Innovatie en business in Oost-Nederland
Agro & Food
Innovatie en business in Oost-Nederland
Agro & Food
Agro & Food
Agro & Food
Inhoudsopgave
Voorwoord
Managementsamenvatting
6
Innovatiethema: Voeding en Gezondheid
16
Innovatiethema: Biobased Economy
28
Innovatiethema: Voeding en Gezondheid
7
Functionele ingrediënten
17
Waarde uit biomassa
29
Innovatiethema: Food and the Factory
7
Cater with Care
17
Voedingsmiddelenindustrie
32
Innovatiethema: Biobased Economy
8
Sport en voeding
17
Oost-Nederland
32
Sensoriek en structuur
18
Hernieuwbare grondstoffen
32
Inleiding
10
Consument en gedrag
18
Bioraffinaderij bij Parenco
32
Mondiale trends
11
Restaurant van de Toekomst
18
AlgaePARC
33
Gezondheid
11
Plantenveredeling
33
Het zwaartepunt van de kennis in het cluster is te vinden
De voorliggende roadmap schetst het werkveld van het
Voedselveiligheid
11
Innovatiethema: Food and the Factory
20
Reststroomverwaarding
34
in de Food Valley regio, met grote internationale onder-
Food-cluster en legt vanuit de nationale en internationale
Voedselzekerheid
11
Dutch Poultry Centre
21
zoeksinstellingen als Wageningen UR (University & Research
ontwikkelingen op het gebied van voeding verbanden met
Duurzaamheid
11
Voedingsmiddelentechnologie
22
centre), NIZO food research in Ede en het Top Institute Food
de kennisclusters en industrie in Oost-Nederland. In dit
Innovatie
11
Sensortechnologie
23
and Nutrition. Relevante bedrijvennetwerken in de tuinbouw
dynamische Food-domein opereert Oost NV; hier kunnen de
Nationaal
12
Geavanceerde analysetechnologie
24
zijn geworteld in de Betuwe en de regio Zwolle, terwijl de
projectmanagers het verschil maken in innovatieprocessen
Food and Nutrition
12
Scheidingstechnologie
24
agrofoodcomplexen in alle uithoeken van de provincies Over-
en economische ontwikkeling.
Regionaal
13
Verpakkingen
26
ijssel en Gelderland zijn vertegenwoordigd. Deze massa aan
De top in zuivel
13
Ketenlogistiek
27
kennis en bedrijvigheid heeft beleidsmakers geïnspireerd tot
drs. Th.N.M. Föllings
Investeren
14
het aanwijzen van Food als een economisch speerpunt voor
Manager Innovatie & Infrastructuur
Innovatiestimulering in de food
15
Werkwijze Oost NV – van beleid naar ontwikkeling 35 Tot slot: van signalering naar actie
37
> Dit symbool markeert in de tekst cross-overs tussen de drie roadmaps die Oost NV publiceert onder de noemer “Innovatie en business in Oost-Nederland”:
> Agro & Food
> Life Sciences & Health
> High Tech
Het Food-cluster van Oost NV richt zich op het stimuleren van innovaties in de topsectoren Agrofood, Tuinbouw en (groene) Life sciences en de daaraan verbonden voedingsmiddelenindustrie. Oost-Nederland onderscheidt zich door een rijke kennis van voeding en productieprocessen en door de impact die daaruit voortvloeiende innovaties hebben binnen de industrie.
Oost-Nederland.
Agro & Food
Managementsamenvatting
Innovatiethema:
Innovatiethema:
Voeding en Gezondheid
Food and the Factory
De relatie tussen voeding en gezondheid van de mens is
Bij uitstek vindt innovatie plaats op het grensvlak van twee
evident en dat biedt kansen voor de voedingsmiddelen
domeinen, zoals voeding en techniek. Denk aan mechani-
industrie. Zo onderzoekt de voedingswetenschap de
satie en automatisering of logistieke (sensor)technologie in
invloed van individuele voedings- en inhoudsstoffen op de
de voedingsmiddelenketen. Nederland heeft hier een naam
gezondheid. Fabrikanten voegen die zogeheten functionele
hoog te houden en thema’s als kostprijsbeheersing en voed-
ingrediënten aan hun producten toe. Daaruit voortvloei-
selveiligheid bieden telkens nieuwe kansen voor innovatie.
ende gezondheidsclaims worden tegenwoordig echter zeer
Zo draait het in de voedingsmiddelentechnologie om duur-
kritisch beoordeeld. De toepassing van functionele ingredi-
zaamheid, gezondheid en gemak. Wageningen UR is onder
ënten – zoals vitaminen en mineralen – richt zich meer en
meer sterk in onderzoek aan de conservering van voedings-
meer op specifieke doelgroepen, van baby’s tot ouderen,
producten.
van zieken tot sporters. Een Oost-Nederlands initiatief is het
Voeding is een cruciaal ingrediënt van de grote maatschappelijke vragen van deze tijd: bevolkingsgroei, vergrijzing, dieetgerelateerde ziekten als obesitas en diabetes, en de strijd om grond voor de productie van voedsel, diervoeding dan wel energie. Al deze vraagstukken bieden kansen aan Nederland als koploper in de agrofoodsector. Voor het behoud van de mondiale koppositie is innovatie van het grootste belang. Innovatie moet antwoorden gaan bieden op de mondiale uitdagingen die er liggen op het gebied van voeding: gezondheid, voedselveiligheid, voedselzekerheid en duurzaamheid. Dat vraagt om innovatieve ondernemers, die gebruik maken van de expertise die volop aanwezig is in kennisinstellingen als Wageningen UR (University & Research centre), UMC St Radboud Nijmegen en Universiteit Twente en in de Oost-Nederlandse clusters Food, Health en Technology (High Tech Systemen & High Tech Materialen).
project Cater with Care van de Alliantie Voeding Gelderse
Sensortechnologie speelt een belangrijke rol bij de auto-
Vallei, dat preventie koppelt aan zorg, met voeding als de
matisering en robotisering van productieprocessen in de
centrale factor.
food industrie. Toch staan we pas aan de vooravond van een Het gezonder maken van voedingsproducten, bijvoorbeeld
verdere en bredere implementatie in ketens. Zo kan de sector
Goede voeding is een belangrijke basis voor topprestaties
door het verlagen van de gehaltes aan zout, suiker of
elk moment de stap van discrete monsteranalyse naar con-
in de sport. Er is nog een wereld te winnen met onderzoek
verzadigd vet, beïnvloedt de textuur en smaakperceptie.
tinue monitoring in productieprocessen zetten. Belangrijke
naar specifieke behoeften en gericht voedingsadvies voor de
Onderzoekers van sensoriek en structuur staan voor de uit-
toepassingsgebieden zijn de (intensieve) veehouderij en de
individuele sporter. Nationale sportkoepel NOC*NSF inves-
daging de smaak te behouden en daarmee de acceptatie van
zogeheten precisielandbouw en -tuinbouw. Sensortechno-
teert op Papendal bij Arnhem in onderzoeksfaciliteiten, met
‘gezond’ door de consument te vergroten. Dit hangt nauw
logie is inmiddels stevig ingedaald in de Oost-Nederlandse
voeding als een van de centrale thema’s. Dat gevoegd bij de
samen met voedselkeuzepatronen van consumenten; inzicht
bedrijfskolom, van oplossingen voor tracking & tracing in de
activiteiten van diverse kennisinstellingen maakt ‘Sport en
daarin is essentieel voor het succesvol in de markt introdu-
voedselketen tot wereldmarktleidende eiersorteermachines.
voeding’ tot een internationale showcase van de regio voor
ceren van een (gezond) product, en ook van groot belang
het overkoepelende thema van ‘De gezonde mens’.
voor het terugdringen van voedings- en leefstijlgerelateerde
Geavanceerde analysetechnologie vindt in de food onder
Het Nederlandse innovatiebeleid speelt hierop in, zoals
Valley en clusters als Innofood, Dutch Poultry Centre en de
ziekten. Een Oost-Nederlands initiatief dat zich richt op dit
meer toepassing bij de verwerking van biomassa en rest-
recentelijk met de aanwijzing van de topsectoren Agrofood
Betuwse Bloem goed georganiseerd. De regio onderscheidt
complexe vraagstuk is het Restaurant van de Toekomst.
stromen (scheidingstechnologie) en bij onderzoek naar
en Tuinbouw. Het al langer lopende nationale Innovatie-
zich met een concentratie van kennisinstellingen en kennis-
geur, smaak en textuur van voedingsproducten. Een ander
programma Food and Nutrition heeft tot doel ons land de
intensieve bedrijvigheid, waaronder veel machinebouw voor
food-gerelateerd voorbeeld van ‘advanced analysis’ is ‘gene
leidende en meest innovatieve ‘food and nutrition’ regio in
de voedingsmiddelenindustrie en logistieke activiteiten.
Europa te maken. Daarbinnen is Oost-Nederland met Food
6
Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
Er is nog een wereld te winnen met onderzoek naar specifieke behoeften en gericht voedingsadvies voor de individuele sporter
mapping’: het in beeld brengen van zowel dierlijke als plantaardige variëteiten ontsluit een wereld aan innovatiemogelijkheden. Op dit gebied bevindt zich in Oost-Nederland, met als zwaartepunt Wageningen, een omvangrijk cluster van kennisinstellingen en bedrijven.
7
Voedingsproducten kunnen meestal niet zonder verpakking.
Innovatiethema:
De efficiënte omzetting van plantaardig materiaal in bioba-
Rond verpakkingen spelen verschillende – vaak tegenge-
Biobased Economy
sed producten vergt een transitie in plantaardige productie-
stelde – ontwikkelingen en behoeften, zoals verlenging van
De biobased economy gaat een grote vlucht nemen. Beleids
ketens. Plantenveredeling speelt daarin een grote rol en dat
de houdbaarheid, efficiënte verwerking en aantrekkelijke
makers en bedrijfsleven zoeken naar alternatieve grondstof-
biedt ons land, toonaangevend op dit gebied, kansen. Boven-
presentatie. De universiteiten van Wageningen en Twente
fen voor bio-energie, chemicaliën en voedsel voor mens en
dien beschikt Nederland over de kennis van ‘groene genetica’
doen onderzoek op dit gebied en kunnen daarmee de in de
dier. In de biobased economy halen bedrijven zoveel mogelijk
(onder meer in de vorm van een technologisch topinstituut)
regio aanwezige verpakkingsindustrie ondersteunen.
economische waarde uit biomassa. Achterliggende motiva-
en veel expertise van de benodigde raffinage- en scheidings-
tie vormen de toenemende tekorten aan grondstoffen, het
technologie.
