NL
Innovative Brussels Brussels. Europe’s heart. R&D core.
www.innovativebrussels.be
INNOVATIVE BRUSSELS Maak kennis met Brussel .....................................3 1. Wereldstad Brussel..............................................4 2. Kennisstad Brussel............................................ 12 3. Brussel. De kracht van degelijk onderbouwde Research................................... 16 4. Brussel. Overheden die Research ondersteunen....................................................... 24 5. Brussel. Overheidssteun voor Onderzoek................................................. 32
Maak kennis met Brussel
Bekende Brusselaars Heel wat Brusselaars ontvingen de hoogste internationale onderscheidingen. Zo telt Brussel een aantal Nobelprijswinnaars uit wetenschappelijke kringen. Eén laureaat ontving zelfs de Nobelprijs voor de Vrede (Henri La Fontaine in 1913).
Multicultureel en meertalig Brussel was altijd al een meertalige smeltkroes van invloeden.
• Jules Bordet, geneeskunde, 1919. • Corneille Jean François Heymans, geneeskunde, 1938. • Christian de Duve en Albert Claude, geneeskunde, 1974. • Ilya Prigogine, scheikunde, 1977. Naast die Nobelprijswinnaars, kan Brussel prat gaan op verschillende andere laureaten van hoge wetenschappelijke onderscheidingen. • Fields Medal (Nobelprijs wiskunde), Pierre Deligne, 1978. • Wolfprijs natuurkunde, François Englert, 2004. • Jahnssonmedaille (grootste Europees economisch talent), Mathias Dewatripont, 2003.
Het multiculturele Brussel is er altijd al in geslaagd het beste te filteren uit de talloze buitenlandse invloeden. En dat zowel tijdens de periodes die aan de onafhankelijkheid in 1830 voorafgingen als tijdens de huidige migratiegolven! Onder het miljoen inwoners van de 19 Brusselse gemeenten tellen we momenteel 300.000 buitenlanders van meer dan 169 nationaliteiten, wat betekent dat ongeveer 50% van de Brusselse inwoners van buitenlandse origine is. Brussel is een wereldstad op mensenmaat.
Brussel is de hoofdstad van België en van de Europese Unie. Het gaat om een autonoom Gewest binnen de Belgische federale Staat. Bevolking: 1.101.872 inwoners / 9,7% van de Belgische bevolking. Oppervlakte: 161,38 km². BBP: 62.807 miljard euro / 19% van het nationaal BBP. BBP/inw.: € 60.400. www.brussel.irisnet.be
3
1. Wereldstad Brussel
“
Brussel verleent elk project internationale uitstraling. GETYOO – ALEXIS TINES & GEOFFROY SIMON – STICHTERS
”
Hoofdstad en symbool van het multiculturele Europa Als hoofdstad van België en zetel van de Europese instellingen is Brussel een stad met ongekende internationale allure. De stad in het hart van het continent vormt het centrum van de politieke en economische besluitvorming in Europa. The place to be voor al wie aan zijn of haar plannen een Europese dimensie wil verlenen. Brussel is de ideale uitvalsbasis voor de uitbouw van pan-Europese activiteiten tegen een redelijke kostprijs. Veel economisch vooraanstaande spelers hebben goed begrepen over welke troeven Brussel beschikt.
Het research & development center van Coca-Cola in Brussel is trouwens het enige ter wereld waar, buiten de Verenigde Staten, varianten van het mythische drankje worden ontwikkeld. Officieel is Brussel tweetalig (Frans, Nederlands), maar er worden allerlei talen gesproken. De winkels, restaurants, theaters,… zijn heuse vensters op de wereld.
Er zijn meer dan 1.300 buitenlandse bedrijven gevestigd. Een aantal van die vestigingen fungeert als filiaal of gemeenschappelijke Europese zetel. Denken we maar aan: IBM, Toyota, Coca-Cola, Microsoft, General Electrics, BASF, Siemens, e.a. Afgezien van die economische en politieke werkelijkheid, geeft Brussel via haar bevolking een menselijk en multicultureel gezicht aan Europa. Die multiculturele mozaïek maakt Brussel tot een Europees laboratorium waar internationale groepen hun producten ontwikkelen en uittesten.
“ Brussel is een metropool op mensenmaat. Wonen is er minder duur dan in Parijs of Londen en het is een groene stad met tal van parken die fungeren als de groene longen van Brussel en zorgen voor een aangenaam leefklimaat. Vijftig procent van de oppervlakte van het gewest – zowat 8.000 hectare – is niet bebouwd en bedekt met begroeiing.” Raad voor het Wetenschapsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Olivier Witmeur – Voorzitter
4
INNOVATIVE BRUSSELS Wereldstad Brussel
Centrum van eindeloos veel mogelijkheden
Het Belgische spoorwegnet is een van de snelste en best uitgebouwde op het continent. De hogesnelheidstreinen (Eurostar, Thalys) verbinden Brussel met grote Europese steden als: Londen, Parijs, Rijsel, Amsterdam, Keulen, Düsseldorf en Genève. Zo reist u in recordtempo van centrum naar centrum:
Brussel-Parijs......................................... 1h20 Brussel-Londen...................................... 1h50 Brussel-Amsterdam................................ 2h40
LONDEN
AMSTERDAM BERLIJN BRUSSEL
PARIJS
LUXEMBURG
FRANKFURT
Vanop de luchthaven van Brussel (Brussels Airport), nabij het stadscentrum (12km), vliegt u naar 186 bestemmingen overal ter wereld. Vanuit de meeste drukbezochte Europese bestemmingen kan u dezelfde dag nog terugvliegen. Zowat 80 luchtvaartmaatschappijen laten passagiers opstijgen vanop de Brusselse luchthaven. Vrachtvluchten naar 70 bestemmingen worden verzorgd door 16 maatschappijen.
Brussel is een bijzonder goed ontsloten wereldstad met een transportinfrastructuur van internationale klasse. Het moderne systeem voor weg-, spoor-, lucht- en waterverkeer maakt van België een ideaal doorvoerland voor de Europese handel. Het Belgische autowegennet is een van de modernste en meest efficiënte van Europa. Ons land wordt door verschillende belangrijke Europese verkeersassen doorkruist. De nabijheid van de Eurotunnel, die het Europese vasteland met Groot-Brittannië verbindt, verhoogt de aantrekkingskracht van Brussel, dat zich terecht profileert als vervoersplatform naar de rest van Europa.
Afstanden tot de grootste Europese steden: Amsterdam..... 198 km Parijs............... 292 km Luxemburg..... 214 km Frankfurt......... 373 km Londen........... 256 km Berlijn.............. 820 km
6
INNOVATIVE BRUSSELS Wereldstad Brussel
Zetel van de Europese Unie Motor van de Belgische economie
Brussel is ook de zetel voor een aantal Europese instellingen en beleidsorganen, met name: • de Europese Commissie. • de Europese Raad.
Met om en bij de 700.000 arbeidsplaatsen is Brussel een vooraanstaande tewerkstellingspool die dagelijks bijna 400.000 werknemers aantrekt. Al die werkkrachten samen produceren 20% van het BBP. Brussel huisvest zowat 54.000 bedrijven. De belangrijkste economische actoren zijn kleine en middelgrote ondernemingen (32.000 KMO’s) en internationale firma’s.
• het Europees Parlement. • het Comité van de Regio’s. • het Europees Economisch en Sociaal Comité. In de hoofdstad werken 25.000 ambtenaren. Het is tevens de thuisbasis van de NAVO, van meer dan 120 internationale gouvernementele organisaties en van zowat 1.400 NGO’s. Met 159 ambassades en 5.000 diplomaten is Brussel de tweede stad ter wereld wat de diplomatieke vertegenwoordigingen betreft. Tel daarbij nog meer dan 200 regionale bureaus die, net als alle Europese politieke partijen, in Brussel vertegenwoordigd zijn.
Een rendabele uitvalsbasis Bedrijven die in Brussel gevestigd zijn – en vooral die met een innovatief karakter – genieten van het gunstige fiscale klimaat in België.
“ Brussel is een makkelijk bereikbare internationale hub waar uitstraling écht aanslaat.” 3E – Geert Palmers – Managing Director
De Brusselse economie is hoofdzakelijk dienstgeoriënteerd: 88 % van de banen en 89 % van de toegevoegde waarde is terug te voeren op dienstverlenende bedrijven en toeleveranciers. De industriële activiteit is goed voor 12 % van de arbeidsplaatsen en 15 % van de toegevoegde waarde. Brussel tekent voor zowat 20 % van de Belgische export aan goederen en diensten. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest haalt meer dan 20 % van de in België gerealiseerde investeringen binnen. In de voorbije jaren ging het hoofdzakelijk om investeringen inzake nieuwe informatie- en communicatietechnologie, banken en verzekeringen, handel, horeca en transport.
