 woningen via eigen projectontwikkeling verkocht (2004: 1.700). De onverkochte voorraad binnen de Groep ligt – zowel bij woningen als in kantoren – op een laag niveau (13 woningen en circa 1.000 m2 kantoor). De utiliteitsbouwmarkt vertoont voorzichtige tekenen van herstel, onder meer gesteund door de segmenten gezondheidszorg en onderwijs. BAM Vastgoed en BAM Utiliteitsbouw hebben (met derden) in Groningen het stadioncomplex Euroborg gerealiseerd (zie illustratie op pagina 15). Ook BAM Techniek en BAM Wegen zijn bij dit project betrokken.
In het Verenigd Koninkrijk zijn wederom goede resultaten geboekt, waarbij alle regio’s positief hebben bijgedragen aan het resultaat. HBG UK heeft in 2005 veel nieuwe opdrachten verworven. Recentelijk is met de bouw gestart van het project 55 Baker Street in de Londense wijk West End. Hier ondergaat het voormalige hoofdkantoor van het warenhuis Marks & Spencer een complete metamorfose tot een multifunctioneel complex. In België heeft Interbuild in 2005 een goed resultaat behaald. Het pps-project Justitiepaleis Antwerpen is opgeleverd en op het pps-project Justitiepaleis Gent is gedurende het boekjaar goede voortgang geboekt. In Duitsland heeft Müller-Altvatter een positief resultaat behaald. Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau behaalde een verlies, mede als gevolg van onderdekking op de vaste kosten. Per saldo is op de totale Duitse utiliteitsbouwactiviteiten in 2005 een verlies geleden van circa € 3 miljoen.
De Nationale Renovatie Prijs in de categorie Woningbouwrenovatie is uitgereikt aan het project Marnix III in Amsterdam. BAM Woningbouw heeft hier in opdracht van Woonmaatschappij Zomers Buiten en diverse particuliere opdrachtgevers 150 woningen in 22 panden gerenoveerd. CASA architecten tekende voor het ontwerp en de technische uitwerking van de ingrijpende renovatie.
Koninklijke BAM Groep nv
In de sector Bouw en vastgoed is Koninklijke BAM Groep actief in Nederland, België, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en – via infrabouwer Ascon – ook in Ierland. Werkmaatschappijen leggen zich in deze markten toe op utiliteitsbouw, woningbouw, industriële bouw en op de ontwikkeling van vastgoed.
BAM JVS NL
54
03-04-2006
20:18
Pagina 54
1 BAM Utiliteitsbouw heeft diverse omvangrijke binnenstedelijke projecten in uitvoering. In het centrum van Arnhem (Musiskwartier) levert BAM in opdracht van AM Vastgoed en Vendex KBB een nieuw winkelgebied met woningen en parkeergelegenheid op.
2 BAM Vastgoed is intensief betrokken geweest bij het nieuwe centrum voor Etten-Leur. Nadat rijksweg A58 om het dorp heen was geleid, heeft BAM Vastgoed in combinatie met derden op het voormalige wegtracé winkels, woningen en kantoren gerealiseerd.
1
BAM Utiliteitsbouw richt zich op ontwikkeling, voorbereiding en uitvoering van utiliteitsbouwwerken. De werkmaatschappij is actief op de Nederlandse markt vanuit tien regiokantoren en de landelijk opererende bedrijfseenheid Grote Projecten. BAM Utiliteitsbouw telt circa 1.850 medewerkers. Elke regio heeft disciplines in huis op het gebied van (technische) ontwikkeling, realisatie, beheer en onderhoud van kleinschalige, maar ook grotere en complexe projecten. Specialistische kennis en expertise is beschikbaar bij BAM Utiliteitsbouw Grote Projecten. Daarnaast beschikt BAM Utiliteitsbouw met Schakel & Schrale over een erkend restauratiebedrijf om monumentale panden een nieuwe toekomst te geven. Ook kunnen opdrachtgevers een beroep doen op het eigen advies- en ingenieursbureau BAM Advies & Engineering. In 2005 heeft BAM Utiliteitsbouw met DHV de Schoolcompagnie opgericht, waarmee onderwijsinstellingen nieuwe huisvesting op maat kan worden geboden, alsook meerjarige exploitatie (zogenoemde pps-light-constructie). Schoolcompagnie heeft al drie projecten in uitvoering, in Alkmaar, Lisse en Simpelveld. Een soortgelijke organisatie – Vitaal ZorgVast – is opgezet om opdrachtgevers in de gezondheidszorg van dienst te kunnen zijn. Tevens is het concept Office Up ontwikkeld voor de revitalisering van kantoorgebouwen. BAM Utiliteitsbouw heeft in het verslagjaar diverse activiteiten met succes opnieuw gelanceerd. Het betreft onder meer de commerciële ontwikkeling van kleine kantoren en utiliteitsbouwprojecten, het technisch beheren en onderhouden van gebouwen op contractbasis en de zogenoemde technische ontwikkeling van projecten. Hierbij wordt de deskundigheid van de organisatie met betrekking tot de realisering van een project ingebracht in het ontwerptraject.
2
BAM Vastgoed telt ruim honderd medewerkers en opereert met vijf regioteams op de Nederlandse woningmarkt en met drie regioteams op de markt voor commercieel vastgoed. BAM Vastgoed verkocht in 2005 ruim 1.400 woningen (2004: ruim 1.100). Het aantal opgeleverde, onverkochte woningen bedroeg eind 2005 13 stuks (ultimo 2004: 31). Aan het eind van het verslagjaar was geen opgeleverd, commercieel vastgoed onverhuurd en onverkocht (ultimo 2004: 5.500 m2). Op meer dan vijftien locaties ontwikkelt het bedrijfsonderdeel Commercieel vastgoed winkels, kantoren en multifunctionele projecten. BAM Vastgoed heeft op circa zestig locaties woningprojecten in ontwikkeling. De portefeuille omvat posities om op termijn ongeveer 25.000 woningen te realiseren, gesitueerd op zowel binnenstedelijke locaties als in uitleggebieden. De projecten variëren in omvang van tien tot duizend woningen, in een aantal gevallen in combinatie met winkelcentra zoals in Hengelo, Etten-Leur, Leidschendam en Saendelft. Ook binnenstedelijke herstructurering en herontwikkeling van bestaande gebouwen behoort tot het werkgebied, zoals onder meer het Jobsveem in Rotterdam en het voormalige Akzo-Nobel hoofdkantoor in Arnhem. BAM Vastgoed heeft diverse concepten ontwikkeld om in te spelen op de wens van woonconsumenten naar meer keuzevrijheid ten aanzien van de afwerking en indeling van hun woningen, zoals Wonen à la Carte en het Golden Yearsconcept, waarmee BAM tegemoet wil komen aan de woonwensen van ouderen. Inmiddels zijn in de praktijk de eerste ervaringen opgedaan door middel van twee pilotprojecten (in Amersfoort en Bloemendaal) en door toepassing van elementen uit het Golden Years-concept bij drie andere projecten. Daarnaast wordt samen met andere marktpartijen onderzoek gedaan naar de haalbaarheid van seniorenwoonprogramma’s op grotere schaal.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:19
Pagina 55
3 BAM Woningbouw realiseerde in combinatie 59 vrijstaande en twee-onder-een-kapwoningen in Villapark Weteringsche Hout, dat deel uitmaakt van plan De Hoon te Houten. De woningen zijn ontworpen door Mulleners + Mulleners Architecten te Amsterdam.
Koninklijke BAM Groep nv
2
55
3
4 Fort Unitbouw realiseerde voor Stichting Welkom een jongerencentrum in Roermond met 270 m2 vloeroppervlakte. De units van het K-1800-systeem zijn afgewerkt met kunststof gevelbekleding.
4 BAM Woningbouw werkt met circa 2.800 medewerkers aan de totstandkoming van ongeveer tweehonderd bouwprojecten. Met een jaarproductie van circa 7.000 woningen geldt de onderneming als de grootste bouwer van woningen in Nederland. BAM Woningbouw telt elf regionale kantoren. De regio’s Den Haag en Rijswijk zijn in 2005 samengegaan in BAM Woningbouw bv, Den Haag. Ook in Noord-Nederland en de regio Amsterdam leiden organisatorische aanpassingen tot nauwere samenwerking tussen de regiokantoren. De regio’s worden ondersteund door landelijk opererende bedrijfseenheden. Het betreft W&R (een concept dat gericht is op de ontwikkeling van woningen met een optimale prijs/kwaliteitsverhouding), de eigen Betonfabriek en Houtskeletbouw. Het voormalige Fort Avabouw (cataloguswoningen voor particuliere opdrachtgevers) heeft in het verslagjaar gewerkt aan een herpositionering. In dat kader is een deel verzelfstandigd. BAM Woningbouw zet de activiteiten voort onder de naam Villaforte. Een belangrijk deel van de omzet (60 procent) komt voort uit bouwteams. Aanbesteding betreft 10 procent van de omzet, 10 procent is renovatie en onderhoud en 20 procent betreft eigen projectontwikkeling (inclusief BAM Vastgoed). BAM Woningbouw heeft in 2005 ruim driehonderd woningen ontwikkeld en verkocht. Dit is een aanzienlijke stijging ten opzichte van 2004. Verdere uitbreiding van de eigen ontwikkelingsportefeuille wordt beschouwd als belangrijke factor om succesvol in de markt te kunnen opereren. BAM Woningbouw wil de (leidinggevende) marktpositie handhaven door creatief ondernemerschap en nieuwe initiatieven, zoals – inspelend op de grote vraag naar betaalbare huisvesting – de introductie van de BAM Starterswoning. De prijzen voor deze woningen bedragen vanaf € 100.000,-. BAM Woningbouw is in overleg met diverse gemeenten en woningbouwcorporaties om projecten te realiseren.
