AGRO& FOOD: INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN

AGRO& FOOD: INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN

PLATTEGROND PROGRAMMA OVERZICHT DEELNEMERS - INDELING WORKSHOPS INSPIRATIEBUNDEL INFORMATIEBUNDEL

Stimuland | Vilsterseweg 11 | 7734 PD Vilsteren | Tel (0529) 47 81 80 | Fax (0529) 45 20 02 | [email protected] |www.stimuland.nl

WOENSDAG 20 MAART 2013 – PROVINCIEHUIS ZWOLLE

PLATTEGROND Ontvangst Plenaire bijeenkomst Het kastje en de muur

Foyer De Brink Foyer & De Brink

Workshops A – New Food B – Duurzame productie C – Biobased D – Landschap en Leisure

De Brink zaal 1.8 zaal 0.4 (begane grond!) zaal 1.4

Workshop C

Workshop A

Workshop B

Workshop D

PROGRAMMA AGRO&FOOD – INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN Vanaf 12.00 uur: Inloop  Inloop met koffie en broodjes

12.45 uur: De aftrap  The Future of Food in 4 minuten door trendwatcher Adjied Bakas (film)  Welkom en uitleg door de dagvoorzitter Carrie ten Napel van RTV Oost

13.00 – 14.00 uur: De Provincie en de ondernemers  Het innovatiebeleid Agro&Food van de provincie Overijssel door gedeputeerde Theo Rietkerk  Ondernemers vertellen over hun innovatie: -

Harold Rouweler, Encko Foodgroup in Holten Encko is producent van vleesvervangers, o.a. onder de merknaam Vivaro. Encko gaat vanaf dit jaar een nieuwe productlijn opzetten, waarbij het soya vervangen wordt door (regionaal geteelde) lupine.

-

Robert Nijkamp, melkvee- en pluimveehouder in Raalte De familie Nijkamp heeft een landbouwbedrijf met melkkoeien en vleeskuikens. Samen met ketenpartners wordt een zeer innovatief stalsysteem ontwikkeld, onder de naam Windstreek.

-

Herbert Nijland, zuivelboerderij Kaamps in Deurningen Zuivelboerderij Kaamps maakt sinds 1985 kaas, exporteert inmiddels wereldwijd en ontvangt 10.000 bezoekers per jaar. In 2007 is hij begonnen met Caas, extra gezonde kaas met verhoogd Omega-3 gehalte.

-

Han Jansen, loonbedrijf Jansen Wijhe B.V. Jansen Wijhe is een agrarisch loonbedrijf, met daarnaast o.a. mestdistributie, mestvergisting, groencompostering en grond- weg- en waterbouw. Op dit moment ontwikkelt hij een innovatief apparaat waarmee allerlei soorten biomassa kan worden omgezet in energie, volgens het principe van ‘superkritisch vergassen’.

-

Henk Pelleboer, Polderzicht Mastenbroek Melkveebedrijf met kaasmakerij, ijshandel, recreatie, zorgboerderij, natuurbeheer, etc.

Interviews en discussie met de zaal

14.00 – 14.45 uur: Het kastje en de muur Ga met uw plan of idee shoppen voor ondersteuning!

financierings

begeleiders & adviseurs

mogelijkheden

Ondernemersloketten deskundigen

kennis

instellingen

vergunningen, ro, ideeënbescherming

Met o.a.:  Ondernemersloketten: Kennispoort Zwolle, Foodvalley, Stimuland  Hoek waar de kennis zit: WUR, Acrres, UTwente / Kennispark Twente,  Hoek waar het geld zit: Energiefonds Overijssel, Rabobank, Oost NV / PPM Oost, Meesters van de Toekomst (informal investors)  Hoek van de regeltjes: Provincie Overijssel  Hoek van de regisseurs: Syntens, Oost NV, Stimuland 14.45 – 16.00 uur: Matchmaking Interactieve workshops per thema, waarin innovatiethema’s en kansen voor innovatieprojecten van ondernemers centraal staan. A.

New Food: Agro&Food als voedselleverancier Procesbegeleider: Jans Hoekman, Oost NV - streekproducten - cateringconcepten door / samen met boeren - nieuwe foodketens - innovaties in de food

B.

Duurzame productie: Agro&Food als duurzaam productiesysteem Procesbegeleider: Carel de Vries, Courage - nieuwe houderijsystemen - nieuw productiesystemen - nieuwe markten - precisielandbouw /sensortechnologie

C.

Biobased: Agro&Food als leverancier van grondstoffen en energie Procesbegeleider: Jos Borsboom / Jeroen Beekhuizen, Syntens - nieuwe toepassingen voor biomassa ´van de boerderij´ (mest, stro, gras, etc.) - biomassa voor energie - alternatieve teelten van eiwitbronnen - non-food teelten

D.

Landschap en Leisure: ondernemen met natuur en landschap Procesbegeleider: Wilco Pasman / Harry Roetert, Stimuland - beheer natuurgebieden door boeren - zorglandbouw - recreatie, educatie

16.00 – 16.30 uur: Plenaire terugkoppeling van workshops, afsluiting 16.30 – 17.00 uur: Borrel en napraten

DEELNEMERS provincie Overijssel Erve Deperman Reutum Erve Deperman Reutum Het Overveen LTO afd. Hof van Twente Syntens Werkplein Enschede

WORKSHOP

melkveehouderij met recreatie melkveehouder begeleiding werkzoekenden melkveehouder

Iceberg Webshop Hands B.V. Syntens Eurocon Management Consultants BV LTO afd. Rijssen-Holten Colzaco vof ERF 1 Zuivel Struik Foods Europe N.V. Organic Fresh Food Group Bouman Engineering BV Gebr. Ezendam B.V. VOF Fokker Geitenhouderij gemeente Ommen-Hardenberg LTO afd. Hardenberg Loonbedrijf Jansen Wijhe B.V. Stimuland Apple Fresh LTO afd. Hardenberg agrarier / journalist Colzaco Stichting DiT!L WUR Adbrevio Varkenshandel Food Connect Maaltijdservice Joblynx AOC Het Foodatelier Byosis Group Erve Remerman AOC wethouder Dalfsen student HAS Thatchtec bv Wageningen HRPM Xelvin zorgboerderij Kaamps

adviesbureau biologische veehouder melkveehouder coöperatie koolzaadtelers melkveehouder maaltijdenproducent biologische voedingsproducent melkveehouder machinebouw loonbedrijf / machinebouwer teelten beleidsmedewerker gemeente

loonbedrijf, mesttransport en biogas agrarier directeur fruitverwerking

oud veeras, Natuurboeren.nl cooperatie koolzaadtelers Twents landschapshotel precisielandbouw adviseur

reïntegratiebedrijf recreatieboerderij agrarisch onderwijs installaties voor biomassa voorzitter Vereniging Zorgboeren melkveehouder directeur Groeipunt melkveehouder en wethouder milievriendelijke bestrijdingsmiddelen werving selectie personeel technisch detacheringsbureau grote zorgboerderij pluimvee- en melkveehouder kaasboerderij

Procom Wezo Groep Plant Sciences Group, Wageningen UR Polderzicht Polderzicht Plegt Biodiesel Encko Foodgroup

ontwikkeling foodconcepten agrarier marketing, communicatie sociale werkplaats; accountmanager onderzoek melkveehouder melkveehouder maakt biodiesel van oud frituurvet vleesvervangers en vlees

Countus

bedrijfskundig adviseur

Het Foodatelier

Nettie Jeroen Joke Henk en Ans Johan Jeroen Eric Arrien Martin Jos Gon en Adriaan Erwin Jan Bertus Arie Harry Uyen Antoon Patrick Gerard René Jan Erik Clemens Roelof Paul Han Jan Bart Jaap Froukje Gerrit Berrie Antoon Michael Gert Rob Henk Astrid dhr. Gezina Richard Joris Rick Ellen Wim Tom Maurits Renate Henk Jeroen Martin Mathieu Lu Robert Herbert Bert Marc Herman Thea René Rahmat Wilhelm Henk Bennie Harold Hein Lambert

de

van

de ter

van

de

te

von

van 't

van

Aarnink Aarnink Aarnink Altena Baak Beekhuizen Bloemberg Boes Bongers Borsboom Botter Bredschneijder Broenink Bronsvoort Bruin Bruins Bui Claassen Driessen Elferink Erkelens Ezendam Fokker Gloudi Groot Haar Jansen Jansen Holleboom Jaspers Faijer Kampen Kingma Kleene Klein Swormink Kleverkamp Kok Kootstra Korten Kosse Kuhlkamp Kumar Lange-Nabers Langeslag Leferink Lintelo Loohuis Derkman Lubbersen Lucassen Martels Meenhuis Meints Neimeijer Neppelenbroek Niemeijer Nijk Nijkamp Nijland Oever Oude Luttikhuis Overmars Paassen Pastoor Peijpers Pelleboer Pelleboer Plegt Rouweler Schooten Schuldink

A D D D B C D C A C A A A D A A A D A B A B A A C B C C A A A C D A D B C A A D D A A C A B A D D C C B B B B A B A B A A C A D C A B C