In ‘food chain management’ – het juiste product op het
groeiende duurzaamheidsbewustzijn en de opkomst van
juiste tijdstip in de juiste staat op de juiste plek krijgen –
maatschappelijk verantwoord ondernemen.
heeft Nederland een grote naam opgebouwd. ICT, breedband,
Een belangrijk thema in de biobased economy is reststroomverwaarding. Een ideale setting daarvoor bieden de eerder
sensortechnologie, RFID samen met satellietverbindingen,
Om de ontwikkelingen in Nederland op dit gebied te stimu-
genoemde Agro Business Parks: een ruimtelijke clustering
et cetera, maken tracking & tracing eenvoudiger en openen
leren wordt een Centre for Biobased Economy opgezet, een
van verschillende agrarische en niet-agrarische activiteiten
nieuwe logistieke mogelijkheden. Een voorbeeld van nieuwe
samenwerking tussen Wageningen UR en het bedrijfsleven,
tot een netwerk van bedrijven die onderling elkaars rest-
agrologistieke systemen zijn zogeheten ABP’s (Agro Business
met financiële steun van het ministerie van EL&I. Oost-
stromen (en die uit de stad) benutten. De voordelen zijn een
Parks). Ketenverkorting is daarbij de norm: maximaal waarde
Nederland biedt op de Veluwe ruimte voor experimenten met
lagere kostprijs en betere kwaliteit. Een voorbeeld van een
toevoegen op één locatie, hergebruik van reststromen en
biomassa-agroketens, kent een (Twents) technologiecluster
initiatief in Oost-Nederland is de bioraffinaderij bij papier-
synergie tussen de schakels optimaliseren. Wageningen UR
rond bio-energie en veel ‘biobased’ innovatie in energie- en
producent Norske Skog Parenco in Renkum.
loopt voorop bij de ontwikkeling van ABP’s. Dankzij de lig-
milieutechnologie; dit laatste concentreert zich met name in
ging aan de A1, A12 en A15 heeft Oost-Nederland een uitste-
de Stadsregio Arnhem-Nijmegen, de Stedendriehoek en de
kende uitgangspositie voor de ontwikkeling van innovatieve
regio Achterhoek.
De productie van voedsel, de kennis daarvan en de innovatie daarvoor vormen een onomstreden nationale sterkte
ketenlogistieke concepten voor de food. Het grote voordeel van biomassa is dat het in principe een hernieuwbare bron van grondstoffen is. Een interessant voorbeeld vormen micro-algen, een veelbelovende bron van biodiesel, eiwitten voor humane en diervoeding, en chemische bouwstoffen. Een recent initiatief dat daarop inspeelt is AlgaePARC (Production and Research Centre) bij Wageningen UR. Een andere bron van hernieuwbare chemicaliën en brandstoffen is zeewier. Voorts vindt er onderzoek plaats naar de microbiële conversie van agri-grondstoffen om producten met een hogere toegevoegde waarde te verkrijgen.
8
Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
9
Mondiale trends
Voedselveiligheid
Duurzaamheid
Gezondheid
Er is behoefte aan technologieën die binnen de productieke-
Ook in de voedselketen staat duurzaamheid hoog op de
Voeding speelt een belangrijke rol bij het gezond en vitaal
ten het risico op verontreiniging of besmetting met patho-
agenda. Productiviteitsverhoging moet gepaard gaan met
ouder worden. Nu zorgkosten blijven stijgen, is er steeds
genen (ziekteverwekkers) verlagen. Denk aan de sterilisatie
gelijktijdige vermindering van het verbruik van water, energie
meer aandacht voor voedingsgerelateerde ziekten als diabe-
van procesapparatuur en het voorkomen van besmetting
en mineralen. Ontwikkeling van nieuwe technologie kan
tes, obesitas en allergieën. Het voedingspatroon in de eerste
in stallen. Hier speelt de logistiek in de voedselketen een
bijdragen aan duurzamere productie. Vervanging van fossiele
levensfasen, zelfs al in de baarmoeder, heeft zijn weerslag op
belangrijke rol: logistieke oplossingen en systemen moeten
grondstoffen door hernieuwbare mag niet de competitie met
de gezondheid op latere leeftijd. Het is aan de voedingsmid-
ervoor zorgen dat een product op het juiste moment rijp is,
de voedselproductie aangaan. Door het sluiten van grond-
delenindustrie, maar ook aan de overheid en het onderwijs,
als het in de schappen ligt, met gewaarborgde houdbaarheid.
stof- en energiestromen kunnen uit de reststromen van de
om gezonde keuzes voor de consument eenvoudig en
Beheersing van de keten is derhalve essentieel. Dat vereist
voedselproductie, meer dan nu al gebeurd, veel waardevolle
aantrekkelijk te maken. Dat vereist inzicht in consumen-
een gestage ontwikkeling van nieuwe technologieën, zoals
stoffen worden gehaald.
tengedrag, voedselkeuze en de relatie tussen voeding en
innovatieve verpakkingsconcepten, sensoren en systemen
gezondheid.
voor tracking & tracing.
De gezondheid van de bevolking hangt nauw samen met
Voedselzekerheid
moeten komen van innovatie. In de voedingsmiddelensector
economische groei, welvaart en duurzame ontwikkeling. Zo
Bevolkingsgroei, verhoogde levensverwachting en stijgende
verloopt die langs verschillende paden. Aan de ene kant
is er een toename van leefstijlgerelateerde ziekten die vraagt
welvaart zorgen voor een toenemende vraag naar voedsel.
is er een grote markt voor voedingsmiddelen die worden
om gezondere voedingsmiddelen afgestemd op specifieke
Daarbij noopt de te verwachten groei in de consumptie van
ontwikkeld voor specifieke, grote doelgroepen. Hier produ-
doelgroepen. Het aanbod moet worden gebaseerd op
dierlijke eiwitten tot het zoeken naar alternatieve, al dan niet
ceren multinationals in grote hoeveelheden ingrediënten
inzichten die zijn verkregen uit onderzoek naar het verband
plantaardige eiwitten; men spreekt wel van een eiwittransi-
en voedingsmiddelen voor een vaak sterk geconcentreerde
tussen voedingsmiddelen en bijvoorbeeld darmgezondheid,
tie. Want de natuurlijke bronnen zijn beperkt en sommige,
retailmarkt. Deze markt volgt de maatschappelijke en
immuniteit, metabole functies en hersenontwikkeling.
zoals wildvangst van vis, zitten al aan hun limiet. De druk op
consumptietrends van grote deelgroepen in de samenleving.
loper in de agrofoodsector. Agrofoodbedrijven leveren een
de natuurlijke grondstoffen dwingt de landbouwsector zijn
Voeding wordt daarbij wel steeds meer afgestemd op de
indrukwekkende bijdrage aan onze vaderlandse economie,
productiviteit te verhogen. Dit vraagt om nieuwe techno-
persoonlijke situatie. Ingrediënten komen van over de hele
zo blijkt uit de statistieken. Minder zichtbaar, maar zeker
logieën; denk aan het verbeteren van gewassen voor een
wereld, van palmolie uit Brazilië tot kip uit Thailand, en ver-
zo belangrijk is de bijdrage van de gerelateerde toeleverende
grotere weerstand tegen ziekten.
trekken na productie weer naar de wereldmarkten.
Agro & Food
Inleiding
Voeding is een cruciaal ingrediënt van de grote maatschappelijke vragen van deze tijd. Hoe zorgen we ervoor dat de vergrijzende populatie gezond en vitaal ouder wordt? Hoe kan de opkomst van dieetgerelateerde ziekten als obesitas en diabetes worden teruggedrongen? Hoe voeden we in 2050 een wereldbevolking van negen miljard mensen? Hoe sturen we in de strijd om grondgebruik voor de productie van voedsel, diervoeding dan wel energie? Hoe vinden we alternatieve energiebronnen?
Al deze vraagstukken bieden kansen aan Nederland als kop-
Innovatie De antwoorden op de uitdagingen die deze trends stellen,
industrie. Dankzij de goede naam die de Nederlandse
Anderzijds leidt het verbeteren van traditionele en biologi-
land- en tuinbouw door de decennia heen wereldwijd heeft
sche voedingsmiddelen tot innovatie. Kwaliteit, authenti-
opgebouwd, krijgt de toeleverende industrie volop export-
Voor het behoud van de mondiale koppositie is innovatie
kansen. De agrarische productie neemt mondiaal gestaag
van het grootste belang. Dat vraagt om innovatieve onder-
toe en mechaniseert in hoog tempo. Daardoor is er een
nemers, die gebruik maken van de expertise die volop aan-
wereldmarkt voor Nederlands equipment (mechanisatie
wezig is in kennisinstellingen als Wageningen UR (University
en automatisering), uitgangsmateriaal (zaden, pootgoed,
& Research centre), UMC St Radboud Nijmegen en Universi-
broedeieren) en productie-input (voercomponenten, gewas-
teit Twente en in de Oost-Nederlandse clusters Food, Health
beschermingsmiddelen, et cetera).
en Technology (High Tech Systemen & High Tech Materialen).
10 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
Voeding speelt een belangrijke rol bij het gezond en vitaal ouder worden
citeit, versheid en nabije en transparante productie staan hierbij voorop. Kleine producenten produceren voor kleinere afzetkanalen, zoals de kleine detailhandel, markten, reformwinkels en restaurants.
