Installeren voor de toekomst. HVL: Innoveren is een attitude, een ambitie. En het betaalt zich terug De praktijk is de beste leerschool

Installeren voor de toekomst HVL: ‘Innoveren is een attitude, een ambitie. En het betaalt zich terug’ De praktijk is de beste leerschool

Inhoudsopgave 2 Installeren voor de toekomst

4

Joseph Kuling, directievoorzitter HVL

‘Innoveren is een attitude, een ambitie. En het betaalt zich terug.’

13 Issues & Insights

15 De wereld van waterzuivering: continue innovatie

18 De klant centraal dankzij lean operations

23 De mooiste boekwinkel van de wereld

29

Tom Strik, docent werktuigkundige installatietechniek ROC Eindhoven, School van de Techniek:

‘De praktijk is de beste leerschool’

32 Adverteerdersindex

Inleiding

UNETO-VNI, in deze editie van de Technical Insights. Een goed voorbeeld van toekomstgericht denken en doen, oftewel innoveren, is HVL B.V. In deze uitgave lezen we dat het bedrijf zich niet alleen richt op continuïteit. Innoveren staat hoog in het vaandel. “Met visie en strategie proberen we ons bedrijf sterker te maken”, aldus directievoorzitter Joseph Kuling.

door Ernst Delfos, uitgever

De economische verwachtingen tonen dat de bouwsector nog zeker drie tot vijf jaar nodig zal hebben om terug te komen op het oude niveau. Maar er is zeker sprake van herstel. “Ondanks de zorgen gaat het installeren voor de toekomst door. Een toekomst met vele mogelijkheden, vooral op het gebied van energiebesparing en duurzaamheid”, ver­ telt Marcel Engels, voorzitter van de ondernemersorganisatie

De ontwikkelingen in de wereld van de elektrotechniek en werktuigbouwkunde zijn aanleiding voor het redactieteam van de Technical Insights deze sector nader te belichten. Het resultaat leest u nu in deze informatieve uitgave.

1

technical

Installeren voor de toekomst

Installateurs kijken met enige zorg naar de toekomst van de instroom op alle niveaus. Een ander probleem is volgens Marcel Engels de financiering van projecten. “Gebouw­ eigenaren en industrie kunnen bijvoorbeeld niet alles financieren. Dat vraagt om creatieve oplossingen op financieel gebied. Een ander knelpunt is de regelgeving. Vroeger werden installaties in gebouwen en woningen bij verandering van huurder of eigenaar gecontroleerd. Dit deden de energiebedrijven. Die taak is bij hen weg­ gehaald. Maar de overheid heeft het niet overgenomen. Ze zijn niet voor regelgeving. Het gevolg is dat installaties op het gebied van gas en elektriciteit soms vele jaren niet bekeken worden. Daar maken we ons zorgen over.”

Marcel Engels

De installatiebranche en technische detailhandel leveren een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse economie én hebben een maatschappelijke component, aldus Marcel Engels, voorzitter van de ondernemersorganisatie UNETO-VNI. Met hem duiken we in deze boeiende wereld met vele toekomstmogelijkheden.

U

NETO-VNI vertegenwoordigt 90% van de omzet van de installatie­ branche en biedt werkgelegenheid aan 130.000 personen. De installatie­ bedrijven zijn actief binnen de woningbouw, utiliteit, industrie en infra op de gebieden ontwerp, advies, installatie en beheer. Van deze bedrijven zijn circa 5300 aange­ sloten bij de ondernemersorganisatie. De bedrijven nemen 90% van de omzet van de installatiebranche voor hun rekening. De technische detailhandel bestaat uit winkelbedrijven die apparatuur verkopen en repareren. UNETO-VNI vertegenwoordigt ruim 1.800 winkels. De totale omzet van deze bedrijven bedraagt circa 2,7 miljard euro.

Deze maatschappelijke betrokkenheid zet de branche bovendien in een positief daglicht. En dat komt goed uit. De branche worstelt nog steeds met haar imago. Dit is onder andere te merken aan een dreigend tekort aan installateurs. Jongeren kiezen niet snel voor de branche. Engels: “Installeren is meer dan ‘burgerwerk’. Een installateur is en blijft nodig voor de reparatie van een cv-ketel. Maar de branche kent ook een andere kant. Installaties zie je niet altijd. Tunnels bijvoorbeeld bevatten grote tun­ neltechnische installaties voor veiligheid, afvoer van regenwater, voor begeleiden van verkeer bij ongelukken et cetera. Dat zie je niet als je door een tunnel rijdt. Het is belangrijk dat we ook dit aan de buitenwereld en potentiële installateurs duidelijk maken.”

Imagoprobleem “Wat maakt de branche boeiend?”, is de eerste vraag die we stellen aan Marcel Engels. Lang denkt hij niet na: “Het aardige is dat we vanuit de technische functie ook met maatschappelijke zaken bezig zijn. Riooltechniek bijvoorbeeld is er verantwoordelijk voor geweest, dat de gezondheid van mensen in de 19e eeuw met sprongen vooruit is gegaan. Of neem de legionella-uitbraken tien jaar geleden in Boven-Karspel. Destijds was er veel aandacht voor warmwaterinstallaties. Dit met als gevolg dat legionella nu veel minder vaak voorkomt. Ook energie­ besparing, een ‘hot item’ vandaag de dag, heeft een maatschappelijke component.”

technical

Innovaties De (collectieve) belangenbehartiging van UNETO-VNI richt zich op een aantal ter­ reinen, te weten economische en financiële zaken, energie en milieu, informatiserings­ zaken, juridische zaken, onderwijszaken en innovatie. “Vooral innovatie heeft de afgelopen jaren aan kracht gewonnen”, vertelt Marcel Engels “Energiebesparing en duurzame energie zijn de belangrijkste terreinen. Denk aan het beter isoleren van gebouwen en woningen waar beter energiezuinige installaties in komen. En aan installatietechnieken voor de opslag van koude en warmte in bodems, wat een

2

‘Smart grids’ Maar ondanks de zorgen gaat het instal­ leren voor de toekomst door. Een toekomst met vele mogelijkheden. Kijk naar genoemde energiebesparing en duurzaamheid. Marcel Engels: “Ook op het gebied van ‘smart grids’ verwacht ik, dat er over tien of twintig jaar veel ontwikkeld is.“ Binnen ‘smart grids’ verzorgt een slim netwerk de distributie van energie die lokaal en duurzaam wordt opgewekt. Een goed voorbeeld daarvan is elektriciteit afkomstig van zonnepanelen. Dankzij een ‘smart grid’ worden vraag en aanbod van energie lokaal optimaal afgestemd en hoeft er minder gebruik te worden gemaakt van fossiele brandstoffen in bijvoorbeeld kolencentrales. Het doel is uiteindelijk om de CO2-uitstoot terug te dringen door meer energie duurzaam op te wekken. “Een mooie ontwikkeling, waarbij we niet mogen vergeten dat de ‘gewone’ installateur, die voor de riolen en elektri­ citeitsnetwerken zorgt, blijft bestaan. Let wel, zij zijn het overgrote deel in deze branche”, aldus Engels.

veel hoger rendement van de installaties tot gevolg heeft. Als branche zetten we ons hiervoor in. Op het gebied van energiebesparing hebben we enkele jaren geleden een convenant afgesloten. Dat willen we ook in de gezondheidszorg doen, met name op het gebied van langer thuis wonen. Slagen we hierin, dan scheelt dat aanzienlijke bedragen aan zorg. Denk aan het vergroten van veiligheid in appartementencomplexen en het op afstand toegankelijker maken van de ge­ zondheidszorg. Ook dit behoort tot onze maatschappelijke doelstellingen.” Hindernissen De installatiebranche heeft kansen. Echter, er zijn ook hindernissen te nemen. Het imagoprobleem hebben we al aangestipt.

Een aantal publicaties van UNETO-VNI op innovatiegebied zijn: • Radar 2020 (Verkenning van belangrijke toekomstontwikkelingen voor installatiebedrijven) • Een groene kans voor open doel (Visie van de installatiebranche op duurzame energie en energiebesparing). Voor meer informatie: www.uneto-vnl.nl

3

technical

Joseph Kuling, directievoorzitter HVL

‘Innoveren is een attitude, een ambitie. En het betaalt zich terug.’ “Innoveren zit ons als technische bedrijf in de genen. We zijn voortdurend voor onze opdrachtgevers op zoek naar nieuwe technologieën en concepten, nieuwe producten en systemen om beter, efficiënter, schoner, zuiniger te presteren. Opdrachtgevers zien dat en waarderen dat. Dat maakt dat HVL ook nu, bij de huidige economische tegenwind, haar rendement uitstekend op peil weet te houden en kan investeren in de toekomst.” Aan het woord is Joseph Kuling, directievoorzitter.

om je te onderscheiden van je concurrenten en je startpositie voor de toekomst te verbeteren. “Voor onze opdrachtgevers en voor HVL zelf is innoveren uitermate belangrijk binnen het ondernemerschap. Ook in crisistijd.” We praten met Joseph Kuling over de kracht van innovatie. In kennis ligt de kracht Winst en risico zijn altijd aan elkaar gerela­ teerd, vervolgt Kuling. “Maak je meer winst, dan loop je ook meer risico. HVL richt zich op de middellange en lange termijn. Vanuit een gezonde financiële basis werken we beheerst aan onze continuïteit. Daarom slagen we erin deze economische crisis goed door te komen. Natuurlijk letten ook wij meer op de kosten, maar dat wil niet zeggen dat we niets doen aan innovatie. Integendeel. Gefocust op continuïteit, proberen we onze organisatie nog sterker te maken als

