Ede en food: bron en inspiratie
Samen kiezen voor food Ede kiest voor food. En dat maakt enthousiast. Dat merken we bij omliggende gemeenten in de FoodValley en in de Gemeenteraad van Ede. Maar wat houdt onze keuze voor food in? Waar leidt het toe? Wat is de opbrengst? Deze terechte vragen hoor ik regelmatig. Food is in Ede een belangrijk thema voor veel beleidsterreinen. Daarin zijn we ambitieus. Met een groeiend aantal partners worden steeds meer activiteiten rond food zichtbaar. We staan echter nog maar aan het begin van wat er in Ede en de FoodValley gaat gebeuren. Ik doel nu niet alleen op de mogelijke komst van het World Food Center. Er ontstaat veel meer. Food wordt een belangrijke pijler in onze economische ontwikkeling. Een stuwende kracht die leidt tot groei van onze regionale arbeidsmarkt, gezondheidsvoorzieningen en versterking van ons toeristische aanbod. Zo wordt Ede ook aantrekkelijker voor zowel haar huidige als voor nieuwe bewoners. Internationaal kunnen we ook een rol spelen door samen met Wageningen UR bij te dragen aan oplossingen voor de wereldvoedselproblematiek. Voor zowel de lokale, regionale, als internationale ambities is draagvlak cruciaal. Draagvlak in de samenleving, de raad en de regio. Daarin investeren wij. Het college wil de komende tijd samen met de raad en partijen uit de samenleving werken aan een ambitieuze, maar haalbare visie op food. In dit boekje vindt u een overzicht van algemene trends, bestaande foodinitiatieven, -activiteiten en -ondernemingen in Ede. En een beeld van relevante onderzoeken naar de potentie van food in Ede en de FoodValley. Zo heeft iedereen de meest relevante beschikbare informatie ter inspiratie op een rij. Ik hoop dat u, onze partners en de gemeenteraad dit boekje benutten om samen met het college van burgemeester en wethouders de visie op food uit te werken. Op die manier willen we onze keuze voor food samen met u uitwerken. Leon Meijer, wethouder food
Inhoudsopgave Food is een uit de Engelse taal afkomstige term die alle aspecten rondom eten, voeding en voedsel omvat. In hoofdstuk 1 wordt kort antwoord gegeven op de vragen: “Wat is food?” en “Waar gaat food in Ede over?” Historisch en nu, anno 2015.
4
7
Hoofdstuk 2 gaat verder in op de betekenis van food voor verschillende doelgroepen in Ede en de regio: bewoners, bezoekers, bedrijven en bollebozen. Wat is er al? Wat zijn de kansen voor verdere ontwikkeling? En wat zijn de aandachtspunten?
11
De veelomvattende wereld van food is volop in beweging. Het is belangrijk voor Ede om goed zicht te hebben op belangrijke ontwikkelingen. In hoofdstuk 3 worden daarom de belangrijkste globale foodtrends beschreven.
25
In hoofdstuk 4 wordt u als lezer meegenomen naar het jaar 2030: wat heeft ‘kiezen voor food’ Ede opgeleverd?
29
Tot slot treft u achterin een lijst met bronnen, die ook te raadplegen zijn als u meer wilt weten over de onderwerpen die in dit boekje aan bod komen.
33
5
1.
Food en food in Ede 1.1 Wat is food? Food is een uit de Engelse taal afkomstige term die alle aspecten rond eten, voeding en voedsel omvat. Denk aan economische aspecten zoals productie, handel, logistiek en consumptie. Maar ook milieu en gezondheid. Ook smaak en hiermee samenhangende zaken zoals uit eten gaan, gezelligheid, recreatie en toerisme vallen hieronder. Helaas is in de Nederlandse taal (nog) geen goed woord met dezelfde allesomvattende betekenis van food. Bovendien zijn de grenzen van food vaak lastig vast te stellen omdat food sterk verbonden is met andere thema’s. De vele dimensies van food Vraag Google ‘Wat is food?’ en u krijgt het antwoord: ‘ongeveer 137.000.000 resultaten in 0,27 seconden’. Al scrollend wordt duidelijk hoe uiteenlopend het begrip food is. Een greep uit de resultaten die voorbij komen: • De Youth Food Movement: een netwerk van studenten, jonge consumenten, koks en professionals die zich inzetten voor een schoon en eerlijk voedselsysteem • ‘Food science & technology’: de wetenschap en technologie van voedsel • Culinaire- en kookprogramma’s op tv • Foodbeweging: organisaties die zich inzetten voor lokaal en authentiek eten • Voedseltoerisme • Voedselvoorziening • Voedselverspilling • Een groothandel in levensmiddelen Al deze resultaten gebruiken de term food. Food definiëren in één zin is dan ook lastig. Het omvat een breed spectrum: van de moestuin in een wijk tot een internationaal opererende levensmiddelenproducent.