11
Nationaal De productie van voedsel, de kennis daarvan en de innovatie daarvoor vormen onomstreden een nationale sterkte. Dit weerspiegelt zich in het Nederlandse innovatiebeleid, zoals recentelijk de aanwijzing van de topsectoren Agrofood en Tuinbouw. Wat betreft voedingsmiddelen is Nederland binnen
De top in zuivel
Europa het grootste exportland. Sterke deelsectoren zijn
Nederland staat aan de top in de zuivelsector. Van de internationale top-tien van zuivelbedrijven
ingrediënten, zuivel, vlees (voornamelijk varken, kalf en
zijn er twee Nederlands (FrieslandCampina en Unilever) en zijn zes andere ook in Nederland
pluimvee), zaden en pootaardappels.
gevestigd. Vier top-tieners hebben vestigingen in Oost-Nederland: Nestlé, Danone, Arla Foods en FrieslandCampina. Andere grote zuivelbedrijven in de regio zijn Vreugdenhil Dairy Foods
Food and Nutrition
(Voorthuizen) en Bel Leerdammer (Dalfsen en Wageningen). Rond Ommen in Overijssel is een
Nederland zet in zijn innovatiebeleid al langer sterk in op
groot cluster van melkveehouders te identificeren. De productie van het bekende, duurzame
voeding en de agro-industrie. Zo heeft het nationale
ijsmerk Ben & Jerry’s vindt plaats in de regio.
Innovatieprogramma Food and Nutrition tot doel ons land de leidende en meest innovatieve ‘food and nutrition’ regio in Europa te maken. De stichting Food and Nutrition Delta en het Top Institute Food and Nutrition (TIFN) voeren het programma uit. TIFN combineert Wageningse kennis met de medische kennis van Maastricht en Groningen en de expertise van grote (inter)nationale levensmiddelenbedrijven. Het afgelopen jaar zijn buitenlandse bedrijven als Nestlé,
Regionaal
Danone, Kellogg, Bel Group en Christian Hansen participant
Oost-Nederland is met Food Valley en clusters als Innofood,
ontwikkeling vooroplopen. Met haar cluster van kennis-
in TIFN geworden.
Dutch Poultry Centre en de Betuwse Bloem goed georga-
intensieve bedrijvigheid heeft de regio een internationale
niseerd. De aanwezige expertise bij het Oost-Nederlandse
concurrentiepositie opgebouwd.
bedrijfsleven is in kaart gebracht; zie de business mapping
Druk op natuurlijke grond stoffen dwingt de landbouwsector zijn productiviteit te verhogen
12 Innovatie en business in Oost Nederland - Agro & Food
op www.innovationgateway.nl. Onderscheidend is het sterke
Hiernaast kenmerkt Oost-Nederland zich door het grote
kenniscluster met instellingen als Wageningen UR, TIFN en
aantal ondernemingen dat actief is in de machinebouw
NIZO food research, en private researchcentra van onder
voor de voedingsmiddelenindustrie. Verder is er relatief veel
meer Royal FrieslandCampina, Mead Johnson en Heinz.
logistieke bedrijvigheid als gevolg van de ligging aan de
Maar ook kleinere private R&D-organisaties als Keygene en
majeure West-Oost assen A1, A12 en A15, die een concentratie
het Dr. Van Haeringen Laboratorium, beiden in Wageningen
van verwerkende industrie en dienstverlening laten zien.
gevestigd, hebben hun plaats in de regio, evenals high-tech
Logistiek in de ruime betekenis is een ‘unique selling point’
starters vanuit kennisinstellingen en bedrijven. Bedrijven
van de Nederlandse food-sector. Een goede logistieke keten
in de regio en ver daarbuiten maken dankbaar gebruik van
is cruciaal om de bewaarbaarheid en kwaliteit van producten
dit kenniscluster, waardoor ze in technologie- en product-
te kunnen optimaliseren en garanderen. 13
Innovatiestimulering in de food Oost-Nederland stimuleert innovatie in de voedingsmiddelenbranche op uiteenlopende wijzen. Voorbeelden daarvan zijn projecten als FOOD FUTURE, Kennis Werkt! en StartLife. Het grensoverschrijdende FOOD FUTURE heeft de ambitie de omzet van MKB’ers in het Duits-
De expertise bij het OostNederlandse bedrijsleven is in kaart gebracht; www.innovationgateway.nl
Nederlandse grensgebied te vergroten door innovatie te stimuleren en de overdracht van technologie en kennis naar ondernemingen beter en sneller te laten plaatsvinden. De Nederlandse partners in dit majeure Interreg-project, dat in vijf jaar tijd bijna elf miljoen euro investeert, zijn NV NOM, Oost NV en LIOF. Aan Duitse zijde doen NieKE - Landesinitiative Ernährungswirtschaft en FPI (Food-Processing Initiative) mee. Het Deutsches Institut für Lebensmitteltechnik (DIL) is initiator en coördinator. Uiteindelijk blijft innovatie mensenwerk. Op verzoek van internationale food-bedrijven heeft Oost NV voor de stichting Food Valley een project ontwikkeld om de (inter)nationale aantrekkingskracht van bedrijven en opleidingen in Oost-Nederland op kenniswerkers te vergroten. Kennis Werkt! richt zich daartoe op verdergaande samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en opleidingen en op profilering van de regio als hét internationale centrum voor opleiding en carrière in food technology, nutrition en health. In te zetten instrumenten zijn beurzen,
Investeren
wervingscampagnes en directe werving. De beoogde resultaten zijn een hogere instroom in de
Europa, met Nederland als grootste exportland, bezet op
En dat terwijl de R&D-investeringen traditioneel al zeer laag
relevante opleidingen (HBO en WO) en een hogere en kwalitatief betere instroom van kennis-
de wereldmarkt voor agrofood een vooraanstaande positie.
zijn vergeleken met die van andere industrieën. De uitdaging
werkers in het bedrijfsleven.
Deze positie wordt echter bedreigd door sterke competitie
voor Oost-Nederland is derhalve de massa aan R&D-intensief
uit niet-Europese landen, met introducties van innovatieve
bedrijfsleven te vergroten en tevens de banden met R&D-
De innovatieparadox – veel kennis, weinig business: technische ontwikkelingen vinden maar
producten, relatief hoge R&D-investeringen, slimme marke-
intensieve bedrijven elders in Nederland, vooral multinatio-
moeizaam hun weg naar de markt – speelt ook in de agrofood en life sciences. Oost NV onder-
tingstrategieën en lage loonkosten. Bovendien lijken onder
nals, te verstevigen.
steunt door middel van de stichting StartLife technische starters in die sectoren met startfi-
impuls van de crisis de handelsrestricties weer toe te nemen
Dit vereist investeren in R&D én in nieuwe, betere instrumen-
nanciering, hulp bij het opstellen van businessplannen, et cetera. Dit heeft al geresulteerd in
en legt de groeiende wereldbevolking grote druk op de
ten om kennis en technologie toegankelijk te maken voor
succesvolle marktintroducties, onder meer van Learning Valley, Culios en Plant-e.
beschikbaarheid van grondstoffen. De Nederlandse voedings-
het MKB; zie het kader over innovatiestimulering in de food.
middelensector zal moeten inspelen op deze economische en
Publiek-private partnerschappen moeten investeringen in
www.food-future.eu
demografische veranderingen.
technologie mogelijk maken die de spankracht van indivi-
www.foodvalley.nl
duele bedrijven en kennispartners te boven gaan. Innovatie
www.start-life.nl
In de Europese voedingsmiddelenindustrie (goed voor 4,4
bloeit immers op daar waar kennis en kunde uit verschillende
miljoen arbeidskrachten in 310.000 bedrijven, waarvan 99%
werelden samenkomen.
MKB) is de laatste jaren de R&D-intensiteit afgenomen.
14 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
15
Innovatiethema:
Cater with Care
Voeding en Gezondheid
Functionele ingrediënten
De Alliantie Voeding Gelderse Vallei, het samenwerkingsverband van Wageningen UR en Ziekenhuis Gelderse Vallei in Ede, ontwikkelt het project Cater with Care. Dit project
De voedingswetenschap heeft zich in de laatste jaren steeds
koppelt preventie aan zorg, met voeding als de centrale factor. Cater with Care mikt op
meer gericht op de invloed van individuele voedings- en
gezondheidswinst en verhoging van de kwaliteit van leven op individueel en bevolkingsniveau.
inhoudsstoffen op de gezondheid; denk aan de toevoeging
Daartoe worden kant-en-klare smakelijke producten en maaltijden ontwikkeld – het aanbod
van vitaminen of mineralen aan voedingsmiddelen. Deze
daarvan is tot nu toe beperkt – om (het risico op) ondervoeding te voorkomen en behandelen en
ontwikkeling zet zich door richting specifieke doelgroepen,
sneller herstel mogelijk te maken.
van baby’s tot ouderen, van zieken tot sporters. Bij oudere
Een consortium van multinationals, MKB bedrijven en starters zet zich in voor dit initiatief.
consumenten is bijvoorbeeld opname van voldoende calcium
Ziekenhuis Gelderse Vallei profileert zich als hét voedingsziekenhuis met projecten zoals Cater
en vitamine D nodig voor behoud van de botgezondheid.
with Care.
Jonge kinderen moeten voldoende essentiële micronutriënten
De relatie tussen voeding en gezondheid van de mens is evident. Voeding levert de belangrijkste niet-genetische bijdrage aan leeftijd- en leefstijlgerelateerde ziekten. De publieke kosten van voedinggerelateerde chronische ziekten lopen op tot vijf miljard euro per jaar in Nederland. De stijgende kosten van gezondheidszorg zorgen voor een toenemende druk op bedrijven, kennisinstellingen en overheden om nieuwe producten te ontwikkelen en eetgedrag en levensstijl te beïnvloeden.
binnenkrijgen via de voeding om bijvoorbeeld de hersenont-
www.alliantievoeding.nl
wikkeling optimaal te ondersteunen. Probiotica en vezels in de voeding staan onverminderd in de belangstelling vanwege mogelijke positieve effecten op darmgezondheid en weerstand. De erkenning van de gezondheidseffecten van fruit leidt tot nieuwe producten met zogeheten ‘superfruit’. Er is wel een discussie gaande over voedingsclaims en moge-
Sport en voeding > Health / Lifestyle
lijke misleiding van de consument. De European Food Safety
Goede voeding is een belangrijke basis voor topprestaties in
Tegelijkertijd zetten NOC*NSF en InnoSportNL samen een
Association (EFSA) heeft al veel aanvragen voor goedkeuring
de sport. Met een adequaat basisvoedingspatroon, aange-
InnosportLab® op: een test- en onderzoeksfaciliteit voor
van claims afgewezen vanwege te weinig onderbouwde
vuld met de juiste sportvoedingsproducten en supplemen-
innovatieve projecten op het gebied van prestatiediagnos-
Hier ligt een kans voor de voedingsmiddelenindustrie. De
functionaliteit. De vraag is welke veranderingen dit teweeg
ten, kan de sporter op het hoogst haalbare niveau presteren.