Joseph Kuling

A

ls het economisch tegen zit, let je extra op de kosten. Vanzelfspre­ kend. Veel bedrijven zijn op dit moment dan ook geneigd om het mes te zetten in hun innovatiebudget. Maar juist nu is het van belang te blijven vernieuwen,

technical

4

daarbij de installaties en de besturing voor zijn rekening. Bijzonder in de industrie is dat we ons in deze markt ook richten op de informatietechnologie. Bedrijven willen in toenemende mate in hun administratieve systemen kunnen zien wat er zich afspeelt in de productie. Omsteltijden en productie­ snelheden moeten van minuut tot minuut kunnen worden gevolgd, om vervolgens dagelijks en wekelijks te worden vertaald in overzichtelijke managementinformatie. HVL biedt daartoe bijzonder interessante mogelijkheden door een koppeling te rea­ liseren tussen de besturingstechnologie en de administratieve automatisering. Ook Armada Outdoor is een uitermate innovatief bedrijf. Het realiseerde bijvoorbeeld de displays op de Nederlandse NS-stations, die dynamische reisinformatie geven. Vroeger werd de reiziger geïnformeerd via ‘flapperborden’, die jarenlang adequaat en functioneel zijn geweest. Deze zijn vervangen door state-of-the-art LCD- en TFT-schermen. Nieuwe technologieën, die onze opdrachtgever nieuwe mogelijk­ heden bieden om de treinreizigers te informeren.”

kennisbedrijf. In kennis ligt onze kracht. Onze mensen zijn technisch gedreven en in staat om slimme technologische oplossingen te realiseren. Vernieuwende oplossingen die onze klanten daadwerkelijk vooruit helpen. Dit maakt dat we moeten blijven investeren in de toekomst. In kennis en innovatie.” State-of-the-art Met zijn elektrotechnische en werk­ tuigbouwkundige expertise bedient HVL zijn markten vanuit drie gespecialiseerde business units: Utiliteit, Industrie en Armada Outdoor (gericht op huisstijlmanagement en inrichting van de openbare ruimte). In deze markten zien we de innovatiekracht in uiteenlopende facetten terug. Kuling: “De business unit Utiliteit speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol bij de grootse uit­ breiding van het Academisch Ziekenhuis in Nijmegen. Op basis van het concept van de architect maken wij alle elektrotechnische installaties. Van verlichting en beveiliging tot toegangscontrole. We verbeteren waar mogelijk het ontwerp, onderzoeken of er nieuwe producten en systemen zijn die wellicht beter kunnen worden toegepast en werken tijdens de uitvoering met nieuwe, meer efficiënte montagetechnie­ ken. Samen met de werktuigbouwkundige partij en de aannemer realiseren we een state-of-the-art ziekenhuis. Binnen de industrie is Campina een goed voorbeeld van een innovatief project. HVL is gevraagd de complete besturing van Campina’s productieprocessen te vernieuwen. Andere voorbeelden zien we binnen de water­ markt. Zo wordt het drinkwaterstation van Brabant Water gerenoveerd volgens de allernieuwste technologieën. HVL neemt

5

technical

De krachtige LED-producten van Zumtobel fascineren door hun hoge efficiëntie, uitstekende kleurweergave, onderhoudsvrijheid en aantrekkelijk design. In samenspel met intelligente lichtsturingen ontstaan dynamische oplossingen die lichtkwaliteit en energie-efficiëntie optimaal met elkaar verbinden.

Met de intelligente lichtoplossingen van Zumtobel zijn lichtkwaliteit en energie-efficiëntie perfect met elkaar in balans – in HUMANERGY BALANCE.

Direct/indirecte armatuur ELEEA met zeer hoge rendementen en een grote verlichtingsflexibiliteit Design: Ingenhoven Architekten

www.zumtobel.com/ELEEA

ELEEA wordt enthousiast onthaald door het harmonieuze design met zacht afgeronde kanten en de zeer fijne staaldraadophanging.

Verschillende optieken en hybride varianten met LED’s zorgen voor een optimale verlichting aan de werkplek.

Total cost of ownership Over de drie genoemde business units heen is HVL actief in onderhoud, service en technisch beheer. Een onderdeel dat vandaag de dag niet meer weg te denken is binnen het ‘nieuwe ondernemen’, bena­ drukt Kuling. “Tussen investerings- en operationele kosten bestaat uiteraard een verband. Bedrijven proberen hun investeringskosten begrijpelijkerwijs zo laag mogelijk te houden, maar het gevolg kan zijn dat bijvoorbeeld het energieverbruik of de onderhoudskosten daardoor juist hoger uitvallen. Dit is een dilemma dat zich continu voordoet voor onze opdrachtgevers.

Die innovaties doen zich binnen de pro­ jecten van HVL op meerdere niveaus voor, maakt Kuling duidelijk. “Zo zijn we altijd op zoek naar nieuwe, meer interessante vormen van contracten met onze opdrachtgevers. Contracten rondom service, onderhoud en technisch beheer bijvoorbeeld. In een dergelijk contract stellen we niet alleen dat de totale kosten niet zullen toenemen, maar garanderen we bijvoorbeeld ook dat de CO2-emissie en het energieverbruik ieder jaar met 5% zullen verminderen. Een toezegging waaraan we vanuit onze technologische kennis invulling kunnen geven. Ook op het niveau van de bedrijfs­

We zien echter dat eindopdrachtgevers in toenemende mate geneigd zijn te investeren in de voorkant, om de opera­ tionele kosten te verlagen. Zij vragen ons daarom niet alleen de prijs om iets te bouwen, maar willen ook inzicht in en financiële garanties voor de onderhouds­ kosten voor de komende tien jaren. Die twee worden met elkaar verweven. Prima, want dat geeft het bedrijf optimaal grip op de kwaliteit en het rendement van de investering. Het gaat steeds nadrukkelijker om beheersing van de ‘total cost of ownership’ en HVL biedt de oplossingen die daarvoor nodig zijn.”

processen kennen we innovaties, gericht op de efficiency van het bedrijf zelf. Door goed te kijken naar nieuwe manieren van montage, nieuwe ontwerpen, nieuwe ontwerpsoftware en ketenintegratie, kan de efficiency van het bedrijf in veel gevallen aanzienlijk omhoog. Bij het monteren bijvoorbeeld kijken we steeds meer naar standaardisaties en werken we module­ gewijs, waarbij iedere ruimte een module is. Dat vraagt meer van de werkvoorbereiding, maar de snelheid neemt toe en de faalkosten zijn minder. En het levert een hogere kwaliteit in de uitvoering. En tot slot werken we natuurlijk ook aan innovatie

Kansen We praten verder met Joseph Kuling over het belang van innovatie. Zijn opdracht­ gevers wel bereid daarvoor te betalen? “Jawel, maar dan moeten wij wel goed duidelijk maken wat de meerwaarde van die innovatie is. Wat levert het hun op? Door te innoveren onderscheid je je van de concurrenten. Dat geldt voor onze opdrachtgevers en dat geldt voor onszelf. Daarom maakt HVL expliciet geld en tijd vrij voor innovatie. Innovatie is een attitude, een ambitie. Je moet verder durven kijken dan het eerstvolgende project. Innovaties betalen zich voor ons en voor onze klanten terug.”

7

technical

de klant gebruik maken van onze kennis bij bijvoorbeeld een haalbaarheidsstudie of het ontwerp van een nieuwe installatie of besturingssysteem, dan kunnen onze engineers uitstekend een rol binnen het team van de opdrachtgever vervullen. Op deze wijze is de klant in staat de ontwerpen uitvoeringskennis in het voortraject te betrekken, waardoor optimaal inzicht ontstaat in wat wel of niet haalbaar is.”

in de vorm van het bedenken van nieuwe concepten en producten. Een voorbeeld daarvan op utiliteitsniveau is het intuïtieve gebouw. Een gebouw dat zich naar de individuele gebruiker voegt. Het concept zorgt voor een doordacht ontwerp en slimme inrichting van een pand. Koppeling van informatie bijvoorbeeld leidt tot optimalisatie van gebouwbeheer, werkplek­ benutting en reiskilometers met onder meer als resultaat een enorme vermindering van CO2-uitstoot.”

Een laatste vraag aan HVL’s directie­ voorzitter. Waar denkt hij over pakweg tien jaar te staan met HVL? “Dan staat er een techniekbedrijf dat zijn leidende rol in de markt verder heeft uitgebouwd. Een kennisbedrijf dat een heleboel van zijn huidige innovatieve ideeën heeft gere­ aliseerd en dat zoals gebruikelijk een veelvoud aan vernieuwende ideeën in de koker heeft zitten. En daar zijn we dan op een zelfde manier als nu hartstikke trots op. Samen met onze opdrachtgevers.”

HVL on Site Ook het aanbieden van de betrekkelijk nieuwe formule ‘HVL on Site’ is een uit­ gesproken voorbeeld van innovatief denken en handelen. Kuling: “Onze opdrachtgevers hebben steeds meer behoefte aan spe­ cialistische kennis op het gebied van hardware- en software-engineering en aan consultancy op locatie. Wij komen aan hun vraag tegemoet via ‘HVL on Site’. Wil

HVL is een onderdeel van TBI In 2003 fuseren HVL Elektrotechniek B.V. en Merwestroom B.V., opgericht in 1909, tot HVL B.V. De opdrachtgevers in de industrie zijn ondernemingen actief op het gebied van onder andere voedings- en genotmiddelen, chemie, farmacie, energie, water en milieu. HVL B.V. biedt: elektrotechnische installaties, proces- en productieauto­ matisering, Manufacturing Execution Systems (MES), industriële informatie­ technologie, intelligente gebouwbeheersystemen, industrial maintenance, keuringen en inspecties, meet- en regeltechniek, paneelbouw, instrumentatie, industriële netwerken, service en onderhoud.