DEELNEMERS

WORKSHOP

Bomech BV Natuur en Milieu Overijssel

landbouwwerktuigen

Blue4Green Subsidie-adviesbureau Knippenborg Bakkerij Fuite B.V. Agri Technics Projects East Netherlands Development Agency melkveebedrijf Spronk Boerderij Spa Nutter

diagnosetechniek diergezondheid adviesbureau precisielandbouw-apparatuur adviseur Oost NV melkveehouder varkenshouder varkenshouder, uitvinder agrarier

Sioux InterChicken Courage vz advies-initiatiefraad NL IJsseldelta

technische innovaties pluimvee slachterij

beleidsmedewerker gemeente CAH Vilentum Dronten Rouveen Kaasspecialiteiten Baks Groep Agro Giethoorn Inter Co. Gene

kaasfabriek loonbedrijf met mesttransport akkerbouwer/pluimveehouder, biogas medewerker schapendeskundige

Gerard Willem Henk Yvonne Daan Edwin Gett Gert Jurgen Adry Frans Erik Johan Henk Thea Aad Yolande Carel Klaas Christinia Wim Ben Tonny Pieter Pieter Gert

Schurink Seine Selles Selles Sistermans Slaghekke Smit Smit Sonneborn de Leur Spronk Steggink Stegink Sterken Veltkamp Versteeg Vredenbregt de Vries de Vries van der Wal Weenk van de Weg Wevers Winkelhorst Winter Winter Winter

B B C D B B A B A B D A B B D B B B C A B C C A B B

Ondernemersloketten / ketenregisseurs Stimuland Harry Roetert Foodvalley Guido Matthee Kennispoort Zwolle Klaas Korterink Syntens Sander Karnebeek Oost NV Jans Hoekman

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

(0529) 47 81 80 (0317) 46 65 21 (038) 455 38 52 (06) 22 93 01 07 (06) 51 69 10 02

Hoek vd kennis Wageningen-UR Accress Saxion Kennispark /Utwente Innofood

Gerard Migchels Gerard Smakman Goos Lier Wilbert Pontenagel Piet Peelen


(0320) 29 34 61 (0320) 29 12 10 (06) 13 25 59 19 (06) 53 23 68 17

Hoek vh geld Energiefonds Meesters vd Toekomst AgentschapNL Rabobank PPM Oost

Michiel Nijboer Rene Reijtenbagh Geert Harm Boerhave Jan Roelof Meesters Bart Hoeflaak


(06) 29 09 83 77 (06) 28 90 91 85 (088) 602 32 25 (06) 52 15 51 50 (06) 20 30 13 13

Hoek vd Regeltjes Provincie Overijssel Provincie Overijssel

Fons Rensen (vergunningen) Harry Wijnja (subsidies)

[email protected] [email protected]

(06) 52 54 64 15 (06) 10 97 41 79

INSPIRATIEBUNDEL AGRO & FOOD – INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN

Een selectie uit de door de provincie Overijssel ondersteunde innovatieprojecten

Opzet en monitoren van een nieuw schapenfokprogramma Aanvraag In dit project worden economisch belangrijke eigenschappen van vleeslammeren gemeten met behulp van een nieuwe ultrasone scanner. De resultaten van de metingen worden gebruikt voor fokwaardeschattingen van vleeslamvaderdieren en het opzetten van een fokprogramma. Onderzoek In het project is onderzoek verricht naar het meten van de fokwaarde met een ultrasonemeter, waarbij gecorrigeerd kan worden naar gewicht. Dit heeft uiteindelijk geleid tot een programma waarin de waarden ingevoerd kunnen worden en de fokwaarde naar gewicht wordt gecorrigeerd. Het onderzoek heeft een toegevoegde waarde product opgeleverd voor de schapenhouderij. Resultaat Het model is in de praktijk toegepast. Er zijn ook mensen opgeleid om de metingen te kunnen verrichten. In een later stadium is er in samenwerking met een stamboekhouder een volmaakt fokwaardemeter/programma opgezet. Het resultaat is dat er een nationaal programma is opgesteld waarbij er rekening wordt gehouden met de genetische achtergrond van de dieren en de fokwaarde op basis van metingen bij het dier zelf.

Natuurmelkerij Aanvraag In 2007 is het project gestart vanuit de subsidieregeling “Samenwerking bij Innovaties”, onderdeel van het Plattelandsontwikkelingsprogramma 2007-2013 (POP2) van het ELFPO. De stichting en de partners van publieke organisaties en kennisinstellingen hebben zich ingezet voor het realiseren van innovatief natuurbeheer door middel van beweiding met melkvee. De uitdaging van het project is om een rendabel melkveesysteem op te zetten waarbij natuurdoelen gerealiseerd worden, specifieke producten met meerwaarde te ontwikkelen en deze af te zetten in de markt voor hoogwaardige kwaliteitsproducten. Onderzoek In de eerste jaren vanaf de start van het project in 2007 bleek dat overeenstemming over de inrichting nog niet rond was, waardoor pas eind 2009 met de uitvoering van het project kon worden begonnen. Door onderzoek te doen naar flora en fauna, de bodem, de waterhuishouding en de beschikbaarheid en geschiktheid van de vegetatie voor een kudde melkkoeien, die in het gebied vanaf begin 2010 graasde, was het, ondanks de beperkte tijd die de regeling bood mogelijk conclusies te trekken uit de eerste resultaten van dit onderzoek. Resultaat Beweiding met melkvee leidt tot een flinke P-afvoer en het aantal plantensoorten in het gebied neemt toe. De vegetatie begint zich te ontwikkelen en natuurdoeltypen in een rudimentair stadium zijn te onderscheiden. Om melkveebeheer in een dergelijk groot gebied mogelijk te maken is onderzoek verricht naar koevolgsystemen, de ontwikkeling en plaatsing van een mobiele melkrobot, die het beheer zo efficiënt mogelijk moeten maken. Een afzetconcept is uitgewerkt.

Zuurstofarm verpakt, gegaard varkensvlees Aanvraag Aanvrager heeft een gesloten varkensbedrijf en is in samenwerking met zijn voerleverancier, een slager en een retaildeskundige sinds twee jaar bezig met het ontwikkelen van een uniek varkensvleesproduct voor supermarkten en horeca: zuurstofarm verpakt, gegaard vlees op schaal. De technologische vraagstukken zijn inmiddels opgelost, en het product onderscheidt zich qua smaak en gebruiksgemak. In dit onderzoek is er extra marktonderzoek verricht naar de behoefte, smaakbeleving, prijselasticiteit en presentatievorm, als basis voor het businessplan. Onderzoek De veronderstelling was, dat de vraag in grote steden groter zou zijn dan op het platteland. Dit bleek na het onderzoek echter niet zo te zijn. Daarnaast kwamen zorginstellingen als een belangrijke markt in beeld. In die zin is het doel van het onderzoek zeker bereikt. Resultaat In het jaar 2011 heeft de ondernemer zelf een nieuw bedrijf opgezet. Er is geïnvesteerd in koelcellen, een keuken en er is een kok in dienst genomen. Het bedrijf richt zich nu op complete kant-en-klaar maaltijden voor zorginstellingen en supermarkten. Momenteel worden circa tien varkens per week verwerkt, maar het potentieel is veel groter.

Verplaatsbare jongveestal Aanvraag Aanvrager heeft een melkveebedrijf met circa 120 melkkoeien en wil doorgroeien naar 200 koeien. Het jongvee wil men uit oogpunt van dierwelzijn en optimale grasbenutting zoveel mogelijk weiden. Dit heeft echter een aantal nadelen: er is minder beschutting (bomen) dan vroeger, de overgang stal > weide is vaak stressvol en het is lastig om de dieren bij te voeren en te behandelen in de weide. Door een verplaatsbare jongveestal te ontwikkelen kunnen deze nadelen opgelost worden, terwijl bovendien een goedkope oplossing voor de winterperiode ontstaat. De kennisvraag is, hoe een dergelijk ontwerp er uit zou kunnen zien. Onderzoek Tijdens het onderzoek bleek dat een verplaatsbare jongveestal moeilijk inpasbaar was. Met name voor het grotere jongvee bleek het technisch moeilijk te zijn. Daar komt bij dat het bedrijf in die periode fors is gegroeid waardoor de aantallen vee zijn toegenomen en staloppervlaktes flink groter zijn geworden. Resultaat Er is uiteindelijk geen nieuwe stal gebouwd. Er is verder ook geen aanvullend onderzoek verricht omdat de opvolger in het bedrijf, het systeem in mindere mate zag zitten.