tiek en beweging. Er is aandacht voor talentontwikkeling
kwaliteit van voedingsmiddelen, smaak en andere sensori-
zal brengen en wat de gevolgen zullen zijn voor innovatie in
Door aandacht te besteden aan voeding voor de topsporter,
en gerichte voeding voor topsporters, maar ook voor een
sche eigenschappen, en prijs, imago en beschikbaarheid van
de voedingsmiddelensector.
wil NOC*NSF het verschil maken in topprestaties. Er is
verbreding naar gezonde leefstijl voor bijvoorbeeld senioren
nog een wereld te winnen met onderzoek naar specifieke
en medewerkers van bedrijven.
producten zijn mede bepalend voor koop- en eetgedrag van mensen. Demografische en sociaal-economische veranderin-
In Oost-Nederland spelen verschillende projecten en initia-
behoeften en gericht voedingsadvies voor de individuele
Met Wageningen UR, NIZO food research en het lectoraat
gen zorgen voor een veranderend voedingspatroon. Mensen
tieven op de genoemde ontwikkelingen in; een voorbeeld is
sporter. NOC*NSF investeert het komend jaar op Papendal
Sport, Voeding en Leefstijl van de Hogeschool van Arnhem
Cater with Care (zie het kader).
twintig miljoen euro in de nieuw te bouwen Arnhemhal. Dit
en Nijmegen is het thema ‘Sport en voeding’ wat betreft
hebben steeds meer eetmomenten buitenshuis, en steken
arme maaltijden. Aanbod van gezonde producten leidt echter
steeds minder tijd in het bereiden van een maaltijd. Steeds
nog niet direct tot een gedragsverandering bij de consument;
is inclusief een topsportrestaurant waarvan een grote groep
kennis en onderzoek goed vertegenwoordigd in de regio.
meer producten in de schappen van supermarkten spelen
er is een integrale aanpak met alle betrokken partijen (indus-
sporters dagelijks gebruik zal maken en waar kennisinstel-
Tevens zorgt het thema voor een vruchtbare synergie tussen
daarop in, van ontbijtdranken met fruit en extra vezels die
trie, overheid, onderwijs, retail, et cetera) nodig, gericht op
lingen, bedrijven en sportbonden onderzoek kunnen doen en
de Food- en de Health-activiteiten die Oost NV ontwik-
gemakkelijk onderweg te eten zijn, tot kant-en-klare zout-
een gezond voedingspatroon, leefstijl en sport en bewegen.
bestaande kennis kunnen toepassen om topsportprestaties te
kelt en verbindt het bedrijven en kennisinstellingen uit de
verhogen.
clusters Food, Health en Technology. Het maakt ‘Sport en
16 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
17
voeding’ tot een internationale showcase van de regio voor
Sensoriek en structuur
Consument en gedrag
het overkoepelende thema van ‘De gezonde mens’ – en
Veel producenten werken aan herformulering van hun
Inzicht in voedselkeuzepatronen is essentieel voor het suc-
biedt bedrijven en kennisinstellingen een praktisch ontwik-
producten om ze gezonder te maken. Het verlagen van de ge-
cesvol in de markt introduceren van een product, en ook
kel- en applicatiecentrum. Daarbij past het thema ook in het
haltes aan zout, suiker en verzadigd vet, belangrijke bestand-
van groot belang voor het terugdringen van voedings- en
initiatief om de Olympische Spelen van 2028 naar Nederland
delen van voedingsmiddelen, brengt echter technologische
leefstijlgerelateerde ziekten. Voedselkeuze wordt bepaald
te halen.
uitdagingen met zich mee. Het veranderen van de samenstel-
door een complexe set van factoren als cultuur, hongergevoel
ling van een product beïnvloedt textuur en smaakperceptie
en emotionele staat van een persoon. Een aantal bedrijven
en bepaalt daarmee voor een groot deel de acceptatie door
en organisaties in Oost-Nederland richt zich op dit complexe
de consument en diens voorkeuren. Want naast gezond-
vraagstuk; een van de initiatieven is het Restaurant van de
heidsoverwegingen blijft de smaak van een product een
Toekomst; zie het kader.
belangrijke rol spelen bij aanschaf door de consument. Ondernemers in de voedingsindustrie die productinnovaties Zout bijvoorbeeld is een goedkoop basisingrediënt, waarvoor
ontwikkelen, kunnen voor advies een beroep doen op Innova
bij verlaging van het gehalte een goede vervanger moet worden
Market Insights in Duiven. Dit wereldwijd opererende markt-
gezocht. Ook liggen er uitdagingen in het behouden van
onderzoeksbureau houdt een database van productintroduc-
vetoplosbare voedingsstoffen in een product met verlaagd
ties bij en monitort consumentenvoorkeuren.
vetgehalte. In Oost-Nederland vindt veel onderzoek plaats op dit gebied. Concrete voorbeelden zijn het verlagen van het zoutgehalte in sojasauzen van Kikkoman
Restaurant van de Toekomst
en het ontwikkelen van
Over voedselkeuzegedrag – van de motieven bij de keuze van maaltijdcomponenten tot
een vleesvervanger met
de invloed van de inrichting van een restaurant of variaties in het assortiment – is weinig
een vergelijkbare struc-
tot niets bekend. Het Restaurant van de Toekomst in Wageningen biedt een laboratorium
tuur als die van vlees door
waarin praktijk en onderzoek op het gebied van eten en drinken samengaan. Daartoe kent
Ojah in Wageningen.
het twee delen: een bedrijfsrestaurant dat gelegenheid biedt voor het experimenteren met opstellingen en omgevingsaspecten als kleur en licht, en een laboratorium voor sensorisch consumentenonderzoek. In het Restaurant van de Toekomst werken wetenschappers van Wageningen UR samen met specialisten van cateraar Sodexo, softwareontwikkelaar Noldus IT en grootkeukeninrichter
Het verlagen van gehaltes aan zout, suiker en verzadigd vet brengt technologische uitdagingen met zich mee
Kampri uit Kampen. Registratie van het eet- en drinkgedrag en het handelen van bezoekers gebeurt met behulp van de software van het Wageningse Noldus IT. www.restaurantvandetoekomst.wur.nl
18 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
19
Innovatiethema:
Food and the Factory
Bij uitstek vindt innovatie op het grensvlak van twee domeinen plaats. Dat geldt ook voor het thema ‘Food and the Factory’, dat een breed scala aan activiteiten op het terrein van voeding en techniek bestrijkt. Denk aan mechanisatie en automatisering in de voedingsmiddelenketen en aan innovatieve analysetechnieken en logistieke zaken zoals ketenvolgsystemen en RFID. Of aan verlichting die consumenten- of diergedrag kan beïnvloeden en aan innovatieve technieken voor ontsmetting en conservering. Nederland heeft hier een naam hoog te houden. In veel
De diverse (kennis)domeinen onder de noemer ‘Food and the
Dutch Poultry Centre
DPC fungeert ook als broedplaats voor nieuwe contacten,
marktsegmenten van de machinebouw voor de voedings-
Factory’ zijn zeer goed vertegenwoordigd in Oost-Nederland,
Nederland heeft internationaal een goede naam als
zodat bedrijven gezamenlijk totaaloplossingen kunnen gaan
middelenindustrie is ons land wereldmarktleider. Ook op het
met de universiteiten van Wageningen en Twente, hun spin-
pluimveeland. Dutch Poultry Centre (DPC), met Barneveld
aanbieden, nieuwe buitenlandse markten kunnen betreden
gebied van logistiek, tracking & tracing en ketenbeheersing
off-bedrijven en de voorloperbedrijven in de verschillende
als vanzelfsprekend centrum, wil die naam verder versterken
of nieuwe producten kunnen ontwikkelen. De samenwerking
zetten Nederlandse bedrijven de toon. Onze historische
ketens. Ook bedrijvenclusters waarin Oost NV participeert,
en de pluimveesector een gezicht geven door collectieve
binnen DPC, waarin ook Wageningen UR Livestock Research
koppositie in dit (kennis)domein biedt voor de toekomst
als Food Valley, Innofood, Betuwse Bloem en Dutch Poultry
marketing. Uit de hele keten zijn bedrijven bij DPC betrokken,
participeert, versterkt de innovatiekracht van de deelnemers.
nog veel potentie. Gedreven door kostprijsbeheersing en
Centre (zie kader), spelen een rol bij de ontwikkeling en
van leveranciers van uitgangsmateriaal (broedeieren,
Voorbeelden van kennis- en innovatieprojecten zijn
voedselveiligheid is er immers veel animo voor verdere
implementatie van innovatieve technologie.
eendagskuikens), diervoeders en machines, tot eierhandel,
Valorisatie slachtbijproducten (energieopwekking door
automatisering van processen. Vanwege de organische aard
slachterijen en verwerkers. Sterk vertegenwoordigd onder
middel van monovergisting) en Vermarkting biologische
van het product bleef automatisering in voedselverwerking
de ruim zeventig deelnemers zijn de toeleveranciers van
soepkippen. En inmiddels liggen er ‘Biomeerwaarde’
tot nu toe achter bij sectoren als de automotive. Echter,
hardware, zoals slachtapparatuur, eiersorteerapparatuur
schnitzels, nuggets en burgers in de supermarktschappen.
mede dankzij steeds geavanceerdere sensoren is een flinke
en broedmachines. In veel gevallen zijn (Oost-)Nederlandse
DPC is ook betrokken bij de ontwikkeling van het
inhaalslag mogelijk. Waarbij (Oost-)Nederlandse bedrijven
bedrijven hier wereldmarktleiders en onderscheiden zij zich
diervriendelijke kippenhouderijsysteem Rondeel in
een vooraanstaande rol kunnen vervullen.
door hun hoge innovatiegraad.
Barneveld. Dit systeem is gebaseerd op concepten van DPC-lid Vencomatic en Wageningen UR.