Er werden heel wat maatregelen genomen om de investeringen op het vlak van R&D te bevorderen. De belangrijkste zijn: • Belastingkrediet voor R&D en aftrekbare investeringen. • Wie in loondienst aan onderzoeksprojecten meewerkt, is geen bedrijfsvoorheffing verschuldigd. • Vrijstelling van belasting voor gewestelijke R&Dpremies. • Belastingaftrek voor inkomsten uit octrooien. Meer gedetailleerde informatie op: http://minfin.fgov.be/portail2/belinvest/en/presentation/ who.htm
7
Leefbare stad Levenskwaliteit in Brussel • Stad op mensenmaat. • Betaalbare villa’s. Brussel behoort tot de toonaangevende congressteden waar jaarlijks duizenden specialisten samenkomen. De infrastructuur voor seminaries en lezingen is ronduit uitzonderlijk. Een studie door de Unie van Internationale Verenigingen zet het Brussels Hoofdstedelijk Gewest op de tweede plaats in het klassement van favoriete congressteden voor internationale meetings. De stad profileert zich als een draaischijf voor de zakenwereld. Samenkomsten van lobbyisten, internationale conferenties en seminaries betekenen een duwtje in de rug voor ondernemingen en innovaties. Het aantal belangenverenigingen wordt geschat op 1.400 (met samen zowat 4.000 lobbyisten). Met inbegrip van de consulenten, advocaten en journalisten met interesse voor de EU, stijgt dat cijfer naar 2.300 organisaties die samen 10.000 mensen te werk stellen. Steeds meer beleidsmensen en multinationals beseffen hoe belangrijk hun aanwezigheid in dit veelzijdige centrum is, waar zoveel beslissingen worden genomen.
“ Een vestiging in Brussel is zowel voor investeerders als voor werknemers aantrekkelijk.” Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman
• Groene stad (9de plaats in de ’European Green City Index). • Cultuurstad (90 musea, bioscopen, galerijen…).
theaterzalen,
• Gastronomische stad
Brussel is een hoofdstad waar “levenskwaliteit” geen loos woord is, maar een realiteit die u elke dag kan beleven en ontdekken. Dankzij de vrij beperkte oppervlakte, wordt Brussel beschouwd als een hoofdstad op mensenmaat. We kunnen die bewering ook staven aan de hand van de Menselijke Ontwikkelingsindex, die België op de 17de plaats op wereldvlak klasseerde in de UNDP – United Nations Development Programme van 2009). Brussel is een van de meest kosmopolitische steden ter wereld met een gastvrije traditie die ervoor zorgt dat iedereen er zich snel thuisvoelt. Rekening houdend met de bescheiden afmetingen om mensenmaat, scoort Brussel uitstekend in verschillende internationale klassementen waarin naar de levenskwaliteit wordt gepeild (21ste in de Global City Power Index; Brussel staat 8ste wat de levenskwaliteit betreft).
Die unieke situatie komt trouwens tot uiting in uiteenlopende internationale enquêtes. Zo bekleedt Brussel de 5de plaats in het klassement van Europese zakensteden (Cushman & Wakefield, European Cities Monitor 2009).
Business Welcome Package Geïnteresseerd om een project uit te werken? Het Business Welcome Package van het Brussels Agentschap voor de Onderneming geeft u de kans uw ideeën ter plaatse uit te werken, en dat tegen een beperkte kostprijs. U kan beschikken over een volledig uitgerust kantoor en wordt bijgestaan door de experts van het BAO. U geniet tevens van voorkeurtarieven voor huisvesting en vervoer. Meer info: www.investinbrussels.be
8
INNOVATIVE BRUSSELS Wereldstad Brussel
“ Een stad waar het prettig leven is. Heel wat internationale en Europese ambtenaren die de pensioengerechtigde leeftijd bereiken, blijven liever in Brussel dan naar hun land van oorsprong terug te keren. De bruisende Brusselse samenleving profileert zich via een goedgevuld verenigingsleven en talloze comités die zich inzetten voor en een band onderhouden met verschillende wijken en leefgemeenschappen.” Raad voor het Wetenschapsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Olivier Witmeur – Voorzitter In vergelijking met andere internationale steden, blijven de kosten voor levensonderhoud in het algemeen en de vastgoedprijzen in het bijzonder erg betaalbaar. Als groene stad met veel groenruimte ligt Brussel vlakbij uitgestrekte bosgebieden, zoals het Zoniënwoud, dat amper enkele kilometers van het stadscentrum verwijderd ligt. Brussel beschikt over een modern en efficiënt netwerk voor openbaar vervoer, waarmee alle belangrijke bestemmingen in de stad bereikbaar zijn. In vergelijking met andere Europese hoofdsteden, is het openbaar vervoer er goedkoop en veilig.
“ De bescheiden omvang, de betaalbaarheid en de concentratie aan diensten en ontspanningsmogelijkheden – kortom, alles wat Brussel tot een aangename stad maakt – zijn factoren die een efficiënte interactie met (mogelijke) medewerkers stimuleren.” 3E – Geert Palmers – Managing Director Volgens een studie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) uit 2005, waarin 12 Europese landen met elkaar werden vergeleken, bekleedt België de 4de plaats op het vlak van patiënteninformatie en -rechten, wachttijden voor doorsnee behandelingen, zorgresultaten, de houding tegenover patiënten en de toegang tot geneesmiddelen.
Infrastructuur en diensten voor expats Het Belgisch gezondheidssysteem en de gezondheidszorg zijn van prima kwaliteit. Voor een bevolking van om en bij de 10 miljoen inwoners telt het land 380 ziekenhuizen. Meer dan 30.000 artsen beoefenen geneeskunde in België. In de meeste ziekenhuizen spreekt het personeel Engels. Huisartsen en spe cialisten tonen zich steeds makkelijker bereid om patiënten in de meeste Europese talen te begeleiden.
De Belgen zijn bijzonder trots op hun pedagogisch systeem. Niet enkel omwille van de kwaliteit van het onderwijs, maar ook omwille van de diversiteit van de opties die aan studenten en ouders worden geboden. Van kleuterschool tot universiteit: Brussel heeft zoveel uitstekende scholen en nationale universiteiten, dat kiezen moeilijk wordt! Er zijn ook verschillende Europese en internationale scholen gevestigd. België telt trouwens een twintigtal internationale scholen, waaronder drie Europese instituten. De internationale scholen bieden vorming aan op basis van de Engelse, Britse, Franse, Nederlandse, Duitse, Scandinavische of Japanse normen. Meer informatie op: www.siep.be, www.xpats.com of www.brusselslife.be
9
Culturele mozaïek Al wie er gewoond heeft, bevestigt het: Brussel beschikt over een uitgebreid en kwalitatief hoogstaand aanbod qua cultuur en vrije tijd, gekoppeld aan gastronomie van topniveau. Brussel is een internationale kweekvijver voor kunst en cultuur. Verschillende kunststromingen – zoals moderne dans en opera, maar ook steeds meer plastische kunstenaars – bouwen vanuit Brussel aan een internationale reputatie. Steeds meer galerijen en kunstenaars komen zich in de stad vestigen. In Brussel zijn meer dan honderd musea en een dertigtal grote theaterzalen, waar voortdurend een brede waaier aan voorstellingen draait: van klassiek tot muzikale komedies en van moderne tot avant-gardistische producties in verschillende talen. Ook muziek is er sterk vertegenwoordigd, met een lijst van concerten en muzikale evenementen die ieder jaar langer wordt. Klassieke muziek en opera komen vooral in o.a. de Koninklijke Muntschouwburg en het Paleis voor Schone Kunsten aan bod. Daar vindt met name de prestigieuze internationale Koningin Elisabeth Wedstrijd plaats. U vindt een culturele agenda op de website van de Brusselse Gewestregering (link) of op: www.brusselslife.be
Expressie en creativiteit Talenten van allerlei slag werden en worden in Brussel steeds met open armen verwelkomd, in welke discipline ze ook uitblinken. Brussel is altijd een tolerante stad geweest. Creatieve talenten uit heel Europa kwamen zich er ontplooien, zoals blijkt uit een aantal sprekende voorbeelden (Stocletpaleis, een totaalproject van de Oostenrijker Hoffmann). Grote geesten die in hun land van oorsprong buitenspel werden gezet – zoals Victor Hugo en Baudelaire – zochten hun toevlucht in Brussel. Andere baanbrekende kunstenaars, zoals Maurice Béjart, vonden in Brussel de erkenning die ze verdienden.
“ Brussel ligt overal vlakbij en slaagt erin tegelijk buitenlands talent aan te trekken en eigen talenten tot ontwikkeling te laten komen. Er zijn veel buitenlandse onderzoekers. Tot 50 % van ons personeel is van buitenlandse origine.” Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman Die rijkdom uit het verleden zet geenszins een rem op de moderniteit! Brussel bruist steeds van de artistieke creativiteit. Architecten, ontwerpers, juweliers, hoteliers, uitbaters van bars en restaurants gaven de stad in de voorbije jaren een nieuw elan.
“ Brussel is een centrum van internationale besluitvorming. Als ‘melting pot’ fungeert de stad als een bijna uniek sociaal laboratorium dat op het vlak van menswetenschappen uitblinkt.” Vrije Universiteit Brussel – Professor Lode Wyns – Vice Rector – Onderzoek
10
INNOVATIVE BRUSSELS Wereldstad Brussel
De stad is een heuse kameleon waar u moeiteloos van de ene wereld in de andere stapt! De “volkswijk” de Marollen ligt op een steenworp van de “aristocratische” Zavel… Zo ligt ook de Grote Markt met haar gotisch stadhuis, in het verlengde van de erg trendy Sint-Gorikswijk. Spelend met contrasten, palen futuristische kantoorgebouwen in glas vaak aan neoclassicistische of stijlvolle moderne panden.