Nieuw huisvestingssysteem met beter dierwelzijn voor vleesvarkens Aanvraag Aanvrager heeft een bedrijf met fokzeugen en vleesvarkens. Sinds een aantal jaren wordt in enkele afdelingen van de bestaande vleesvarkensstal geëxperimenteerd met groepen van 80 vleesvarkens, om te voorzien in de tien basisbehoeftes qua dierwelzijn die ook voor de ‘Comfort Class’-stal van het praktijkonderzoek Raalte zijn geformuleerd. De resultaten hiervan (technisch, economisch en praktische werkbaarheid) kunnen nu worden geanalyseerd en toegepast op de rest van het bedrijf. Onderzoek Uit onderzoek bleek dat het concept met aanpassingen praktisch toepasbaar is op het bedrijf. Aanvullend onderzoek was nog wel nodig en is gefinancierd uit het project markt & innovatie. Uiteindelijk is het onderzoek de basis geweest voor een concept “Beter leven”. Dit concept is ingevoerd. Door de uitwisseling van kennis met verschillende partijen is er veel geleerd. Resultaat Zoals aangegeven is het traject van de voucher vertaald naar het concept "Beter Leven". Daar zijn enkele aspecten zodanig omgevormd, dat het voor meerdere ondernemers bedrijfseconomisch mogelijk was om in te stappen. Het project is in fasen in de praktijk uitgevoerd. Er is ook daadwerkelijk op geïnvesteerd. Deelname aan het project is een reden dat het bedrijf nog bestaat. Zonder het project was dit nog maar zeer sterk de vraag geweest. Financiering van het bedrijf was dan heel moeilijk geworden. Het heeft het bedrijf een 'license to produce' gegeven. Extra inkomsten heeft het eigenlijk niet opgeleverd. De extra opbrengsten zijn beschikbaar voor investeringen en dan nog gericht op de meerkosten die er voor nodig zijn.

Schapendroome: educatie en recreatie met schapen Aanvrager Aanvrager heeft een biologisch melkschapenbedrijf, op een bijzondere locatie tussen stad en natuurgebied. Het plan is om op deze locatie een educatief centrum op te zetten, gericht op landbouw, schapen, natuur en omgeving. De kennisvraag heeft vooral betrekking op het inschatten van het marktpotentieel en op de economische haalbaarheid. Onderzoek Het onderzoek is goed uitgevoerd en de kennisleverancier heeft goed werk verricht. Uitkomst was positief: het plan is realiseerbaar. Resultaat In oktober vorig jaar is er gestart met de bouw van een educatieruimte. Het project is met name gerealiseerd door het doorzettingsvermogen van de ondernemer zelf. Doel was om het plan gezamenlijk te realiseren met gebiedspartners (o.a. Natuurmonumenten). Echter uiteindelijk moest de ondernemer het zelf doen.

Biggenopvangsysteem: groepsgewijs zogen Aanvraag Aanvrager heeft een groot fokzeugenbedrijf en wil de biggensterfte en antibioticagebruik bij jonge biggen verminderen door de biggen in twee groepen (kleine biggen / grote biggen) afwisselend te laten zogen. Het systeem moet volautomatisch werken, zonder handwerk. Hiervoor wordt een praktijkonderzoek op het bedrijf opgezet waarbij in enkele afdelingen verschillende varianten van het systeem worden uitgetest. Onderzoek Het resultaat van de praktijkproef was een vermindering van de biggensterfte in de eerste week na geboorte van 19%. De terugverdientijd is dan slechts vier maanden. Resultaat De resultaten waren zodanig positief, dat het systeem op de markt gebracht is. Het systeem zorgt in de eerste week na de geboorte ervoor, dat de uitval bij tomen met veertien biggen of meer, 12,3% is. In de situatie zonder dit systeem ligt de uitval op 15,2%. Het systeem vermindert de uitval dus met 19%.

Aanbod, kwaliteit en afzet vaste mest Aanvraag Aanvrager is een vereniging agrarisch natuurbeheer met 40 leden in het noorden van Overijssel. In het werkgebied van de vereniging liggen twee natuurgebieden van samen 750 hectare. Ten behoeve van het weidevogelbeheer zouden deze gronden bemest moeten worden met vaste mest. Dit komt op dit moment echter nauwelijks beschikbaar. De (kennis-)vraag is nu, of het mogelijk is door mestscheiding van rundveedrijfmest en bijmenging met in het gebied aanwezige organische (rest)stromen aan de vraag te voldoen. Onderzoek Uit onderzoek blijkt dat het goed mogelijk is om door middel van mestscheiding vaste mest te produceren die geschikt is voor weidevogelland. De dikke fractie mest kan aantrekkelijker worden gemaakt voor de weidevogels door deze te mengen met natuurmaaisel. Staatsbosbeheer voert circa 3 4.000 m tegen hoge kosten jaarlijks af. Er zal meer onderzoek gedaan moeten worden om te kijken of dit ook financieel en praktisch haalbaar is. Er valt veel winst te behalen door ervoor te zorgen dat vaste mest, vanuit het oogpunt van de weidevogels, op de juiste percelen wordt toegepast. Dit kan door Staatsbosbeheer pachters te stimuleren geen vaste mest uit te rijden. Een andere mogelijkheid is een beloningssysteem voor het uitrijden van kwalitatief goede vaste mest. Momenteel wordt door de verschillende partijen gewerkt aan een beheer en onderhoudsplan. Resultaat Dit onderzoek heeft veel vragen beantwoord maar nog niet tot concrete mogelijkheden geleidt. Om tot betere inzichten te komen zal een praktijkproef gestart moeten worden, om te zien wat de effecten zijn van de verschillende typen bemesting. Door afwisselend percelen te bemesten met verschillende typen mest (drijfmest, vaste geitenmest, vaste rundermest, dikke fractie meten zonder natuurmaaisel etc.) kan meer inzicht worden verkregen in de voor dit specifieke gebied meest wenselijke bemesting.

Automatisering van wormenproductie Aanvrager Aanvrager heeft een bedrijf met vleesvarkens, melkvee en een wormenkwekerij. De kennisvraag heeft vooral betrekking op het mengen, transporteren en doseren van de voedingsbodem van de wormen. Onderzoek Het onderzoek is erop gericht een machine te ontwikkelen waarmee bakken gevuld kunnen worden met voedingsbodem voor wormen en waarmee de bakken met wormen gevoerd kunnen worden. Het resultaat is een apparaat wat beide handelingen kan verrichten. Resultaat Het project is succesvol uitgevoerd. De machine is ontwikkeld en wordt veel gebruikt. Er is eerst een proefmodel ontwikkeld die vervolgens steeds verder is vervolmaakt. De machine heeft geleid tot een forse verbetering van de arbeidsomstandigheden en tot een efficiëntere bedrijfsvoering.

Algenkweek in combinatie met biogasproductie Aanvraag Aanvrager heeft een pluimveebedrijf en vergaande plannen voor de bouw van een vergistinginstallatie. Door te combineren met een algenkweekvijver worden digestaat, warmte en kooldioxide uit de vergister nuttig gebruikt. De algen kunnen verwerkt worden tot diverse verkoopbare producten. De kennisvraag is hoe beide installaties technisch op elkaar afgestemd kunnen worden, en welke businesscase haalbaar is. Onderzoek Het haalbaarheidsonderzoek bracht duidelijk de meerwaarde van de combinatie vergisting en algenkweek aan het licht. Ook de provincie staat positief tegenover dit plan. Resultaat Het hele plan voor vergisting heeft vertraging opgelopen door allerlei omstandigheden en is nog niet gerealiseerd. De algenkweek heeft daardoor een lagere prioriteit gekregen, en kan ook later gerealiseerd worden.

Machine voor mesttoediening en maïszaai in één werkgang Aanvraag Aanvrager heeft een loon- en landbouwbedrijf en heeft in het verleden al een innovatieve machine voor mestinjectie ontwikkeld (spoorvolgend en oppervlakvolgend). Aanvrager wil hierop verder werken door een combinatiemachine te ontwikkelen die zowel op regulier grasland mest kan injecteren als rijenbemesting met maïs zaaien in grasland kan combineren. Onderzoek Het onderzoek heeft geleidt tot een machine waar een octrooi op aangevraagd is. Het beoogde resultaat is bereikt, maar daarmee zijn ook nieuwe vraagstukken ontstaan die nieuwe mogelijkheden bieden. De machine reduceert meerdere werkgangen op het land en behoudt de structuur van het land en is daarmee een duurzame ontwikkeling in de landbouw. Resultaat De machine is ontwikkeld en er is een octrooi op aangevraagd. Daardoor kan er makkelijker naar buiten getreden worden met de machine. Aanvullend onderzoek zal worden uitgevoerd op het optimaal bemesten rondom het maïszaad. Hierdoor wordt in de verschillende fase aan de behoeften van de plant aan bemesting voldaan.

Toepassing van biomassa uit rietlanden Aanvraag Aanvrager is een samenwerkingsverband van ca. 50 riettelers in de Kop van Overijssel. In samenwerking met Staatsbosbeheer wil men een praktijkproef uitvoeren om riet- en grasmaaisel dat nu geen nuttige toepassing vindt en op het land verbrand wordt, toe te passen in de bollenteelt als dekstro en in de melkveehouderij als strooisel voor de koeien. De kennisvraag is vooral hoe ingespeeld kan worden op de wensen van deze afnemers, zodat een verkoopbaar product ontstaat. Onderzoek Het onderzoek heeft aangetoond dat er zeker mogelijkheden waren om het als product weg te zetten. Er zijn verder onderzoeken uitgevoerd over de productkwaliteit in vergelijking naar haar toepassing. Met die kennis is er ook wel degelijk afzet voor het product. In het project is goed samengewerkt. Het vervolg van het project vanuit Staatsbosbeheer is achterwege gebleven. Resultaat Op individuele schaal heeft het zijn uitwerking gekregen. De insteek was een grootschaliger geheel in samenwerking met Staatsbosbeheer. De vervolgstappen daartoe zijn achterwege gebleven. Mogelijk dat de benodigde investering daar de achterliggende reden voor is. Momenteel worden er allerlei nieuwe onderzoeken door Staatsbosbeheer uitgevoerd. Het onderzoek dat ten tijde van de voucher is onderzocht biedt voldoende perspectief om het al in de praktijk te brengen.