20 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
21
Voedingsmiddelen technologie
Sensortechnologie
De trends van duurzaamheid, gezondheid en gemak zorgen
Innovatie in de food beperkt zich niet tot productie- en
ervoor dat de voedingsmiddelentechnologie zich blijft ontwikkelen. Wageningen UR Food and Biobased Research
rentiepositie van Nederland. Bovendien heeft ons land
en Dorset zijn op dit terrein actief. Ze ontwikkelen samen
op logistiek gebied competenties die niet eenvoudig te
een innovatief real-time systeem voor geautomatiseerde
kopiëren zijn, zoals ketenkennis, handelsgeest en fingerspit-
dataverzameling en -opslag. Ook gevestigd in Aalten zijn
zengefühl voor het juiste product op het juiste tijdstip op de
Sanova-Staalkat en Prinzen, die evenals het Barneveldse
bereidingsprocessen, maar bestrijkt ook de hardware. Denk
juiste plaats. Verzilvering van die competenties vereist een
Moba actief zijn op de mondiale markt voor eiersorteer
aan robotisering van processen, waarbij sensortechnologie
integrale ketenbenadering. Dus als Nederlandse ketens hun
machines. Hun high-tech apparatuur hangt vol met diverse
loopt hierbij voorop. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het onlangs
een belangrijke rol speelt. Het kennisdomein rond sensoren
maakindustriële schakel weer concurrerend kunnen krijgen
sensoren. Hetzelfde geldt voor Oost-Nederlandse bedrijven
afgesloten Europese project Novel Q, gericht op conser
is flink in ontwikkeling. Sensoren die beweging, temperatuur
door verdere automatisering, met inzet van sensortechnolo-
die apparatuur maken voor eierbroederijen (Pas Reform,
vering middels hoge druk (high pressure processing, HPP),
en grootheden als relatieve luchtvochtigheid registreren zijn
gie, dan kan de agrofoodbedrijfskolom een van de belang-
Hatchtec), groentesnijderijen (FPNON, Finis), zaaizaad
pulserende elektrische velden, koud plasma, geavanceerde
al langer gangbaar. Ze worden echter steeds geavanceerder
rijkste economische dragers van de nationale economie
selectie (Hoopman), et cetera.
verhittingstechnologieën en nieuwe verpakkingstechnieken.
en vooral veel kleiner en goedkoper, en daardoor breder
blijven.
Het Wageningse TOP experimenteert met de HPP-technologie.
inzetbaar. Nieuwer zijn optische systemen die beeldherken-
Zwanenberg Food Group uit Almelo werkt er in de praktijk al
ning naar kunnen actie omzetten. Deze technologie heeft
Een belangrijk toepassingsgebied van sensortechnologie is
mee en het veel kleinere Kookland uit Saasveld gebruikt HPP
al op vele plaatsen ingang gevonden in de voedingsmid-
de (intensieve) veehouderij. Sensortechnologie – en meer
om direct-klaarmaaltijden te conserveren. Dankzij een in-
delenindustrie, maar toch staan we pas aan de vooravond
specifiek biometrie – biedt schaalvoordelen die grootscha-
novatief verpakkingsconcept kan de postbode een via internet
van een verdere en bredere implementatie in ketens. Andere
lig boeren in kleinschalig landschap mogelijk maken. Als
bestelde maaltijd de volgende dag door de brievenbus bezorgen.
vormen van optische systemen, voor analyses met fluores-
een breedbandnetwerk in het landelijk gebied aanwezig is,
De genoemde milde conserveringstechnieken kunnen micro-
centie, luminescentie, diffuus licht of specifieke golflengtes
levert dat een belangrijk voordeel op. In precisielandbouw en
organismen doden zonder dat er, zoals bij sterilisatie en
zoals (nabij-)infrarood, zijn zeer bruikbaar voor de snelle (en
-tuinbouw biedt sensortechnologie kansen voor duurzamere
pasteurisatie, smaakverlies optreedt. Voor verpakkingstechnie-
goedkope) analyse van gewassen, oogst, voedsel en ander
teelten met een geringere arbeidscomponent, en dus kost-
ken ligt de focus op verduurzaming door verpakkingsreductie,
organisch materiaal. Hiermee kan de sector elk moment de
prijsvoordeel.
hergebruik en verbetering van houdbaarheid, uiteraard met
stap van discrete monsteranalyse naar continue monitoring
behoud van aantrekkelijkheid voor de consument.
in productieprocessen zetten.
> High Tech Systemen / High Tech Machinebouw
> High Tech Systemen / Sensing Monitoring
and Imaging
Sensortechnologie is inmiddels stevig ingedaald in de OostNederlandse bedrijfskolom. Zie bijvoorbeeld de UT-spin-offs
Bij duurzame innovatie gaat de P van Profit vaak gelijk op met de P’s van Planet en People
Bij duurzame innovatie gaat de P van Profit vaak gelijk op
Met de verdere ontwikkeling van sensoren, in combina-
Imix in Apeldoorn en Ambient Systems in Enschede, een
met de P’s van Planet en People. In dit kader past het recente
tie met robotica en ICT, is nog een wereld te winnen – op
participatie van PPM Oost. Ambient’s vierde generatie RFID-
initiatief van onder meer Aviko in Steenderen om een nieuw
bedrijfsniveau maar ook in regionale clusters of mondiale
kastjes vindt ingang in veel verschillende marktsegmenten,
baksysteem te ontwerpen. Het is energiezuiniger, verbruikt
ketens. Automatisering verlaagt het aandeel van de (dure)
maar alleen al in voedselketens zijn de toepassingsmogelijk
minder vet, veroorzaakt minder afval en is goedkoper,
arbeidscomponent in de kostprijs. Dat verbetert de concur-
heden legio. Ook Aaltense bedrijven als Verdict Systems
kortom duurzamer. Hetzelfde geldt voor de activiteiten van het Food-cluster van het Innovatieplatform Twente. Gezamenlijk met kennisinstellingen en technologieleveranciers worden energie- en waterbesparende technieken ontwikkeld. Een roadshow brengt die onder de aandacht van relevante partijen, zoals de deelnemers aan het Innofood-cluster.
22 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
23
Geavanceerde analysetechnologie > Food / Biobased Economy
Een voorbeeld van een geavanceerde analysetechnologie is ‘gene mapping’. Van zowel dierlijke als plantaardige variëteiten komt op korte termijn het genoom in beeld. Dat ontsluit een wereld aan innovatiemogelijkheden. Het maakt een snelle selectie mogelijk op gewenste eigenschappen, niet
Scheidingstechnologie
Onder de noemer ‘advanced analysis’ valt een breed scala aan analysetechnieken met veelbe-
alleen hogere productie of betere verwerkbaarheid maar ook hogere weerstand tegen ziekten en
Een belangrijke ‘enabler’ in de voedingsmiddelenindustrie
lovende valorisatiemogelijkheden. Enerzijds betreft dit het eenvoudigweg aantonen en meten
plagen; dit kan het gebruik van pesticiden terugdringen. Analyse op DNA-niveau geeft zo toegang
is scheidingstechnologie. Die kan worden ingezet om
van bepaalde verbindingen en bestanddelen. Anderzijds gaat het niet zozeer om de analyse zelf
tot een schatkamer aan kennis die nodig is om de groeiende wereldbevolking duurzaam te kunnen
ingrediënten en producten van hoge zuiverheid te verkrijgen
als wel om de scheidingstechnologie (zie het kader) die er op volgt, zoals bij chromatografie.
voeden; en wel zonder dat er genetische modificatie aan te pas komt.
en te ontdoen van (microbiële) verontreiniging, dan wel
Hoe kleiner en zuiverder het derivaat, de eiwitketen of het aminozuur, des te waardevoller.
Recent is in Wageningen PhenoFabTM geopend, een geautomatiseerde ‘plant phenotyping
om waardevolle componenten uit primaire en secundaire
Een belangrijke toepassing van scheidingstechnologie ligt in de verwerking van biomassa en
facility’. Dit lab is voortgekomen uit een samenwerking tussen het Nederlandse Keygene en het
stromen (waaronder biomassa) te winnen en afvalwater te
reststromen.
Duitse LemnaTec. De combinatie van genotype- met fenotype-onderzoek biedt meer inzicht in
zuiveren voor hergebruik. Naast economische motieven
plantgroei en -ontwikkeling en opent legio nieuwe mogelijkheden voor de zaadveredelingsin-
speelt (wetgeving voor) voedselveiligheid hier een grote rol.
dustrie en -onderzoeksgroepen.
Bij verwerking van voedselproducten kan de functionaliteit (voedingswaarde, smaak, textuur en kleur) in het geding
Een geheel ander aangrijpingspunt is sensoriek. Zaken als geur, smaak en textuur worden door
komen. Milde scheidingstechnieken kunnen vaak beter dan
vernieuwende technieken steeds beter meetbaar en vergelijkbaar. Zo is de ontwikkeling van
hun thermische tegenhangers behoud van functionaliteit
analysetechnieken en -hardware zeer waardevol voor het food-domein. Denk aan analysetech-
garanderen.
nologie ten behoeve van de simulatie van spijsverteringsprocessen; bijkomend voordeel hier is dat het maatschappelijk minder gewenste dierproeven kan beperken.
In 2004 bracht een roadmap de potentie van scheidingstechnologie in Nederland in kaart. Dit leidde
Oost-Nederland kent op het gebied van ‘advanced analysis’ een omvangrijk cluster van ken-
tot de oprichting van het Dutch Separation Technology
nisinstellingen en bedrijven. Onder hen het Dr. Van Haeringen Laboratorium, Genetwister en
Institute (DSTI), dat inmiddels is opgegaan in het Institute
KeyGene in Wageningen. Een mooi voorbeeld is ook PPM Oost-participatie NSure, ontwikkelaar
for Sustainable Process Technology (ISPT). Vanuit Oost-
van technologie voor controle in de versketen. Zo kan de StoreNSure test voor de lange bewa-
Nederland participeren de universiteiten van Wageningen en
ring van peren de kans op hardheidsverlies of het ontwikkelen van hol en bruin voorspellen.
Twente, NIZO food research en bedrijven als AkzoNobel, Norit
Deze test werd genomineerd voor de Fruit Logistica Innovation Award 2011.