Bakermat van allerlei artistieke uitingen Brussel wordt uiteraard geassocieerd met strips. Sinds het ontstaan van het beeldverhaal hebben strips zich altijd vrij in de stad kunnen ontwikkelen. Tegenwoordig duiken ze zelfs op in het straatbeeld.
Brussel is ontegensprekelijk de hoofdstad van de Art Nouveau. De architecturale stroming kwam er tot ontwikkeling en liet opmerkelijke sporen na, zoals: het Stockletpaleis van Hoffmann. Onder de bekendste vertegenwoordigers citeren we uiteraard Victor Horta, maar ook Cauchie, Hankar, Van De Velde, Blérot,… Tot op vandaag behoren Brusselse architectuur bureaus tot de wereldtop die in het kader van internationale beurzen als het vastgoedsalon Mipim geregeld worden gelauwerd. Achter die prachtige gevels gaan werken schuil van Brusselse kunstenaars die stuk voor stuk hun stempel drukten op hun tijd. Denken we maar aan: Khnopff, Magritte, Delvaux, Alechinsky en Strebelle.
Strips: Hergé (geestelijke vader van Kuifje en professor Zonnebloem), E.P. Jacobs (bedenker van Blake en Mortimer), Franquin (tekenaar van de geniale Guust Flater en de Graaf van Rommelgem) werden allemaal in Brussel geboren. François Schuiten maakte Brüsel tot hoofdstad van zijn “Duistere Steden”. Sokal is ongetwijfeld een van de meest inventieve hedendaagse auteurs (die in zijn strips nieuwe technologieën introduceert). En dan zijn er nog Roba (Billy en Bollie), Peyo (De Smurfen),… Brussel is ook een stad van muziek (Toots Thielemans, Philip Catherine,…) en film (Jaco Van Dormael, Chantal Ackerman). De stad wordt in het vak erg gewaardeerd (er worden regelmatig internationale opnames in Brussel gedraaid) omwille van de sfeer en de vakkennis van de Belgische professionals. Die creativiteit mondt geregeld uit in economische activiteit, bijvoorbeeld, via de sector van mode en design. Denken we maar aan grote namen als: Olivier Strelli, Gerald Watelet, Natan, Elvis Pompilio, Nina Meert,… De animatiestudio’s uit de multimediasector – erfgenamen van de grootmeesters uit de stripwereld – werken vandaag in 3D.
11
2. Kennisstad Brussel
“
Een uitzonderlijke hub van kenniscentra, zowel in de wetenschappelijke als in de socio-economische sfeer. Vanuit die optiek lopen er een groot aantal lokale en internationale projecten. Raad voor het Wetenschapsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Olivier Witmeur – Voorzitter
”
Onderzoek naar verleden, heden en toekomst Brussel is een stad en een Gewest van kennis, onderzoek en innovatie. Een stad waar alle researchers in elkaars geografische nabijheid kunnen werken en vanuit een gemeenschappelijke ingesteldheid tot uitwisseling komen.
“ Onderzoek in Brussel verloopt in een heel open sfeer, met een uitgebreide internationale interactie en een onafhankelijke financiering. De enorme concentratie aan universiteiten en het grote aantal actieve bedrijven werken inspirerend.” Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman
Wetenschappelijk overleg is in Brussel een eeuwenoude traditie. Vanaf 1911 liet de beroemde industrieel Ernest Solvay zich omringen door de knapste koppen van zijn tijd tijdens het “Solvay-congres voor Fysica en Chemie” dat tot op vandaag wordt georganiseerd. Onder de actieve deelnemers waren wetenschappers als: Albert Einstein, Marie Curie, Max Planck, Ernest Rutherford en vele anderen.
Geheel in die traditie – die theorie en praktijk verenigt en academici samenbrengt met industriëlen – past de huidige strategie ter ondersteuning van innovaties, uitgewerkt door de Brusselse overheden met het oog op een valorisering van research. Het wereldberoemde Atomium verbeeldt dat elan en staat symbool voor de moleculaire structuur van ijzer, die 165 miljard keer werd uitvergroot. Het monument werd gebouwd ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling in 1958, die vertrouwen in de technische en wetenschappelijke vooruitgang uitademde. Samen met een bijzonder prestatiegerichte academische wereld wapent Brussel zich met alle nodige instrumenten voor technologieoverdracht die een maximale valorisatie van het gevoerde onderzoek waarborgen.
De hoogste Belgische autoriteiten, op de eerste plaats de Koninklijke familie, hechten vanouds veel belang aan wetenschappen en de verspreiding ervan. De Geneeskundige Stichting Koningin Elisabeth, opgericht in 1926, had tot doel laboratoriumonderzoek te stimuleren, contacten tussen onderzoekers en artsen in de hand te werken en het welzijn van patiënten te verbeteren.
12
INNOVATIVE BRUSSELS Kennisstad Brussel
Brussel, uitwisseling van academische intelligentie Met twee complete universiteiten (Vrij Universiteit Brussel en Université Libre de Bruxelles), de Universitaire Faculteiten Saint-Louis, de Katholieke Universiteit Leuven, vijf hogescholen en verschillende universitaire ziekenhuizen is Brussel het belangrijkste centrum voor onderzoek en hoger onderwijs in België.
“ Dankzij het hoge aantal universiteiten kan Brussel zich meten met plaatsen die bekend staan om hun innoverend vermogen, zoals: Californië of de Oostkust van de Verenigde Staten.” Université Libre Bruxelles – Professor François Reniers – Vice Rector voor onderzoek en ontwikkeling Die vooraanstaande academische kringen worden aangevuld met talloze hospitaalcentra van hoog niveau, waaronder 3 universitaire ziekenhuizen, vooral gewaardeerd door al wie in zijn activiteiten te maken krijgt met klinische proeven óf contact heeft met artsen. De verspreiding van kennis gebaseerd op academische research en/of praktijkervaringen, wordt georganiseerd op de universitaire campussen en in de hogescholen die in heel de stad te vinden zijn. De uitzonderlijke concentratie aan onderwijs- en onderzoeksactiviteiten profileert Brussel als voortrekker van onze kennismaatschappij.
“ Het uitgangspunt van ambitieuze en multidisciplinaire strategische projecten die in een open geest van innovatie in goede banen worden geleid.” Raad voor het Wetenschapsbeleid van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest – Olivier Witmeur – Voorzitter Universiteiten spelen dan ook een belangrijke (en steeds vaker fundamentele) rol in de internationalisering van Brussel. Ze trekken buitenlandse wetenschappers en studenten aan en verlenen de stad een uitstraling die haar in de hele wereld bekend maakt. Anderzijds hechten de Brusselse universiteiten een uitzonderlijk belang aan de economische valorisering van hun onderzoeksresultaten: een aantal specifieke afdelingen – ook universitaire interfaces genoemd – staan in voor de technologieoverdracht. Gezien dat netwerk van universiteiten en hogescholen, hoeft het ons niet te verbazen dat Brussel een studentenstad is met meer dan 75.000 studenten. De campussen liggen midden in de stad, waar een levendige en inspirerende sfeer hangt.
14
INNOVATIVE BRUSSELS Kennisstad Brussel
Brussel, tewerkstellings mogelijkheden op het vlak van Onderzoek en ontwikkeling Een groot deel van de onderzoekers en studenten in Brussel is afkomstig uit het buitenland. De mobiliteit van wetenschappers was altijd al een aandachtspunt voor de verschillende private en openbare instellingen in Brussel die aansturen op wereldwijde uitwisseling.
“ We hebben de meeste vakkennis die we binnen ons project nodig hadden in Brussel kunnen vinden.” Getyoo – Alexis Tinel & Geoffroy Simon – Stichters In Brussel werken meer dan 13.000 mensen mee aan wetenschappelijk onderzoek, onder wie 9.000 researchers (twee derden zijn verbonden aan een universiteit). Wetenschappelijk onderzoek kan dan ook worden beschouwd als een volwaardige economische sector die zorgt voor groei en tewerkstelling, met een aanzienlijke weerslag op de Brusselse en Belgische economie. Een uitzonderlijk groot aantal innoverende bedrijven koos Brussel als uitvalsbasis. Zij zijn goed voor meer dan 10 % van de private tewerkstelling in de stad. In die context hoeft het niemand te verbazen dat de arbeidskrachten die in Brussel kunnen worden ingezet een hoge scholingsgraad hebben (meer dan 40% van de werknemers beschikt over een hoger diploma, een percentage dat hoger ligt dan in Parijs of Londen) en behoren tot de best opgeleide, meest productieve en grotendeels meertalige arbeidskrachten ter wereld.
15
3. Brussel. De kracht van degelijk onderbouwde Research
“
Wat Brussel uniek maakt, is ongetwijfeld de hoge concentratie aan universiteiten, bedrijven en internationale beslissingscentra op een beperkte oppervlakte. Het is een gemeenschap waar nabijheid een belangrijke rol speelt. Benoit Cerexhe – Minister van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bevoegd voor economie, tewerkstelling en wetenschappelijk onderzoek
Universiteiten met internationale uitstraling Vrije Universiteit Brussel (VUB) Gegroeid uit de Université Libre de Bruxelles, werd de Vrije Universiteit Brussel (VUB) volledig onafhankelijk in 1970. Vandaag is het de belangrijkste Nederlandstalige universiteit in Brussel. Ze telt om en bij de 10.000 studenten en meer dan 2.500 personeelsleden, onder wie meer dan 1.800 academici en wetenschappers. Het onderzoeksbeleid van de VUB werd gedefinieerd in een meerjarenplan dat de nadruk legt op een multidisciplinaire en efficiënte aanpak.