TKF – Focus op de toekomst Sinds de oprichting in 1930 heeft TKF zich ontwikkeld

In situaties waar uitdagingen worden gesteld

van een puur op Nederland georiënteerde

aan de functionaliteit en betrouwbaarheid van

kabelproducent tot een toonaangevende leverancier

kabelverbindingen, zijn wij dé partner.

met klanten overal ter wereld. TKF vervult met

Innovatief, snel inspelend op veranderende

innovatieve kabelconcepten een essentiële rol bij

behoeften en gefocust op de beste oplossingen

de realisatie en technische integratie van

voor uw specifieke uitdagingen. Hier ligt de

hoogwaardige infrastructuren.

kracht van TKF.

TKF - Kies bewust voor beter!

De opdrachtgevers in de utiliteit zijn organisaties op het gebied van zorg, onderwijs, commercieel vastgoed, overheid, justitie en penitentiaire inrichtingen, verzekeringen, sport en recreatie, spoorwegen, openbaar vervoer en reclame exploitatie. HVL. B.V. biedt: elektrotechnische installaties, data- en telecommunicatie, intelligente gebouw­ beheersystemen, domotica, facilitymanagement, reizigersinformatiesystemen, beveiligings- en bewakingssystemen, branddetectie, keuringen en inspecties, klimaat-, luchtbehandeling- en koeltechnieken, sanitaire installaties, installaties voor cleanrooms en laboratoria, paneelbouw, perroninrichting, abri’s en reclamedragers, technisch beheer en audiovisuele systemen. Armada Outdoor ontwikkelt, produceert en onderhoudt creatieve oplossingen voor huiisstijlprojecten en producten voor het inrichten van de openbare ruimte. HVL Armada Outdoor B.V. biedt: project- en productontwikkeling, lichtreclame, identiteitsmasten en reclamemasten, pylonen, bewegwijzering, (dynamische)reisinformatiesystemen, perronverlichting en abri’s, installatie, onderhoud en beheer, gevelbekleding (onder andere RVS, aluminium, ACM), LED-verlichting en media façades. Voor verdere algemene informatie over HVL: www.hvl.nl www.armadaoutdoor.nl

9

technical

Installatielogistiek: klantspecifieke oplossingen voor een efficiënter installatieproces

E

W

en goed begin is het halve werk, niet in de laatste plaats in onze branche! Wanneer u het aantal montage-uren goed kunt inschatten én beheersen, zal het installatieproces aantoonbaar efficiënter verlopen. Ontdek de besparende voordelen van de Installatielogistiek van Technische Unie: klantspecifieke oplossingen voor elke situatie.

ereldwijd werken er bij Siemens 475.000 medewerkers, verspreid over meer dan 190 landen. Bijna driekwart van de concernomzet van bijna 90 miljard euro wordt behaald met producten jonger dan vijf jaar. Jaarlijks geeft Siemens wereldwijd meer dan 5 miljard euro uit aan onderzoek en ontwikkeling. Leveringsprogramma Het gevarieerde leveringsprogramma bestaat uit producten, systemen, installaties en diensten. Naast de zakelijke markt bedient Siemens, veelal via de tussenhandel, ook de particuliere consument. De Nederlandse afnemers uit de zakelijke markt vinden bij Siemens producten en totaaloplossingen op het gebied van energie, werken, mobiliteit, communicatie, veiligheid, gezondheid en industrie. Totally Integrated Automation Portal Siemens biedt u met de TIA Portal een Intuïtief engineering framework voor automatiseringsen aandrijfoplossingen. De volledig nieuw ontwikkelde software-architectuur is speciaal met het oog op maximale efficiëntie en gebruiksvriendelijkheid gerealiseerd, en is geschikt voor zowel beginnende als ervaren gebruikers. De TIA Portal vormt de basis voor alle toekomstige engineering-systemen voor de projectering, programmering en inbedrijfstelling van de automatiseringsapparatuur en aandrijfsystemen van het Totally-IntegratedAutomation-spectrum van Siemens. Voorbeeld en daarvan zijn de nieuwe engineeringsystemen SIMATIC Step 7 V11 voor SIMATICcontrollers en SIMATIC WinCC V11 voor

toepassingen op het gebied van SIMATIC HMI (Human Machine Interface) en procesvisualisering. Projectnavigatie, bibliotheekconcepten, databeheer, projectopslag, diagnose en onlinefuncties zijn standaard features, waarover de gebruiker in het gemeenschappelijke TIA Portal-framework kan beschikken. Dit biedt een grote mate van overzichtelijkheid in het gehele automatiseringsproject, bestaande uit controllers, HMI-apparaten en aandrijvingen. Het moderne Proces Control Systeem voor de gehele procesindustrie Het moderne Proces Control Systeem SIMATIC PCS 7 staat voor top-level efficiëntie in proces automatisering. Het verzorgt de automatisering van alle primaire processen. Van een klein laboratorium systeem tot aan een groot plant netwerk, SIMATIC PCS 7 biedt uiterst flexibele schaalvergroting en laat een significante vermindering van de Total Cost of Ownership zien. Toegevoegde waarde Daar Siemens, naast een compleet scala aan ‘state of the art’ producten ook een integrale solution partner wil zijn, heeft haar toegevoegde waarde vele gezichten. Bijvoorbeeld projectmanagement, advies, engineering en de ontwikkeling van hard- en software. Maar ook service, onderhoud en reparatie, evenals installatie, inbedrijfstelling en logistiek. Opleidingen en inscourcing maken het pakket compleet.

In aanvulling op de bestaande logistieke dienstverlening (24-uurs leveringen, servicecentra enzovoort) biedt Technische Unie met Installatielogistiek een heel scala nieuwe logistieke diensten tot op de werkplek van de klant. Zo kunnen we materialen precies afleveren op de plek waar uw monteurs op dat moment bezig zijn, bijvoorbeeld per etage of per kavel. In de praktijk gaat er door het zoeken of ophalen van installatiematerialen, gereedschappen en onderdelen veel kostbare tijd verloren. Met de inzet van Installatielogistiek neemt het aantal loopuren sterk af en kunnen er meer productieve montage-uren worden gemaakt – een toename van meer dan tien procent is bepaald geen uitzondering! Ook biedt Installatielogistiek voordelen ten aanzien van flexibiliteit. Op de bouwplaats kunnen we bijvoorbeeld de volledige materiaalstroom coördineren. Inspelen op wijzigingen gaat hierdoor sneller. Een ander belangrijk voordeel is het minimaliseren van faalkosten: door een goede communicatie is uw voorraad altijd upto-date. Dat voorkomt vergissingen en ad hoc bestellingen, en reduceert het aantal handelingen en retouren.

Binnen Installatielogistiek biedt Technische Unie u een veelheid aan diensten en hulpmiddelen. Van Mobiele Service Units (verrijdbare, inbraakwerende kasten met voorraad, die op strategische plekken op de bouwplaats worden ingezet) tot nachtleveringen in serviceauto’s, van magazijnbeheer tot kitting (klantspecifiek verpakken van verschillende artikelen in één set). Voor HVL zijn dit bekende onderdelen van installatielogistiek, die o.a. worden ingezet bij de bouw van UMC St Radboud in Nijmegen. Het succes schuilt steeds in de juiste combinatie van diensten en middelen, deskundig afgestemd op úw proces of project. Samen met u inventariseren we uw logistieke wensen en vertalen deze naar maatwerk in logistieke dienstverlening. Deze zogenoemde quickscan geeft een compleet overzicht van inspanningen, kosten en risico’s, en helpt u bij het nemen van een goed onderbouwde beslissing. Op basis van de quickscan kunnen we vervolgens een commercieel voorstel maken, waarin we uw project en de voorgestelde oplossing beschrijven. Installatielogistiek kan naar rato worden ingezet en levert besparing bij grote én bij kleinere projecten.

Siemens Nederland N.V. Industry Automation & Drive Technologies Postbus 16068 – 2500 BB Den Haag Prinses Beatrixlaan 800 – 2595 BN Den Haag

Technische Unie B.V. Ambachtsweg 12 5627 BZ Eindhoven

T F E I

T F E I

070 - 333 35 15 070 - 333 34 95 [email protected] www.siemens.nl/industry

040 - 264 06 40 040 - 264 06 82 [email protected] www.technischeunie.com

Cable Partners: Frisse kijk op kabel

Issues & Insights (zoals ‘augmented reality’). De markt verandert door een veranderende opstelling van opdrachtgevers (‘de prosument), andere projectvormen (zoals aanleg Smart Grids) en een vraag naar nieuwe oplossingen op maat van de opdrachtgever (zoals ‘personal climate’’ of micro-WKK). De strategie, communicatie van het bedrijf veranderen omdat de omgeving van het bedrijf (toeleveranciers, opdrachtgevers, andere schakels in de keten, specialistische uitvoerders) een andere manier van samenwerken met het installatiebedrijf vereisen, die veel meer een coördinerende en proactieve rol voor het installatiebedrijf mogelijk maakt.

Elektrotechnische en werktuigbouwkundige installatie­ bedrijven zijn actief in dynamische markten waarin veranderingen aan de orde van de dag zijn. Of het nu gaat om technische, politieke, sociale of economische ontwikkelingen, de installateur zal continu alert moeten zijn op de impact van deze ontwikkelingen op de markt, op de positie van zijn bedrijf en op zijn bedrijfsvoering.