Fort Unitbouw, gevestigd in Raamsdonksveer, produceert en verhuurt units voor de semi-permanente markt. In 2005 heeft Fort een nieuwe elementenhal in gebruik genomen, waar op een innovatieve productielijn de vloer-, wand- en dakpanelen (elementen) worden geproduceerd. Het bedrijf beschikt over een grote verhuurvloot. Fort Unitbouw levert aan opdrachtgevers in onder meer de gezondheidszorg (verpleeg- en verzorgingshuizen, huisartsenposten) en het onderwijs (scholen). Ook kunnen de units worden ingezet als kantoren of als woonruimte bij grootschalige renovatie van woonwijken of verpleeghuizen en zorgcentra. Van oudsher levert Fort tevens traditionele units als huisvesting op bouwplaatsen. Bij Fort Unitbouw zijn ongeveer 90 medewerkers in dienst.
Het nieuwe regiokantoor van BAM Woningbouw in Weert is tijdens de Dag van de Architectuur onderscheiden met de lokale Publieksprijs. Het kantoor van BAM Wilma is ontworpen door Satijnplus Architecten.
BAM JVS NL
56
03-04-2006
20:19
Pagina 56
6 In opdracht van Cascade Woondiensten heeft Bouwbedrijf H. Pennings en Zn. 137 woningen gerenoveerd in de wijk Pannenhoef te Kaatsheuvel. Terwijl de bewoners in hun woning konden blijven, heeft Pennings de oude gevels, dakpannen en schoorstenen verwijderd en nieuwe spouwbladen geplaatst, dakisolatie en nieuwe pannendaken aangebracht, alsook nieuwe schoorstenen.
5 In Nijmegen heeft Heilijgers het project de Waalhaeve opgeleverd, dat bestaat uit 163 woningen en appartementen en 1.300 m2 commerciële ruimten, voornamelijk bestemd voor bedrijven die zich richten op (medische) dienstverlening.
5
Al ruim honderd jaar is Heilijgers als onderneming actief in Amersfoort. Deze stad en de directe omgeving vormen het belangrijkste werkgebied voor projectontwikkeling, bouw en onderhoudswerken. De werkmaatschappij telt ongeveer 250 medewerkers. Gedurende 2005 waren circa 45 projecten in uitvoering. Daarbij is het aantal woningbouwprojecten ten opzichte van het aantal utiliteitsbouwwerken verder toegenomen. Zo heeft Heilijgers het project De Koningsvogel in Soest ontwikkeld. Een project dat circa 155 woningen en appartementen met een monumentale architectuur omvat en in twee fasen wordt gerealiseerd. Daarnaast is de bouw gestart van een grootschalige herstructurering van de bestaande wijken Kruiskamp/Koppel in Amersfoort, waar Heilijgers twee woningbouwprojecten met in totaal 119 woningen voor haar rekening neemt. In 2005 wordt een deel van woningen en appartementen van De Waalhaeve in Nijmegen opgeleverd en is ook het project De Plantage in Amersfoort opgeleverd. De Plantage is gerealiseerd in de nieuwe wijk Eemkwartier en is het eerste project met koopappartementen en woningen dat hier is gerealiseerd. Naast 89 woningen en appartementen omvat dit project een commerciële plint met (ondergrondse) parkeervoorzieningen. Naast de realisatie uit eigen ontwikkeling heeft Heilijgers Bouw in opdracht van derden onder meer een aantal woningbouwprojecten gerealiseerd, maar bijvoorbeeld ook een autoshowroom en garage in Utrecht.
HBG Construction ontving van het Forum for Constructing Excellence de FORCE Supply Chain Award.
6
Bouwbedrijf H. Pennings en Zn., realiseert utiliteitsbouw- en woningbouwprojecten, vooral in Zuid- en Midden-Nederland. Voor vaste opdrachtgevers wordt ook buiten deze regio’s gewerkt. De onderneming is gevestigd te Rosmalen en telt circa 170 medewerkers. Pennings beschikt over een eigen afdeling plan- en projectontwikkeling en heeft zich naast nieuwbouw, eveneens toegelegd op onderhouds- en renovatiewerken. Grote woningbouwprojecten die Pennings in ontwikkeling en uitvoering heeft, zijn 320 woningen te Oosterhout, 167 woningen Schuytgraaf te Arnhem en 162 kasteelwoningen te Hendrik Ido Ambacht. Op het gebied van onderhoud en renovatie heeft Pennings in Tiel 197 flatwoningen gerenoveerd en in Waalwijk 98 eengezinswoningen voorzien van nieuwe gevels en daken en is een binnenverbetering uitgevoerd. In Hoofddorp wordt het winkelcentrum Polderplein vernieuwd. Pennings was in Tilburg actief bij de ver-nieuwbouw van het TweeSteden ziekenhuis.
BAM Materieel verzorgt met circa 450 medewerkers de inrichting en uitrusting van bouwplaatsen van BAM Woningbouw en BAM Utiliteitsbouw. Het omvangrijke materieelpark wordt beheerd vanuit drie locaties: Lelystad, Kesteren en Nederweert.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:19
Pagina 57
4
7 Interbuild heeft in combinatie het nieuwe Justitiepaleis Antwerpen opgeleverd aan opdrachtgever Regie der Gebouwen. Het complex kent opvallende schaaldaken en is uitgevoerd als pps-project.
6
8 De herontwikkeling Whitefriars in het stadscentrum van Canterbury is officieel geopend in september 2005 en was een ontwerp- en bouwopdracht voor HBG UK. Het project omvat meer dan dertig winkels (die alle ondergronds worden bevoorraad), inclusief twee grootwinkelbedrijven, appartementen, een meerlaagse parkeergarage, een bibliotheek en fietsenstalling.
7
Interbuild te Wilrijk brengt utiliteitsbouwwerken tot stand in Brussel en Vlaanderen. De onderneming telt circa 280 medewerkers en heeft gemiddeld twintig utiliteitsbouwprojecten in uitvoering. Het betreft vaak aansprekende projecten, zoals de renovatie van de 145 meter hoge Financietoren in Brussel. In 2005 is in combinatie een 'design and construct'-contract verworven voor de bouw van een omvangrijk kantoor voor KBC Verzekeringen in Leuven. Diverse andere kantorenprojecten zijn voltooid, waaronder de projecten Loi 65 in Brussel en Tour Albert in Charleroi. In Lokeren, langs de snelweg E17, realiseert Interbuild in een uiterst strakke planning voor de Persgroep de modernste krantendrukkerij van Europa. Begin december, exact een jaar na indiening van de offerte, kon de machinebouwer beginnen met de opbouw van de drukpers. Bij diverse projecten werkt Interbuild samen met zusteronderneming CEI-De Meyer, zoals bij de de renovatie van het station in Brugge. Dit omvangrijke project voor NMBS, de Belgische spoorwegen, voorziet onder meer in de bouw van kantoren, waarin een nieuwe stationsentree is geïntegreerd, en de aanleg van ondergrondse parkeergarages. De activiteiten van CEI-De Meyer – tevens actief in de Vlaamse bouw- en vastgoedmarkt – worden nader toegelicht onder de sector Infra op pagina 64. Immo BAM, de door CEI-De Meyer opgerichte projectontwikkelingsmaatschappij in België, richt zich met name op de woningbouwmarkt. In uitvoering is een appartementencomplex in Leuven. In de Brusselse wijk Anderlecht start CEI-De Meyer in 2006 met de bouw van 36 appartementen. In Everen komen 28 appartementen en woningen. Het grootste project bevindt zich in Brugge, waar najaar 2006 wordt gestart met de bouw van 200 appartementen en woningen.
57
8
Onder de naam HBG UK zijn de Britse activiteiten op het gebied van utiliteitsbouw, projectontwikkeling, ontwerp en facility management verenigd. HBG UK beschikt over een groot aantal regiokantoren verspreid over Engeland, Schotland en Wales en is daarmee een van de grootste landelijk opererende utiliteitsbouwondernemingen van het Verenigd Koninkrijk. Het aantal medewerkers bedraagt circa 2.000. Een aanzienlijk deel van de portefeuille betreft projecten voor vaste opdrachtgevers. In de gezondheidszorg was HBG UK een van de meest succesvolle ‘Principal Supply Chain Partners’ die door de nationale gezondheidszorg zijn geselecteerd voor de bouw van ziekenhuizen en medische voorzieningen in het kader van het landelijke investeringsprogramma ‘NHS Procure 21’. In Sheffield, Basildon, Southampton, Manchester en Londen zijn projecten in uitvoering. In het winkelsegment is HBG UK onder meer actief voor ASDA. In 2005 heeft ASDA HBG UK opnieuw geselecteerd als partner voor het toekomstige winkelprogramma. Twee nieuwe projecten voor Sainsbury’s, beide grote binnenstedelijke herontwikkelingsprojecten, andere grote contracten voor Tesco winkelontwikkelingen en diverse nieuwbouw- en renovatieopdrachten voor Marks & Spencer en Morrisons dragen bij aan de leidende positie van HBG UK in dit marktsegment. In het segment kantoren voert HBG UK projecten uit voor enkele nationale projectontwikkelaars. Het betreft onder meer contracten voor een grote binnenstedelijke ontwikkeling in Hull voor ING Real Estate Developments, voor centrumontwikkeling in Folkstone voor Bride Hall Estates en elders voor Grosvenor en voor London & Regional.