X-Flow, CDS Separation Systems, FrieslandCampina, Synthon, MACT, Mosaic Systems, Pervatech, Perdix Analytical Systems, SolSep, TOP en Zeton. www.ispt.nl
24 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
Een belangrijke toepassing van scheidingstechnologie ligt in de verwerking van biomassa en reststromen 25
Duurzaamheid vraagt om verlenging van de houdbaarheid van de verpakte producten, maar ook om een beperking van het gebruik van niethernieuwbare grondstoffen
Een voorbeeld van nieuwe agrologistieke systemen zijn zogeheten ABP’s (Agro Business Parks). Ketenverkorting is daarbij de norm: maximaal waarde toevoegen op één locatie, en hergebruik van reststromen en andere vormen van synergie tussen de schakels optimaliseren. Denk aan het gebruik van restwarmte en CO2 uit een kuikenbroederij door een tuinbouwkas, waarbij de biomassa uit de kas wordt
Verpakkingen
vergist en aldus geproduceerde warmte en gas weer worden
> High Tech Materialen / Smart materials
gebruikt in de broederij. Algen, bacteriën en insecten kun-
De verpakkingsindustrie staat niet op zichzelf, maar is altijd een afgeleide – in dit geval van
nen fungeren als verbindende schakels.
de voedingsmiddelenindustrie. Technologische ontwikkelingen op verpakkingsgebied vallen
Het eerder genoemde Wageningen UR Food and Biobased
derhalve onder het thema ‘Food and the Factory’. Verpakking is een spannend onderwerp,
Research is ook op het gebied van ‘food chain management’
omdat er verschillende – vaak tegengestelde – ontwikkelingen en behoeften zijn. Duurzaam-
een leidend instituut. In samenwerking met zusterinstituut
heid vraagt om verlenging van de houdbaarheid van de verpakte producten, maar ook om een
Alterra heeft het onder meer ABP’s ontwikkeld, waarvan het
beperking van het gebruik van niet-hernieuwbare grondstoffen. Tegelijkertijd moeten verpakte producten efficiënt (hoog) stapelbaar zijn met zo weinig mogelijk lucht ertussen. Maar dan wel weer in de – kleine – eenheden die de consument wenst, en aantrekkelijk gepresenteerd
Ketenlogistiek
identification) samen met satellietverbindingen, et cetera,
In de A1, A12 en A15 kent Oost-Nederland belangrijke logis-
maken enerzijds tracking & tracing eenvoudiger en openen
tieke assen die de mainports verbinden met het Europese
In ‘food chain management’ – het juiste product op het juis-
anderzijds nieuwe logistieke mogelijkheden. En die sys-
achterland. Dat, en de aanwezigheid van belangrijke
te tijdstip in de juiste staat op de juiste plek krijgen – heeft
teeminnovaties op logistiek gebied zijn zeer gewenst met
voedselproductieketens (van zowel plantaardige als dierlijke
Op het terrein van verpakkingen heeft Wageningen UR Food and Biobased Research een naam
Nederland als handelsnatie een grote naam opgebouwd. Ons
het oog op de verkeerscongestie in en tussen stedelijke
aard), biedt een uitstekende uitgangspositie voor de ontwik-
hoog te houden, terwijl de Universiteit Twente met de leerstoel Packaging Design & Management
land is bijvoorbeeld marktleider in de sierteelt, terwijl vaak
gebieden. Eén op de drie vrachtwagens vervoert voedsel
keling van innovatieve logistieke concepten. Harthoorn Pac-
aanvullende competenties in huis heeft. Hun kennis is van belang voor het aanwezige bedrijfs
het fysieke product niet eens meer binnen de landsgrenzen
(of een daaraan gerelateerde lading, zoals veevoer). Nieuwe
kaging in Barneveld en de PPM Oost-participatie Landmarkt
leven, waartoe de (Veluwse) papierindustrie en producenten van onder meer folie (AFP uit
komt. Ook de leidende positie in de cacaohandel is terug te
logistieke concepten kunnen bijdragen aan de vermindering
zijn concrete voorbeelden van bedrijvigheid op logistiek
Apeldoorn) en specialistische kunstdarmen (Krehalon uit Deventer) behoren.
voeren op uitgekiende ketenlogistiek.
van files en stroomlijning van ketens.
gebied die aan innovatieprojecten is ontsproten.
bovendien. Dergelijke tegenstrijdige randvoorwaarden vragen om een proces van continue optimalisatie.
26 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
concept nu ook in China en India is vermarkt. ICT, breedband, sensortechnologie, RFID (radio frequency
> Food / Biobased Economy
27
Innovatiethema:
Biobased Economy
Waarde uit biomassa In de biobased economy halen bedrijven zoveel mogelijk economische waarde uit biomassa. Het begrip biomassa kan heel breed worden opgevat. In dit (industriële) kader gaat het met name om niet-gefossileerd biologisch (afval)materiaal, afkomstig uit onder meer land- en tuinbouw, bosbouw en het organische deel van stedelijke en industriële afvalstromen. De inzet van nieuwe technieken en de samenwerking tussen sectoren maakt het mogelijk om de diverse bestanddelen van biomassa optimaal te gebruiken en hergebruiken. Biobased producten vallen in verschillende categorieën: biobrandstoffen zoals biodiesel en bioethanol, bio-energie (warmte, power) en biobased chemicaliën en materialen, zoals plastics uit
De biobased economy gaat de komende jaren een grote vlucht nemen. De zoektocht naar alternatieve grondstoffen voor bio-energie, chemicaliën en voedsel voor mens en dier staat hoog op de agenda van beleidsmakers en bedrijfsleven. Wereldspelers als Shell, ADM, Cargill en Monsanto investeren miljarden in onderzoek en ontwikkeling van technologieën, ook wel cleantech genoemd. Er wordt onderzoek gedaan naar biobrandstoffen, bio-energie, bioplastics en andere biobased materialen, evenals naar onderliggende ‘enabling technologies’ als nanotechnologie en synthetische biologie.
melkzuur. Sommige eindproducten zijn zeer hoogwaardig, zoals enzymen die emplooi vinden in de farmaceutische of cosmetica-industrie. Andere producten, zoals biopolymeren, worden bijvoorbeeld gebruikt voor de productie van bioplastics die PET kunnen vervangen of van vezels die voor polyester, nylon en acryl in de plaats kunnen komen. Productie vindt plaats in bioraffinaderijen, waar het gebruik van grondstoffen is geoptimaliseerd en zo min mogelijk afvalstoffen vrijkomen. De industrie is nu nog vooral kleinschalig; opschaling zal zich naar verwachting binnen enkele jaren aandienen. Het gebruik van biomassa past in de filosofie van ‘cradle-to-cradle’, een concept voor duurzaam
Achterliggende motivatie vormen de toenemende tekorten
door de wereldwijde toename van de behoefte aan vlees, vis
ontwerpen dat een omkering wil bewerkstelligen ten opzichte van de gangbare praktijken.
aan grondstoffen, het groeiende duurzaamheidsbewustzijn
en andere dierlijke eiwitproducten. De mondiale voedsel-
Producten moeten van meet af aan zo worden ontworpen dat ze na hun ‘gebruiksleven’ weer als
en de opkomst van maatschappelijk verantwoord onderne-
zekerheid staat op het spel; in 2050 moet de aarde negen
‘voedsel’ kunnen dienen voor nieuwe producten.
men. De effecten van klimaatverandering en schaars worden-
miljard mensen voeden. Dit vraagt om een verhoging van
de (fossiele) grondstoffen zijn al merkbaar. Zo is de voorraad
de voedselproductie bij gelijktijdige vermindering van het
fosfaat, essentieel voor de groei van planten, gelimiteerd.
verbruik van water, energie en mineralen.
De eiwitproductieketen moet duurzamer en efficiënter, mede
28 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
In 2050 moet de aarde 9 miljard mensen voeden met gelijktijdig minder verbruik van water, energie en mineralen
29
In de biobased economy halen bedrijven zo veel mogelijk economische waarde uit biomassa
Biobased verwaardingsdriehoek De piramide geeft aan dat de toegevoegde waarde van biomassa wordt bepaald door de toe passing. Bij een goede marktwerking vertaalt deze toegevoegde waarde zich ook in een hogere waarde die aan de biomassa wordt toegekend. Met de vierkantsverwaarding, de optelsom van de zo hoog mogelijke economische waarden van alle diverse componenten van biomassa, levert het landbouwproduct in zijn totaliteit meer op voor de producenten dan wanneer het hele landbouwproduct alleen wordt gebruikt voor de productie van elektriciteit of warmte. (1) ze daadwerkelijk consortia gaan vormen rond biobased wordt een Centre for Biobased Economy opgezet, waarvoor vatie vijf miljoen euro heeft toegezegd. Doelstelling van het centrum, een samenwerking tussen Wageningen UR en het bedrijfsleven, is kennis van groene grondstoffen sneller naar de markt te brengen. Het nieuwe centrum levert afgestudeerden af met kennis van technologieën en ontwikkelingen in de biobased economy; zij kunnen ondernemingen helpen om de transitie naar deze economie te maken of zelf nieuwe bedrijven starten.