6
7
Ook Ede kent een breed scala aan food dimensies. We maken deel uit van een Europese topregio: FoodValley, maar we hebben ook hét voedingsziekenhuis, leuke en inspirerende voedselevenementen, mooie streekproducten en stadslandbouw die de bevolking van Ede verbindt met de bron van de voedselketen. De combinatie van al deze food dimensies is juist de kracht van Ede! Al deze verschillende dimensies zijn reden te meer om als gemeente duidelijk te beschrijven wat we onder food verstaan en welke ambities we nastreven.
1.2 Historie De huidige FoodValley regio, waar Ede onderdeel van uitmaakt, is één van de oudste en best bewaarde landbouwgebieden van Nederland. Een groot en gevarieerd aantal sporen laat die rijke agrarische geschiedenis zien. Met stip op één staan de Celtic fields, kleine vierkante akkertjes van duizenden jaren oud. De schaapskooien, de vijf molens, de vele historische boerderijen, de oude silo’s en instituten zoals het voormalige Instituut voor Rassenonderzoek van Landbouwgewassen (IVRO, aan de Willem Dreeslaan); het zijn allemaal sprekende voorbeelden van en sporen uit de agrarische geschiedenis van de gemeente Ede. Door de ijstijden ontstond het hoogteverschil in ons landschap. De hoge, droge gronden waren bedekt met bossen en heide. Op de overgang van hoog naar laag kwam de meer permanente bewoning met op de engen de voedselproductie. De laaggelegen en meer natte gronden waren bestemd als hooilanden. Bijzonder is dat deze opbouw nu nog steeds is terug te vinden. Vanaf de Middeleeuwen ontwikkelde Ede zich tot een agrarische gemeente. Lang waren Ede en de omliggende dorpen vooral zelfvoorzienend. Er was akkerbouw en een beperkte veestapel: kippen, schapen, bijen. Boeren verbouwden wat hun gezin nodig had. Wat over was werd verkocht. Rond 1900 onstond er zo ook handel. In de ontwikkeling van de landbouw en de handel speelden coöperaties een belangrijke rol: coöperatieve slachterijen, melkfabrieken, verzekeringen en kredietcoöperaties. Ondernemerschap, in combinatie met de agrarische achtergrond en het pure water vormen de wortels van de huidige agrofoodeconomie en het voedsellandschap in de FoodValley.
8
De huidige kracht van Ede is vooral de combinatie van primaire landbouw, agrofood bedrijven en kennisinstellingen. Wageningen UR, een instelling met een internationaal gevestigde naam op foodgebied levert hier een grote bijdrage aan. In de kennisas Ede-Wageningen richten zich steeds meer onderwijs- en kennisinstellingen op food: het Groenhorst, de Aeres groep, het Ontwikkelcentrum voor groen leren en Friesland Campina zijn hier mooie voorbeelden van Wetenschappelijke en ambachtelijke kennis over food, smaakbeleving, duurzaamheid en gezondheid, dienstverlening, handel en transport van food en foodgerelateerde producten: in Ede komt het allemaal samen. We hebben op food gebied al het goede bij de hand. Nu is het zaak dit zichtbaar te maken en kansen te benutten.
9
2.
Ede en food Food is op vele manieren aanwezig in Ede. Dit hoofdstuk gaat in op de betekenis van food voor de verschillende en belangrijkste doelgroepen in de gemeente: bewoners, bezoekers, bedrijven en bollebozen.
Bewoners
De bewoners van Ede zijn een belangrijke doelgroep. Het afgelopen jaar was Ede Hoofdstad van de Smaak. In dit kader vonden veel activiteiten en food evenementen plaats, zoals ‘Eten op Rolletjes’, het Edese ‘Food Film Festival’ en vele streekmarkten. Maar ook een activiteit met een heel andere insteek was het project ‘Goed voor weinig’: kookworkshops en een markt voor Edenaren met een smallere beurs. De publicatie van het kookboekje ‘Smaken Verschillen’, met recepten van bewoners uit verschillende culturen sloot hierop aan. Kortom: voedsel brengt mensen samen en verbindt. Stadslandbouw en streekproducten betrekken bewoners op een leuke en leerzame manier bij de productie van voedsel. Langs verschillende smaakfietsroutes: ‘Van Bier tot Honing’ en ‘Van Kaas tot Ei’, kunnen de inwoners van Ede kennismaken met de vele agrarische bedrijven en mooie producten in het buitengebied van Ede.
‘Binnen onze werkgebieden (in de Gelderse vallei) zien we een verbreding van de economische basis als gevolg van de toegenomen woon- en werkfunctie en tegelijkertijd een diepgaande specialisatie rondom het centrale thema food’ Rabobank Goede voeding is belangrijk voor de gezondheid. Ziekenhuis Gelderse Vallei ontwikkelt zich tot voedingsziekenhuis. Het wil de komende jaren samen met organisaties als Wageningen UR, zorgaanbieder Opella, de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en verschillende internationaal opererende foodbedrijven, specifieke voedings- en zorgprogramma’s ontwikkelen voor bijvoorbeeld ouderen (‘Gezond Ouder worden’) en jonge gezinnen (‘Gezonde Start’). Tot slot: werkgelegenheid en inkomen zijn belangrijke thema’s voor bewoners in de regio. Het aantrekken van nieuwe bedrijven en versterken van de bedrijvenstructuur die Ede al heeft op het gebied van food kan extra banen opleveren.