Ketenaanpak Brassicaolie en andere koolzaadproducten Aanvraag Een initiatiefnemer heeft in samenwerking met LTO Noord een projectplan laten opstellen. Dit plan werd gefinancierd door provincie Overijssel, het Fonds Ontwikkeling Duurzame Land- en Tuinbouw en de initiatiefnemer. Het project ‘Rendement uit koolzaad’ is eind 2006 van start gegaan en medio 2009 afgerond. De doelstelling van het project was een duurzame economische grondslag te leggen onder de koolzaadteelt in Oost-Nederland door een nadere invulling te geven aan een keten- en marktaanpak door koolzaadtelers. Onderzoek De aanpak was gebaseerd op de strategie van de initiatiefnemer; de handen ineenslaan en gezamenlijk als telers koolzaad produceren, laten verwerken en de (bij)producten verhandelen tegen zo gunstig mogelijke voorwaarden. Voor de uitvoering van het project waren drie werkgroepen actief. Resultaat Uit de verschillende marktstudies voor de producten en bijproducten van koolzaad is gebleken dat de olie de meeste waarde heeft als deze wordt weggezet als consumptieolie en dit een economische grondslag kan leggen voor koolzaadteelt in Oost-Nederland. Binnen het project Rendement uit Koolzaad is na het uitvoeren van de marktstudies een businessplan opgesteld: “Ketenaanpak Brassicaolie en andere koolzaadproducten”. Met de uitvoer van dit plan is begin 2010 gestart

Caas in de markt Aanvraag Aanvrager is een groot melkveebedrijf met een lange historie als zelfkazer. Recent is het productieproces aangepast, zodat kaas met een verhoogd gehalte aan onverzadigde vetzuren (Omega3 en CLA) wordt geproduceerd. De kennisvraag bestaat uit een technische vraag (hoe en hoe vaak monitoren van CLA en Omega3 -gehaltes) en een marketingvraag (welke positionering en welke verkoopkanalen te kiezen). Onderzoek Er is marktonderzoek gehouden in Duitsland, uitgevoerd door een kleinschalige tussenhandelaar. Bij diverse supermarkten is de kaas als proef een tijdlang geleverd. Op basis van de reacties van de supermarkten is besloten verder te gaan met de ontwikkeling. Resultaat De kaas bleek een succes te zijn en is daarom op de markt gebracht. Het moderne melkveebedrijf produceert tegenwoordig zijn eigen Caas.

ONDERSTEUNINGSBUNDEL AGRO & FOOD – INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN

Een overzicht van ondersteuningsmogelijkheden voor ondernemers met innovatieve plannen

Acrres Contactgegevens Acrres Postbus 430 8200 AK Lelystad Tel: (0320) 291 111 Website: www.acrres.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is ACRRES? ACRRES in Lelystad is het landelijk toepassingscentrum voor duurzame energie en groene grondstoffen. Dit initiatief van Wageningen UR wil in samenwerking met bedrijven, instanties, overheden en onderwijs duurzame energie op basis van zon, wind en biomassa ontwikkelen. Ook wil het centrum toepassingen realiseren om groene grondstoffen maximaal te benutten en kringlopen te sluiten. De complexe energiewereld moet voor iedereen toegankelijk worden. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan ACRRES voor u als ondernemer betekenen? Het landelijke praktijkcentrum ACRRES biedt:  omvangrijke (praktijk)kennis van Wageningen UR: - biobased economy - duurzaamheid - regionale kringlopen voor testen demonstratieruimte - 1200 hectares in een provincie en gemeente die duurzame energie en grondstoffen een warm hart toedragen  een groot netwerk  een platform/centrum Het doel van ACRRES is de toepassing van duurzame energie en groene grondstoffen te stimuleren door de volgende vier pijlers te ontwikkelen: 

 



Experimenteren Samen met (nieuwe) partners toepassingsgericht onderzoek uitvoeren om prototypes te ontwikkelen ter verbetering van kosteneffectieve manieren van duurzame energieproductie en gebruik van biomassa. Testen Bedrijven ruimte bieden als testlocatie voor hun prototypes (processen, machines, apparaten). Demonstreren Op het eigen terrein in Lelystad zijn volop mogelijkheden voor het uitvoeren van demonstraties om huidige en toekomstige mogelijkheden van duurzame energie en groene grondstoffen voor het voetlicht te brengen. Leren Door concentratie van activiteiten een uitstekende leeromgeving (stages, opdrachten) en informatiepunt voor (groepen) studenten creëren.

Agentschap NL Contactgegevens (vestiging Zwolle) Bezoekadres Hanzelaan 310 8017 JK Zwolle Telefoon: (088) 602 30 00 (receptie) Website: www.agentschapnl.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Agentschap NL? Agentschap NL is onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. Het agentschap is de uitvoeringsorganisatie van de Nederlandse Rijksoverheid als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal ondernemen. Op die drie gebieden brengt Agentschap NL namens de overheid gerichte verandering tot stand in de maatschappij. De belangrijkste doelgroepen zijn ondernemers, onderzoekers en decentrale overheden. Agentschap NL biedt vier categorieën diensten aan waarmee de maatschappelijke verandering tot stand komt. Deze diensten zijn: voorlichting en advies, financieren, netwerken, uitvoeren weten regelgeving. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Small Business Innovation Research Programma (SBIR) Met het SBIR programma (Small Business Innovation Research Programma) koopt de overheid onderzoek en ontwikkeling in om maatschappelijke problemen op te lossen. Het programma daagt ondernemers uit om in korte tijd nieuwe producten te ontwikkelen en op de markt te brengen. Daarna kan de overheid de producten inkopen. SBIR is een aanbesteding. Dit betekent dat er competitie is tussen bedrijven. Alleen de ondernemers met de beste offertes krijgen een opdracht voor een haalbaarheidsonderzoek. Vervolgens krijgen de bedrijven met de meest kansrijke haalbaarheidsonderzoeken de opdracht hun product verder te ontwikkelen. Topconsortia Kennis en Innovatie (TKI) bij Topsector Energie actief Binnen de Topsector Energie zijn zeven TKI’s opgericht: Bio-energie, Energiebesparing Gebouwde Omgeving, Gas, Wind-op-zee, Energiebesparing Industrie, Smart grids en Zonne-energie. De zeven TKI’s zijn verantwoordelijk voor het uitvoeren van de verschillende innovatie programmalijnen. Bij elke TKI zijn kennisinstellingen, bedrijven en overheden actief: de gouden driehoek. Ze werken samen aan innovatie op zowel de korte als lange termijn. Een voorbeeld hiervan is de TKI Smart Grids. Fiscale regelingen Versnelde fiscale afschrijving voor investeringen in duurzame energie (EIA), milieu-investeringen (VAMILL), speur- en ontwikkelingswerk (WBSO). Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren In 2008 hebben meerdere partijen in de Agrosector met de overheid het convenant 'Schone en Zuinige Agrosectoren' ondertekend. Met dit convenant ofwel Innovatie- en actieprogramma 'Schone en Zuinige Agrosectoren' werken de Agrosectoren aan een (nog) duurzamere productie, waarmee tegelijkertijd economisch voordeel en een sterke concurrentiepositie worden beoogd.

Business Angels Netwerk Contactinformatie BAN Nederland Per adres: Oost NV, Bedrijvenpark IJsseloord Meander 601 6825 ME Arnhem Contactpersoon: J.H. Timmer Tel: (070) 373 55 14 Email: [email protected] Website: www.bannederland.nl en www.meestersvandetoekomst.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat zijn Business Angels? Business Angels of Informal Investors: 'Zijn per definitie (ex)ondernemers die geld hebben overgehouden aan de verkoop van de onderneming die zij een aantal jaren daarvoor zelf zijn gestart. Behalve geld bieden ze vooral kennis van zaken en contacten. Business Angels letten vooral op uw persoonlijke instelling en de kwalitatieve aspecten van uw plannen. Echte business angels hebben er geen behoefte om op uw stoel te gaan zitten. Ze willen meestal een minderheidsaandeel in uw onderneming en zijn niet te paaien met rendementsbeloften. Ze participeren (worden mede-eigenaar door een gedeelte van de aandelen te kopen) met bedragen van 50.000 - 750.000 euro in innovatieve starters en jonge snelgroeiende bedrijven -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Voor wat kunt u als ondernemer terecht bij het Business Angels Netwerk? Business Angels Programma Hoe vind ik als startende ondernemer de juiste investeerder? Voor veel (startende) ondernemingen is dit van groot belang. De juiste investeerders kunnen de overlevingskansen van een bedrijf meer dan verdubbelen. Ze brengen niet alleen geld in, maar ook kennis en contacten. Actielijnen Business Angels Programma  Stimuleren van samenwerking tussen Business Angels netwerken - BAN Nederland  Awareness / voorlichtingsbijeenkomsten  Investment / investor readiness  Onderzoek en monitoring

Meesters van de Toekomst Meesters van de Toekomst, een initiatief van de regionale ontwikkelingsmaatschappij Oost Nederland (Oost NV), is het trefpunt tussen ondernemers en Informal Investors in Oost Nederland. Wat kunnen we voor u betekenen?  Bijeenkomsten organiseren waar ondernemers hun plannen voor nieuwe producten en diensten presenteren aan potentiële investeerders  Individuele begeleiding voor ondernemers bij het realiseren van een perfecte match tussen ondernemer en investeerder  Ontmoetingen tussen Informal Investors tijdens exclusieve bijeenkomsten.