BAM JVS NL
58
03-04-2006
20:19
Pagina 58
De onderwijssector blijft op dit moment de belangrijkste markt voor HBG UK. Gedurende het jaar waren projecten in uitvoering aan 25 universiteiten, verspreid over het land. De projecten variëren van complexe biomedische onderzoeksfaciliteiten en ruimten voor stafdiensten en onderwijs tot grootschalige studentenhuisvesting. Via het nieuwbouwprogramma voor scholen in het Verenigd Koninkrijk is HBG UK betrokken bij een groot aantal traditioneel aanbestede projecten, variërend van individuele schoolgebouwen tot complete onderwijscomplexen, en de totstandkoming van nieuwe City Academies en ppsscholen.
9 Binnen anderhalf jaar is aan de zuidoostrand van München Campeon verrezen. Müller-Altvatter en Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau realiseerden (met derden) dit complex voor Infineon Technologies, dat twaalf kantoorpaviljoens omvat. De aanneemsom bedroeg € 220 miljoen, waarvan 40 procent voor de BAM-werkmaatschappijen.
9
Andere hoogtepunten in 2005 betroffen de uitvoering van restauratiewerkzaamheden aan enkele belangrijke monumenten, zoals het bekende Kelvingrove Museum & Art Gallery in Glasgow en Sheffield City Halls. Tevens heeft HBG UK een omvangrijk contract verworven van het Natuurhistorisch Museum in Londen voor het magnifieke, acht verdiepingen hoge Darwin Centre, waarin de collectie van 28 miljoen insecten en zes miljoen planten (waarbij inbegrepen die welke zijn verzameld door Charles Darwin) wordt ondergebracht. De facility-managementactiviteiten van HBG UK tonen een sterke groei door de toename van de BAM PPP-projecten voor onderwijs, gezondheidszorg en openbare orde. Dit bedrijfsonderdeel wordt beschouwd als een onderscheidende factor, waarmee in de Britse pps-markt toegevoegde waarde kan worden geleverd. Op dit moment is HBG UK betrokken bij 27 pps-scholen in het Verenigd Koninkrijk. Bij het merendeel hiervan verzorgt HBG Facilities Management de catering, schoonmaakdiensten, sportfaciliteiten en andere dienstverlening. HBG Properties heeft in 2005 belangrijke verkopen gerealiseerd, onder meer van een kantoorontwikkeling in Ealing, West-Londen en – aan het eind van het jaar – van twee kantoren in St. Albans. Andere belangrijke kantoorontwikkelingen werden gedurende het jaar voltooid in Bristol, Swindon en Leeds, waarbij 9.000 m2 kantoorruimte in het Lateral Leeds project ultimo 2005 is verhuurd aan twee overheidsorganisaties. Nieuwe investeringen betreffen twee grote locaties in Leeds en verdere ontwikkeling van het winkelcentrum Wellgate in Dundee. Het aantal projecten waarbij HBG UK samen of in joint venture werkt met de civiele zusteronderneming Nuttall, is in 2005 verder toegenomen. Gezamenlijk worden grote werken uitgevoerd in Liverpool, Hull, Bromsgrove en Hereford.
Müller-Altvatter realiseert verspreid over Duitsland overwegend grotere utiliteitsbouwwerken. De onderneming, opgericht in 1932, telt circa 400 medewerkers en heeft per jaar ruim twintig projecten in uitvoering. Het betreft onder meer kantoorgebouwen, alsook onderzoeks- en opleidings-faciliteiten, bijvoorbeeld momenteel TU Dresden, Frankfurt am Main en Stuttgart. Ultimo 2005 is opdracht verworven voor nieuwbouw van de faculteit Geowetenschappen voor de universiteit Frankfurt am Main. Tevens heeft Müller-Altvatter een gedegen reputatie voor de bouw van ziekenhuizen. In uitvoering zijn projecten in Altscherbitz (Saksen), Hamburg, Heidelberg en Mainz. De werkmaatschappij heeft vestigingen in Stuttgart en Dresden. Op een aantal projecten wordt samengewerkt met zusteronderneming Wayss & Freytag Schlüssefertigbau, zoals (met derden) bij het nieuwe hoofdkantoor van halfgeleiderproducent Infineon nabij München, Campeon genaamd, dat conform planning eind 2005 is opgeleverd. Gestart is met de bouw van een laboratorium voor de universiteitskliniek van Essen, dat het derde pps-project in Duitsland is waarvan de uitvoering in handen is van Müller-Altvatter. Tot de overige nieuwe opdrachten behoort onder meer het hoofdkantoor van de modeketen C&A in Düsseldorf (ruim 45.000 m2 voor circa 1.200 medewerkers).
BAM JVS NL
03-04-2006
20:19
Pagina 59
10 Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau realiseerde in anderhalf jaar het nieuwe winkelcentrum Eastgate in het Berlijnse stadsdeel Marzahn. Het opvallende complex biedt onderdak aan 150 winkels, café’s en restaurants. Opdrachtgever was ECE Projektmanagement.
9
11 In Frankfurt leverde Wayss & Freytag Projektentwicklung het projectmanagement voor de ontwikkeling van het 70 meter hoge kantoorcomplex ‘Drehscheibe’.
59
10
Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau kan bogen op een meer dan 130-jarige geschiedenis en geldt als een van de leidende ondernemingen in de Duitse utiliteitsbouwmarkt. De onderneming heeft circa 550 medewerkers in dienst en is actief in geheel Duitsland. De organisatiestructuur is toegesneden op de belangrijkste marktsegmenten waarin Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau actief is. De onderneming opereert succesvol in het segment voor winkelcentra. Het Eastgate Shoppingcenter in Berlijn werd opgeleverd; daarnaast verwierf Wayss & Freytag Schlüsselfertigbau opdrachten voor winkelcentra in Wiesbaden, Neuwied, Magdeburg en Hannover. Ook de activiteiten in de markt voor ziekenhuizen zijn toegenomen. Naast de bouw van de hartkliniek in Keulen, in uitvoering sinds 2004, is opdracht verleend voor een ziekenhuis in Park Hilden en in combinatie voor Klinik West van het universitaire ziekenhuis in HamburgEppendorf. Met Varioffice beschikt de werkmaatschappij over een concept om voor een vaste en gunstige bouwsom kantoorruimte te realiseren. Met de verwerving van een kantorenopdracht in Essen is het vierde Varioffice van start gegaan.
11
Wayss & Freytag Projektentwicklung richt zich als efficiënte organisatie op de afwikkeling van de oude Duitse projectontwikkelingsportfolio, alsook op het genereren van nieuwe projecten, in het bijzonder kantoren, voor huurders en investeerders. In 2005 is de omvang van de portfolio verder teruggebracht door de verkoop van enkele oude projecten. Een nieuwe opdracht, het projectmanagement voor het kantorenproject ‘Drehscheibe in Frankfurt am Main, is vrijwel afgerond. Tot 2008 heeft Wayss & Freytag Projektentwicklung een nieuw kantorenproject in uitvoering in Berlijn, verhuurd aan de koepelorganisatie voor Duitse ziekenfondsen (AOK).
Het door HBG UK gebouwde InfoLab21, het nieuwe informaticaDe activiteiten op het terrein van stadions en sportcomplexen zijn gebundeld in dochteronderneming HBM Stadien- und Sportstättenbau. Een belangrijk project in Baden-Würtemberg, de SAP Eisarena in Mannheim, is in het najaar 2005 feestelijk geopend. Naast de renovatie van de draf- en renbaan in Neuss en de aanleg van sportpark Nymphenburg in München, was de onderneming succesvol bij de acquisitie van een ijshal bij het spoorwegstation Oost in Berlijn. Bij de uitvoering wordt samengewerkt met Müller-Altvatter.
researchcentrum van Lancaster University, is door de British Council of Offices (BCO) uitgeroepen tot National Winner/Winner North England, North Wales & Northern Ireland in de categorie Corporate Workplace. De jury roemde het architectonisch ontwerp van Faulker Browns, alsmede het vooruitstrevende gebruik van ICT, waaronder sensoren en robots in muren, vloeren en plafonds. Het researchcentrum omvat zowel universitaire gebruiksruimten, als ruimten die zijn verhuurd aan ict-ondernemingen.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:19
Pagina 60
Flatiron bouwt in joint venture de oeververbinding over Oakland Bay. Het dek van de 2.100 meter lange ‘skyway’, met een brug voor elke rijrichting, telt in totaal 452 secties. De geprefabriceerde, kokervormige brugdelen wegen tussen 200 en 800 ton.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:30
Pagina 61
Infra 61
De Groep behaalde in 2004 in de sector Infra een omzet van € 3.511 miljoen (2004: € 3.420 miljoen). De omzet is gestegen (+3%) door toegenomen activiteiten in Ierland, Nederland en de Verenigde Staten. De sector Infra heeft in 2005 uitstekend gepresteerd. Het resultaat van de sector Infra bedroeg € 149,6 miljoen (2004 vóór mededingingsboete: € 135,4 miljoen). Dit stemt overeen met een marge van 4,3 procent (2004: 4,0 procent). De orderportefeuille bedraagt € 4.751 miljoen (ultimo 2004: € 4.305 miljoen) en is gedurende 2005 vooral in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk toegenomen. De Groep is in de Nederlandse markt actief met de werkmaatschappijen BAM Civiel, BAM Wegen, BAM Infratechniek en BAM Rail. De ondernemingen trekken veelvuldig gezamenlijk op bij de verwerving en uitvoering van infrastructurele projecten. Ze presenteren zich dan onder het beeldmerk BAM Infra. De Nederlandse werkmaatschappijen boekten alle goede resultaten in 2005, door onder meer de winstbijdrage van enkele grote infrastructurele werken. BAM is voor de aanbieding van diverse nieuwe grote werken geselecteerd. Hoewel het werkaanbod in de Nederlandse inframarkt voldoende is, mede door de plannen van de overheid voor groot onderhoud aan het wegen- en spoorwegennet, laat het prijsniveau nog geen duidelijke verbetering zien. Recentelijk is opdracht verworven voor de aanleg van een tien kilometer lang wegvak van Rijksweg 73-Zuid. De resultaten van de Belgische werkmaatschappijen lagen in lijn met het voorgaande boekjaar. De vooruitzichten in de Belgische inframarkt zijn gematigd positief door de aanbesteding van enkele grote infrastructurele werken. Galère heeft de eerder aangekondigde besprekingen over de overname van het eveneens in Wallonië gevestigde bedrijf Balteau in positieve zin afgerond. Door deze overname versterkt Galère zijn positie op de markt van afvalwaterzuiveringsinstallaties.