Het World Economic Forum schat de markt voor nieuwe bio-
mindering van de afhankelijkheid van ruwe olie. Eveneens in
Het huidige kabinet zet sterk in op topsectoren, waarvan
based energie, chemicaliën, plastics en brandstoffen in 2020
2007 formuleerde het landelijke Platform Groene Grondstof-
Agrofood en Tuinbouw de meeste raakvlakken met de
op zo’n 300 miljard dollar. Bij alle hoge verwachtingen en
fen als doel: in 2030 moet 30% van de fossiele grondstof-
biobased economy hebben. Economische kansen voor ons
grote relevantie van biobased producten voor verschillende
fen zijn vervangen door ‘groene’ grondstoffen (biomassa).
land liggen voornamelijk in het begin van de productie-
industrieën zien experts nog wel de nodige technologische,
Daarbij moet het gebruik van biomassa duurzaam zijn en
keten (plantenveredeling), met intellectueel eigendom op
strategische en commerciële uitdagingen.
niet in competitie komen met de voedselketen.
plantenrassen en zaadproductie, en aan het eind. Dat laatste
Drijvende krachten achter de ontwikkeling van een biobased
De biobased economy is een internationale ontwikke-
ontwikkelen en implementeren van bioraffinagetechnologie
economy zijn – volgens het toenmalige ministerie van LNV
ling over veel verschillende sectoren heen. Het is aan de
en verwerking van grondstoffen tot consumentenproducten.
in 2007 – versterking van de nationale concurrentiepositie,
overheid en het bedrijfsleven om kansen te identificeren
De technologische kennis, omvangrijke chemiesector, goed
aanpak van het klimaatprobleem, verkleining van de afval-
en te benutten. Bedrijven uit verschillende sectoren zullen
georganiseerde landbouwsector en prima logistiek vormen
berg, preventie van schadelijke emissies in het milieu en ver-
moeten samenwerken en de overheid kan bevorderen dat
de solide basis voor een biobased economy in ons land.
betreft hoogwaardige toepassingen voor biomassa door het
30 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
Farma Fine chemicals
Food Feed Bioplastics, polymeren, bulkchemicaliën Brandstoffen, electriciteit en warmte
Gezondheid en lifestyle Voeding
Chemie en materialen Energie
Volume >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Inno-
Toegevoegde waarde >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
business-concepten. Om deze ontwikkeling te stimuleren
31
Voedingsmiddelenindustrie
te onderscheiden, met bedrijven als Twence, HoSt, BTG, CCS en
Biotechnologie (cleantech) en biobased concepten krijgen in de
Cogas, en de Universiteit Twente (UT).
Hernieuwbare grondstoffen
Plantenveredeling
> High Tech Materialen / (Bio)polymeren
Het grote voordeel van biomassa is dat het in principe een
De efficiënte omzetting van plantaardig materiaal in bioba-
zijn vooral te vinden in het efficiënt verwerken en verwaarden
Wageningen UR is een belangrijk centrum voor biobased
hernieuwbare bron van grondstoffen is. Eens in de zoveel
sed producten vergt een transitie in plantaardige productie-
van de reststromen van voedselproductieprocessen, en in het
research en werkt daarin samen met de UT. Onderzoekslijnen
tijd kan weer een nieuwe oogst worden binnengehaald,
AlgaePARC
ketens. Plantenveredeling, met als doel het verbeteren van
gebruiken van biomassa als grondstof voor nieuwe producten.
zijn onder meer biotechnologie voor de productie van ingre-
dankzij de onuitputtelijke energievoorziening door de zon.
Biomassa uit algenteelt is een veelbelovende basis voor biobrandstoffen en bron van
de economische meerwaarde of productiezekerheid van de
Dit past in het streven naar verduurzaming van de voedsel-
diënten, grasraffinage, productie van hoogwaardige compo-
Een interessant voorbeeld vormen micro-algen. Algen gelden
eiwitten voor voedsel en chemicaliën. Daarom ging vorig jaar bij Wageningen UR de aanleg
productieketens, speelt daarin een grote rol. Hier ligt een
productieketen. Denk aan ingrediënten uit groene grondstof-
nenten zoals vezels voor papier en dergelijke, eiwitten als basis
momenteel als een veelbelovende bron van biodiesel, eiwit-
van het AlgaePARC (Production and Research Centre) van start, met financiële steun van
kans voor Nederland, omdat het wereldwijd toonaangevend
fen, aan nieuwe eiwitten die zijn gebaseerd op plantaardige
voor diervoeding, duurzame bulkchemie en de productie van
ten voor humane en diervoeding, en chemische bouwstoffen
het rijk en Oost NV. Deze faciliteit voor onderzoek naar duurzame en economisch rendabele
is in de plantenveredeling. De wereldmarktleiders in de
eiwitten of worden geproduceerd met insecten of algen, of aan
biogas en biotransportbrandstoffen zoals bioethanol. Daar-
voor onder meer verf en plastics. Biomassa uit algen biedt
micro-algenteeltsystemen moet een brug slaan tussen het fundamentele onderzoek op
veredeling van groenten, aardappelen, siergewassen en gras-
koolhydraten en secundaire metabolieten die worden gewonnen
naast kent de regio veel interessante ontwikkelingen rond de
een duurzaam alternatief voor producten en brandstoffen uit
laboratoriumschaal en de industriële productie van algen. De provincie Gelderland heeft een
sen bevinden zich in ons land en deze markt is economisch
uit planten, algen en micro-organismen. Biobased materialen
onderwerpen ‘hernieuwbare grondstoffen’ en ‘reststromen’.
voedingmiddelenindustrie uiteenlopende toepassingen. Deze
de petrochemische industrie, want het helpt de CO2-uitstoot
financiële bijdrage geleverd voor kennisoverdracht naar agrariërs die algen willen inzetten voor
uiterst lucratief; plantenzaden kunnen hun gewicht in goud
zijn ook toepasbaar in slimme verpakkingen (gebaseerd op
te verminderen en maakt de economie minder afhankelijk
de behandeling van het digestaat van biovergisters. Daarmee kan ammonium, fosfaat en CO2 in
waard zijn.
houtvezels, minerale klei of biopolymeren) voor levens
van aardolie. Zo dragen algen bij aan een biobased economy.
waardevolle biomassa worden vastgelegd. Bijkomend voordeel is dat Nederland een belangrijk cluster
middelen. Vaak dragen deze materialen bij aan de sterkte van de verpakking of aan de voedselkwaliteit, dankzij een specifieke
Bioraffinaderij bij Parenco
Een andere bron van hernieuwbare chemicaliën en brandstof-
doorlaatbaarheid voor gassen (barrièrefunctie).
Het stopzetten van één van twee papiermachines bij
fen is zeewier, dat zich leent voor grootschalige cultivatie in
en scheidingstechnologie. En onze glastuinbouwsector
www.algaeparc.com
van chemiebedrijven kent, met veel expertise van raffinage-
Norske Skog Parenco in Renkum in 2009 halveerde de
zee. Voorts vindt er onderzoek plaats naar de microbiële con-
beschikt, onder meer in de vorm van het Technologisch
Oost-Nederland
productiecapaciteit. De ondersteunende faciliteiten bleven
versie van agri-grondstoffen om producten met een hogere
Topinstituut Groene Genetica, over de kennis die nodig is
De provincie Gelderland heeft biomassa-agroketens benoemd
echter berekend op een volledige bedrijfsvoering. Daarom
toegevoegde waarde te verkrijgen.
voor het telen van hoogwaardige gewassen onder gecontro-
als een opkomend regionaal cluster. De regio Noord-Veluwe is
vroeg Norske Skog Parenco aan Oost NV om te helpen bij het
als experimenteerregio aangewezen. Het betreffende project-
ontwikkelen van aanvullende activiteiten die een synergie
plan omvat doelen voor innovatieve bedrijvigheid, benutting
hebben met de papierproductie. De partijen ontwikkelen
van houtige biomassa uit multifunctioneel landschap, opti-
een plan voor een bioraffinaderij bij Parenco, voor de
maal gebruik van reststromen voor de regionale energiehuis-
productie van bio-energie, biochemicaliën en bioplastics.
houding en een op kringlopen gebaseerde veehouderij. Tevens
Voorts kunnen de afvalwaterstromen van Parenco en het
is biobased economy een belangrijk thema van het Gelders
Waterschap Vallei en Eem worden gecombineerd, hetgeen
klimaatprogramma 2008-2011 en is een BioBEST subsidiepro-
onder meer resulteert in lagere behandelkosten en een
gramma opgetuigd, in samenwerking met de Stichting kiEMT
hogere productie van biogas.
(kennis en innovatie in Energie- en MilieuTechnologie). Dit netwerk van EMT-gerelateerde bedrijven, overheden en kennisinstellingen bestrijkt met name de Stadsregio Arnhem-Nijmegen, de Stedendriehoek en de regio Achterhoek. KiEMT kan
leerde omstandigheden.
Het grote voordeel van biomassa is dat het in principe een hernieuwbare bron van grondstoffen is
helpen technologische kennis over te dragen naar regionale bedrijven. In Twente is een technologiecluster rond bio-energie
32 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
33
Reststroomverwaarding > Food / Food and the Factory
Werkwijze Oost NV – van beleid naar ontwikkeling
In ons dichtbevolkte en verstedelijkte land worden nieuwe concepten ontwikkeld om landbouwbedrijvigheid op een goede manier in te bedden in een complex handels- en logistiek
Kansen verzilveren, dat is voor Oost NV de opdracht als het
Vervolgens brengt Oost NV de juiste samenwerkingspartners,
ties, nieuwe bedrijven of nieuwe businessunits en nieuwe
systeem. Dit met het oog op duurzame productie en efficiënt
gaat om regionale economische ontwikkeling. Bijgaande figuur
complementair in kennis en kunde, bij elkaar in business-
werkgelegenheid bij bestaande bedrijven.
gebruik van grondstoffen en grond. Zo zijn de laatste tien jaar
schetst de werkwijze van Oost NV als neutrale, door alle
clusters. Het streven daarbij is om met elk te vormen busi-
agroparken (ook wel Agro Business Parks, ABP’s) in opkomst.
partijen te vertrouwen spin in het web. Projectmanagers van
nesscluster een complete waardeketen te bestrijken. Waar
Met het oog op de voortschrijdende internationalisering zet
De kern van het agropark-concept is een ruimtelijke clustering
Oost NV onderhouden persoonlijke relaties met ondernemers
nodig krijgen clusters hulp bij het opstellen van project- en
Oost NV zich niet alleen in voor het aantrekken van buiten-
van verschillende agrarische en niet-agrarische activiteiten, tot
en experts en weten wat er in het veld leeft en speelt. Vanuit
financieringsplannen.
landse bedrijven, maar begeleidt zij ook kennisintensieve
een netwerk van bedrijven die onderling elkaars reststromen
hun zicht op markt- en maatschappelijke trends kunnen ze
(en die uit de stad) benutten. De voordelen zijn een lagere
voor beleidsmakers een vertaalslag maken naar economische
In de idee- en conceptontwikkelingsfase zet Oost NV diverse
markten te openen. Samen met PPM Oost wordt gezocht
kostprijs en betere kwaliteit. In dit concept kan het produceren
kansen, innovatieprogramma’s en -projecten en businesscases.