Kansen en bedreigingen e wereldwijde economische recessie heeft duidelijk invloed op de innovatiedrift van bedrijven in deze branche. Er moet geld zijn om te investeren in vernieuwingen en vraag zijn naar deze vernieuwingen. Aan de ene kant zet de economische recessie een negatieve druk op beide zaken. Aan de andere kant versterkt zij de zoektocht naar oplossingen om uit de recessie te komen. Dit stimuleert innovatie. Een belangrijk gegeven is dat de recessie ingrijpend is en niet direct zal omslaan in een hausse. De economische verwachtingen tonen dat de bouwsector nog zeker drie tot vijf jaar nodig zal hebben om terug te komen op het oude niveau. Wel is er sprake van groeiherstel.

D

Elke klant heeft zo zijn eigen wensen als het gaat om kabel. Het is onze kracht om aan die wensen te voldoen. Een persoonlijke service, gesteund door onze kennis van producten en een brede voorraad kabel . van hoogwaardige kwaliteit, veelal onder ons private label Dit maakt ons tot de logistieke partner in elektriciteitskabel. Met de persoonlijke benadering die u van ons mag verwachten. Cable Partners, de

kabelleverancier.

Willen de trends in positieve zin impact hebben op de installatiebedrijven, dan moeten bedrijven niet alleen op deze ontwikkelingen inhaken met hun installatie­ techniek, maar ook met de wijze waarop zij hun markt tegemoet treden en hun bedrijf organiseren. De toekomsttrends maken duidelijk dat de installateur op twee gebieden zijn competenties, oftewel kennis, kwaliteiten en mogelijkheden, moeten versterken; competenties op sociaal gebied en competenties op technologisch gebied.

Trendscan OTIB en UNETO-VNI hebben aan de onder­ zoeksinstituten EIM, TNO-ICT en Markt­ Monitor opdracht gegeven om een RADAR uit te voeren vanuit de kerndisciplines (klimaattechniek, elektrotechniek, sanitaire techniek, ict) van de installatiebranche. Deze RADAR biedt zich op toekomstige trends in de brede omgeving van de installatiesector. De aanpak resulteert in de ‘Trendscan voor innovatie RADAR -2020’ (www.uneto-vni.nl)

Bronnen: UNETO-VNI, HVL

HVL TBI is een bouw- en techniekconcern. De bedrijfs­ opbrengsten bedragen 2,0 miljard euro met een bedrijfsresultaat van 46,5 miljoen euro. Het concern heeft 9.390 medewerkers in vaste dienst. TBI bestaat uit TBI bouw en TBI techniek. HVL is onderdeel van TBI techniek en kent een omzet van 85 miljoen euro (2010). Het personeelsbestand bevat 670 professionals. De marktgebieden van HVL zijn: utiliteit, industrie, armada outdoor. HVL heeft vestigingen in Eindhoven (twee vestigingen: statutaire zetel en Armada Outdoor), Maastricht, Dordrecht, Nijmegen, Gorinchem, Breda (steunpunt), Den Bosch (steunpunt).

Trends en toekomst Ontwikkelingen binnen genoemde kern­ disciplines op korte of lange termijn hebben ingrijpende gevolgen op de installatietech­ niek zelf, de markt voor het installatie­ bedrijf en de strategie communicatie en organisatie van het installatiebedrijf. De installatietechniek zelf verandert door nieuwe uitvoeringstechnieken (zoals instal­ leren op afstand) of informatiesystemen

#ABLE0ARTNERS"6sT  sE [email protected]

www.cablepartners.nl

13

technical

V O O R I N S TA L L AT I E B E D R I J V E N , P R O J E C T M AT I G E B E D R I J V E N , SERVICE- EN INFRABEDRIJVEN

Software

De wereld van waterzuivering: continue innovatie

A C C U R A AT ZEKER SNEL GEMAK INZICHT WINSTGEVEND

“Digitale urenverwerking via Acto levert ons veel tijdbesparing.”

Foto: Peter Wijnands

BEWEZEN

De technische ontwikkelingen op het gebied van rioolwaterzuiveringsinstallaties zijn de laatste jaren snel gegaan en staan nog lang niet stil. Enerzijds omdat er steeds meer mogelijk is. Anderzijds omdat nieuwe regelgeving de waterzuiveringen daartoe dwingt. Een gesprek met Rob Ernes, manager Operations bij het Waterschapsbedrijf Limburg.

Hergebruik “De uitbreiding was nodig omdat er steeds meer aansluitingen kwamen op de riolering,” zegt Ernes. “Het aantal huishoudens en de industriële activiteiten in de regio namen toe. Door de uitbreiding kon er 2500 m3 meer rioolwater per uur worden ingenomen dan daarvoor. Op dit moment wordt dit verder uitgebreid met 2.000 m3 naar een totaal van 12.000 m3 per uur.” Een dergelijke uitbreiding is een ingewikkeld project omdat de installatie ondertussen gewoon moet doordraaien. Tien jaar geleden zijn er twee grote bakken bijgebouwd. “In die bakken wordt lucht in het rioolwater geblazen om bacteriën in staat te stellen het afval in het water af te breken,” legt Ernes uit. “In zogenaamde nabezinktanks wordt vervolgens het inmid­

Rob Ernes

R

ob Ernes is sinds twee jaar verant­ woordelijk voor de bedrijfsvoering van alle achttien rioolwaterzui­ veringsinstallaties in de provincie Limburg. Hij werkt al negentien jaar bij het Water­ schapsbedrijf. Voordat hij zijn huidige functie kreeg, was hij hoofd Handhaving en hoofd Vergunningen. Toen zat hij, zoals hij dat zelf zegt, aan de andere kant van de tafel. Hij heeft vergunningen verleend voor installaties waarvoor hij nu de verantwoordelijkheid draagt. Nu hij een andere pet op heeft, kijkt hij anders tegen bepaalde zaken aan en heeft hij wel eens een discussie met zijn oude collega’s van Handhaving. “Maar dat is niet meer dan logisch,” vindt hij zelf.

Joseph Kuling, directeur HVL

“Onze monteurs werken met de digitale urenverantwoording van Acto. Hiervoor hebben we samen een instructiefilm gemaakt. Daarin is duidelijk uitgelegd hoe alles werkt en wat de gevolgen zijn. Een perfecte vorm van samenwerking tussen leverancier en klant! Je kunt dus zeggen dat HVL en Acto partners zijn, want echte samenwerking gaat verder dan alleen het leveren van een product.

M E E R I N F O R M AT I E

De grote voordelen van de digitale urenverantwoording voor HVL zijn: s -INDERADMINISTRATIEVEHANDELINGEN s $EINFORMATIEISSNELLERENNAUWKEURIGERINTEVOEREN s + LANTEN MANAGEMENT  PROJECTLEIDERS KUNNEN WE SNELLER EN BETER voorzien van de juiste informatie.”

Acto Informatisering, Amsterdamseweg 51a, 3812 RP Amersfoort. Bel (033) 422 68 00 of e-mail naar [email protected].

www.acto.nl

negentig stuk voor stuk gemoderniseerd en uitgebreid. Een mooi voorbeeld daarvan is de rioolwaterzuiveringsinstallatie in Susteren. Deze is in 1984 in bedrijf genomen. Tien jaar geleden werd de capaciteit van de installatie verhoogd van 140.000 naar 210.000 inwonerequivalenten. Een inwoner­ equivalent staat gelijk aan de hoeveelheid vervuiling die afkomstig is van een huishouden met één bewoner.

Inwonerequivalenten De ontwikkelingen zijn de afgelopen decennia zeer snel gegaan. We kunnen het ons niet meer voorstellen, maar in de jaren zeventig werd rioolwater nog in het oppervlaktewater geloosd. “In de jaren zeventig en tachtig zijn in Nederland in een rap tempo veel rioolwaterzuiverings­ installaties gebouwd,” vertelt Ernes. Die eerste installaties werden in de jaren

15

technical

afstand het proces bijsturen. Medewerkers kunnen thuis met een laptop draadloos storingen verhelpen. Bij een aantal water­ zuiveringsinstallaties wordt al zo gewerkt.” Dat betekent niet dat de installaties onbemand kunnen zijn. Wat blijft is de schoonmaak en het onderhoud. En er moeten monsters worden genomen voor analyses. “Wel willen we de installaties mens- en persoonsonafhankelijk maken,” zegt Ernes. “Dat kan met besturen op afstand. Vanuit een centrale regelkamer worden meerdere installaties automatisch aangestuurd. Dat verhoogt de flexibiliteit omdat er nu werknemers zijn die alles weten over hun eigen zuiveringsinstallatie, maar niets over andere installaties.”

dels schone water van de bacteriën gescheiden. Het schone water wordt geloosd op een beekje of riviertje. Wat achterblijft is slib, dat onder andere uit bacteriën bestaat. Dit wordt ontwaterd tot een soort koek. In een slibdroger of wervelbeddroger wordt de koek verder gedroogd tot het voor 92% uit droge stof bestaat. Die substantie lijkt een beetje op kattenbakvulling. Het gaat per vrachtwagen naar de ENCI, een cementfabriek in Maastricht. Die gebruikt het als brandstof voor de cementoven en als vulstof voor het cement.” En daar bouwen we dus weer huizen van. Zo komt een deel van wat we door het toilet spoelen in een andere vorm weer bij ons terug. Overigens wordt een derde van de door het Waterschapsbedrijf verbruikte energie door het bedrijf zelf opgewekt door het vergisten van slib.