De Ierse bouwnijverheid heeft in 2005 opnieuw sterke groeicijfers laten zien. Mede hierdoor heeft Ascon uitstekende resultaten geboekt. De vooruitzichten in Ierland blijven positief, vooral op het gebied van infrastructuur. De Ierse overheid heeft recentelijk een investeringsprogramma bekendgemaakt. In Duitsland zijn de tegenvallende resultaten van Wayss & Freytag Ingenieurbau in 2005 deels het gevolg van een grondige evaluatie van risico’s op lopende en oude projecten door het nieuw aangestelde management. Daarnaast hebben de slechte marktomstandigheden in combinatie met het selectieve aannemingsbeleid voor een onderdekking op de vaste kosten gezorgd. De onderhandelingen over de afwikkeling van het contract voor de aanleg van de zogenoemde Smarttunnel in Kuala Lumpur, Maleisië, duren nog voort. Flatiron heeft in de Verenigde Staten een uitstekend resultaat behaald, mede door de goede voortgang op het omvangrijke werk Oakland Bay Bridge, Californië. De huidige orderportefeuille van Flatiron ligt op een hoog niveau als gevolg van de verwerving van een groot aantal opdrachten gedurende 2005. Begin 2006 heeft Flatiron nog twee grote opdrachten – in joint venture – verworven met een totale opdrachtsom van € 520 miljoen waarvan ruim de helft voor Flatiron. Interbeton is actief in nichemarkten buiten Europa en heeft in 2005 een goede bijdrage geleverd aan het resultaat. In de Golfstaten maakt Interbeton goede voortgang bij diverse prestigieuze hoogbouwprojecten.
De nieuwe Arthur Ravenel Jr. Bridge (gerealiseerd door Flatiron in combinatie) over Cooper River in Charleston, South Carolina, heeft diverse onderscheidingen gewonnen, waaronder de Globe Award for Environmental Excellence van de American Transportation and Road Builders Association, alsook de PRIDE Award for community relations. Tevens ontving het project
In het Verenigde Koninkrijk heeft Nuttall opnieuw uitstekende resultaten behaald. De werkmaatschappij neemt een vooraanstaande positie in op de Britse inframarkt. De positie in de railmarkt is gedurende het boekjaar verder versterkt door verwerving van een omvangrijk, meerjarig raamwerkcontract voor onderhoud van het spoorwegennet in het zuidoosten van Engeland.
prijzen van de National Council of Structural en de National Steel Bridge Alliance. De brug is door McGraw Hill’s Southeast Construction magazine uitgeroepen tot Best Transportation Project van 2005.
Koninklijke BAM Groep nv
Koninklijke BAM Groep opereert in de sector Infra op de Nederlandse, Belgische, Britse, Ierse, Duitse en Amerikaanse markt. Interbeton voert wereldwijd gespecialiseerde beton-, weg- en waterbouwprojecten uit.
BAM JVS NL
62
03-04-2006
20:30
Pagina 62
12 Medio 2005 is BAM Civiel van start gegaan met het design-and-contruct project voor de aanleg van 1.980 meter kademuur op de Maasvlakte. De kade voor Euromax is de eerste die in Nederland als diepwand is uitgevoerd.
13 Pal voor het Rijksmuseum in Amsterdam werkte Nelis Infra aan de vernieuwing van hoofdriolen en de aanleg van een gietijzeren rioolpersleiding, inclusief zinkerconstructie door de Singelgracht. BAM Wegen neemt de reconstructie van de Stadhouderskade voor zijn rekening. Ook in en achter het Rijksmuseum zijn BAM-bedrijven actief.
12
BAM Civiel is gespecialiseerd in het ontwerpen, ontwikkelen, uitvoeren en onderhouden van civiele en industriële projecten in Nederland. BAM Civiel telt circa 1.000 medewerkers en is gevestigd in Gouda. Van hieruit opereert ook BAM Civiel Projecten, de bedrijfseenheid die is opgezet voor de uitvoering van omvangrijke werken, zoals diverse contracten voor HSL-Zuid en Betuweroute. BAM Civiel beschikt naast de business unit (Grote) Projecten in Gouda over een netwerk van regionale vestigingen. Ter verbetering van de efficiency is in 2005 het aantal regiokantoren van vijf teruggebracht naar vier: Amsterdam, Breda, Heerlen en Zuidbroek. BAM Civiel biedt opdrachtgevers bovendien de kennis en kunde van gespecialiseerde business units zoals BAM Grondtechniek, BAM Betontechnieken, BAM Project Support, BAM Civiel Prefab Beton en het ingenieursbureau Delta Marine Consultants (DMC). Voor het door DMC ontwikkelde Xbloc, een innovatief golfbrekerelement, is in 2005 de eerste licentie toegekend voor toepassing in Port Oriel, de haven van Clogherhead, Ierland. Tevens is een licentiecontract getekend voor een kustbescherming in Lagos, Nigeria. In Nederland is BAM Civiel marktleider op het terrein van omvangrijke beton- en waterbouwwerken. Hoewel de omzet onder druk staat door het aflopen van enkele grotere infrawerken, was de werkmaatschappij succesvol bij de verwerving van onder meer de aanleg van een ruim 1.900 meter lange kademuur voor de Euromax-terminal op de Maasvlakte in Rotterdam. In combinatie is opdracht verworven voor de eerste Noorse afzinktunnel, in de haven van Oslo. Bovendien verwierf BAM Civiel opdracht voor de bouw van het grootste Nederlandse convertorstation in Eemshaven. BAM Civiel wenst de positie in de onderhoudsmarkt verder uit te bouwen. Aandacht gaat uit naar het trainings- en opleidingsprogramma en verdere verbetering van het veiligheidsbewustzijn.
13
De kernactiviteiten van BAM Wegen hebben betrekking op ontwerp en aanleg van verhardingen, grond- en milieuwerkzaamheden en geluidsreductie. BAM Wegen telt ongeveer 1.750 medewerkers, die jaarlijks circa 2.500 projecten realiseren. De werkmaatschappij kent zeven regiokantoren. Negen gespecialiseerde dochterondernemingen zijn onder meer actief op het terrein van geluidsschermen, milieutechnieken, groenvoorzieningen, sportvelden, leidingrenovatie, machinaal straten en geleiderail. Nadat BAM Wegen in 2004 het nieuwe asfaltspreidproces TAS had geïntroduceerd (waarmee tijd, grondstoffen en kosten worden bespaard door twee asfaltlagen warm-opwarm aan te leggen), is in het verslagjaar LEAB op de markt gebracht. Dit door BAM ontwikkelde Laag Energie Asfaltbeton is een asfaltmengsel dat bij lage temperatuur wordt geproduceerd en verwerkt. Dit biedt belangrijke milieuvoordelen. De eerste pps-weg van Nederland (de A59 nabij Den Bosch) is in het verslagjaar in gebruik genomen. BAM Wegen heeft bij dit project samengewerkt met diverse tot de Groep behorende ondernemingen, zoals Mostert de Winter (groenvoorziening), BAM Geleiderail, Verenigde VTN Bedrijven (verkeersinstallaties), HOKA Verkeerstechniek (tijdelijke wegomleidingen) en BAM Civiel. De goede samenwerking met zusterondernemingen komt ook tot uitdrukking bij de uitvoering van het multidisciplinaire project voor de nieuwbouw van woonwijk Kloosterveste in Assen in opdracht van Bam Vastgoed. Mede door de verwerving van twee contracten voor delen van de snelweg A73 (Limburg) blijft BAM Wegen een toppositie innemen in de wegenbouwmarkt.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:30
Pagina 63
15
14 De Ruiter Boringen en Bemalingen zoekt rond Londen naar explosieven uit de Tweede Wereldoorlog. De dochteronderneming van BAM Infratechniek past een sondeermethode toe, die bij uitstek geschikt is voor diepteonderzoek.