instrumenten in, zoals businessmindmaps, expertsessies
naar financiering voor nieuwe en doorgroeiende onderne-
en verwerken van vlees, vis, eieren, bloemen, groente en fruit,
bedrijven uit de regio naar het buitenland om daar nieuwe
met ondernemers en onderzoekers, kleinschalige business-
mingen. Ten slotte dragen activiteiten rond infrastructuur bij
in verschillende combinaties, zodanig worden ingericht dat
Zodra thema’s in gezamenlijkheid door de ‘triple helix’
workshops en haalbaarheidsonderzoeken. Daarnaast is het
aan een goed vestigingsklimaat in termen van bedrijventer-
dierenwelzijn, milieu, landschap, logistiek en eigen behoeften
(ondernemers, onderzoekers en overheid) zijn vastgesteld, kan
belangrijk om relaties te leggen tussen startende onderne-
reinen, ICT-breedband en campusontwikkeling. Immers, alle
optimaal worden ingevuld. Het plaatsen van raffinagefacili-
Oost NV binnen die thema’s de businesskansen identificeren
mers, bestaande MKB’ers en businessontwikkelaars van de
economische activiteiten hebben een fysieke plek nodig om
teiten op kruispunten van logistieke biomassastromen kan
en selecteren. Samen met het bedrijfsleven en kennisinstel-
grote bedrijven. Innovatieve starters kunnen tevens rekenen
de ambities van Oost-Nederland te kunnen waarmaken.
er onderdeel van zijn; hier worden biogas, warmte en schoon
lingen worden deze kansen verder uitgewerkt en kansrijke
op concrete ondersteuning in de vorm van raad en daad. Dit
water geproduceerd. Een voorbeeld van een initiatief in Oost-
nieuwe technologieën ontwikkeld.
alles moet uiteindelijk leiden tot succesvolle marktintroduc-
Nederland is de projectontwikkeling rond Norske Skog Parenco in Renkum; zie het kader op pagina 32.
Het benutten van elkaars reststromen heeft als voordelen dat ze een lagere kostprijs en betere kwaliteit hebben 34 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
35
Economische ontwikkeling Workshops Incubators Consortia Matchmaking Business modeling
Financial engineering Vreemd vermogen Achtergestelde leningen, participaties en joint ventures Informal capital
Id ee o Ba nt & l pu ans wi co n sh tu k en sse ke ce m n t li pt ar ec n ke h g de Bu t p nie ve sin ul k l lo es pm s en t
tie
ijk er ela
oo nl
Tools
Nieuwe onderneming
M
van signalering naar actie
Een economisch speerpunt kiezen is één ding, zorgen dat er economische dynamiek en resultaten ontstaan is vers twee. Er moeten diverse stadia worden doorlopen om van idee tot business te komen, zoals bijgaande figuur illustreert. In onze kenniseconomie is het valoriseren oftewel verwaarden van kennis naar de markt een kwestie van samenwerking tussen bedrijven onderling en met kennisinstituten. Oost NV vervult daarbij een actieve rol als aanjager van clustervorming, programma’s en projecten op basis van economische en maatschappelijke trends, politieke thema’s en businesskansen. Tevens biedt Oost NV concrete ondersteuning aan individuele partijen, zoals kennis gedreven starters en andere projectpartners.
pe
rs
Op bo
uw
ne
tw er k s
Be
Tools
In het Food-domein signaleert Oost NV op dit moment onder meer kansrijke ontwikkelingen op
aa
T re rend gi s on sc ale ou ec tin on g e om n isc ver he tal dy ing na na m ar ie k
ts M ch a ap rkt pe - & lij ke tre nd
s
pa
lin
Be
gt
lei
he
d
m
a’
s
Tot slot:
het gebied van Voeding en Gezondheid, Food and the Factory en Biobased Economy, waarvan de voorliggende roadmap een beknopt overzicht biedt. Het uitwerken tot nieuwe business
Afdeling
Afdeling
opportunities is de volgende stap. Dat doet Oost NV in samenwerking met partners zoals Wage-
Internationalisering
Investeren
ningen UR, het Top Institute Food and Nutrition, Food & Nutrition Delta, stichting Food Valley,
Acquisitie bedrijven & kennis
Financiële consortio Financiële planning Fonds management
Betuwse Bloem en Innofood behoren. In een dynamisch netwerk werken deze kennisdragers en
Trade technology & bedrijven
36 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
bedrijvenclusters samen actief aan de valorisatie van kennis naar kunde naar kassa.
Vaak in samenwerking met banken
37
Bronnen
Colofon
Inleiding
Deloitte Consulting LLP, The BioBusiness Alliance of
Food and the factory
Biobased economy
Afbeeldingen
> Data & trends of the European Food and Drink Industry.
Minnesota. 2009
> Neuromarketing: the hope and hype of neuroimaging in
> (1) Een punt op de horizon - Aanzet voor een intersectoraal
>A lgaePARC
CIAA. 2009 > The competitiveness of the EU Food and Drink Industry. CIAA. 2009
> www.foodvalley.nl (laatste bezoek: augustus 2011) > www.foodnutritiondelta.nl (laatste bezoek: december 2010) > www.tifn.nl (laatste bezoek: december 2010)
> Agro&Food’: De Nederlandse groeidiamant. Top-team Agro&Food. 2011 > Position Paper. Food Valley Ambitie 2020. 2010 > De stille kracht – Route voorwaarts voor de Nederlandse Levensmiddelenindustrie. FNLI & TIFN. 2010 > 10 Key Trends in Food, Nutrition & Health 2010. New Nutrition Business, Julian Mellentin. 2009. > Expertstudie naar het innovatiebeleid van de provincies Gelderland en Overijssel. ScienceWorks. 2010
> Strategic Research Agenda 2007-2010. European Technology Platform (ETP) on Food for Life. 2007 > Implementation Action Plan. ETP Food for Life. 2008 > Food and Nutrition Delta, status report phase 1. FND, T. Gorter. 2005
Systems Network (TeFoN). 2008 > De zes megatrends in Food in de VS. N. Chatlein. TWA Netwerk. 2010 > Spanningsbogen op weg naar het toekomstbeeld van de landbouw in 2020/2030. Stichting DOTank, G. Boosten. 2010 > Landbouw economisch bericht. LEI. 2010 > Melkveehouderij, zuivelindustrie. Productschap Zuivel Jaaroverzicht 2009.
tion Roadmap Separation Technology. 2004 > Food and Biobased Research Inspiration Day (www.fbr.wur.nl), Wageningen, 11 juni 2010 > www.keygene.nl (laatste bezoek: april 2011) > www.dutchpoultrycentre.nl (laatste bezoek: maart 2011)
Biobased Economy. 2011
>D utch Poultry Centre
> A bio-based economy in the Netherlands. Bio-based Raw Materials Platform, EnergyTransition. > Bioraffinage – Naar een optimale verwaarding van biomassa. B. Annevelink en P. Harmsen, Wageningen UR. 2010 > The future of industrial biorefineries. World Economic Forum. 2010 > Opportunities for Dutch Biorefinaries. Wageningen UR en ECN. 2009 > The New Biomassters. ETCgroup. 2010
> White Paper on: A Strategy for Europe on Nutrition, Over-
> www.greenportbetuwsebloem.nl
> Kennis Online uitgave December 2010 – Biobased Economy.
the European Communities. 2007
mic Affairs. 2009.
of Economic Affairs, The Executive Committee of the Innova-
>C leanLight BV
> www.innofood.nl (laatste bezoek: april 2011)
> Innovation Intelligence Food & Nutrition. Ministerie van
> Industrializing the (agro)food business. Technology & Food
in Food and Nutrition. MinacNed, Prisma & Partners. 2006.
Businessplan Biobased Economy. Werkgroep Businessplan
> Zout op de kaart. FND. 2010 weight and Obesity related health issues. Commission of
Economische Zaken. 2006
> Future for Food – Roadmap Microsystems & Nanotechnology > Let’s separate together Innovation Roadmap. Dutch Ministry
Voeding en gezondheid
> Annual Report CIAA. 2009
> Market Survey UK – Health Foods. EVD, Ministry of Econo-
business. D. Ariely en G.S. Berns. Nature. 2010
> De relatie tussen voeding en gezondheid – Highlights 20032006. TNO. 2007 > Functional Foods: Opportunities and Challenges. The Institute of Food Technologists. > Personalised Food – Een toekomstvisie. Innovaction – World Innovation ScanXTC. 2006. > www.alliantievoeding.nl (laatste bezoek: april 2011) > www.restaurantvandetoekomst.wur.nl (laatste bezoek: mei 2011)
(laatste bezoek: januari 2011) > www.duurzameveehouderij.wur.nl (laatste bezoek: april 2011) > www.novelq.org (laatste bezoek: december 2010)
Oost-Nederland, november 2011 1e druk: 2011
> F ood Future
Deze publicatie is een uitgave van
>N Sure BV
Ontwikkelingsmaatschappij Oost Nederland NV.
>O ost NV >w ww.istockphoto.com
Eindredactie:
> www.sxc.hu
Hans van Eerden, Winterswijk
• David Ritter
Vormgeving:
• Safari11
Neerlandsvlak, Zutphen
• Abdullah Al-Twailee
Drukwerk: Lulof Druktechniek, Almelo
> Wageningen UR onderzoek voor EL&I. > Concepten voor een Biobased Economy op de Noord Veluwe. Regio Noord Veluwe, M. Meeusen. 2008 > Roadmap Biobased Economy (presentatie). Provincie Gelderland. 2011 > Onderzoeksvisie Plantenveredeling voor Biobased Productieketens. Plant Research International, A.J. Koops, L. Trinidade. 2010 > Agroparken: het concept, de ontvangst, de praktijk. InnovatieNetwerk. 2005 > Biorefinaries for a biobased economy in the Netherlands. Agentschap NL. 2010 > www.algaeparc.nl (laatste bezoek: april 2011) > www.biobasedproducts.wur.nl (laatste bezoek: april 2011)
> Destination 2025 – Focus on the Future of the Food Industry.
38 Innovatie en business in Oost-Nederland - Agro & Food
39
Vestiging Arnhem Meander 601 Postbus 5215 6802 EE Arnhem t: 026 384 42 22 f: 026 384 42 44
Vestiging Enschede Hengelosestraat 585 Postbus 5518 7500 GM Enschede t: 053 851 68 51 f: 053 851 68 68
[email protected] www.oostnv.nl