Sluiten van installaties De komende jaren gaan in Limburg een aantal zuiveringsinstallaties dicht. Dat heeft niets te maken met krimp van de bevolking zoals in de Oostelijke Mijnstreek en ZuidLimburg het geval is. “In 2014 worden de kleinere installaties Simpelveld en Heerlen gesloten,” vertelt Ernes. “Het rioolwater dat ze verwerken, wordt dan omgeleid naar andere installaties. We willen op een maatschappelijk verantwoorde manier met belastinggeld omgaan. We kijken steeds naar hoe we onze bedrijfsvoering effectiever en efficiënter kunnen maken. Grote installaties maken het mogelijk kleinere te sluiten. Als het mogelijk is, sluiten we nog meer kleine zuiveringsinstallaties. We zijn weliswaar overheid, maar we zien onszelf als een bedrijf. Als je kijkt naar wat we aan installaties hebben staan, dan praat je toch over een vervangingswaarde van 750 miljoen euro.”

Innovatie in procesautomatisering In 1997 werden in de rioolwaterzuiverings­ installatie in Susteren de PLC’s (Programmable Logic Controllers) vervangen. Deze PLC’s zijn elektronische apparaten die op basis van gemeten waarden de installatie aansturen. Ernes: “Er is een beeldscherm­ besturingssysteem geïnstalleerd. Vroeger was er een regelkamer met een muur van metertjes en knoppen. Met een beeld­ schermbesturingssysteem kan het met de computer. Iemand die daarachter zit, houdt alles in de gaten en voert met een klik van de muis wijzigingen door. De komende vier jaar wordt er een nieuwe stap gezet in de procesautomatisering. Vanaf iedere plek op de wereld kun je dan op het besturingssysteem inloggen, zien hoe de installatie functioneert en op

technical

16

Noodzakelijke innovaties Zo’n 35% van de jaarlijkse begroting van het Waterschapsbedrijf betreft investe­ ringen. Dat heeft onder andere te maken met de strenger wordende regelgeving op het gebied van waterzuivering, maar ook met renovaties en uitbreidingen. Steeds meer voor de natuur en het milieu schadelijke stoffen moeten uit het riool­ water worden gehaald. Ernes: “In eerste instantie ging het om de biologisch afbreekbare stoffen uit het rioolwater. Later kwamen daar de fosfaat- en stikstofver­ bindingen bij. Deze stoffen zijn onder meer afkomstig uit wasmiddelen en veroorzaken ongewenste algengroei in het water. Gevolg is dat vissen en andere waterdieren sterven. Nu halen we deze stoffen uit het rioolwater.”

Kaderrichtlijn Water, die bepaalt dat alle Europese wateren in 2027 kwalitatief in orde zijn. Dat betekent dat we weer andere componenten uit het rioolwater moeten halen. We zullen bijvoorbeeld met zand­ filters en andere nageschakelde technieken moeten werken.” Ook medicijnresten, die het minder gezonde deel van onze bevolking na iedere toiletgang door het toilet spoelt, vallen onder de stoffen die straks uit het rioolwater gehaald moeten worden. Of de hormonen die afkomstig zijn van de anticonceptiepil. Het is wel duidelijk dat het Waterschapsbedrijf nog voor grote uitdagingen staat de komende jaren. Ernes: “Als je beseft dat wij per jaar 150 miljoen m3 afvalwater zuiveren en dat we het hebben over stoffen die extreem verdund in dat water voorkomen, dan begrijp je wat voor een klus dat is.” Natuurlijk hangt er een prijskaartje aan. Maar technisch is het wel mogelijk.

“Maar het gaat steeds verder,” vervolgt Ernes. “Zo heb je bijvoorbeeld de Europese

De techniek van de waterzuivering Het waterzuiveringsproces kent de volgende processtappen: • Allereerst worden de grote deeltjes uit het water gehaald, onder meer door roosters, olievangers en bezinking. Het gaat bijvoorbeeld om bladeren vet en zand. • De secundaire zuivering is gericht op verwijdering van organische stoffen door de inzet van bacteriën. • De derde stap betreft een uitbreiding van de secundaire zuivering waarbij stikstof- en fosforverbindingen uit het water worden gehaald. Ook hier worden bacteriën ingezet. • Door zandfiltratie, ultrafiltratie of andere nageschakelde technieken wordt heel zuiver water verkregen, zelfs geschikt om te drinken.

17

technical

De klant centraal dankzij lean operations

Jannes Slomp

Prof.dr.ir. Jannes Slomp is adjunct-hoogleraar aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen en directeur van het Lean Operations Research Center (LO-RC). Hoewel dit instituut zich met name bezighoudt met het doelgerichter maken van productieprocessen door het inzetten van lean ontwerp- en besturingsmethoden, wordt de expertise van het LO-RC ook ingezet bij ingewikkelde bouw- en installatieprojecten, zoals de bouw van een parkeergarage aan het Damsterdiep in Groningen.

J

annes Slomp had als kind al een buitengewone interesse in ‘de maak­ bare wereld’ zoals hij dat zelf noemt. “Ik was geen knutselaar,” zegt hij, “maar ik wilde wel weten hoe iets werkte. Een televisie bijvoorbeeld. Ik had er moeite mee dat ik niet wist hoe zoiets functio­ neerde. Het is ook een vorm van idealisme. Hoe kunnen we dingen maken waar we gelukkiger van worden?” Zijn promotieonder­ zoek ging over de planning en besturing van flexibele fabricagesystemen. Hoe kunnen hoog geautomatiseerde machines die met elkaar verbonden zijn in een productieproces efficiënter en doelmatiger werken. “Machines binnen een flexibel fabricagesysteem maken verschillende soorten producten,” legt hij uit. “Die producten kunnen kris kras door elkaar heen geproduceerd worden, zonder omsteltijden. De kunst is om de verschillende machines zodanig te beladen dat ze evenwichtig belast worden. Zo krijg je meer efficiëntie, een hogere productie en kun je op tijd leveren.”

dat zelfs negatieve elementen, die het productieproces of de dienstverlening niet helpen. Wachttijden bijvoorbeeld. Lean operations houdt in dat je alles wat niets toevoegt voor de klant, zo veel mogelijk reduceert of elimineert.” Nefit Een voorbeeld. De verwarmingsketelfabri­ kant Nefit wilde de productie verdubbelen zonder dat er ruimte was om de fabriek uit te breiden. “Dat is gelukt door de ketels in een ‘one-piece-flow’ te realiseren,” legt Slomp uit. “Ook heeft Nefit de

middel zijn. Daarbij maak je bijvoorbeeld afspraken over vervanging van afwezige werknemers en over de gereedschappen die in een kist of in een wagen moeten zitten. En je probeert het bedrijfssysteem zodanig in te richten dat die afspraken nagekomen moeten worden. Streven naar ‘zero defects’. Als je een fout maakt, moet je op zoek gaan naar een manier waarmee je voorkomt dat het de volgende keer weer gebeurt. “In de praktijk blijkt dat een herhaling van fouten meestal onvoldoende triggert om de fout definitief uit te bannen,” zegt Slomp. “Het is heel menselijk dat men het steeds maar weer laat gebeuren, maar de klant draait er voor op. Het is een kunststukje om met elkaar af te spreken dat je als bedrijf fouten niet meer maakt. Dan begin je met leren en word je een topbedrijf.”

verwervingstijd van onderdelen weten te beperken tot niet meer dan vier uur. Spullen die binnenkomen, worden direct bij de assemblagelijn gezet. Dat scheelt veel ruimte. De veranderingen hebben Nefit echter veel meer opgeleverd. De doorlooptijd van een ketel is veel korter geworden. Hierdoor kan het bedrijf snel reageren op veranderende klantenvraag. En de ‘material handling’ is een stuk efficiënter geworden. Alles wordt meteen gebruikt. Doordat er geen tussenvoorraden zijn, wordt de fabriek ook gedwongen om zeer nauwkeurig te werken. Zero defects dus.” Hierin schuilt wel een risico. Als er iets fout gaat, ligt meteen het productieproces stil. Daar zit nu juist de crux volgens Slomp. “Door de bereidheid dat risico te nemen, zal het beter gaan.” Fouten die je je niet kan permitteren, worden minder snel gemaakt. Je zult maatregelen nemen om ze in de toekomst te voorkomen.