13
15 Voorbereiding van de laswerkzaamheden door BAM Rail aan een wisselcomplex van HSL-Zuid in Zevenbergschenhoek.
14
BAM Infratechniek is gespecialiseerd in ontwerp, aanleg en onderhoud van kabel- en leidingnetten voor telecommunicatie, data, water, elektra, gas en warmte. Ook heeft de onderneming een sterke positie in de markt voor verkeerssystemen en tunneltechnische installaties. Bovendien realiseert BAM Infratechniek industriële leidingsystemen. Vooral de telecomactiviteiten zijn in de afgelopen jaren sterk in omvang toegenomen. In 2005 zijn sterke uitgangsposities verworven voor de toekenning van enkele grote contracten voor de aanleg van glasvezelnetwerken. De werkmaatschappij telt ongeveer 1.500 medewerkers, verdeeld over drie regio’s en drie specialistische bedrijven. De reorganisatie die BAM Infratechniek eerder had ingezet om in het bijzonder de winstgevendheid van de leidingbouwactiviteiten te herstellen, heeft erin geresulteerd dat het verslagjaar positief kon worden afgesloten. Jaarlijks realiseert BAM Infratechniek vele honderden opdrachten van veelal bescheiden omvang. De onderneming is echter ook een betrouwbare partner voor omvangrijke werken. Zo is BAM Infratechniek in NoordHolland gestart met de bouw van een compressorstation, dat deel uitmaakt van een nieuwe 235 kilometer lange gasleiding naar het Verenigd Koninkrijk voor BBL Company. BAM Leidingen & Industrie is hoofdaannemer in de joint venture, waarin ook BAM Civiel participeert. BAM Infratechniek heeft het afgelopen jaar kunnen profiteren van de trend dat opdrachtgevers niet alleen selecteren op de laagste prijs, maar tevens bewezen kwaliteit en betrouwbaarheid in toenemende mate laten meewegen bij de toekenning van projecten. De werkmaatschappij geeft prioriteit aan verdere uitbreiding van de ontwerpactiviteiten.
63
15
BAM Rail is een allround spoorbouwbedrijf dat een compleet dienstenpakket aanbiedt. De activiteiten reiken van engineering tot complete bouw en onderhoud van spoorwegen voor ProRail, vervoersbedrijven en industriële ondernemingen. ProRail is verantwoordelijk voor voldoende capaciteit, de betrouwbaarheid en de veiligheid op het Nederlandse spoorwegennet, dat ruim 6.500 kilometer lang is. Naast de aanleg van heavy rail realiseert BAM Rail tevens tram- en metrolijnen in stedelijke gebieden en spoor- en kraanbanen voor de industrie. Opdrachtgevers kunnen voor reparatie- en onderhoudswerkzaamheden 24 uur per dag een beroep doen op de servicedienst. BAM Rail telt ruim 950 medewerkers en heeft het hoofdkantoor in Breda. De werkmaatschappij beschikt over vestigingen in Dordrecht, Eindhoven en Rotterdam. De medewerkers worden ingezet op projecten door geheel Nederland en incidenteel ook in het aangrenzende buitenland. BAM Rail is betrokken bij alle uitbreidingsprojecten van de landelijke spoorinfrastructuur, zoals nieuwbouw van HSLZuid en Betuweroute, spoorverdubbelingen en aanpassingen van baanvakken, verbeteren van de veiligheid van overwegen en verbetering en aanpassing van treinbeveiligings- en treinbesturingssystemen. De ervaring die BAM Rail heeft opgedaan met betonspoortechnologie bij de aanleg van HSL-Zuid, heeft geresulteerd in een kennisoverdrachtcontract met het Chinese ministerie van Spoorwegen.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:30
Pagina 64
16 CEI-De Meyer werkt in opdracht van Tuc Rail aan twee trajectdelen van de spoorlijn en verbindingsboog bij Leuven. De foto toont de doortocht en vertakking bij Schaarbeek, in het noorden van Brussel.
64
16
Multiconsult is het advies- en ingenieursbureau voor de sector Infra van Koninklijke BAM Groep nv en verleent diensten voor de clusterbedrijven BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail en BAM Wegen. De diensten omvatten management consultancy, advisering, ontwerp en engineering, project-, contract-, exploitatie- en risicomanagement. In 2005 heeft Multiconsult op ontwerpgebied de ontwerpleiding verzorgd voor de pps-projecten Infraspeed (HSL-Zuid) en A59. Tevens is in samenwerking met Delta Marine Consultants veel werk verricht ten behoeve van diverse 'design and construct' tenderprojecten.
Ingenieursbureau Delta Marine Consultants (DMC, een dochteronderneming van BAM Civiel) heeft de ID-NL Innovatie Jaarprijs 2005 gewonnen in de categorie Water & Deltatechnologie voor het golfbrekerelement Xbloc. Ook de inzending van BAM Wegen Laag Energie Asfaltbeton, halfwarm asfalt, was voor de innovatieprijs genomineerd.
In het verslagjaar heeft Koninklijke BAM Groep aangekondigd dat de twee Belgische werkmaatschappijen, CEI en De Meyer, per 1 januari 2006 samengaan onder de naam CEI-De Meyer. Beide ondernemingen werkten al veelvuldig samen bij de verwerving en uitvoering van projecten, zowel in de utiliteitsbouwsector als op de inframarkt. Door het samengaan zal Koninklijke BAM Groep efficiënter en slagvaardiger kunnen opereren in de bouwmarkten van Vlaanderen en Brussel. Het hoofdkantoor van CEI-De Meyer is gevestigd in Brussel. De onderneming kent drie divisies, voor Burgerlijke Bouwkunde (opererend vanuit een kantoor te Gent), voor Gebouwen (met kantoren te Brussel en Gent) en voor Immo (projectontwikkeling), met kantoor te Brussel. CEI-De Meyer telt ongeveer 600 medewerkers. CEI-De Meyer heeft diverse infrastructurele projecten in uitvoering. Zo bouwt de onderneming in Gent twee spoorbruggen. Deze ellipsvormige boogconstructies maken deel uit van een verdubbeling van de spoorlijn tussen Gent en Landegem. In verband daarmee voltooide CEI in 2004 reeds twee nieuwe stalen boogbruggen over de nabijgelegen ringvaart. In Brussel heeft CEI-De Meyer samen met Galère en een derde partij opdracht verworven voor een deelproject van een nieuwe openbaar vervoernetwerk, het Gewestelijk Expres Net. De opdracht omvat de aanpassing van het knooppunt Schuman-Watermael, waar enkele bruggen en viaducten worden gebouwd of aangepast.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 65
18 In Devon, aan de Engelse zuidwestkust, legt Nuttall een nieuwe, 2,7 kilometer lange omleidingsweg aan ten westen van het oude vestingstadje Barnstaple. Onderdeel 17 Galère heeft (in combinatie) in Hermalle sous
van het project is de bouw van een ruim vierhonderd
Argenteau langs het Albertkanaal het afvalwater-
meter lange brug over de Taw met een vrije doorvaart-
zuiveringsstation van Luik – Oupeye gebouwd.
hoogte van twaalf meter boven springvloedniveau.
17
18
Galère is vooral actief in de Waalse regio. De onderne-
Edmu nd Nut tall is een van de leidende aannem ers in het
ming opereert vanuit Luik en heeft tevens een vestiging in
Veren igd Koninkrijk voor beto n-, we g- en waterbouw, als-
Charleroi. Galère telt circa 800 medewerkers.
mede spoorbouw. De activiteiten van de werkmaat schappij
Evenals zusteronderneming CEI-De Meyer, is Galère op
bestrijken alle deelsegmenten van de inframarkt, waa rbij alle
diverse locaties betrokken bij de totstandkoming van de
contractvorm en mogelijk zijn (zowel alliantiecontracten,
tracés voor de hogesnelheidslijn. Galère heeft de HSL-
‘pa rt n ering’-contracten en pub l iek p rivate samenwerking, als
tunnel bij Soumagne, ten oosten van Luik, opgeleverd.
meer traditionele co nt ra ctvormen). De ondern eming ver-
In diezelfde regio is de werkmaatschappij tevens verant-
leent diensten door het gehele land door middel van een
woordelijk voor de aanleg van een veertien kilometer lang
w i j dvertakt netwerk van regiona le kanto ren en gespeciali-
tracé tussen Thimister en de Belgisch/Duitse grens. Galère
seerde dochterondernemingen. Nut tall telt ci r ca 3.000
werkt samen met Wayss & Freytag Ingenieurbau en CEI-
medewerkers.
De Meyer bij de aanleg van de Grouft-tunnel, die deel uit-
De positie van Nut tall in de railmarkt is gedurende het boek-
maakt van de Route du Nord (A7) in Luxemburg.
jaar verder versterkt door verwerving van een omvangrijke
Hoewel de onderneming van origine is gespecialiseerd in
opdracht (ter waarde van ruim € 150 miljoen) van de Britse
de infrasector, kent Galère al vanaf circa 1990 een afdeling
railbeheerder Network Rail. Het bet reft de voortzetting van
voor de uitvoering van utiliteitsbouwwerken. Momenteel
een raamovereenkomst uit 2001 voor onderh oud van het
is de verdeling tussen civiele en bouwprojecten vrijwel
sp o o rwegennet in het zuid o osten van Engeland. Dit cont ra ct
gelijk. Tot de laatste categorie behoort onder meer de
heeft een looptijd van vijf jaar. Nut tall zal in partnerschap met
restauratie van het kasteel van Aigremont, die in 2005 is
Network Rail de railinfrastru ctuur in de zuidelijke re g io onder-
voltooid.
houd en en waar noodzakelijk vernieuwen. Tevens verw ierf
In de portefeuille infrastructurele werken winnen vooral
Nut tall een tweede cont ra ct, dat deel uitmaakt van het pro-
de activiteiten met betrekking tot afvalwaterbehandeling
gramma van Network Rail gericht op de verbetering van de
en rioleringsystemen aan belang. Op diverse locaties reali-
telecommunicat ie op het spoor. Dit project draagt de naam
seert Galère waterzuiveringsstations.