”
Er werd tevens bijzondere aandacht besteed aan een correcte spreiding van de middelen tussen de verschillende onderzoeksteams actief in de vakgebieden waarin de VUB uitblinkt: menswetenschappen, natuurwetenschappen, toegepaste wetenschappen, informatica, communicatietechnologie en biomedische wetenschappen. Net als de ULB, beschikt de VUB al 30 jaar over een universitair ziekenhuis, het AZ VUB, met meer dan 700 bedden en 3.000 medewerkers. Net als de andere Brusselse universiteiten, heeft de VUB een eigen afdeling voor technologieoverdracht die de interne onderzoeksactiviteiten screent en toeziet op de economische valorisering ervan via het neerleggen van octrooien, de oprichting van spinoffs en samenwerkingsverbanden met bedrijven. www.vub.ac.be
“ De vrij bescheiden omvang van Brussel bevordert de contacten met andere bedrijven, universiteiten en onderzoekscentra én met ondersteunende overheidsinstellingen. De geografische nabijheid van alle betrokkenen creëert een geestesverwantschap tussen ondernemers, klanten en (academische en economische) partners. Alles wordt omkaderd door steunprogramma’s van de overheid.” Getyoo – Alexis Tinel & Geoffroy Simon – Stichters
16
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. de kracht van degelijk onderbouwde research
Sinds een tiental jaar is de ULB betrokken bij activiteiten rond de valorisering van research, met name in Brussel. Als private instelling, erkend en gesubsidieerd door de overheid, haalt de universiteit meer dan een derde van haar budget uit onderzoekscontracten. Met om en bij de 8.000 werknemers, behoort de ULB tot de belangrijkste bedrijven uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
Université Libre de Bruxelles De Université Libre de Bruxelles (ULB) – erkend en gesubsidieerd door de overheid – werd als private instelling gesticht in 1834. Het is de oudste Brusselse universiteit met zowat 22.000 studenten. Onder hen 29 % van buitenlandse origine en een uiterst kosmopolitische staf met een internationaal karakter en openheid op Europa en de wereld.
“ Dankzij het hoge aantal universiteiten kan Brussel zich meten met Californië en de Oostkust van de Verenigde Staten.” Université Libre Bruxelles – Professor François Reniers – Vice Rector voor onderzoek en ontwikkeling De multiculturele Université Libre de Bruxelles met negen faculteiten, gespecialiseerde scholen en instituten is eveneens een complete universiteit waar alle disciplines en studiecycli aan bod komen. Ze tracht breed toegankelijke vorming te combineren met onderzoek van uitzonderlijk hoog niveau. Getuigen daarvan, de talloze internationale onderscheidingen die in ontvangst mochten worden genomen. De ULB wil in de streken waar zij actief is de economische ontwikkeling stimuleren en beschikt trouwens over een academisch ziekenhuis (Erasmus met 864 bedden), een instituut voor kankeronderzoek (Bordet Instituut) en een uitgebreid hospitaalnetwerk.
De Université Libre de Bruxelles kan bogen op een uitmuntende onderzoekstraditie. Dat blijkt trouwens uit de talloze internationale onderscheidingen (waaronder drie Nobelprijzen). Vandaag werkt de ULB mee aan Europese onderzoeken. In die optiek coördineert ze verschillende projecten uit het zesde en zevende kaderprogramma van de Europese Unie die met name betrekking hebben op: nanomaterialen, transplantaties, discriminaties,… Ze is tevens actief binnen netwerken en programma’s van de European Science Foundation: in 2010, bijvoorbeeld, werd het wiskundig CAST-netwerk gelanceerd (Contact And Sympletic Topology). De coördinatie daarvan werd toevertrouwd aan de ULB. Verder lopen er een aantal Human Frontier Science Programs. Het meest recente, uit 2009, draaide om parasitologie. We willen zeker ook het Instituut voor Europese Studies vermelden, erkend als “Europees Onderzoekscentrum Jean Monnet”. De talloze publicaties, prijzen en onderzoeksprojecten bewijzen dat de ULB een vooraanstaande rol speelt als het gaat om biomedische en biotechnologische toepassingen. Andere sterke punten zijn: natuurkunde, wiskunde, economie, politieke wetenschappen, Europese studies, internationaal recht, Franse taalkunde, geschiedenis en archeologie, filosofie en (de recentere discipline) kunstmatige intelligentie en neurowetenschappen. Momenteel heeft de universiteit meer dan 100 actieve octrooien in de meest uiteenlopende vakgebieden: fysica, elektronica, chemie, mechanica en gezondheidszorg. De ULB richtte intussen 26 spin-offs op. Sinds een aantal jaar verleent de ULB haar medewerking aan pogingen om de onderzoekprocedures te structureren en te valoriseren via de oprichting van doctoraalinstituten, de opwaardering van onderzoekscarrières, een beleid met ruimte voor een multidisciplinaire visie en de oprichting van octrooi- en investeringsfondsen. Vandaag is de universiteit een belangrijke speler in economische en sociale ontwikkeling. Niet alleen via verschillende onderzoeksactiviteiten, maar ook dankzij de technologieoverdracht, de valorisering en tal van activiteiten die in de voorbije jaren veel bijval hebben geoogst. Ze werkt mee aan alle gewestelijke programma’s rond industriële en economische ontwikkeling, zo ook aan de programma’s die nieuwe impulsen moeten geven aan milieuzorg, gezondheidszorg en ICT. www.ulb.ac.be
18
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. de kracht van degelijk onderbouwde research
Université Catholique de Louvain (UCL) De Université Catholique de Louvain is een complete universiteit die in België, in Europa en in de wereld veel aanzien geniet. De UCL werd in 1425 in Leuven gesticht en behoort tot de oudste ter wereld. Onder de studenten waren onder meer: humanist Erasmus, cartograaf Mercator en anatoom Vesalius. In latere tijden volgden vooraanstaande wetenschappers als: natuurkundige Georges Lemaître, Nobelprijswinnaar Geneeskunde Christian de Duve en filosoof Jean Ladrière. De universiteit beschikt tegenwoordig over twee aparte instellingen: de Vlaamse vleugel bleef in Leuven, de Franstalige week uit naar Brussel en Louvainla-Neuve. De UCL staat bekend om de kwaliteit van haar onderzoek en haar onderwijs. De knowhow en alle troeven staan ten dienste van de culturele, economische en sociale ontwikkeling van de samenleving. Met zowat 22.000 studenten van 120 verschillende nationaliteit en 5.000 medewerkers geniet ze een enorme visibiliteit in eigen land, in Europa en op internationaal vlak.
“ Onderzoek in Brussel haalt voordeel uit de aanwezigheid van belangrijke universiteiten die preferentiële partners zijn voor R&D-projecten” Université Catholique de Louvain – Research Afdeling In Louvain-la-Neuve stichtte de universiteit in 1971 een nieuwe stad. Alle faculteiten kregen er onderdak met uitzondering van de Faculteit Geneeskunde, die verhuisde naar het Universitair Ziekenhuis Sint-Lucas in Brussel (Sint-Lambrechts-Woluwe). De Brusselse campus van de UCL werd in 1976 ingehuldigd. Ongeveer een vierde van al wie bij de UCL betrokken is, vond er onderdak (3.500 studenten en 100 professoren). De campus huisvest de 4 faculteiten die bindingen onderhouden met de Gezondheidswetenschappen en de het Universitair Ziekenhuis Sint-Lucas (1.000 bedden). De sector Gezondheidswetenschappen omvat bovendien 5 onderzoeksinstituten, waaronder het prestigieuze de Duve Instituut, dat tevens de Brusselse afdeling herbergt van het Ludwig Institute for Cancer Research (LICR).
De uitgesproken aanwezigheid van Gezondheidswetenschappen op de campus in Louvain-en-Woluwé trekt heel wat spelers uit de sector aan. Instituten voor hoger onderwijs, een lagere school, een indrukwekkend sportcomplex, een bedrijfsincubator en gerenommeerde onderzoekscentra (National Cancer Institute, European Organization for Research and Treatment of Cancer,…) brengen het nodige leven in de brouwerij op de dichtbevolkte site die dagelijks door 26.000 studenten, patiënten, medewerkers en bezoekers wordt gefrequenteerd. www.uclouvain.be
“ Brussel is een heuse ‘hoofdstad van kennis’ met uitstekende universiteiten en hogescholen, tal van ziekenhuizen, sectorale onderzoekscentra en een behoorlijke concentratie aan bedrijven die zich toeleggen op onderzoek.” Université Catholique de Louvain – Research Afdeling
De Universitaire Faculteiten Saint-Louis De Universitaire Faculteiten Saint-Louis vinden hun oorsprong in het Departement Filosofie dat in 1858 aan het Instituut Saint-Louis werd opgericht. In de loop der jaren werd de Brusselse universiteit verder uitgebouwd. Vandaag zijn de zowat 2.300 studenten verspreid over 3 faculteiten en een Instituut voor Europese Studies. Alles speelt zich af in het hartje van Brussel, op een boogscheut van deKruidtuin. De Universitaire Faculteiten Saint-Louis vervullen hun universitaire taak met kenmerkende openheid en met aandacht voor de complementariteit – en dus ook de wisselwerking – tussen disciplines. Naast die universiteiten, zijn er talloze hogescholen en instituten voor hoger onderwijs (bijvoorbeeld: Da Vinci, de Brouckère, Spaak, Erasmus, EHSAL, Brusselse Hogeschool, Ferrer, de groep ICHEC - ISC Saint-Louis – ISFSC, La Cambre,…).