Energiefonds Overijssel Contactgegevens: Meandergebouw Kamer A.104 Koggelaan 19 8017 JN Zwolle Telefoon: (088) 348 55 50 Website: www.energiefondsoverijssel.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat is het Energiefonds? Energiefonds Overijssel levert een financiële bijdrage aan ondernemingen, woningcorporaties en projecten die energie besparen of energie opwekken uit hernieuwbare bronnen. Zo draagt het fonds bij aan werkgelegenheid, ondernemerschap, innovatie en aan de ambitie van Overijssel: 20% nieuwe energie in 2020. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Voor wat kunt u als ondernemer terecht bij het Energiefonds? Leningen en garanties Leningen en garanties uit Energiefonds Overijssel II kunnen aan ondernemingen verstrekt worden voor de in aanmerking komende kosten van een energieproject: a. voor de opwekking van nieuwe energie uit zon, aardwarmte of biomassa waarbij het energieproject een terugverdientijd heeft van meer dan drie jaar en maximaal 15 jaar. b. waarbij energiebesparingsmaatregelen worden genomen door: - aanpassing/vervanging van bedrijfsruimten, of - aanpassing van de productie, niet zijnde mobiele productiemiddelen; waarbij het energieproject een terugverdientijd heeft van meer dan drie jaar en maximaal 15 jaar. De minimale omvang van de financiering voor ondernemingen is 1 miljoen euro. Energiefonds Overijssel financiert die projecten die zonder de bijdrage van het fonds niet in aanmerking komen voor een gehele commerciële bankfinanciering. Participaties Energiefonds Overijssel investeert in ondernemingen die activiteiten op het gebied van hernieuwbare energie ontwikkelen, innoveren, exploiteren of anderszins ontplooien. Energiefonds Overijssel kan de volgende vormen van risicokapitaal verstrekken:  Seed capital: kapitaal om het bestuderen, beoordelen en ontwikkelen van een concept.  Aanloopkapitaal: kapitaal voor de ontwikkeling en marktintroductie.  Expansiekapitaal: kapitaal om de groei en expansie van een onderneming mogelijk te maken, ongeacht of zij break-even draait of winst maakt.

Innofood Contactgegevens Stichting Innofood Nije Allee 7 7609 ZG Almelo Postbus 853 7600 AW Almelo Tel: +31 (0)546 - 834 468 Website: www.innofood.org -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Innofood? Innofood behartigt de belangen van bedrijven die in de voedings- en genotmiddelenindustrie in OostNederland actief zijn. Hieronder worden bedrijven verstaan die werkzaam zijn op het gebied van verwerkende industrie, met uitzondering van de primaire sector, toeleveranciers en retail. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Innofood voor u als ondernemer betekenen?       

initiëren, ontwikkelen en uitvoeren van innovatieve projecten in de regionale voedings- en genotmiddelenbranche; aanspreekpunt voor landelijke en regionale overheden en instellingen; het organiseren van themabijeenkomsten en dergelijke; het mede vormgeven aan een regionale (kennis) infrastructuur om te kunnen inspelen op opleidingsbehoeften, arbeidspoolvorming, kennisuitwisseling etc; het bieden van informatie voor en door regionale voedings- en genotmiddelenindustrie; het stroomlijnen van alle initiatieven gericht op de regionale voedings- en genotmiddelenindustrie; alle overige middelen die voor het bereiken van het doel bevorderlijk zijn.

Talent4Food Talent4Food is een samenwerkingsverband van bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie in OostNederland. De bedrijven streven door middel van Talent4Food naar instroom van goed gekwalificeerde medewerkers voor hun sector. Talent4Food richt zich daarbij op mensen die beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Daarbij wordt nauw samengewerkt met Werkplein Twente, die partner is in dit project. Het project is mede mogelijk gemaakt door Instituut Gak.

Kennispark Twente Contactgegevens Stichting Kennispark Twente Postbus 217 7500 AE Enschede Tel: (053) 489 41 18 Website www.kennispark.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat doet Kennispark Twente? Samen sneller innoveren, daar staan wij voor. Vanaf de innovatiecampus in Enschede zet Kennispark Twente zich in voor innovatief ondernemerschap en open innovatie in heel Twente. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Kennispark Twente voor u als ondernemer betekenen? Start- en steunpunt voor innovatieve bedrijven met groeiwens Ideeën en kennis omzetten in business cases en bedrijvigheid. Dat is waar Kennispark u bij kan helpen. Via coaching en ondersteuningsprogramma’s als de TOP-regeling bijvoorbeeld. Of via evenementen waar u ondernemende ideeën kunt opdoen, kennis kunt delen en de juiste partners en talentvolle mensen kunt vinden. Voor financiering van business cases op het gebied van innovatie zijn er in Twente diverse mogelijkheden waar wij u graag op wijzen. Aanjager en makelaar voor gezamenlijke innovatie Samen innoveren blijkt efficiënter, sneller en vaak met een resultaat dat beter aansluit op de wensen van de eindgebruiker. Binnen Kennispark Twente stimuleren we gezamenlijke innovatieprojecten en verbinden we kennisinstellingen en ondernemers met elkaar. Als aanjager en makelaar zoeken we samen met u naar kansen en geven we die vorm om ze om te zetten in resultaten. Begeleiding bij vestiging innovatief bedrijf in Twente Twente kent een goed ondernemersklimaat dat innovatie ademt. Stichting Kennispark Twente zet in op het actief begeleiden van bedrijven die zich in Twente willen vestigen. Daarbij is de innovatiecampus in Enschede het epicentrum voor research and development, en begeleiden we bedrijven ook naar andere Twentse locaties zoals de High Tech Campus van Thales of het Business XL Park in Almelo. Valorisatie organisatie voor kennisinstellingen Voor de Universiteit Twente en de Hogeschool Saxion is de stichting Kennispark Twente de organisatie als het gaat om kennisvalorisatie. Wij zorgen er samen voor dat de kennis die ontwikkeld wordt op de kennisinstellingen, omgezet wordt in nieuwe bedrijven of goed landt bij bestaande bedrijven.

Kennispoort Regio Zwolle Contactgegevens Kennispoort Regio Zwolle Govert Flinckstraat 1 Postbus 630 8000 AP ZWOLLE Telefoonnummer: (038) 455 38 55 Website: www.kennispoortregiozwolle.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat doet Kennispoort Regio Zwolle? Kennispoort is hét loket voor ondernemers die willen vernieuwen. Kennispoort is een ontmoetingsplek en brengt actief partijen met elkaar in contact op het gebied van kennis en innovatie. Kennispoort is de link tussenondernemers, onderwijs, onderzoek en overheid. Kennispoort stimuleert nieuwe initiatieven met als doel: de groeimogelijkheden van ondernemers benutten! Kennispoort helpt u bij het realiseren van uw innovatieve plannen door u actief te ondersteunen bij vraagstukken op het gebied van Kennis en Innovatie, Business Ontwikkeling en Vermarkten, Financiering en Sociale Innovatie. Rondom deze thema's organiseert Kennispoort ook tal van bijeenkomsten voor ondernemers in de regio Zwolle. Kennispoort richt zich daarbij niet alleen op belangrijke sectoren voor de regio zoals Kunststoffen en Health, maar ook op vernieuwingen dwars door sectoren heen (zogenaamde cross-overs waaronder agrofood, Energie, logistiek en duurzaamheid). -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Kennispoort Zwolle voor u als ondernemer betekenen? Ons netwerk Het succes van Kennispoort is toe te schrijven aan de gezamenlijke stuwende kracht en de inzet en middelen van de deelnemende partners, participanten, netwerken businesspartners. Samen werken we aan vernieuwend ondernemerschap en de innovatie in de regio. Kennispoort is een samenwerking tussen Hogeschool Windesheim, Kamer van Koophandel Oost Nederland, Deltion College, samenwerkende gemeenten in de regio Zwolle en de provincie Overijssel. Kennispoort voorziet in de totstandkoming van:  De realisatie van duurzame innovaties.  Het stimuleren van bestaande en nieuwe bedrijvigheid.  De regiobranding en –profilering. Kennispoort biedt u concreet:  Begeleiding bij uw businessplan of het in de markt zetten van een nieuw product.  Advies voor de financiering van uw innovatie.  Aansluiting op sectoren en clusters van de innovatieagenda en doorleiden van businesscases naar het innovatiefonds Overijssel.  Een groot zakelijk netwerk boordevol kennis. Kennispoort brengt u in contact met andere ondernemers en kennisinstellingen in en buiten de regio.  Inspirerende bijeenkomsten en kenniskringen over actuele onderwerpen.