GSM- R / FTN (Global System for Mobile Commu n ications, Rail and Fixed Telecom Network). Tot de werkzaamheden beh o o rt de aanleg van een glasvezelnetwerk en bekabeling.
Nuttall-medewerkers betrokken bij de aanleg van de Fastway busverbinding bij Crawley namen voor het tweede achtereenvolgde jaar een onderscheiding in ontvangst van de Considerate Constructors voor de getoonde zorg en verantwoordelijkheid bij de bouwwerkzaamheden voor weggebruikers en omwonenden.
65
Tot de overige opmerkelijke proje cten die in 2005 zijn verwo rven behoren de verbre ding van provinciale weg A465 (de Heads of the Va l leys-weg) in Zuid-Wa les in opdra cht van de regionale overheid, de Ca xton Bypass op basis van een EC Icontract (Ea rly Co nt ra ctor Involvem ent) voor de Highways Agency, een omvangrijk grondsaneringsproje ct in de Tha m es Gateway bij Rochester voor opdrachtg ever Me dway Cou n cil en een installat ie om energ ie op te wekken uit af valverb ra nding in Colnbrook, vlakbij luchthaven Heat h row .
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 66
20 In september 2005 opende de Ierse minister van Transport de elf kilometer lange westelijke randweg om Dundalk. Deze ‘bypass’ maakt deel uit van de Euroroute
66
19 Wayss & Freytag Ingenieurbau verbetert het Havel-
EO1, de snelweg tussen Dublin en Belfast. Het is de eerste
Oderkanaal bij Eberswalde (boven Berlijn) over een lengte
pps-weg in Ierland. BAM PPP maakt deel uit van het con-
van ruim drie kilometer. Het kanaal wordt zowel verdiept
sortium Celtic Roads Group (CRG). Ascon was in belangrij-
als verbreed, zonder hinder voor het scheepvaartverkeer.
ke mate verantwoordelijk voor de bouw.
19
20
De Groep neemt met Wayss & Freytag Ingenieu r b aueen
Ascon Cont ractors is een van de groot ste en meest succes-
vooraanstaande pos i t iein op de Duitse inframarkt. De werk-
volle bouwondernemingen van Ierland. De werkmaat-
maat schappij geniet een goede reputatie op het gebied va n
schappij opereert onder de naam Ascon in de inframarkt
geboorde tunnel s. Dit maakt Wayss & Freytag
en is daarin marktleider. Onder de naam Rohcon worden
Ingenieurbau een veelgevraagd joint-ventu repartner, ook
utiliteitsbouwprojecten tot stand gebracht.
voor proje cten bu i ten Duitsland, waa rbij veelv u l dig wordt
Bovendien kent Ascon sinds 2004 dochteronderneming
samengewerkt met loka le zusterbedrijven.
Ascon Property Developments Ltd (APDL) voor initiatieven
In het boek jaar is een nieuwe impuls gegeven aan de eerder
op het gebied van projectontwikkeling. Na de succesvolle
in gang gezette re o rganisatie door de ‘Fit for business’-cam-
start van APDL met een woningbouwproject in Cork zijn
pagne onder medewerkers. Tevens is de te chnische afdeling
ook elders in Ierland diverse projecten in voorbereiding.
versterkt.
De werkzaamheden op het vliegveld van Cork, waar
Wayss & Freytag Ingenieurbau heeft in het boekjaar diverse
Rohcon verantwoordelijk was voor de bouw van de nieuwe
omvangrijke contracten verwo rven, waaronder twee deel-
terminal en een parkeergarage en Ascon de nieuwe infra-
proje cten voor de bouw van de City Tunnel in Leip z ig. Het
structuur verzorgde, zijn vrijwel afgerond. Ook leverde
bet reft een spoortunnel onder het monu m enta le cent raa l
Rohcon buiten Dublin het Castlenock Hotel en Country
stat ion. In Münch en is de werk maat schappij (in combinat ie)
Club op.
vera ntwoord elijk voor verlenging van met rolijn U3, incl us ief
Ascon heeft een vooraanstaande positie in de wegen-
de aa n leg van twee stations. In Wenen is (even e ens in joint-
bouwmarkt. Medio 2005 opende de Ierse minister van
venture) gestart met de verlenging van met rolijn U2.
Transport de snelweg South Eastern Motorway (SEM). De
Wayss & Freytag Ingenieurbau neemt tevens een goede
SEM vormt het sluitstuk in de snelweg M50 rond Dublin.
pos i t iein op de Duitse markt voor indust riebouw p roje cten.
De nieuwe westelijke randweg bij Dundalk – de eerste
In dit segment is onder meer gewerkt aan een energie-
publiekprivaat gefinancierde weg van Ierland – werd door
cent ra le in Staß fu rth en hal 205/280 voor scheepswerf
Ascon ruim voor de oorspronkelijke opleverdatum vol-
Vo l k swerft Stralsund. In uitvoering zijn tevens uitbreidings-
tooid.
werk zaamheden voor de energiecent ra le Kümmel en twee productielijnen voor afva lverbrandings i n sta l latie Rothensee nabij Magdebu rg. Een van de meest opmerkelijke proje cten in uitvoering bet reft een pa rkeergarage voor het nieuwe beu rscomplex bij de luchthaven van Stut tgart. Deze opdracht omvat de bouw van een garage van zeven verdiepingen met 4.000 parkeerp laat sen, die de zesbaans- s n elweg A8 overspant. H ierbij wordt gebruik gemaakt van de vrije- voorbouwmethode, waarmee Wayss & Freytag Ingenieurbau veel ervaring heeft opgedaan bij de bouw van diverse bruggen.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 67
22 Flatiron voltooide in combinatie de brug over de Cooper River in Charleston, South Carolina (Arthur Ravenel Jr. Bridge). Met een vrije overspanning van 21 In het kader van het Odaw Drain Project, dat over-
471 meter, twee 174 meter hoge pijlers en een door-
stromingen moet voorkomen, kanaliseert Interbeton in
vaarthoogte van zestig meter, staat de oeververbinding
de Ghanese hoofdstad Accra de Odaw rivier.
te boek als de grootste tuibrug van de Verenigde Staten.
22
21
Koninklijke BAM Groep realiseert onder de vlag van werk-
Flatiron Construction is de Amerikaanse werkmaatschap-
maat schappij I nterbeton ook buiten West-Europa infra-
pij van Koninklijke BAM Groep, die actief is in de infra-
p roje cten. Interb eton telt ongeveer 3.000 medewerkers en
sector. De onderneming is gespecialiseerd in ontwerp en
h e eft werel dwijd ruim twintig projecten in uitvoeri n g. Het
bouw van infrastructurele projecten, zoals bruggen, snel-
b et reft zowel bouw ku n dige als waterbouw ku n dige werken.
wegen en spoorverbindingen. Flatiron kan zich rekenen
I nterbeton besch ikt over vier dochterondernemingen, die
tot de vijf grootste bruggenbouwers van de Verenigde
actief zijn in de landen waar de werkmaat schappij op
Staten. Flatiron telt circa 1.240 medewerkers. Het hoofd-
co nt i nue basis proje cten verwerft: Higgs & Hill Dub a i,
kantoor is gevestigd in Longmont, Colorado (circa vijftig
PT Decorient Indones ia, Interb eton bv Libya branch en
kilometer ten noorden van Denver).
I nterbeton bv Gha na Ac c raoffice. De onderneming houdt st rikt de hand aan st renge risico-
Als 40 procent-partner in het co n so rtium dat de brug over
ma nag ement p ro ce d u res en kent in samen hang daa rmee
Cooper River in Cha rleston, South Ca rolina, heeft geb ouw d,
een selectief aannemingsb eleid.
was Flat i ron deelgenoot van de of f ici ë leopening medio ju l i
I nterbeton is sinds begin jaren zevent ig met doch teronder-
2005. De langste tu i b rug van Noord-A m erika is uitg evo erd
neming Decorient actief op de Indones i sche bouw ma rkt. In
in een 'des ign and co n st ru ct ' - cont ra ct met een tota le
h et vers lagjaar heeft Decorient goede vo o rtgang geboekt bij
waa rde van € 436 mil jo en. De brug is een jaar eerd er
de realisering van het 24-verdiepingen hoge wooncomplex
geopend dan de opdra ch tg ever had gep la n d.
Summit Apartments in Jaka rta en het winkelcent rum Margo City Squa re in Depok. Nabij Ba n da Atjeh is gesta rt met het
Uitstekende voortgang is geboekt op het 2,1 kilometer
herstel van de haven van Malahayati Po rt. Deze haven, die
lange Oakland Bay Skyway brugproject in Californië, waar
op 26 december 2004 zwaar werd beschadigd door de
Flatiron een aandeel van 27 procent heeft in de aanleg van
tsunami, wordt hersteld met steun van de Nederlandse
twee betonnen segmentbruggen met een totale waarde
overheid. Interbeton is va n ouds actief in diverse landen op
van € 870 miljoen. De oplevering wordt volgens schema
h et Afrikaanse continent, waa ronder Ta nzania en Gha na.
verwacht in begin 2007.
In Libië concentreerde het werk zich op onderh oud s- en renovat iewerken voor de olieindust rie.