De uitmuntendheid van het onderzoek aan de UCL vertaalt zich ook in medewerking aan talloze gewestelijke, federale en Europese onderzoeksprogramma’s. Zo bedraagt het slaagpercentage voor de medewerking van de UCL aan PCRD7 27 %. Bovendien ontving professor Pierre Sonveaux, wetenschapper aan het Instituut voor Experimenteel en Klinisch Onderzoek een “starting grant” van de Europese Onderzoeksraad (ERC) voor zijn onderzoek naar kankertumoren.
19
Bedrijven voor geavanceerde informatie- en communicatietechnologie “ De best presterende innoverende sectoren beïnvloeden elkaar, waardoor uiterst geavanceerde subsectoren ontstaan. Dat is met name het geval in de medische sector en de biotechnologie, die banden onderhouden met ICT en aandacht hebben voor engineering.” Vrije Universiteit Brussel – Professor Lode Wyns – Vice Rector – Onderzoek Brussel bundelt een groot deel van de ICT-activiteiten (informatie- en communicatietechnologie) in België: • 30 % van alle bedrijven uit de sector in België zijn gevestigd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (50 % in Vlaanderen en 20 % in Wallonië). • De Brusselse ICT-sector is goed voor 30 % van de ICT-jobs in België en 8 % van de banen in de Brusselse privésector. • Qua omzet vertegenwoordigt Brussel 36 % van de ICT-sector in België (11 miljard euro). • De ICT-sector laat 11,5 % van het Brussels BBP optekenen. Een derde van de ICT-activiteiten in België wordt dus vanuit Brussel gecoördineerd. De stad behoort hiermee tot de 10 belangrijkste scharniersteden voor internetactiviteiten.
• Telecommunicatie is goed voor 40 % van de omzet in de Brusselse ICT-sector en genereert een gelijkaardig percentage jobs. • De tweede belangrijkste activiteit is de verkoop van grote professionele machines/bureautica en accessoires. • Informatica en het ontwerpen van software vormen de derde belangrijkste groep binnen de Brusselse ICT-sector. • Tot slot heeft Brussel duidelijk een streepje voor op andere steden op het vlak e-banking en e-business. Brussel telt om en bij de 2.000 ICT-bedrijven, actief in de industrie (productie van elektronische apparatuur), dienstverlening (telecommunicatie, informatica, groothandel) en ICT-content (publicatie/drukkerij, publiciteit, audiovisuele media). Onder hen zowel KMO’s als grote multinationals. Al die ondernemingen stellen zowat 30.000 mensen te werk en halen een jaarlijkse omzet van 4,5 miljard euro. Rond Brussel vormde zich een heuse ICT-cluster. De ICT-sector wordt uiteraard gedomineerd door de subsector rond content en dienstverlening, aangezien die activiteiten moeiteloos in een stad als Brussel geïntegreerd kunnen worden. Voornamelijk opgebouwd rond grote bedrijven (bijvoorbeeld: Belgacom en Mobistar), zorgt de subsector telecommunicatie voor de hoogste toegevoegde waarde in Brussel.
20
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. de kracht van degelijk onderbouwde research
Bedrijven met een hoge toegevoegde waarde, gericht op Onderzoek “ Vanuit Brussel is het mogelijk contacten te onderhouden met internationaal toonaangevende ondernemingen (Solvay). Dat brengt strategische centra voor biofarma een pak dichterbij.” Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman België heeft een lange traditie op het vlak van biomedische wetenschappen, en met name in de biotechnologie en de farmaceutica. Het goed gestructureerde wetenschappelijk netwerk geniet wereldfaam, en tal van onderzoekscentra en universiteiten spelen een vooraanstaande rol.
De economische spelers op die markt zijn zowel farmaceutische multinationals als kleine bedrijven voor spitstechnologie uit de academische wereld of de farmaceutische industrie, de biotechnologie en de medische apparatuur. Hoewel het grensoverschrijdende karakter van de sector een strikte afbakening moeilijk maakt, telt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest naar schatting meer dan 160 biomedische ondernemingen, samen goed voor meer dan 5.000 banen.
“ Ondernemerszin, de betrokkenheid van vooraanstaande groepen als Solvay en GSK én de steunprogramma’s creëren een globale kritieke massa en een waaier aan kansen die nieuwe perspectieven openen.” In Brussel treffen we drie faculteiten geneeskunde en farmacie aan, vier universitaire ziekenhuizen, gespecialiseerde openbare onderzoekscentra en een heleboel private instellingen (met zowat 3.000 researchers voor biomedische wetenschappen, actief in meer dan 350 laboratoria). Op die manier werd een gunstig klimaat geschapen voor biotechnologische bedrijven in het bijzonder en een sector van biomedische wetenschappen in het algemeen. Daarin komt de volledige waardeketen van onderzoek aan bod. De gezondheidszorg vertegenwoordigt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een essentiële activiteit die – dankzij de knowhow en de verschillende actoren – aansluiting vindt bij het wereldwijde groeipotentieel.
Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman In vergelijking met de twee andere Gewesten in ons land, wordt de sector van de biomedische wetenschappen in Brussel gekenmerkt door een groot aantal coördinatiecentra en laboratoria voor onderzoek en analyse. Meer dan dertig productie-eenheden zijn er gevestigd, voornamelijk in de subsector van de farmacie. Met een twintigtal bedrijven voor Research & Development, zowel in de medische sector als op het vlak van milieuzorg én heel wat toeleveranciers, bouwde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een sector rond biotechnologie uit.
21
Groene economie en Onderzoek ten dienste van de stad Milieuzorg vormt duidelijk een prioritaire, grensoverschrijdende sector die het kader van groei en ontwikkeling overstijgt, aangezien de levenskwaliteit van ieder individu erdoor wordt ingekleurd.
De financiële sector stimuleert de financiële activiteiten en de informatica
Het gaat om een belangrijke uitdaging voor onze samenleving met een verregaande impact op de ontwikkeling van onze steden. Milieuzorg is zonder twijfel de minst bekende prioritaire sector, niet alleen omdat het om een van de meest recente ontwikkelingen gaat, maar ook omdat het actieterrein zo uitzonderlijk breed is.
De Beurs van Brussel behoort momenteel tot de tien belangrijkste beurzen ter wereld. Belgen staan in de hele wereld bekend om hun talent in financieel beheer, de verwerking van transacties en commer ciële financiering. Het is dan ook bijzonder logisch dat Brussel zich tevens profileert als een uitmuntendheidscentrum inzake de verwerking van transacties. Een verregaande kennis van dit gespecialiseerde vakgebied werd uitgebouwd dankzij het contact met verschillende vestigingen van internationaal gerenommeerde merken. Zo is er het Brusselse filiaal van The Bank of New York (met meer dan 800 werknemers), dat fungeert als internationaal verwerkingscentrum voor de internationale monitoringdiensten van de groep. Het staat in voor de globale verwerking en de back-office functies voor alle transacties rond waardepapieren van klanten van de BNY over de hele wereld. De Brusselse ondernemingen uit de sector staan bekend om hun vermogen nauwkeurig in te spelen op de behoeften van hun klanten en hen oplossingen op maat aan te bieden. De ontwikkeling van software is een andere subsector die het in Brussel bijzonder goed doet. Die vertegenwoordigt 4 % van de Europese markt en blijft groeien. Op wereldvlak is de softwaremarkt goed voor meer dan 1.350 miljard euro, waarvan bijna 30 % in Europa wordt gerealiseerd. De sector in volle groei wordt door de Europese Commissie beschouwd als een belangrijke motor voor innovatie, competitiviteit, duurzame groei, welvaart en tewerkstelling van hooggeschoolden.
22
“ De milieusector krijgt extra zuurstof door het stedelijke karakter van Brussel dat de vraag naar ‘clean technologies’ onvermijdelijk doet stijgen. Zo is ook de bouwsector bijzonder innoverend. Die geniet dan ook bijzondere aandacht van de Brusselse overheden.” Vrije Universiteit Brussel – Professor Lode Wyns – Vice Rector – Onderzoek
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. de kracht van degelijk onderbouwde research
“ De Europese instellingen vormen ongetwijfeld een grote meerwaarde voor de Brusselse milieusector. De EU is erg actief op dat vlak en door haar nabijheid liggen de kansen in dat verband voor het grijpen.” 3E – Geert Palmers – Managing Director Milieubedrijven zijn actief op de meest uiteenlopende gebieden, zoals: • zuivering van lucht, water en bodem. • preventie, behandeling en verwerking van afval. • studie en aanpak van lawaai- en triloverlast. • biotechnologie toegepast op milieubescherming. • analyse en monitoring van vervuiling. • rationeel energieverbruik en hernieuwbare energiebronnen. • de productie van ecoproducten. • vorming, doorlichting en milieubeheer.