OOST NV / PPM Oost Contactgegevens Bedrijvenpark IJsseloord 2 Meander 601 6825 ME Arnhem Telefoon: (026) 384 42 22 Website: www.oostnv.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Oost NV? Ontwikkelingsmaatschappij "Oost NV" ontwikkelt en begeleidt innovatieprojecten en helpt ze te financieren. Oost NV begeleidt internationale ondernemers naar Gelderland en Overijssel, vernieuwt bedrijvenparken en ICT-infrastructuur. PPM Oost, het participatiebedrijf van Oost NV, participeert in innovatieve bedrijven en beheert innovatiefondsen. Met hart voor de kenniseconomie van Oost-Nederland; sterk in Agro-Food, Life Sciences, High Tech, Energie en de Maakindustrie. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Oost NV voor u als ondernemer betekenen? Oost NV helpt ondernemers innoveren Innovatieve ondernemers vooruit helpen. Vernieuwende projecten ontwikkelen en begeleiden. Kapitaalimpuls geven aan startende ondernemers en groeiende bedrijven. Internationaal opererende ondernemingen naar Nederland halen als innovatie-impuls voor soortgelijke ondernemingen. Een campus ontwikkelen, kennispark opzetten of een bedrijvenpark revitaliseren. We richten ons daarbij op innovatieve ondernemers in de sectoren voeding, gezondheid en technologie. Omdat Oost-Nederland sterk is in de topsectoren Agro-Food, Life Sciences en High Tech. Oost NV helpt ondernemers investeren in innovatie Van idee, concept of prototype naar marktproduct: dat kan een lange weg zijn. U hebt onder meer geld nodig. Als startende en groeiende ondernemer met bijzondere ideeën stuit u in uw zoektocht naar kapitaal vaak op gesloten deuren. Het vermarkten van innovaties brengt risico’s met zich mee die commerciële geldverstrekkers niet altijd willen nemen. Oost NV biedt: - Risico kapitaal - Innovatieleningen - Informal Investers - Europese programma’s. Voor meer informatie en overige diensten van Oost NV kunt u terecht op www.oostnv.nl.

Plattelandswerkplaats Salland plus Contactinformatie Plattelandswerkplaats Salland Plus Goos Lier, Coördinator PSP Tel: (06) 1325 5919 Website: www.saxion.nl Email: [email protected] -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie zijn Plattelandswerkplaats Salland plus? Sallandse overheden en Saxion Hogeschool maken werk van plattelandsinitiatieven en zoeken u op. Doet u mee om uw ideeën onderzocht en uitgewerkt te zien om zo de kwaliteit van uw leefomgeving te verbeteren? -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Plattelandswerkplaats Salland plus voor u als ondernemer betekenen? Iedereen met een idee van betekenis voor de opwaardering van Salland kan terecht bij de plattelandswerkplaats. Denk aan individuele burgers, ondernemers, grondbezitters, (semi)overheden en lokale initiatiefgroepen, zoals organisaties voor plaatselijk belang en agrarische natuurverenigingen. De Plattelandswerkplaats Salland plus kan onderdak bieden aan een grote diversiteit aan lokale initiatieven, bijvoorbeeld:  Verbreding binnen landbouw: Marktonderzoek naar mogelijkheden van een (nieuw) streekproduct.  Recreatie en toerisme: Vooronderzoek naar mogelijkheden van een theehuis in een natuurgebied.  Natuur, water en cultuurhistorie: Verkennen mogelijkheden agrarische natuurvereniging voor 'groene' en 'blauwe' diensten.  Welstand, landschappelijke inpassing: Voorontwerp voor een nieuw landgoed.  Leefbaarheid, welzijn en zorg: Onderzoek naar functiecombinatie van een nieuwe ijsbaan met andere lokale voorzieningen.  Groene brandstoffen: Vergelijkend onderzoek naar verschillende energieopwekkinginstallaties. Mes snijdt aan twee kanten De Plattelandswerkplaats koppelt lokale initiatieven aan expertise vanuit het (hoger) onderwijs en maakt samenwerking mogelijk die er anders niet zou zijn. Vanuit het onderwijs is expertise mogelijk op diverse terreinen, zoals wonen, bouwen, ruimtelijke ontwikkeling, waterbeheer, gastvrijheid, toerisme en recreatie, natuur en milieu en gezondheidszorg. Bij de samenwerking snijdt het mes aan twee kanten. Sallanders kunnen profiteren van de kennis en kunde van de hogeschool en studenten kunnen praktijkervaring opdoen door mee te werken aan projecten van échte opdrachtgevers. Voor een deel van het werk zijn docenten en deskundigen van buiten de hogeschool beschikbaar. Deze docenten en externe deskundigen zorgen tevens voor (extra) begeleiding van de studenten die meewerken.

Provincie Overijssel Contactgegevens Subsidie loket Tel: (038) 499 8380 Email: [email protected] Website: www.overijssel.nl/loket/subsidies/subsidies-thema/ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Provincie Overijssel heeft meerdere subsidiemogelijkheden voor ondernemers. Hieronder vindt u een korte samenvatting van de subsidiemogelijkheden op het gebied “duurzame energie”. Duurzame energieopwekking en energiebesparing 1. investeringen gericht op gebouwgebonden energiebesparing. 2. investeringen gericht op:  energieopwekking uit hernieuwbare energiebronnen te weten bio-energie, bodemenergie, windof waterenergie;  energiebesparing door de distributie van restwarmte naar de eindgebruiker. 3. investeringen gericht op de optimalisatie van bedrijfsprocessen waarbij energiebesparing optreedt. 4. investeringen gericht op zonne-energie in combinatie met tenminste één van de investeringen zoals onder punt 1-3 genoemd. De indientermijn start op 1 februari 2013 en de aanvraag moet uiterlijk zijn ontvangen op 3 april 2013. Maximale bijdrage De subsidie voor investeringsprojecten bedraagt maximaal 50 procent van de netto investering met een maximum van 199.000 euro per aanvrager. De subsidie voor een project dat uit een combinatie van subsidiabele activiteiten bestaat bedraagt maximaal 50 procent van de netto investering, met een maximale subsidie van 199.000 euro per aanvrager. De subsidie voor het onderdeel zonne-energie bedraagt maximaal 0,20 euro per Wattpiek geïnstalleerd vermogen en maximaal 30 procent van de netto investering met een maximale subsidie van 100.000 euro per aanvrager.

Energiebesparende maatregelen bedrijven Overijssel Geld-terug-actie: Gedeputeerde Staten kunnen subsidie verlenen voor de kosten van uitgevoerde energiebesparende maatregelen die voortkomen uit het energieonderzoek die een MKB-onderneming of een nonprofitorganisatie heeft laten uitvoeren. Aanvragen kunt u het gehele jaar indienen. Maximale bijdrage De subsidie bedraagt maximaal 25 procent van de subsidiabele kosten met een maximum van 2.500 euro per MKB-onderneming of non-profitorganisatie.

Haalbaarheidsstudies nieuwe energie en energiescans Gedeputeerde Staten van Overijssel kunnen subsidie verstrekken voor:  een haalbaarheidsstudie energieopwekking of energiebesparing;  een stimuleringsproject energiescans. - Haalbaarheidsstudies: een studie naar de toepassing van innovatieve technieken gericht op een of meerdere energiebesparende maatregelen of duurzame energie opwekkingsvoorzieningen waarvan het onduidelijk is of deze toepassing technisch inpasbaar of economisch rendabel is. De studie kan zich richten op zowel bouwkundige, technische, logistieke en organisatorische aspecten als ook het industriële verbruik. - Energiescan: een onderzoek dat inzicht geeft in het energieverbruik van een onderneming. Aanvragen kunt u kunt het hele jaar door indienen. Maximale bijdrage De subsidie bedraagt ten hoogste 50 procent van de totale subsidiabele kosten met een maximum van 15.000 euro.

MKB energielening MKB ondernemers die willen investeren in energiemaatregelen ten behoeve van bedrijfsgebouwen of processen kunnen in aanmerking komen voor een rentekorting van maximaal 3 procent op een energielening van het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting (SVn). De energiemaatregelen mogen op het moment van aanvragen nog niet zijn uitgevoerd. Aanvragen kunt u kunt het hele jaar door indienen. Maximale bijdrage De rentekorting bedraagt maximaal 3 procent en is gebaseerd op de geldende vijfjaars marktrente die geldt op het moment dat de aanvraag voor een energielening is ontvangen door SVn.

Logistieke biomassaprojecten De provincie Overijssel verstrekt subsidie aan logistieke biomassaprojecten, omdat deze bijdragen aan het behalen van de provinciale doelstelling: 20% nieuwe energie in 2020. Logistieke biomassaprojecten zijn projecten waarbij het organiseren, plannen, besturen en uitvoeren van het oogsten en transport van biomassa en bio-energie centraal staat. Voorbeelden van projectvoorstellen waar aan gedacht kan worden zijn: inzameling van biomassa (oogsten), voorbewerking, tussenopslag, transport, bewerking van biomassa (transitie) en/of distributie van groene warmte, elektriciteit, groen gas, biogas of pyrolyse olie of biobrandstoffen naar de eindafnemer. Doel van deze projecten is om zo kosteneffectief mogelijk de biomassa-waardeketen kwalitatief hoogwaardig te sluiten. Aanvragen kunt u kunt het hele jaar door indienen, zolang er budget beschikbaar is. Maximale bijdrage De subsidie bedraagt ten hoogste 50% van de subsidiabele kosten met een maximum van € 20.000 per aanvraag. Loonkosten zijn subsidiabel tot een maximum van 50% van de subsidiabele kosten.