Tevens maakt Flatiron goede voortgang bij de vijf projec-
In het Midden-Oosten bereiken de activiteiten va n
ten voor de snelweg Route 15 (€ 165 miljoen) en bij de
I nterbeton in let terlijke zin grote hoogten. De werk zaa m-
aanleg van een spoorwegtraject (eveneens € 165 mil-
heden aan de 234 meter hoge kantoor- en woonto ren Pa rk
joen), beide in het zuiden van Californië.
Place in Dubai lopen vo o rspoedig, evenals de bouw van de 195 meter hoge Al Bidda Tower in Doha, Qata r. Beide projecten word en uitgevoerd in joi nt ventu re. Eind 2005 verw ierf Interbeton in combinat ie opdra cht voor de uitbreiding van een LNG- steiger in Ka rrat ha, aan de westkust van Aust ralië.
67
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 68
Tussen 2003 en 2005 heeft BAM in combinatie nabij Den Bosch de ombouw van rijksweg N59 naar autosnelweg A59 gerealiseerd, het eerste pps-wegenbouwproject in Nederland.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 69
Publiekprivate samenwerking 69
2005 was het eerste volledige boekjaar voor BAM PPP.
In het Verenigd Koninkrijk zijn diverse projecten operatio-
Deze werkmaatschappij is eind 2004 gevormd in verband
neel geworden. De Princess Royal (Prinses Anne) was in
met de toenemende belangen van de Groep in publiek-
januari aanwezig bij de officiële opening van het
private partnerships. Het programma om de vermogens-
Wharfdale ziekenhuis in Otley (bij Leeds). Met dit nieuwe
investeringen van de Groep te consolideren in BAM PPP
gezondheidszorgproject telt de Groep elf pps-investe-
verloopt voorspoedig.
ringen in het Verenigd Koninkrijk. In Crawley, East Renfrewshire en Bristol zijn scholen in
Koninklijke BAM Groep rapporteert in de sector Publiek
gebruik genomen, die onderwijsfaciliteiten bieden aan
private samenwerking in 2005 een omzet van € 40 mil-
meer dan 4.500 leerlingen. Eind 2005 bereikte BAM PPP
joen. Als gevolg van het grote aantal aanbiedingen en de
financial close voor het Bromsgrove Schools pps-project,
daarmee gepaard gaande hoge tenderkosten heeft
dat het begin inluidt van de bouw van vijf nieuwe scholen
BAM PPP in 2005 een verlies geleden van € 5,7 miljoen.
voor uiteindelijk meer dan 4.000 leerlingen.
Uitsluitend de opbrengsten en resultaten van de operationele pps-activiteiten worden in de sector Publiekprivate
Er was opnieuw succes voor BAM PPP in Ierland als partner
samenwerking verantwoord. De resultaten van deze pro-
in de Celtic Roads Group. Dit consortium is geselecteerd
jecten waren in 2005 positief. De opbrengsten en resulta-
als preferred bidder om de N25 rond Waterford te leiden.
ten van de pps-projecten in aanbouw worden in de betref-
De aa n leg van de westelijke randweg om Du n dalk, die deel
fende sectoren verantwoord. Ook deze resultaten waren
uitmaakt van de M1 tussen Dublin en Belfast, is voltooid.
in het verslagjaar positief. Ultimo 2005 bedroeg de order-
Beide projecten maken deel uit van het nationale ontwik-
portefeuille € 307 miljoen.
kelingsplan van National Roads Authority, dat in totaal negen wegenprojecten omvat.
De Groep richt zich met de specialisten van BAM PPP op
Celtic Roads Group, waarin BAM PPP, Dragados en
projecten in alle Europese thuismarkten. In het verslagjaar
National Toll Roads samenwerken, heeft zich geprekwalifi-
heeft de Groep biedingen uitgebracht in Nederland,
ceerd om biedingen uit te brengen op de overige projec-
België, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Ierland.
ten in dit programma. Temidden van sterke concurrentie brengt BAM PPP een aanbieding uit voor een rechtbank-
De aandacht voor pps in de Nederlandse markt is gedu-
complex in Dublin (Central Criminal Courts).
rende 2005 toegenomen. Diverse projecten zijn aangekondigd. BAM PPP is geselecteerd een bieding uit te bren-
Het langverwachte A-model wegverbredingsprogramma
gen voor het Tweede Coentunnel-project in Amsterdam.
in Duitsland is van start gegaan. BAM PPP, deel uitmakend
BAM houdt belangen in de eerste drie infrastructurele
van het a+ consortium, heeft zich geprekwalificeerd om
pps-projecten in Nederland. De Groep maakt deel uit van
een aanbieding uit te brengen voor het eerste project dat
het Infraspeed consortium, dat goede voortgang heeft
zal worden uitgevoerd. Het betreft de verbreding van de
geboekt bij de aa n leg van de Hogesnelheidslijn-Zuid op het
A8 over een lengte van 37 kilometer in het zuidelijke deel
traject tussen Amsterdam en de Belgische grens. Ook de
van Beieren.
verbreding van de N31 door het consortium Waldwei.com
In de markt voor pps-gebouwen zijn twee werkmaat-
verloopt voorspoedig. Koninklijke BAM Groep heeft een
schappijen actief, Müller-Altvatter en Wayss & Freytag
meederheidsbelang in de combinatie Poort van Den
Schlüsselfertigbau. De projecten waar zij tot dusverre bij
Bosch. Dit consortium voltooide de aanleg van de snelweg
betrokken zijn, zijn volledig door derden gefinancierd met
A59 in de provincie Noord-Brabant. Deze weg is in decem-
leaseconstructies. BAM PPP onderzoekt mogelijkheden
ber 2005 officieel geopend.
tot het investeren in het vermogen van nieuwe projecten en brengt op deze basis een eerste aanbieding uit voor
In België is in de tweede helft van 2005 een volgende stap
een penitentiaire instelling te Burg (onder Neurenberg).
g ezet in het bie di n gsproces voor de Oosterweelverbi n di n g, die de eerste fase vormt van het Masterplan Antwerpen.
In de meeste utiliteitsbouwprojecten van de Groep streeft
Alle expertise van de Groep wordt hierbij ingezet.
BAM PPP naar een meerderheidsbelang in het vermogen.
Werkmaatschappij Interbuild voltooide de bouw van het
Daarentegen worden de meer complexe infrastructurele
Justitiepaleis Antwerpen. Het paleis van justitie in Gent is
werken door BAM uitgevoerd in consortia. BAM PPP zal dit
in uitvoering. Interbuild heeft een financieel belang in
beleid voortzetten en de portfolio van pps-investeringen
beide projecten, die tot op heden de grootste pps-projec-
van de Groep in 2006 verder versterken.
ten van België zijn.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 70
BAM Techniek verzorgde de ingrijpende verbouwing van de cleanroom van BiometriX (deel uitmakend van Philips Medical Systems Nederland) in Eindhoven, waar onderdelen voor digitale röntgenfotoapparatuur worden geproduceerd.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 71
Installatietechniek 71
BAM Techniek heeft in 2005 een goed resultaat behaald
evangelisch bijbelgetrouw onderwijs ‘De Passie’ te
van € 6,6 miljoen (2004 vóór mededingingsboete:
Amsterdam.
€ 8,5 miljoen). De omzet bedroeg € 182 miljoen
In de gezondheidszorg realiseerde BAM Techniek werk-
(2004: € 193 miljoen). De marge bedroeg 3,6 procent
tuigbouwkundige installaties bij onder meer de nieuw-
(2004: 4,4 procent). Ultimo 2005 bedroeg de order-
bouw van het Leo Polakhuis te Amsterdam en bij de uit-
portefeuille € 154 miljoen (ultimo 2004: € 142 miljoen).
breiding en renovatie van Verzorgingstehuis Randerode te Apeldoorn. Bij de nieuwbouw van Waterland
BAM Techniek is een multidisciplinaire technische dienst-
Ziekenhuis te Purmerend realiseerde BAM Techniek de
verlener die behoort tot de gespecialiseerde onder-
elektrotechnische installaties.
nemingen die in Nederland actief zijn op het gebied van
BAM Techniek was tevens verantwoordelijk voor de
technische installaties, technisch beheer, energiesyste-
werktuigbouwkundige installaties bij de nieuwbouw van
men, alsmede cleanrooms en laboratoria. De goede
gebouw RY, een compact researchgebouw van AKZO
marktpositie steunt mede op een decentrale organisatie-
Organon te Oss.
structuur met een wijdvertakt netwerk van regiolocaties. De werkmaatschappij kent naast een centrale organisatie
In het verslagjaar zijn in Den Haag de eerste delen van
in Bunnik veertien locaties, verspreid over acht regio’s in
het project Prinsenhof in gebruik genomen, een
Nederland, en diverse gespecialiseerde business units. Bij
omvangrijk kantoren-, hotel en appartementencomplex,
BAM Techniek zijn circa 1.325 medewerkers in dienst. De
waar BAM Techniek in combinatie alle elektrotechnische
vestigingen realiseren projecten voor zowel nieuwbouw
en werktuigbouwkundige installaties heeft aangelegd.
als renovatie in de marktsectoren utiliteitsbouw, industrie, infra en woningbouw.