We moeten eraan toevoegen dat hoewel een beperkt aantal bedrijven uitsluitend in de milieusector actief is, de meeste verschillende activiteiten ontplooien. Toch zijn er een zestigtal bedrijven die zich beperken tot deze specifieke sector en meer dan 400 die hun spectrum ietwat uitbreiden. Het is volstrekt logisch dat dienstverlening daarin domineert. Bedrijven moeten die uitdagingen immers in hun ontwikkelingsmodel integreren. Precies daarom zijn er heel wat consulenten die zich ook richten op innovaties in het productieproces, de organisatie, het transport, water- en energiebesparingen,… Naast dat economisch weefsel, is er een erg dynamisch academisch weefsel: de universiteiten en de Brusselse instituten voor industriële ingenieurs bouwden stuk voor stuk diensten en laboratoria uit die met milieuzorg te maken hebben. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is zich terdege bewust van de milieu-impact van de 12 miljoen m² kantoren en bijna 500.000 woningen. Er wordt dan ook veel aandacht besteed aan ecologisch bouwen.
23
4. Brussel. Overheidssteun voor Onderzoek
“
Het budget dat door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt besteed aan de ondersteuning van onderzoek en innovatie is in de voorbije vijf jaar verdubbeld. Dat bewijst hoe ambitieus de overheid is. Benoit Cerexhe – Minister van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, bevoegd voor economie, tewerkstelling en wetenschappelijk onderzoek
De Brusselse overheid werkte efficiënte steunprogramma’s uit omdat ze innoverende bedrijven effectief wil ondersteunen in het licht van de objectieven die door de Europese Unie werden vastgelegd in het kader van de “EU2020” strategie. De programma’s spelen in op de behoeften van de verschillende onderzoeksactoren in Brussel en hebben betrekking op de volledige keten van innovatie (van idee tot lancering). Via die weg worden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest meer dan 440 researchers gefinancierd.
Onderzoek, een prioriteit in het beleid! In de afgelopen jaren werd er aanzienlijk geïnvesteerd om de financiële middelen beduidend te verhogen (een stijging van meer dan 70 % op 6 jaar). Daarnaast werd hard gewerkt om de human resources en de regelgeving ter ondersteuning van research te verbeteren.
24
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. overheidssteun voor onderzoek
”
Het budget Onderzoek in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest De ruggengraat van die ondersteuning wordt gevormd door de IWOIB-Innoviris die financiële steun verleent aan projecten van bedrijven, universiteiten of hogescholen binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Een dergelijke tussenkomst wordt gekoppeld aan de selectie en analyse van dossiers en een follow-up van de ondersteunde projecten. Er werden verschillende programma’s opgestart en uitgebouwd. We kunnen drie categorieën onderscheiden: steun aan bedrijven, steun aan universiteiten en ondersteuning van technologieoverdracht. De meeste van die programma’s hanteren eenzelfde methodologie: projectoproepen (meestal jaarlijks), analyse en selectie van de dossiers door een gespecialiseerde jury en opvolging van de geselecteerde projecten zolang die lopen.
“ In Brussel bestaat een onderzoeksgemeenschap die, aangemoedigd door steunprogramma’s, een invloed heeft op alle innoverende procedés. Om de onderzoeksresultaten van universiteiten optimaal te valoriseren, is de steun die Brussel verleent vooral bedoeld om de onderlinge samenwerking tussen universiteiten en ondernemingen te stimuleren. Door dergelijke acties verhoogt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn technologische uitstraling en de slagkracht van zijn bedrijven.” Claude May – Directeur – IWOIB – Instituut ter bevordering van het Wetenschappelijk Onderzoek en de Innovatie van Brussel
26
EVOLUTIE IN HET INITIËLE BUDGET (MIO €) 45
41,4
40
36,0
35 30 25
39,2
41,9
30,6 24,8
20 15 10 5 0
2005
2006
2007
2008
2009
2010
* Naast dit “strikte” onderzoeksbudget, werden andere middelen vrijgemaakt ter ondersteuning van onderzoek. Zo zijn er de incubators waarin in de voorbije 5 jaar meer dan 30 miljoen euro werd geïnvesteerd met het oog op de uitbouw en de werking van dergelijke infrastructuren.
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. overheidssteun voor onderzoek
Steun aan bedrijven De steunmaatregelen zijn bedoeld om de concurrentiële slagkracht van bedrijven te verhogen en extra werkgelegenheid te creëren via een verbetering van hun technologisch niveau. Het in 2009 uitgewerkte wettelijk kader biedt intussen een brede waaier aan formules en tussenkomstpercentages die bijzonder aantrekkelijk zijn voor kleine en middelgrote ondernemingen.
“ De overheidssteun is gestructureerd rond twee pijlers. Enerzijds, begeleiding van innoverende projecten die in verband staan met de volledige waardeketen: van fundamenteel onderzoek tot economische valorisatie. Anderzijds, het stimuleren van de samenwerking tussen de academische wereld en de bedrijfswereld om te komen tot een kennis maatschappij en Brussel te profileren als toonaangevende kennisstad.” Benoit Cerexhe – Minister van het Brussels Hoofdstedelijke Gewest, bevoegd voor economie, tewerkstelling en wetenschappelijk onderzoek Komen in aanmerking: alle bedrijven die hun activiteiten geheel of gedeeltelijk ontplooien op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en die de relevantie van hun R&D-project voor hun ontwikkelingsstrategie én voor de Brusselse economie en tewerkstelling kunnen aantonen. De valorisering op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is een doorslaggevend element voor de toekenning van steun aan een project. Het gaat om allerlei maatregelen in het kader van uiteenlopende programma’s, afgestemd op het profiel van de begunstigde ondernemingen (KMO’s en kleinere bedrijfjes).
Industrieel Onderzoek Industrieel onderzoek heeft tot doelom nieuwe inzichten te verwerven en daarmee nieuwe producten, procedés of diensten te ontwikkelen óf bestaande producten, procedés of diensten gevoelig te verbeteren. Elk bedrijf waar een dergelijk project voor industrieel onderzoek loopt komt in aanmerking voor een financiële tussenkomst tot 50 % van de toegelaten uitgaven die in verband staan met de uitvoering van het project. Onder bepaalde voorwaarden kan dit percentage worden verhoogd, maar nooit hoger liggen dan 80 % van de (toegelaten) uitgaven.
Experimentele ontwikkeling Een project van experimentele ontwikkeling is een activiteit gericht op de concretisering van indus triële onderzoeksresultaten in de vorm van plannen, schema’s of ontwerptekeningen voor nieuwe, gewijzigde of verbeterde producten, procedés of diensten, ongeacht of ze bedoeld zijn voor verkoop of gebruik en met inbegrip van het eerste prototype dat niet rechtstreeks voor commerciële doeleinden kan worden gebruikt. Een typisch voorbeeld zijn de werken voor de ontwikkeling van een prototype met het oog op de realisatie van een origineel product of procedé. Elk bedrijf dat een dergelijk project wil opstarten, komt in aanmerking voor financiële steun van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het kan gaan om subsidies of om een voorschot dat zonder interesten moet worden terugbetaald. Subsidies kunnen oplopen tot 25 % van de toegelaten uitgaven, terugbetaalbare voorschotten tot 40 %. Ook die percentages kunnen onder bepaalde voorwaarden worden opgetrokken.
27
Technische haalbaarheidsstudie Technische haalbaarheidsstudies die voorafgaan aan de lancering van een industrieel onderzoeksproject of een experimentele ontwikkeling kunnen rekenen op financiële steun (tot 75 % van de kosten) indien ze werden toevertrouwd aan gespecialiseerde instellingen (universiteit, hogeschool, collectief onderzoekscentrum). Deze formule, die het bedrag van € 125.000 per project niet mag overschrijden, wordt voorbehouden aan KMO’s.
“ De overheidssteun is uniek gestructureerd en heeft zowel betrekking op onderzoek als op ontwikkeling. Bovendien koppelt de steun prestatiegerichte efficiëntie aan een persoonlijke benadering.”
% - Bedragen
23%
Artelis – Hugues Bultot – CEO & José Castillo – Chairman Ook de neerlegging en de handhaving van octrooien voortvloeiend uit resultaten van een R&D-project kunnen gesubsidieerd worden.
52% 10%
Voor alle steunmaatregelen samen kende de IWOIB tussen 2004 en 2009 een totaalbedrag van 60 miljoen euro toe. Op die manier werden 216 projecten, van 107 ondernemingen door het Gewest ondersteund in de periode 2004-2009.
15%
ICT Leefwetenschappen Milieuzorg Andere economische sectoren
Spreiding van de toegekende steun per sector (toegekende bedragen)
We zien dat vooral de ICT-sector (52 % van de projecten) uitgesproken vertegenwoordigd is, gevolgd door de leefwetenschappen (15 %) en milieuzorg (10 %). De overige 23 % is over verschillende andere economische sectoren versnipperd. De begunstigde bedrijven zijn voornamelijk KMO’s (92 %) en kleine bedrijfjes (bijna 50 %). Het gaat hier om een ruwe balans. Uiteraard hebben ook het creëren van welstand en de toegenomen werkgelegenheid een impact. De begunstigde bedrijven konden dankzij de steun van het Gewest vaak extra medewerkers aanwerven en hun geloofwaardigheid bij partners, financiers en potentiële klanten versterken.