Economische Innovatie In 2011 hebben Provinciale Staten van Overijssel het hoofdlijnenakkoord De kracht van Overijssel vastgesteld. Motto van het akkoord is Inspireren, innoveren en investeren. Onderdeel van dit hoofdlijnenakkoord is een omvangrijke investeringsagenda van bijna een miljard euro voor de periode 2011-2015. Een belangrijk deel van dit geld gaat de provincie inzetten om de Overijsselse economie nog sterker te maken. Dat betekent: concurrerender, innovatiever en duurzamer. De provincie wil bijdragen aan een sterk ondernemende en zichzelf vernieuwende regionale economie en doet dat ook op een ondernemende en vernieuwende manier. Open, uitdagend en bindend.

Internationalisering Innovatie kent geen grenzen. Bedrijven en kennisinstellingen laten zich niet beperken door administratieve grenzen van gemeenten, regio’s, provincies of landen. Internationale samenwerking is voor bedrijven een belangrijk middel om de eigen concurrentiepositie te vergroten. Veel bedrijven vinden op eigen kracht de voor hen geschikte partners. Soms kan de overheid helpen bij het leggen van de verbindingen. Bijvoorbeeld door het organiseren van een handelsmissie, of het ondersteunen van internationale innovatieprojecten. De provincie Overijssel organiseert samen met onder andere de provincie Gelderland regelmatig handelsmissies naar China. De Europese Commissie stelt geld beschikbaar voor het stimuleren van grensoverschrijdende projecten. Innovatie is in dit INTERREG IV-programma een belangrijk thema. De provincie Overijssel stimuleert de ontwikkeling van grensoverschrijdende innovatieprojecten en heeft middelen beschikbaar voor de cofinanciering van projecten. Voor meer informatie: [email protected].

Rabobank Contactinformatie Rabobank IJsseldelta Tel: (038) 428 78 78 Email [email protected] Website: www.rabobank.nl/bedrijven/ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Rabobank voor u als ondernemer betekenen? Dutch Greentech Fund Voor startende ondernemers is het niet eenvoudig om de markt te betreden met een duurzame innovatie. Bent u een technostarter met innovatieve ideeën? Dan kunt u terecht bij het Dutch Greentech Fund. Borgstellingsregeling voor innovatieve ondernemers Wij bedienen innovatieve ondernemers op maat, want het is ook in ons belang dat uw idee een succes wordt. Naast het geven van kennis en adviezen willen wij uw plannen financieren. Mocht het moeilijk zijn om een reguliere lening of krediet af te sluiten, omdat er bijvoorbeeld onvoldoende zekerheden zijn, dan kunnen wij soms voor u een garantie van de overheid aanvragen. Sale & Leaseback van stallen of tuinbouwkassen Agrarische ondernemers met grote nieuwbouwprojecten kunnen profiteren van interessante subsidieregelingen. Een belangrijke voorwaarde is dat het bedrijf voldoende fiscale winst maakt. Maar zelfs als uw bedrijf onvoldoende winst maakt, kunt u met Sale & Leaseback van de Rabobank profiteren van deze lucratieve regelingen. Rabobank Stimuleringskapitaal Ondernemen draait om ambities en het vermogen om deze te realiseren. Niet alleen voldoende winst maken maar ook vermogen om te investeren is daarbij belangrijk. Er zijn echter situaties waarin beperkt eigen geld beschikbaar is waardoor een reguliere financiering niet of slechts deels mogelijk is. Het Rabobank Stimuleringskapitaal geeft dan extra ruggensteun om investeringsplannen toch te realiseren. Leasing U investeert continu in machines, personeel, een computernetwerk of een wagenpark. Dat geld zit allemaal vast in uw onderneming, terwijl u het liever in uw kernactiviteiten steekt. U streeft naar perfecte kwaliteit en daarom investeert u regelmatig. Dat kan behoorlijk duur zijn. Mogelijk is leasen dan dé oplossing. De Rabobank biedt u leaseoplossingen aan in samenwerking met De Lage Landen. Money Meets Ideas U barst van de ideeën en weet wat nodig is om een onderneming te leiden. Uw bedrijf groeit daardoor snel, misschien iets te snel. Door de explosieve groei heeft u extra geld nodig. Bijvoorbeeld voor de financiering van een marktintroductie, of om door te blijven groeien. Hiervoor kunt u niet altijd terecht bij een bank. Meer info: www.moneymeetsideas.nl Rabo Vermogen Versterkingslening Uw bedrijf groeit volgens plan. Soms gaat het snel, soms wat langzamer. Door een groeispurt kunt u financieel krap komen te zitten, terwijl u juist kapitaal nodig heeft. Bijvoorbeeld voor nieuwe investeringen of een overname. Hiervoor is er nu de Rabo Vermogen Versterkingslening.

Saxion Contactgegevens Locatie Enschede, M.H. Tromplaan 28, 7513 AB Enschede Locatie Deventer, Handelskade 75, 7417 DH Deventer Telefoon: (053) 487 1674 (KIO), (053) 487 14 98 (KCL), (0570) 60 37 84 (HBS) Website: www.saxion.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat doet Saxion? Wij bieden een diversiteit aan nieuwe ideeën, concepten en onderzoeken in de stellige overtuiging dat dit zal bijdragen aan vakmanschap op het gebied van ondernemendheid, ondernemerschap en innovatie. Wij voeren praktijkgericht onderzoek uit binnen de lectoraten/kenniscentra Kenniscentrum Innovatief Ondernemerschap (KIO), Strategisch Human Resource Management, Ondernemen in de Zorg, Identiteitsmarketing, Internationale handel voor het MKB, Familiebedrijven & Bedrijfsopvolging, Kenniscentrum Leefomgeving (KCL) en Hospitality Business School (HBS). -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Saxion voor u als ondernemer betekenen? Ondernemerspunt Het Ondernemerspunt is een laagdrempelig infopunt waar ondernemende mensen in contact worden gebracht met participerende partijen waar specifieke expertise te verkrijgen is op het gebied van ondernemerschap. Het is een voorbeeld van samenwerking en delen van expertise tussen bedrijven, instellingen en kenniscentra. Ondernemende Saxion-studenten én het bedrijfsleven in de regio's Twente en Stedendriehoek hebben bij de vestigingen van Saxion in Deventer (B1.17) en Enschede. Het Ondernemerspunt heeft als doel het stimuleren van ondernemendheid en ondernemerschap onder studenten. Dat doen we op basis van het verkrijgen van informatie en het uitoefenen van een adviesfunctie. Maar ook door het creëren van een netwerkverbinding tussen studenten van verschillende opleidingen met instanties, instellingen en het leggen van contacten met externe ondernemers en ondernemersnetwerken in Twente en de Stedendriehoek. Zie ook, www.saxion.nl/innovatieenondernemerschap Het bedrijf in z’n omgeving Bij het Kenniscentrum Leefomgeving kunnen ondernemers en organisaties van ondernemers terecht met vragen die betrekking hebben op de omgeving. Enerzijds gaat het hierbij om samenwerking met andere aanbieders, aanverwante bedrijven en organisaties, overheden en afnemers en anderzijds gaat het om eisen en wensen vanuit de omgeving om te kunnen produceren (vergunningen). Het stadsrandgebied heeft de bijzondere aandacht. Zie ook www.duurzameleefomgeving.nl. Hospitality Agro&Food hangt direct samen met gastvrijheid en met het ondernemerschap dat is gekoppeld aan gastvrijheid. Het Kenniscentrum Hospitality Business School biedt ondersteuningsmogelijkheden door studenten en onderzoekers op het gebied van facility management, recreatie en toerisme en de hotelbranche. Zie ook www.saxion.nl/hospitality.

Stichting Food Valley Contactgegevens Stichting Food Valley Nieuwe Kanaal 9D-3 6709 PA Wageningen Frances Fortuin Tel: (06) 2040 5783 Website: www.foodvalley.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Stichting Food Valley? Kennis, ondernemerschap en innovatie. De sleutelfactoren voor succes. De stichting Food Valley verbindt deze pijlers, vraag gestuurd; op basis van de behoefte van het bedrijfsleven, met als doel de onbegrensde innovatiemogelijkheden van de Nederlandse agrifoodsector tot snelle wasdom laten komen. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Food Valley voor u als ondernemer betekenen? Koplopers in Ambitie Het nieuwe innovatieprogramma ‘Koplopers in Ambitie’ is gericht op agro-food ondernemers die serieus willen investeren en innoveren op het terrein van duurzaamheid en gezonde voeding. Veel voedingsbedrijven formuleren ambitieuze doelstellingen rondom deze thema’s, maar het vertalen van deze wensen naar de dagelijkse praktijk is vaak lastig. De stichting Food Valley kan met het innovatieprogramma ‘Koplopers in Ambitie’ helpen om dit traject te ondersteunen en uiteindelijk te realiseren. Dit doet de stichting door een aantal motiverende sessies te organiseren en door het geven van advies op de werkvloer rondom:          

verwaarding van restproducten hergebruik van energie vermindering van het waterverbruik ontwikkeling van nieuwe gezonde producten met een lager zout-, suiker- en vetgehalte Het 'Koplopers in Ambitie' programma biedt u: een eendaagse beginscan van uw bedrijf door een bij uw situatie passende expert uit ons netwerk inspiratie door exclusieve themasessies een verdienmodel, samen met deskundigen bepaalt u hoe u geld kunt verdienen (aan bijvoorbeeld reststromen); coaches en financieel experts helpen u die verbeteringen te implementeren een netwerk van interessante contacten: experts, mede-ondernemers en mogelijke afnemers van uw restproducten

Uiteindelijk werkt het programma naar één doel: een meer duurzamer en efficiëntere bedrijfsvoering, wat leidt tot meer winst en een goed imago. Deelnemen of meer weten? Bent u agrofood ondernemer en wilt u deelnemen en of meer weten, neem dan contact op met Frances Fortuin. [email protected] T. (06) 2040 5783.