Parkeergarage Damsterdiep Het LO-RC heeft een onderzoek gedaan naar de moeizame totstandkoming van de parkeergarage aan het Damsterdiep in Groningen. Dat project schiet niet op vanwege afstemmingsproblemen. “Wij hebben dat tot in detail onderzocht,” vertelt Slomp. “Wat is de oorzaak van het oponthoud? In dit geval lagen de problemen voornamelijk in de afstemming tussen de gemeente en de nutsvoor­ zieningen. Er worden door verschillende partijen bedrijven ingehuurd die klussen moeten doen. En dan ontbreekt het aan een goede afstemming. Zo ontstaan er fouten doordat een aannemer te snel werkt en geen oog heeft voor andere

‘Zero defects’ Ook bouw- en installatietechnische projecten kunnen lean worden gemaakt. Slomp:“Hoe vaak gebeurt het niet dat als er iets geïnstalleerd moet worden, de juiste gereedschappen, materialen of mensen niet aanwezig zijn of dat er verkeerde afspraken worden gemaakt tussen verschillende partijen die bij een project betrokken zijn. Ook hier moet men zich bewust zijn van wat de klant wil. Hoe kun je alles wat niet nodig is en wat de klant alleen maar geld en ergernis kost, reduceren.” Standaardisatie en procedures kunnen daarbij een hulp­

Lean operations Dit staat bekend als lean manufacturing. Slomp is directeur van het Lean Operations Research Center (LO-RC), een onderzoeks­ instituut, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Lean Operations is een filosofie,” vertelt Slomp. “De klant staat daarbij centraal. Veel van wat je binnen een bedrijf ziet, heeft een toegevoegde waarde voor de klant. Daar wil hij voor betalen. Maar heel veel zaken hebben geen toegevoegde waarde. Soms zijn

technical

Damsterdiep

18

19

technical

Als technisch personeel uw probleem is... Elektrotechniek Installatietechniek Werktuigbouwkunde

Meet- & regeltechniek Data- & telecommunicatie Industrie

Aditech ondersteunt haar opdrachtgevers bij capaciteitsproblemen binnen de Elektro- en Installatietechniek op basis van detachering. Wij zijn een nuchter, degelijk bedrijf met oprechte aandacht voor de mens. Door onze heldere communicatie en inzet realiseren wij een duurzame samenwerking met onze medewerkers en cliënten. Kijk voor meer informatie over Aditech op www.aditech.nl

Aditech goo.indd 1

18-04-2011 10:20

Producten • Netwerkbekabeling • Beveiliging • Elektrische bedrading en bekabeling • Elektronische bedrading en bekabeling • Netwerken-data, draadloos en spraak • Bevestigingsproducten en andere componenten

Diensten • Technische ondersteuning • Producttests en –evaluaties • Supply Chain Services

Wilt u meer informatie over wat Anixter voor u kan betekenen neem dan contact met ons op: ANIXTER Nederland B.V. Postbus 555, 2900 AN Capelle aan den IJssel Rivium 1e Straat 73, 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel. +31 10 2885900 • Fax +31 10 4472455 www.anixter.nl • [email protected]

Anixter goo.indd 1

Products. Technology. Services. Delivered Globally.

Wat kan Anixter voor u doen? Anixter is wereldwijd de grootste leverancier van Supply Chain Services en producten die worden gebruikt om spraak-, video-, data- en beveiligingssystemen aan te sluiten. Daarnaast is Anixter een toonaangevende aanbieder van specialistische elektrische en elektronische bedrading en bekabeling voor nieuwbouw, industriële onderhouds- en reparatie activiteiten en OEM-processen. Anixter is gespecialiseerd in de levering van totaaloplossingen voor communicatie-infrastructuur, industriële bedrading en bekabeling en de beveiligingssector. Onze producten worden gecombineerd met onze innovatieve Supply Chain Services, zodat u de kosten van uw bedrijfsprocessen kunt beheersen en investeringen in voorraad kunt verlagen. Bovendien zorgen wij ervoor dat u over het juiste product kunt beschikken wanneer u het nodig heeft.

Nederland worden patenten doorgaans aangevraagd door bedrijven en niet door universiteiten. “Ik ben er zelf een beetje huiverig voor om te zeggen dat Nederland minder innovatief is,” zegt Slomp. Wel is hij van mening dat de overheid beter zou moeten nadenken over hoe de inzet van studenten, de ervaring die bij bedrijven aanwezig is en de wetenschappelijke kennis van universiteiten beter met elkaar kunnen worden verbonden.

belangen. Een andere keer wordt er ergens gegraven om iets te doen. Het wordt dicht gegooid, waarna het enige tijd later weer open moet omdat een andere aannemer daar ook nog iets moet doen. Zulke dingen. Een goed beheerssysteem en -organisatie, een sterke projectmanager die het gemeen­ schappelijk doel uitdraagt, goede infor­ matievoorziening, een gerichte, heldere overlegstructuur en duidelijke contracten zijn essentieel voor het succes van grote projecten.” Slomp geeft aan dat het verstandig is om bij grote projecten oog te hebben voor verspillingen, activiteiten en wachttijden waarvoor de gemeenschap eigenlijk niet wil betalen. “Ik denk dat je schrikt als je kijkt naar wat er allemaal moet gebeuren om fouten en misver­ standen te corrigeren. Het is belangrijk om hier inzicht in te krijgen. Ik vind het dan ook prijzenswaardig dat de gemeente Groningen ons dit onderzoek heeft laten doen.”

“Daar kun je veel meer win-win-win realiseren,” zegt hij. “Innovatie is meer dan het schrijven van internationaal opzien­ barende wetenschappelijke publicaties. Daar worden universiteiten internationaal op afgerekend en daarvoor krijgen weten­ schappers waardering. Maar het gaat om meer dan dat. Het gaat ook om de samenwerking tussen wetenschap en bedrijfsleven, de inzet van studenten en de resultaten die daarmee worden behaald. Dat is naast de publicaties ook belangrijk. Als je innovatief wil zijn, moet je daar ook aan denken.”

Waardering voor innovatie, Het LO-RC heeft zo’n 20 bedrijven als partner. Studenten onderzoeken bij die bedrijven hoe de processen lean kunnen worden gemaakt. Binnen Nederland is het LO-RC uniek. Het is een instituut waar kennisinnovatie en praktijk samenkomen. Op het vlak van innovatie blijkt Nederland echter internationaal gezien niet langer voorop te lopen. Is dat zorgwekkend? Slomp weet niet of dat wel klopt. Wel heeft hij vernomen dat de R&D-uitgaven van Nederlandse bedrijven lager liggen dan die van veel buitenlandse bedrijven. Ook vragen de Nederlandse universiteiten minder patenten aan dan bijvoorbeeld in andere landen het geval is. Maar dat kan komen door een cultuurverschil. In

22-03-2011 08:08

21

technical

AZ\gVcYCZYZgaVcY7#K#^hdcYZg" YZZakVcYZlZgZaYl^_YdeZgZgZcYZ AZ\gVcYcCZYZgaVcYWZY^ZciAZ\gVcYYZ bVg`ikVcYZldc^c\"Zcji^a^iZ^ih" Wdjl!bVX]^cZ"ZceVcZZaWdjlZgh Zc^cYjhig^ZbZi]VVgk^_[6"bZg`Zc KVc
mmm$b[]hWdZd[Z[hbWdZ$db

Legrand goo.indd 1

23-03-11 09:46

Raet hoofdsponsor van de NVP

Kosten besparen door te investeren in maakbare HR? Maak vaste en variabele kosten transparant met meetbaar en voorspelbaar HR-beleid. Om HR te laten bijdragen aan het bedrijfsresultaat kiezen HR-managers in het bedrijfsleven voor een bedrijfskundige HR-oplossing van Raet. Kijk op raet.nl./bedrijfsleven /bedrijfsleven

Menno van den Brand

Angélique Wouters

Matthijs van der Lely

‘A bookshop made in heaven’, zo omschrijft de Engelse krant The Guardian de boekwinkel van Selexyz in de 13e eeuwse Dominicanenkerk in Maastricht. Het resultaat mag er zijn na een aantal jaren van hard werken. Vele partijen droegen hun steentje bij; gemeente, renovatiearchitecten, bouwbedrijven, een aannemer, onderaannemers én installatietechnische bedrijven.

I

n 1753 opende Dirk Kemink in Utrecht een wetenschappelijke boekhandel. In de 19e eeuw fuseerden deze winkel met Broese, een andere wetenschappelijke boekwinkel. Daarmee was de boekhandel Broese Kemink een feit. Die winkel bestaat tot op de dag van vandaag (inmiddels onder de naam selexyz broese) en is bij velen bekend. Nog steeds kopen studenten daar hun boeken. Maar ook de niet studerende burger kan er terecht. De winkel is gevestigd in een oud pand van de V&D op de stadhuisbrug in Utrecht. Het is een van de 15 algemene en academische boekwinkels van Selexyz, marktleider in boekverkoop in Nederland.

de zestiger jaren van de vorige eeuw overgenomen door grote uitgeefconcerns zoals onder meer Wolters en Kluwer. Toen deze twee concerns in 1987 samen gingen, hadden ze elf wetenschappelijke boek­ winkels die ze uiteindelijk onderbrachten in de Boekhandels Groep Nederland (BGN), nu bekend onder de naam Selexyz.” Het aantal winkels nam in de loop der jaren toe en naast wetenschappelijke boeken voor studenten, gingen de winkels ook professionele boeken aan bedrijven en algemene boeken aan de consument verkopen. Overigens hebben de winkels hun oorspronkelijke naam altijd behouden. In 2006 kwam daar de naam Selexyz voor. In 2010 is de groep verkocht aan Van Dijk Educatie, marktleider op het gebied van de verkoop van studieboeken voor het onderwijs. Maar Matthijs van der Lely, die sinds 2001 CEO is van Selexyz, wil samen met de twee andere leden van het managementteam, Menno van den Brand en Angélique Wouters, graag de Selexyz boekwinkels en selexyz.nl verkrijgen. Ze

Historie “Veel van onze winkels zijn oorspronkelijk wetenschappelijke boekwinkels,” vertelt Matthijs van der Lely, directeur en mede-eigenaar van Selexyz. “Vaak waren het zelfstandige combinaties van een drukkerij, een uitgeverij en een winkel. De drukkerijonderdelen werden afgestoten, de uitgeverijen en de winkels werden in

Van HR-beleid naar de dagelijkse praktijk met webportal Raet Online. Als grootste IT-dienstverlener op het gebied van innovatieve HR- en payrolloplossingen maken we e-HRM mogelijk door HR-processen te optimaliseren en informatie online toegankelijk te maken.