28
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. overheidssteun voor onderzoek
“Brains back to Brussels – BB2B” Dit programma is bedoeld om de mobiliteit van onderzoekers en de uitwisseling van kennis te stimuleren en te vereenvoudigen. Het initiatief is vrij recent, maar oogstte onmiddellijk veel bijval in de academische wereld.
Steun aan universiteiten De acties op dit vlak hebben overwegend te maken met de toekenning van subsidies voor de realisatie van onderzoeksprojecten die aansluiting vinden bij de bevoegdheidsdomeinen van het Gewest. We onderscheiden twee types actieprogramma’s:
Prospectieve Research for Brussels (PRFB) Het PRFB-programma financiert projecten van jonge onderzoekers in vakgebieden die voor het Gewest essentieel worden geacht. Bedoeling is om in Brussel competentieplatforms uit te bouwen voor vakgebieden met gewestelijke relevantie. Denken we maar aan mobiliteit, de multiculturele samenleving, leefmilieu, tewerkstelling, huisvesting,…
“ Tot voor enkele jaren kwamen wetenschappers die naar het buitenland trokken niet terug. Dankzij verschillende overheidsprogramma’s, komen ze vandaag terug naar België met een rijke buitenlandse ervaring. Nu komt het erop aan die talenten vast te houden én ook nieuw talent aan te trekken.” Université Libre Bruxelles – Professor François Reniers – Vice Rector voor onderzoek en ontwikkeling
“BB2B” wil getalenteerde onderzoekers (Belgen en buitenlanders) naar Brussel (terug)halen om van het Gewest een “cluster van uitmuntendheid” te maken door bij te dragen tot een hogere onderzoekskwaliteit aan de Brusselse universiteiten (de onderzoekers die nieuwe technieken beheersen, laten de instelling. die hen verwelkomt daarvan meegenieten) en hun reputatie naar een nóg hoger niveau te tillen.
Ondersteuning van technologieoverdracht: Spin-Off In Brussels Het programma, opgestart in 2006, is bedoeld om de resultaten van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek om te zetten in concrete toepassingen met het oog op de oprichting van nieuwe bedrijven (spin-offs) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Zo moet het gewestelijk economisch weefsel verder worden uitgebouwd en versterkt. Het gaat net zo goed om academische spin-offs (universiteiten en hogescholen) als om industriële spin-offs (ondernemingen en collectieve onderzoekscentra). De toegekende financiering dekt een periode van twee jaar. Die kan nog eens met 2 jaar worden verlengd voor een academische spin-off en met 1 jaar voor een industriële spin-off. Sinds 2006 werden in het kader van dit programma meer dan 20 verschillende projecten gefinancierd voor een totaalbedrag van meer dan 3,6 miljoen euro.
29
Programma’s die bruggen bouwen tussen de academische wereld en het bedrijfsleven De impulsprogramma’s zijn bedoeld om het technologisch potentieel van het Gewest te versterken. Dergelijke acties houden het midden tussen fundamenteel onderzoek en industriële research, en passen in de logica rond technologieoverdracht. Ze hebben voornamelijk betrekking op drie voor Brussel innovatieve sectoren: informatie- en communicatietechnologie, levende wetenschappen en milieuzorg. Ter bevordering van de samenwerking tussen instellingen en de netwerkingtussen onderzoeksteams die een uitmuntendheidsniveau bereikten, moet het onderzoek worden gevoerd door minstens drie of vier onderzoeksteams van twee of meer verschillende instellingen.
Impulsprogramma’s 2007-2009 Jaar
Goedgekeurde projecten
Toegekende Aantal teams bedragen (Miljoen €)
2007
ICT
4
6,7
18
2008
Leefwetenscappen
5
7
21
2009
Milieu
6
7,5
21
15
21,2
60
Totaal
30
Thema
Die impulsprogramma’s vertegenwoordigen ongetwijfeld één van de meest aanzienlijke budgettaire inspanningen op het vlak van onderzoek van de laatste jaren: elk programma beschikte over 7,5 miljoen euro, goed voor een totale financiering over een periode van drie jaar. Tussen 2007 en 2009 maakten deze programma’s de financiering mogelijk van 15 projecten voor een totaalbedrag van meer dan 21 miljoen euro. Langs die weg werden 40 onderzoeksteams met zowat 80 onderzoekers gefinancierd.
“ De gevarieerde steun voor onderzoeksprogramma’s schept ruimte voor de financiering van research projecten in de meest uiteenlopende vakgebieden (binnen één of verschillende sectoren, tussen universiteiten of in samenwerking met de industrie,…). De mobiliteit van onderzoekers is daarbij erg belangrijk, zowel in fundamenteel onderzoek als in toepassingen.” Université Catholique de Louvain – Research Afdeling
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. overheidssteun voor onderzoek
Collectieve onderzoekscentra De collectieve onderzoekscentra groeperen ondernemingen uit verschillende sectoren en trachten op de specifieke behoeften van de aangesloten bedrijven in te spelen, hoofdzakelijk via technologische coaching. In de afgelopen jaren heroriënteerde het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn steun in de richting van problemen waarmee bedrijven op het Brussels grondgebied worden geconfronteerd. Dat zijn er drie: Brufotec helpt Brusselse KMO’s uit de voedingsmiddelenindustrie bij de uitwerking en de naleving van een reglementering inzake voedselveiligheid, hygiëne en milieu. www.brufotec.be SIRRIS is een expertisecentrum voor software engineering en technologische bijstand. Zo werd het “Mistral” project opgestart, bedoeld voor Kleine en Middelgrote Ondernemingen die nood hebben aan begeleiding met het oog op strategische innovatie. Op die manier kunnen firma’s hun innovatiepotentieel vergroten. www.sirris.be Het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf biedt coaching rond ecologisch bouwen en duurzame ontwikkeling. Naast de gespecialiseerde informatie wordt rechtstreekse hulp en vorming aangeboden. www.wtcb.be Die centra worden gedeeltelijk gefinancierd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest via het IWOIB-Innoviris.
“ Om het dynamisme en de competitiviteit in sleutelsectoren als ICT te versterken, werden prioritaire onderzoekspijlers, gebundeld in ‘strategische platforms’, door het Gewest gedefinieerd om zo te anticiperen op de innovatiebehoeften van bedrijven. De platforms financieren de academische expertise met het oog op specifieke toepassingen en organiseren de kennisoverdracht.” Claude May – Directeur – IWOIB – Instituut ter bevordering van het Wetenschappelijk Onderzoek en de Innovatie van Brussel
Brussels studies Tot slot willen we melding maken van de enorme inspanningen die worden geleverd om onderzoeksresultaten op grote schaal kenbaar en toegankelijk te maken. Dat werk gebeurt sinds 2006 door Brussels Studies, een elektronisch wetenschappelijk tijdschrift dat op een breed lezerspubliek kan rekenen. Universitairen kunnen via die weg de resultaten van hun onderzoeken met betrekking tot de Brusselse realiteit verspreiden. Lezers krijgen moeiteloos toegang tot artikels die ook een niet-gespecialiseerd publiek informatie verstrekken omtrent belangrijke thema’s die in de universitaire wereld bestudeerd en besproken worden. Brussels Studies wil de resultaten van wetenschappelijk onderzoek laten doorstromen naar het publieke debat omtrent Brussel. www.brusselsstudies.be
31
5. Brussel. Overheden ten dienste van Research
De tertiaire economische structuur en de ontwikkelingen binnen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest rechtvaardigen ten volle een ontwikkelingsstrategie gebaseerd op innovatie en onderzoek. De dienstverlenende economie vormt een ideale groeibasis van waaruit de kenniseconomie kan worden gekapitaliseerd. In het licht van die uitdagingen bouwden de Brusselse autoriteiten een netwerk uit van globale ondersteuning, gericht op de gespecialiseerde expertise van de verschillende actoren.
Financiële steun en wetenschappelijke follow-up: Instituut ter Bevordering van het Wetenschappelijk Onderzoek en de Innovatie van Brussel (IWOIB-Innoviris) Het IWOIB-Innoviris vormt de hoeksteen van de steun die in Brussels aan onderzoekers wordt verleend. Zijn missies zijn: stimuleren, ondersteunen en valoriseren van het wetenschappelijk onderzoek en de technologische vernieuwing in overeenstemming met het desbetreffende gewestelijke beleid. Het Instituut werkte daartoe verschillende programma’s uit, die verderop worden toegelicht (zie punt 4 “Acties ter ondersteuning van research”). Ze zijn bedoeld voor universiteiten en ondernemingen, en besteden uiteraard ook aandacht aan de essentiële fase van de technologieoverdracht. Alle acties van het IWOIBInnoviris samen monden uit in de rechtstreekse of onrechtstreekse steun aan meer dan 400 onderzoekers per jaar.