Stimuland Contactinformatie Stimuland Vilsterseweg 11, 7734 PD Vilsteren Telefoon: (0529) 47 81 80 Website: www.stimuland.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Stimuland? Stimuland is een onafhankelijke stichting actief op het gebied van plattelandsontwikkeling. Zij vervult een actieve sleutelrol tussen beleid en praktijk: Stimuland spreekt niet alleen met beleidsmakers en -uitvoerders, maar ook met agrariërs en andere ondernemers, dorpsbewoners en adviseurs. De unieke brugfunctie die Stimuland hierin vervult, zorgt ervoor dat zij in staat is innovatieve projecten en activiteiten te ontwikkelen met een breed draagvlak voor diverse opdrachtgevers. Stimuland werkt op specifieke terreinen samen met externe deskundigen, zoals accountantskantoren, adviesbureaus, banken, waterschappen, zorginstellingen, woningcorporaties, onderzoeksinstellingen en het bedrijfsleven. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Innovatiebegeleiding In de agro- en foodsector wordt veel geïnnoveerd. Kennis, ondernemerschap en innoverend vermogen zijn sleutelfactoren voor succes. De ondernemer speelt hierbij een cruciale rol. Een succesvolle innovatie vraagt echter nogal wat van de ondernemer en de omgeving. Er kunnen enorme belangen mee gemoeid gaan die een belemmerende werking kunnen hebben op het slagen van de innovatie. Innoveren vraagt dan ook om een goede organisatie: het creëren van een veilige omgeving, het verzamelen van de juiste mensen en het bepalen van het juiste moment. Stimuland heeft ruime kennis en ervaring op het gebied van het begeleiden van innovaties en heeft bovendien veel inzicht in de verschillende subsidiemogelijkheden. Deze expertise stellen wij graag ter beschikking aan ondernemers die willen innoveren en overheden die innovaties stimuleren. Waarom kiezen voor innovatiebegeleiding Innoveren is nodig om uw concurrerend vermogen te vergroten en op die manier te werken aan de continuïteit van uw onderneming. Kiezen voor innovatiebegeleiding via Stimuland, betekent dat u uw kennis en netwerk vergroot en de innovatie kracht bij zet. De professionele begeleiders van Stimuland treden tijdens het hele proces van idee tot realisatie op als sparringpartner en begeleider. Aanpak De innovatiebegeleiding van Stimuland richt zich op ondernemers en samenwerkingsverbanden in de keten of in een gebied. We begeleiden het hele innovatieproces van idee tot realisatie. Denk daarbij aan het aanscherpen van ideeën, het organiseren van brainstormsessies en het gericht zoeken van samenwerkingspartners. Daarnaast bieden wij projectmatige ondersteuning op het gebied van het organiseren van samenwerking, het opzetten van een projectorganisatie en het aanvragen van subsidies. Naast ondernemers adviseert en ondersteunt Stimuland ook overheidsinstanties. Wij denken op beleidsmatig niveau mee over hoe provincies of gemeenten innovatie kunnen stimuleren en welke rol u als lokale overheid hierin kan spelen. Wij hebben veel ervaring met het uitvoeren van regelingen gericht op ondernemers met innovatieve plannen (loketfunctie). Deze ervaring delen wij graag! De toegevoegde waarde van Stimuland  Veel ervaring met begeleiding van innovaties in de landbouw.  Groot netwerk in agro- en foodsector.  Kennis van beschikbare subsidies.  Ruime ervaring op het gebied van projectmatig werken.

Syntens Contactinformatie Syntens algemeen Tel: 088 – 444 0 444 Direct innovatieadvies Tel: 088- 444 0 222 Website: www.syntens.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wie is Syntens? Syntens stimuleert ondernemingen zich duurzaam te vernieuwen en bevordert hiermee welvaart en welzijn in Nederland. Syntens maakt u als ondernemer bewust van de mogelijkheden die u heeft om te innoveren en helpt ondernemers concreet om daarin stappen te zetten die leiden tot resultaat voor de onderneming. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Wat kan Syntens voor u als ondernemer betekenen? Innovatieadvies Waar liggen uw beste innovatiekansen? Syntens is een sparringpartner voor ondernemers. Onze innovatieadviseurs helpen u met al uw innovatievragen een eind op weg en matchen u met de juiste kennispartners zoals TNO, brancheorganisaties, hogescholen en innovatiepartners. Resultaat is een innovatieadvies waarbij wij u gedurende het traject blijven coachen. Inspiratiesessies Syntens organiseert bijeenkomsten en webinars over interessante thema's die u kunnen aanzetten tot innoveren. Of het nu gaat om duurzaam ondernemen, slimmer werken of nieuwe verbindingen. Syntens weet welke kansen er liggen voor ondernemers in het MKB. Ook organiseert Syntens regelmatig evenementen zoals de MKB Innovatie Top 100. Samenwerken aan innovaties Syntens weet beschikbare kennis te vertalen naar marktkansen voor ondernemers in Nederland. Door ondernemers, experts en wetenschappers samen te brengen verkleinen we de kloof tussen wetenschap en het bedrijfsleven. Hoe eerder alle partijen meedenken en doen, hoe sneller kennis wordt omgezet in business. Instrumenten Syntens is een sparringpartner voor ondernemers. Om u richting en inzicht te geven in uw eigen bedrijfssituatie maken wij gebruik van verschillende instrumenten. Deze instrumenten zijn door Syntens ontwikkeld naar aanleiding van onze ervaringen met ondernemers en toegespitst op innovatie. Direct advies Als ondernemer innoveert u elke dag. Maar waar haalt u op korte en lange termijn nog meer uit uw activiteiten? Op de website van Syntens kunt gelijk in contact komen met een adviseur.

Wageningen UR Contactgegevens Tel: (0317) 48 01 00 Website: www.wur.nl -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Over Wageningen UR Wageningen UR is het samenwerkingsverband tussen Wageningen University en Stichting DLO. ‘To explore the potential of nature to improve the quality of life’ Dat is de missie van Wageningen UR (University & Research centre). Onze 6.500 medewerkers en 10.000 studenten uit ruim honderd landen werken in ons domein van gezonde voeding en leefomgeving overal ter wereld, zowel voor overheden als voor het bedrijfsleven. De kracht van Wageningen UR ligt in de bundeling van gespecialiseerde onderzoeksinstituten en Wageningen University in de samenwerking vanuit verschillende natuur-, technologische en maatschappijwetenschappelijke disciplines. Daardoor kunnen wetenschappelijke doorbraken snel in de praktijk en in het onderwijs worden vertaald, dat is de Wageningen Aanpak. Het domein van Wageningen UR bestaat uit drie samenhangende kerngebieden: 1. voeding en voedselproductie 2. leefomgeving 3. gezondheid, leefstijl en levensomstandigheden -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Drie Wageningse instituten die in praktische en innovatieve projecten samenwerken met ondernemende agrariërs, ketenpartijen en maatschappelijke organisaties komen hieronder aan bod: Livestock Research ([email protected], (0320) 29 34 61) Fundamenteel, innovatief onderzoek en praktische oplossingen voor een duurzame en renderende veehouderij. Samen werken aan nieuwe veehouderijconcepten Hoe kunnen we de veehouderij duurzamer maken? Wie zijn daar voor nodig? Welke routines moeten daarvoor veranderen? En welke technologie kunnen we daarbij inzetten? Die vragen probeert de afdeling Veehouderijsystemen samen met de sector te beantwoorden. Om tot duurzaamheid te komen, is een omslag nodig. In denken en doen. Samen met veehouders, betrokken bedrijven, NGO’s en overheden werken wij daarom aan vernieuwing. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving ([email protected], (0320) 29 13 47) PPO richt zich op co-innovaties met partners uit de verschillende landbouwsectoren, wetenschap, bedrijfsleven en overheid. PPO analyseert samen met opdrachtgevers vragen over bedrijfsvoering en teelt, en vertaalt deze in toepassingsgericht onderzoek en ontwikkeltrajecten. LEI ([email protected], (070) 335 82 10) LEI Wageningen UR verricht sociaal-economisch onderzoek en is de strategische partner voor overheden en bedrijfsleven op het gebied van duurzame- en economische ontwikkeling binnen het domein van voeding en leefomgeving.

AGRO& FOOD: INNOVATIE, INSPIRATIE, NETWERKEN

Recommend Documents