Raet goo.indd 1

Foto: Christiaan Hoefsmitt

M;J;DM7JM;HAJ

De mooiste boekwinkel van de wereld

13-04-11 12:28

23

technical

J. OPMEER ISOLATIE ROTTERDAM B.V. UITVOERDER VAN ALLE VOORKOMENDE ISOLATIEWERKEN

Beverwaardseweg 75 3077 GK Rotterdam T 010 - 483 17 90 F 010 - 483 17 50 E [email protected] W www.j-opmeer.nl

J. OPMEER ISOLATIE ROTTERDAM B.V. Al jaren vaste relatie van HVL Opmeer goo.indd 1

zie ik niet voor die panden. Je kunt er niet zoveel anders mee. Wij maken gebruik van de uitstraling van het pand, we vinden de monumentenstatus belangrijk.”

gaan in onderhandeling en weten dit na een moeizaam proces in de zomer van 2010 te realiseren. Monumentale panden De winkels van Selexyz staan bekend om hun brede assortiment en hun ruime opzet. “Waar de vestigingen van Bruna zo’n 500 tot 1000 titels op de vloer heeft staan, kent de grootste Selexyzwinkel 120,000 titels in de winkel,” vertelt Van der Lely. Het zijn stuk voor stuk winkels met een grote vloeroppervlakte, waarbij opvalt dat een aantal in monumentale gebouwen gehuisvest is. De winkel in Arnhem is sinds vorig jaar gevestigd in een oud postkantoor uit 1890. In Eindhoven heeft de boekwinkel zijn intrek genomen in De Admirant, een oud hoofdkantoor van Philips uit de jaren twintig van de vorige eeuw. In Den Haag is een deel van de monumentale Passage in gebruik genomen. En ook in Rotterdam, Amsterdam en Den Bosch zit de boekwinkel in een rijksmonument. Van der Lely gelooft sterk in winkels in monumentale panden. “Monu­ mentale panden zijn zeer geschikt zijn voor boekwinkels. Een andere winkelbestemming

Van kerk tot boekentempel De 13e eeuwse Dominicanenkerk in Maastricht is misschien wel het meeste imposante voorbeeld van wat Van der Lely voor ogen staat. Deze kerk heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. Het is één van de oudste gotische kerken van Nederland. Tot 1794 deed de kerk dienst waarvoor het was gebouwd, een kloosterkerk. In 1794 veroverde het Franse leger de stad en werd de kerk gebruikt als paardenstal voor de Franse cavalerie. In de twee eeuwen daarna deed de kerk dienst als opslag voor de stad, concertzaal, slangenhuis, bokstempel, carnavalspaleis en fietsenstalling. Tot het in 2006 zijn nieuwe bestemming kreeg: Selexyz boekwinkel. Van der Lely was nauw betrokken bij de make-over van kerk tot boekentempel. “We hebben samen met de gemeente Maastricht veel geld uitgegeven om de kerk op te knappen en geschikt te maken voor boekhandel. Het is veel duurder een

27-04-11 09:08

Zonneveld Vlaardingen B.V. Beugsloepweg 22 3133 KV VLAARDINGEN Tel: 010-248 85 55 Fax: 010-248 85 58 [email protected] www.zonneveldvlaardingen.nl

Uw totaalleverancier in bedrijfskleding en persoonlijke beschermingsmiddelen Zonneveld goo.indd 1

$OMDUHQ GHYDVWH OHYHUDQFLHU YDQ+9/ 04-04-11 09:23

25

technical

omnivisie

• • •

telecommunicatie glasvezeltechniek elektrotechniek

Omnivisie B.V. Cremerstraat 10 6301 GE Valkenburg a/d Geul T F E I

: : : :

+31 (0)43 609 87 87 +31 (0)43 609 87 80 [email protected] www.omnivisie.com

Ampèrestraat 10 • 3133 KD te Vlaardingen web: www.kabelwerken.com mail: [email protected] Tel: 010-4343467 Fax: 010-2341110

Welkom bij Albron Al ruim honderd jaar houdt Albron zich bezig met de zorg voor lekker en gezond eten en drinken. Tegenwoordig is Albron de grootste onafhankelijke cateraar van Nederland en staan dagelijks bijna 6.000 medewerkers op meer dan 1.000 locaties in Nederland voor u klaar; bij bedrijven en overheden, op scholen en universiteiten, in ziekenhuizen en zorginstellingen, op feesten en evenementen en leisure omgevingen.

Art in air

Albron Rijnzathe 11 3454 PV De Meern

monument te verbouwen dan een nieuwe boekenwinkel van de grond af op te bouwen. Dat is wel een risico. Maar daar staat tegenover dat de huurkosten laag zijn omdat het een monumentaal pand betreft, waarvoor niet snel een andere bestemming wordt gevonden.” Ingrijpend De aanpassingen die nodig waren om de kerk geschikt te maken voor een boek­ winkel met een oppervlakte van 1200 m2, waren ingrijpend. De kerk heeft maar 750 m2 grondoppervlak en dus moest er in de hoogte worden gebouwd. “Maar niets mocht aan de muren worden bevestigd,” merkt Van der Lely op. “Wat we ook deden, het moest reversibel zijn. Alles moet er uitgehaald kunnen worden, zonder de kerk te beschadigen. De boekenkasten, verdeeld over twee etages, staan los van de muur. Zelfs de lift kan er binnen enkele dagen uit. Als alles eruit is, zal niets meer herinneren aan een boekwinkel.” Het duurde alleen al twee jaar om de kerk te herstellen. Van der Lely: “De oorspronkelijke fresco’s, waarvan niemand nog wist dat ze er zaten, zijn opgeknapt. De plafonds zijn hersteld. De kelders moesten worden uitgegraven om de luchtverversing- en klimaatinstallatie in te bouwen. Daarna was nog ruim een

jaar nodig voor de inrichting van de boekwinkel. Veel partijen waren bij dit bijzondere project betrokken: gemeente, renovatiearchitecten, bouwbedrijven, instal­ latietechnische bedrijven, een aannemer en vele onderaannemers.” Speciaal systeem De kerk stelt ook andere eisen aan de installatietechniek dan in een normale boekwinkel. Van der Lely: “Het voordeel van een kerk is dat er hele dikke muren zijn. Als het buiten heel koud is, blijft het binnen in de kerk redelijk warm. Omgekeerd blijft het bij warm weer relatief koel in de kerk. We mochten vanwege de fresco en de wandschilderingen geen airconditioning installeren. We hebben nu een luchtcirculatiesysteem. ’s Nachts als het koel is, wordt er warme lucht uit de kerk gepompt en overdag wordt de warme lucht van buiten naar binnen gepompt. Dit systeem is speciaal voor de kerk ontworpen.” Installaties zijn niet altijd zichtbaar. Daarom wordt wel eens vergeten – zeker met een dergelijk project van kerk naar boekwinkel – dat er heel wat kennis en kunde gevraagd wordt op het gebied van installatietechniek.

T 030 6695 695 www.albron.nl [email protected]

De boekwinkel in Maastricht werd door de Engelse krant The Guardian omschreven als ‘A bookshop made in heaven’. Een mooie waardering. Voor zover bekend is het de enige boekwinkel ter wereld in een kerk. Op dit moment staan geen nieuwe monumentale panden op het verlanglijstje van Van der Lely. Wel zou hij graag een winkel openen in een aantal nieuwe steden, zoals Enschede, Apeldoorn en Zwolle. Maar eerst moeten de investeringen van de afgelopen jaren worden terugverdiend. De economische situatie waar Nederland op dit moment in verkeert, zit wat dat betreft nog niet mee. “De retail heeft het heel moeilijk nu,” zegt hij. “De Nederlanders moeten eerst maar weer eens wat vaker de stad ingaan.” En dan natuurlijk het liefst om een boek te kopen of om een kopje koffie te drinken in de boekwinkel. Wat dat kan ook.

www.airprobv.nl

27

technical

The Steel Company op volle toeren

O

p bedrijventerrein Eindhoven Airport draait het machinepark van metaalplaatbewerkingsbedrijf The Steel Company op volle toeren. Van ponsmachines tot lasersnijders en van kantbanken tot lasrobots: alle binnen het bedrijf aanwezige faciliteiten worden ten volle benut. “Op het gebied van plaatbewerking hebben we echt al het denkbare in huis”, vertelt directeureigenaar Piet-Hein van der Heijden. “Aangevuld met de door onze klanten gewenste afwerkingen, zoals anodiseren, poedercoaten, verzinken en bedrukken. Want via onze externe partners kunnen we ook daar ook invulling aan geven. Indien gewenst bieden we ook de assemblage van producten aan, of zelfs het verpakken ervan. Het is een staaltotaalpakket dat in de meeste gevallen zijn begin heeft binnen de afdeling werkvoorbereiding. Het is mogelijk een afspraak te maken met een van onze engineers om samen een product te ontwerpen en te realiseren. Wij staan u met raad en daad bij,

Tom Strik, docent werktuigkundige installatietechniek ROC Eindhoven, School van de Techniek:

om met de meest hoogwaardige 3D tekenprogramma’s uw idee om te zetten naar een werkelijk product. Vervolgens zorgen de mensen binnen onze werkplaats voor de concrete eindproducten, die je in allerlei branches terugziet: in de bouw, elektrotechniek, machinebouw, automotive industrie, winkelinrichting en standbouw.” Het machinepark is ultramodern. Zo beschikt The Steel Company sinds anderhalf jaar over een volautomatische laser-punch-machine: een servo-electrische lasercombi die kan ponsen, omvormen, buigen, tappen, markeren én lasersnijden. Het fabriceren van spatborden uit tranenplaat, is een activiteit waar voor een compleet nieuwe machine is gebouwd: voor zover bekend uniek in Nederland. We produceren spatschermen voor de vrachtwagen-, trailer- en containerbouw, in verschillende breedte- en lengtecombinaties voor enkele, dubbele en drievoudige assen (en groter).