32
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. Overheden ten dienste van Research
“ De procedure voor de selectie en follow-up van projecten is erg strikt en efficiënt, met name door de betrokkenheid van internationale experts bij de evaluatie.” Université Catholique de Louvain – Research afdeling Het IWOIB-Innoviris kan rekenen op een team van 24 medewerkers onder wie 12 universitairen met een wetenschappelijke opleiding. Het team helpt bij het opstarten van R&D-projecten en staat in voor de objectieve selectie en evaluatie ervan. De projecten worden te allen tijde effectief opgevolgd. Het IWOIB-Innoviris beschikt over een volledige programmaportefeuille ter ondersteuning van de verschillende actoren in research, zowel universiteiten als ondernemingen. Meer informatie omtrent de programma’s vindt u op de website. www.irsib.irisnet.be
Uw economische partner: het Brussels Agentschap voor de Onderneming (BAO) Naast onthaal, oriëntatie, coaching rond innovatie en internationalisering ten behoeve van bedrijven, kreeg het Brussels Agentschap voor de Onderneming (BAO) ook de opdracht innovaties bijkomend te ondersteunen. Daartoe beschikt het BAO over een departement Technologie en Innoverende Projecten. Dat moet bijdragen tot de economische ontwikkeling en het scheppen van tewerkstelling in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, hoofdzakelijk via de ondersteuning van veelbelovende projecten in vijf prioritaire sectoren: gezondheidszorg, nieuwe informatie- en communicatietechnologie, milieutechnologie, voedingsmiddelenindustrie en industriële activiteiten. Het BAO organiseert twee soorten acties: • collectieve acties gestoeld op een strategie rond “clustering”: technologische monitoring, thematische seminaries, laboratoriumbezoeken, handelsmissies, technologische missies,… • individuele acties ter ondersteuning van innoverende projecten: verzamelen van strategische informatie (octrooien, afzetmarkten, producten,…), informatie rond mogelijkheden tot innovatie, zoektocht naar locale en buitenlandse partners, informatie omtrent de bestaande steunmaatregelen,...
34
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. Overheden ten dienste van Research
De financiering: GIMB Naast die actoren is er de Gewestelijke Investeringsmaatschappij voor Brussel (GIMB), die zorgt voor bijkomende financiële middelen voor de oprichting, de reorganisatie of de uitbreiding van privébedrijven.
Europees netwerk voor technologieoverdracht (EEN) Het BAO fungeert tevens als link met de Europese programma’s voor innovatie, onderzoek en ontwikkeling. Zo is Brussel nauw betrokken bij het Enterprise Europe Network (EEN), een initiatief van de Europese Commissie. Bedoeling is een waaier van ondersteunende diensten en consulting aan te bieden aan KMO’s die mikken op internationalisering, onderzoek, ontwikkeling en technologische innovatie. Het Brussels Innovation Relay Centre (BIRC) helpt Brusselse bedrijven en onderzoekscentra in hun samenwerking met internationale partners. De BAO is trouwens een “nationaal contactpunt” uit hoofde van het Europees Kaderprogramma voor Onderzoek en Ontwikkeling. www.abe-bao.be
“ De projecten kunnen rekenen op kwalitatieve, reactieve en op evolutie gerichte overheidssteun. Niet alleen via financiële middelen, maar ook via advies van met name het BAO.” Getyoo – Alexis Tinel & Geoffroy Simon – Stichters
De GIMB is een investeringsmaatschappij met een algemene opdracht die in de meeste economische sectoren tussenkomsten kan verlenen. Door Brusselse KMO’s eigen fondsen of quasi eigen middelen aan te reiken, maakt de GIMB hun oprichting en uitbouw mogelijk. Ze fungeert tevens als financiële hefboom en vergemakkelijkt de financiering door banken. Afgestemd op de eigenheden van elk project, nemen haar interventies de vorm aan van kapitaalinvesteringen (minderheidsparticipaties) of leningen. Naast de eigenlijke investeringen zorgt de maatschappij ervoor dat de promotoren in elke levensfase van hun bedrijf worden opgevolgd en ondersteunt ze de besluitvorming binnen de onderneming. Momenteel ondersteunen de GIMB en haar filialen meer dan 350 Brusselse firma’s, goed voor duizenden arbeidsplaatsen. www.gimb.be
35
De vestiging: GOMB De Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (GOMB), helpt ondernemingen via talrijke acties bij het vinden van een geschikte vestigingsplaats in Brussel, wat in het Brusselse stadsweefsel bijzonder moeilijk kan zijn. Historisch gezien, was de GOMB de eerste die in Brussel wetenschapsparken uitbouwde en beheerde. Naast die “klassieke” missie, staat de GOMB ook in voor de coördinatie binnen de koepel van verschillende Brusselse incubators.
6 technologische incubators Het gevoerde beleid hieromtrent, en met name het budget van 30 mio euro dat aan deze heuse “broedmachines voor spin-offs” wordt besteed, moet worden gezien als investeringen die de innovaties van morgen voorbereiden en die het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de kans geven om bedrijven een kwalitatieve infrastructuur aan te bieden. Momenteel zijn er op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 6 technologische incubators: EEBIC (Erasmus European Business & Innovation Center) in Anderlecht, in de buurt van het Erasmusziekenhuis en het Erasmus Wetenschapspark. www.eebic.be Op dezelfde site werd in 2009 Eurobiotec Brussels, gespecialiseerd in biotechnologie opgestart. www.eurobiotec.be ICAB, Incubatiecentrum Arsenaal Brussel, opende de deuren op de site van Arsenaal in Etterbeek. De incubator wil jonge innoverende bedrijven binnen de informatie- en communicatiesector huisvesten en begeleiden. www.icabrussel.be BLSI (Brussels Life Science Incubator), gelegen op de site van Louvainen-Woluwé, huisvest bedrijven voor onderzoek en ontwikkeling, voornamelijk actief op het vlak vanlife sciences. www.sopartec.com Solvay Research & Technology heeft zijn grootste site voor onderzoek en ontwikkeling opengesteld voor start-ups. Ze kunnen aanspraak maken op onderzoeksruimten, de nodige ondersteuning, bijzonder gunstige huisvestingsvoorwaarden voor een periode van twee jaar. En dat alles in het kader van een overeenkomst waarbij de start-up zijn volledige onafhankelijkheid en alle eigendomsrechten op onderzoek behoudt. www.solvay.com 3B-Brussels Business Base is bedoeld voor de tijdelijke opvang van spinoffs die kunnen rekenen op de technologische en management gerichte begeleiding van de incubator, universiteit of hogeschool die hun project ondersteunt. http://www.incubateur3b.be
36
Een incubator is een onroerende structuur verbonden aan een universiteit of hogeschool en heeft als doel universitaire spin-offs of andere innovatieve start-ups ontstaan uit wetenschappelijk onderzoek te huisvesten tegen gunstige financiële voorwaarden. Via de incubator kunnen de kleine ondernemingen beschikken over volledige uitgeruste kantoren en laboratoria. Bovendien kunnen ze rekenen op gepersonaliseerde begeleiding voor management en technologie. Ze worden tevens van dichtbij gevolgd voor alles wat te maken heeft met het leiden van een bedrijf, de validering van technologie, de zoektocht naar kapitaal, subsidies en financieringsformules. www.sdrb.irisnet.be
INNOVATIVE BRUSSELS Brussel. Overheden ten dienste van Research
Andere kanalen voor ondersteuning: Bestuur Economie en Werkgelegenheid (BEW) en Brussels-Export De Overheidsdienst voor Economie en Arbeid tracht via verschillende kanalen financiële ondersteuning te bieden aan een groot deel van de investeringen van Brusselse ondernemingen. Brusselse firma’s die hun activiteiten een internationale dimensie willen verlenen, worden hierin bijgestaan door Brussels-Export. www.brussels-export.be www.ecosubsibru.be
“ Het complexe karakter van Brussel creëert kansen. Er kunnen altijd wel middelen worden vrijgemaakt voor de financiering van onderzoeksprojecten. Bovendien worden onderzoekers gedwongen tot innovatie en flexibiliteit, noodzakelijke kwaliteiten voor elke wetenschapper.” Université Libre Bruxelles – Professor François Reniers – Vice Rector voor onderzoek en ontwikkeling
37
Nuttige adressen Brussels-Export Louizalaan, 500 b4 1050 Brussel Tel +32 2 800 40 00 Fax +32 2 800 40 01 www.brusselsexport.be
GIMB Gewestelijke Investeringsmaatschappij voor Brussel BAO Brussels Agentschap voor de Onderneming Tour & Taxis Havenlaan, 86C, b211 1000 Brussel Tel +32 2 422 00 20 Fax + 32 2 422 00 43 www.abe-bao.be
IWOIB – Innoviris Instituut ter Bevordering van het Wetenschappelijk Onderzoek en de Innovatie van Brussel Engelandstraat, 555 1180 Brussel Tel +32 2 600 50 34 Fax +32 2 600 50 47 www.iwoib.irisnet.be
Stassartstraat 1050 Brussel Tel +32 2 548 22 11 Fax +32 2 511 90 74 www.gimb.be
GOMB Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappij voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Gabrielle Petitstraat, 6 1080 Brussel Tel +32 2 422 51 11 Fax +32 2 422 51 12 www.gomb.irisnet.be
Invest in Belgium http://invest.belgium.be
Invest in Brussels http://www.investinbrussels.com
Copyrights : Pagina's 1, 4, 6, 8, 10, 11, 13, 22, 24, 25, 26, 28, 30, 33, 39, 40 : © OPT - J.PRemy / Pagina's 12, 14, 15, 16, 17 : © Bernadette Mergaerts / Pagina 35 : © Domaine de Latour de Freins - http://www.latourdefreins.be
38
www.tostaky.be Verantwoordelijke uitgever: C. Lamouline, RIB Voorzitter, Engelandstraat, 555, 1180 Brussel
Research in Brussels Engelandstraat, 555 1180 Brussel T +32 2 600 50 00 F +32 2 600 50 45
[email protected] www.innovativebrussels.be