Technisch beheer Het bedrijfsonderdeel Technisch beheer biedt diensten
Technische installaties
op het gebied van multidisciplinair beheer van installa-
BAM Te ch n iek richt zich met name op dien stverlen i n g
ties. Deze werkzaamheden worden meestal uitgevoerd
binnen het marktsegment technische insta l laties. De regio-
op contractbasis. BAM Techniek draagt voor opdracht-
locaties zijn gespecialiseerd in de aanleg en het onderh oud
gevers de zorg en verantwoordelijkheid voor het opti-
van alle geb ouwgebonden installat ies in de di scip l i n es
maal functioneren van hun technische installaties, 24 uur
elek t rotechniek, tele- en data- i n sta l laties, werktuig b ouw-
per dag. Het betreft opdrachtgevers in alle segmenten,
kunde, beveil ig i n g, indust riële en te ch n i sche automatise-
van woningbouwcoöperaties tot beleggers en van kanto-
ri n g, info rmatie- en communicat iete chnologie.
ren tot zorginstellingen en bedrijfscomplexen. In het verslagjaar zijn onderhoudscontracten gesloten voor het
In 2005 heeft BAM Techniek wederom vele honderden
multidisciplinair onderhoud voor het hoofdkantoor van
grote en kleine installatiewerken tot stand gebracht. De
ING Bank en meer dan vijftig andere locaties.
werkmaatschappij realiseerde onder meer de elektrotechnische installaties bij de nieuwbouw van Theater Castellum te Alphen aan den Rijn. In Apel d o o rn realiseerd e BAM Techniek de werktuigbouwkundige installaties bij de renovatie en uitbreiding van het Theater en Congrescentrum Orpheus. De installaties in dit theater kenmerken zich door een extreem laag geluidsniveau, dat uniek is in Nederland. In Groningen realiseert BAM Techniek in combinatie alle elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties van de multifunctionele accommodatie Euroborg (zie foto op pagina 15). In samenwerking met zustermaatschappij Fort Unitbouw realiseerde BAM Techniek tijdelijke huisvesting voor Zorgcentrum Waardeburgh, locatie Parkzicht, te Sliedrecht. Eveneens met Fort Unitbouw en in opdracht van BAM Utiliteitsbouw was BAM Techniek betrokken bij het ‘meegroeiend’ schoolgebouw voor
Frans de Koning, praktijkopleider bij BAM Techniek, is uitgeroepen tot Beste Praktijkopleider 2005. De Koning staat al ruim 25 jaar voor de klas. Zijn betrokkenheid bij het opleiden van jonge mensen en de wijze waarop hij het beroepsonderwijs aantrekkelijk weet te maken voor zijn leerlingen waren voor de jury van Kenteq en het Maas Geesteranus Fonds aanleiding hem te onderscheiden.
BAM JVS NL
72
03-04-2006
20:38
Pagina 72
23 BAM Energy Systems heeft in 2005 gegevens verza-
24 Voor het ministerie van Defensie realiseert BAM
meld over energiegebruik in kantoorgebouw Zuidtoren in
Techniek een luchtkoelingssysteem in de kantoren van de
Hoofddorp om in de komende jaren optimaal energie-
divisie Sewaco (sensor-, wapen- en commandosystemen)
management te kunnen toepassen.
in Den Helder.
23
24
Energiesystemen
Cleanrooms en laboratoria
BAM Techniek heeft de kennis en ervaring met betrek-
BAM Techniek opereert onder de naam Interflow in de
king tot energiesystemen samengebracht in het kennis-
ma rkt voor cleanro o m s, operatieka m ers en lab o rato rium-
centrum Energy Systems. De activiteiten betreffen vooral
inrichtingen. Daarnaast fabriceert Interflow in de eigen
het ontwerpen en ontwikkelen van duurzame systemen,
productiefaciliteit een breed scala aan zogenoemde
zoals aardwarmte, warmtepompen, photovoltage-cellen,
‘laminar airflow units’.
monitoring, windturbines, lagetemperatuur-verwarming
In 2005 heeft Interflow, op basis van industrieel, flexibel
en -koeling, energieopslag, WKK (warmte-kracht-koppe-
en demontabel bouwen, voor het Lievensberg Ziekenhuis
ling), zonne-energie en dergelijke. In het kader van
te Bergen op Zoom de chirurgische afdeling uitgebreid
‘energiemanagement’ meet en registreert BAM Techniek
met zes operatiekamers. Daarnaast realiseerde Interflow
het energieverbruik voor opdrachtgevers. Aan de hand
bereidingsruimten voor de apotheek en het hotlab van
van dit onderzoek doet BAM Techniek voorstellen voor
Ziekenhuis Nij Smellinghe te Drachten.
energiebesparing. Ook wordt opdrachtgevers ondersteuning bij energie-inkoop geboden.
Bij de British Construction Industry Awards 2005 ging de onderscheiding in de categorie Major Project naar de door Nuttall uitgevoerde versterking van het Tinsley Viaduct in Sheffield. De Small Civil Engineering Award werd toegekend aan de door Nuttall uitgevoerde reconstructie van een spoorwegviaduct bij Clapham Junction. Dit project was eveneens genomineerd voor de Prime Minister’s Better Public Building Award.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 73
Tebodin leidt in het Noordhollandse Lutjewinkel de wederopbouw van een door brand verwoeste kaasfabriek van Campina. BAM Techniek verzorgt de elektrotechnische huisinstallaties en werktuigbouwkundige systemen.
BAM JVS NL
03-04-2006
20:38
Pagina 74
Consultancy en engineering
25 In 2005 heeft Tebodin de engineering, procurement en construction management services afgerond voor Oiltanking Terneuzen. De werkzaamheden betroffen een uitbreiding van de chemische tank terminal langs de Westerschelde.
74
Tebodin, Consultants & Engineers is een onafhankelijk,
25
multidisciplinair advies- en ingenieursbureau dat wereldwijd actief is. Tebodin heeft een uitstekend jaar achter de rug. De omzet is in 2005 toegenomen tot € 166 miljoen (2004: € 143 miljoen). Het resultaat vóór belasting is met ongeveer 67 procent toegenomen tot € 17,2 miljoen (2004: € 10,3 miljoen). Tebodin beschikt over circa veertig kantoren verspreid over West-, Centraal- en Oost-Europa, het Midden-Oosten en China. De onderneming telt ongeveer 2.300 medewerkers. Het kantorennetwerk is van belang om, naast landgebonden opdrachtgevers, ook internationaal opererende opdrachtgevers (global clients) optimaal van dienst te kunnen zijn. Een toenemend aantal opdrachtgevers, waaronder Shell, DSM, DMV Campina, Numico, Michelin en Knauf, wenst het aantal zakenpartners te beperken en geeft de voorkeur aan één aanspreekpunt met lokale aanwezigheid voor de realisering van hun internationale investeringsprogramma’s. Tebodin realiseert circa 15 procent van de projecten voor
Sungwoo Hi-Tech. Daarnaast werkt het kantoor in Tsjechië
opdrachtgevers in de sectoren (fijn)chemie en farmacie,
succesvol samen met de Russische kantoren aan het geza-
25 procent in de sector infrastructuur en gebouwen en
menlijk ontwerpen van diverse industriële faciliteiten in
30 procent in de sector olie en gas. De sector voedings-
Rusland.
industrie en consumentengoederen vertegenwoordigt
De activiteiten in het Midden-Oosten concentreren zich in
ongeveer 20 procent van de omzetportefeuille. De reste-
Abu Dhabi, Dubai, Bahrein, Oman en Qatar, waar lang-
rende 10 procent omvat diverse projecten in overige
jarige relaties worden onderhouden met opdrachtgevers
marktgebieden.
in de olie- en gasindustrie. Daarnaast wordt gewerkt aan projecten voor onder meer drinkwaterproductie en cen-
In de Nederlandse markt, goed voor meer dan de helft van
trale koelsystemen ten behoeve van airconditioning. De
de omzet van Tebodin, hebben in 2005 alle kantoren aan
kantoren in het Midden-Oosten hebben goede vooruit-
de groei bijgedragen. De omzetgroei is een gevolg van
zichten en verdere groei wordt verwacht, met name bij
continuïteit bij bestaande opdrachtgevers (zoals voor
een voortduring van de huidige hoge olieprijs.
Gasunie de opdracht voor het ontwerp van een compressorstation) en het verwerven van projecten voor nieuwe
De kantoren in Duitsland hebben een goed jaar gekend,
opdrachtgevers (zoals voor Nuon de realisering van een
waarin grote projecten zijn verworven, onder meer voor
ondergronds gasopslagsysteem). Een aantal projecten is
KerrMcGee. In Polen is, na een grondige reorganisatie, in
in het verslagjaar afgerond, bijvoorbeeld voor Nedalco en
2005 een positief resultaat behaald en de vooruitzichten
Oiltanking. Langetermijncontracten lopen nog steeds met
zijn goed. In Roemenië is een duidelijke verbetering van
NAM en EdeA. Met laatstgenoemde werd in het verslag-
de ma rkt te zien mede door to ename van de internat iona le
jaar het vijfjarige contractjubileum gevierd.
investeringen. In het verslagjaar heeft dit kantoor een substantiële groei doorgemaakt en is onder meer een
De kantoren buiten Nederland hebben eveneens goede
omvangrijke opdracht voor de renovatie van benzine-
resultaten behaald. De kantoren in Rusland, Tsjechië en
stations verworven.
het Midden-Oosten hebben het bijzonder goed gedaan.
Voor het kantoor van Tebodin in China was 2005 een
Beide kantoren in Rusland hebben in 2005 grote projecten
opstartjaar. Er zijn projecten verworven voor onder meer
verworven, zoals voor Interbrew, maar ook afgerond,
Heidelberger Druckmaschinen en Polar. De vooruitzichten
zoals voor Glaverbel. Tsjechië heeft een aantal opdrachten
in de Chinese markt zijn gunstig.
van investeerders uit Zuidoost-Azië verworven, onder meer voor de Koreaanse producent van auto-onderdelen