‘De praktijk is de beste leerschool’

The Steel Company Adriaan Mulderweg 20A 5657 EM Eindhoven T F I

De installatiebranche heeft kansen te over. De basis is er. Maar om die kansen te benutten, moeten wel hindernissen genomen worden. Bij het nemen van die hindernissen, is het van uitermate belang dat onderwijs en bedrijfsleven met elkaar samenwerken. De vraag is alleen, gebeurt dit ook in deze branche?

040 - 257 32 37 040 - 257 06 23 www.steelcompany.nl Tom Strik

The Steel goo.indd 1

17-05-11 15:33

H

et opleidingsaanbod van de School voor Techniek is breed; van opleidingen installatietechniek, industriële automatisering, mechatronica, werktuigbouwkunde tot metaalindustrie. Deze BOL- en BBL-opleidingen duren een tot vier jaar. BOL staat voor Beroeps Opleidende Leerweg, een combinatie van school en stage waarbij de student de gehele week naar school gaat en een of meerdere periodes stage loopt. BBL is het Beroeps Begeleidend Leren. De student heeft een baan en dus al enige praktijk­ ervaring. Een of twee dagen per week krijgt hij les op school.

ontwikkelingen binnen de branche. De instroom vanuit de vmbo naar BOL-4 is beperkt en loopt ook nog eens flink terug. Oorzaak is wellicht, dat in de bouw minder uitbetaald wordt dan in andere branches. En ja, installatietechniek klinkt niet zo ‘sexy’ als bijvoorbeeld ict, economische of creatieve vakken. Het imago van de bouw zit in de weg. Dat is jammer, want zoals gezegd, we hebben de mensen hard nodig. Gelukkig is de animo voor onze BBL-4 en MIT opleidingen wel groot. De studenten hebben al praktijkervaring en willen zich graag, mede gestimuleerd door het bedrijfs­ leven, verder ontwikkelen. We kennen klassen van wel meer dan dertig studenten. Dat zegt genoeg.”

Niet ‘sexy’ Tom Strik geeft als docent les aan de tweejarige BBL-4 opleiding werkvoor­ bereider en leidinggevend monteur installatietechniek en MIT, Middelbare Installatietechniek. Zelf is hij een man uit de praktijk. Na 20 jaar werkzaam te zijn geweest in de installatiebranche, komt hij vijf jaar geleden als docent in het onderwijs terecht. Over de installatiebranche vertelt hij: “Het bedrijfsleven heeft een tekort aan goed geschoolde mensen, die installaties begrijpen op een hoger niveau. Ze verlangen vakkennis, toegespitst op de huidige Proact goo.indd 1

Duaal leertraject “Voor installatietechniek, en zeker voor wat betreft het begrijpen van moderne installaties, is een goede wis- en natuur­ kunde achtergrond belangrijk”, vervolgt Tom Strik. “Bij onder meer luchtbehande­ linginstallaties en cv-installaties moet de student vermogens en dergelijke uit kunnen rekenen van de diverse componenten. Dat is pittig. Kijk je naar het toepassen van innovaties in deze branche, dan speelt die basiskennis een grote rol. Die kennis

31-03-2011 08:04

29

technical

Het KNMI in De Bilt registreert gemiddeld 100.000

Veel mensen denken dat een bliksemafleider

blikseminslagen per jaar in Nederland, verdeeld over

bedoeld is om de bliksem aan te trekken. Dat is

gemiddeld 106 onweersdagen.

niet waar. De bliksemafleider is juist bedoeld om, als de bliksem dan toch in een gebouw dreigt in te slaan,

Een volgens de normen aangelegde en behoorlijk

een geleider met een zo laag mogelijke weerstand te

onderhouden bliksembeveiliginginstallatie biedt een

vormen. Wanneer de bliksem in het gebouw zelf zou

goede bescherming tegen b.v. brand door een

inslaan, zou er door de weerstand van bijvoorbeeld het

blikseminslag of ontzetting van de gebouwconstructie.

hout en beton van de constructie een enorme hitte

Omdat bliksem de weg van de minste (elektrische)

ontstaan met als mogelijke gevolg brand en het

weerstand zoekt gebruiken we in Nederland vooral van

ontzetten van gebouwconstructies. De bliksemafleider

het principe van de kooi van Faraday. Binnen de kooi

trekt de bliksem dus niet aan, maar zorgt er voor dat

van Faraday ontstaat een beveiligde zone waarin men

de bliksem die toch al zou inslaan, een voorspelbare

is beschermd tegen blikseminslag.

en dus veilige route naar de aarde kan nemen.

(010)292.76.26 Bliksembeveiliging Overspanningsbeveiliging Aardingssystemen Inspecties | NAB goo.indd 1

|

|

We zijn ermee bezig. Maar het kost tijd. Belangrijk zijn deze vaardigheden wel. Mondigheid, onderhandelen met bazen is een van de zwakste punten van technische mensen. Daarom wordt er misschien ook minder verdiend dan in andere branches. Ook hierin missen we het initiatief vanuit het bedrijfsleven. We verwachten meer van hen. Een bouwvergadering bijvoorbeeld kunnen wij op school simuleren. Beter is als studenten leren overleggen in de praktijk. Dat hoort bij competentiegericht onderwijs. Laat een student meegaan met een bouwvergadering. Die kans wordt niet altijd gegeven. Jammer, want de praktijk is de beste leerschool.”

is nog niet altijd aanwezig. Dat maakt het invoeren van bijvoorbeeld het vak duurzaamheid lastig. Het MIT-onderwijs kent inmiddels het vak duurzaamheid wel.” Dat het ROC toekomstgericht is, blijkt ook uit het competentiegericht onderwijs. De kern van dit onderwijs ligt in het bijbrengen van competenties die aansluiten bij de beroepspraktijk. Tom Strik: “We proberen het bedrijfsleven zoveel mogelijk bij het onderwijs te betrekken. We streven naar een duaal leertraject. Wij doen iets, alsook het bedrijfsleven. Maar wat het bedrijfsleven doet, valt tegen. De begeleiding is soms minimaal. Het imago van de bouw ‘vooral werken’, zit in de weg. Er zijn bedrijven die nog steeds uitgaan van: ‘Opleiden doet de school. Hier moeten ze werken’ Als ik tegen studenten van de opleiding werkvoorbereider zeg, dat ze ook een keer mee moeten lopen met bijvoorbeeld een calculator, beginnen er verschillende te lachen. Die kans krijgen ze namelijk niet altijd. Alleen als ze er een snipperdag voor nemen.”

| 03-05-11 08:55

Meer initiatief Het rapport *’Innovatie in installatie, een kansrijke toekomst voor de installatie­ technici’ snijdt een ontwikkeling aan die een innovatieve toekomst van de branche in de weg staat. Het ontbreekt, volgens het rapport, het huidige personeel aan commerciële vaardigheden, advies- en sociale vaardigheden. Zijn dit bij uitstek geen vaardigheden die het onderwijs in moet passen? Strik: “Het zijn competenties van het competentiegericht onderwijs.

Uit het rapport *Innovatie in installatie, een kansrijke toekomst voor de installatietechnici van (verkenning 2010, uitgevoerd door bureau Bartels BV in samenwerking met Uneto-VNI en OTIB):

Tips voor bedrijven: • Pas het ideaalbeeldtypische profiel van de toekomstige installatiemonteur aan • Bevorder het employabel maken van studenten • Betrek het hoger onderwijs bij de uitvoering van het innovatiebeleid • Trek nieuwe typen mensen aan via de ‘minoren’ binnen de bachelor/ masterstructuur

Tips voor het onderwijs: • Vertaal de innovatieambities van de branche naar het curriculum van scholen • Besteed meer aandacht aan niet-technische aspecten binnen het curriculum Otter goo.indd 1

05-05-2011 15:55

31

technical

Adverteerdersindex

Acto Informatisering B.V.

14



Aditech Gorinchem B.V.

20



Airpro

26



Albron Nederland B.V.

26



Anixter Nederland B.V.

20



Aqua Spring B.V.

Cover II



Cable Partners B.V.

12



Cable Space Solutions B.V.

26



Kabelwerken H.J. van Dorp BV

26



Legrand Nederland B.V.

22



NAB Bliksembeveiliging

30



Omnivisie B.V.

26



Opmeer J. Isolatie B.V.

24



Otter-Westelaken B.V.

30



Proact Netherlands B.V.

28

Insights is een uitgave van Goo Media T 071 - 70 70 161 I www.goomedia.nl Directie Ernst Delfos Erik Eckhardt Realisatie en coördinatie Mandy van Aerden Renate Claassens Peter Molenaar Marinka Peeters Milco Sprink Tekstproductie Tekst-communicatiebureau B-Write Vormgeving en productie Goo Media

HVL B.V. T 040 - 292 95 55 I www.hvl.nl © Goo Media juni 2011 Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel bij de samenstelling van deze uitgave de grootst mogelijke zorgvuldigheid wordt betracht kunnen uitgever en auteurs geen aan­ sprakelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden of onvolledigheden.

ISSN: 1570 - 9876



Raet B.V.

22



Siemens Nederland N.V.

10



The Steel Company B.V.

28



Technische Unie B.V.

11



BV Twentsche Kabelfabriek

8



Zonneveld Vlaardingen Bedrijfskleding

24



NV Zumtobel Lighting SA

6

technical

32