10
11
Voorbeelden van
Bezoekers
Food evenementen zijn niet alleen leuk en leerzaam voor onze eigen bewoners. Ze trekken ook bezoekers van buiten de gemeente. In veel restaurants genieten bezoekers van bijzondere kazen, lokaal geproduceerde wijn- en biersoorten, biologisch kalfsvlees, klein fruit en echte Veluwse asperges. Producten en culinair genot van Edese bodem. Ook ons Michelinsterrestaurant, ‘Het Koetshuis’ in Bennekom maakt gebruik van het rijke aanbod uit de streek. In 2015 gaat het Europese van Goghjaar van start. Ede speelt hierop in met het project ‘De Smaak van Van Gogh’: een samenwerking tussen de gemeente Ede en het KröllerMüllermuseum.
stadslandbouw in Ede: • Eetbaar Ede • Vierkante meter tuinen in Kernhem • Wijngaard Cinemec
Voorbeelden van evenementen in Ede: • Festival ‘Food Unplugged’ • ‘Ede proeft’ • ‘Food Film festival’
Voorbeelden van streekproducenten uit Ede: • De Hooilanden • Ecofields • De Heidebrouwerij • Zorgboerderij Makandra
12
13
Bedrijven
Food is het centrale thema in de economische visie van Ede. Uit de provinciale werkgelegenheids-enquête (PWE) blijkt dat het aantal foodbedrijven en het aantal banen in de foodsector in Ede ten opzichte van het landelijke gemiddelde ruim vertegenwoordigd zijn.
FOODVALLEY Bedrijven Arbeidsplaatsen
1 Landbouw en Veeteelt 1850 4407 2 Voedingsmiddelenindustrie 127 3905 3 Groothandel en Logistiek 369 5242 4 Onderwijs en Onderzoek 124 6269 5 Foodgerelateerde bedrijven 137 1874 Totaal 2607 21697 Bron: PWE 2013 en Food in de regio FoodValley 2014
Ede wil samen met ondernemers en buurgemeenten in de regio FoodValley het aantal food gerelateerde bedrijven en banen verder uitbreiden. Maar ook de samenwerking en interactie tussen bedrijven versterken. Vooral samenwerking op het gebied van kennisdelen, innovatie en de zorg voor goede opleidingen is belangrijk. Zo bouwen we aan een economische cluster, met bedrijven die elkaar onderling weten te benutten en die kunnen beschikken over gespecialiseerde werknemers. Een cluster van samenwerkende foodbedrijven vergroot de aantrekkingskracht voor andere bedrijven en vormt een stimulans om hun bedrijf ook naar Ede te verplaatsen. Clustervorming leidt zo tot economische groei en groei van de werkgelegenheid. We verwachten dat het World Food Center een aanjaagfunctie kan vervullen in deze ontwikkeling. In het bijzonder in het aantrekken van kennisintensieve bedrijven met een internationaal netwerk.
14
15
EDE Bedrijven
Arbeidsplaatsen
787 39 117 16 30
1825 1050 1615 297 243
989 5030
World Food Center: De gemeenteraad van Ede heeft unaniem ingestemd met een reservering van € 5 miljoen op het toekomstige budget. Het World Food Center wil dé internationale etalage worden van de Nederlandse agrofoodsector. Een ontmoetingsplek voor bedrijven, kennisinstellingen en consumenten met als doel kennis over voeding en gezondheid, verduurzaming en smaakbeleving te verspreiden.
Food Aantal arbeidsplaatsen in Ede 2013 naar categorie Onderwijs en Onderzoek; 297 Groothandel en Logistiek; 1615
Voedingsmiddelenindustrie; 1050
PWE 2013 en Food in de regio FoodValley 2014
16
Foodgerelateerde bedrijven; 243
Landbouw en Veeteelt; 1825
Grootste food werkgevers in Ede 2013 Naam bedrijf
Food categorie
Werkzame personen
Bidvest Deli XL B.V. Friesland Campina Riedel B.V. De Heus Voeders B.V. Agri Retail Nizo Food Research B.V. Silliker Netherlands B.V. Van de Haar Groep PPD (Netherlands) B.V.
Groothandel en logistiek Voedingsmiddelenindustrie Voedingsmiddelenindustrie Groothandel en logistiek Onderwijs en onderzoek Food-gerelateerde bedrijvigheid Landbouw en Veeteelt Onderwijs en onderzoek
500 t/m 799 200 t/m 499 200 t/m 499 100 t/m 199 100 t/m 199 50 t/m 99 100 t/m 199 50 t/m 99
Bron: PWE 2013
17
Agrifood bedrijven in de gemeente Ede
Boeren (agrarische ondernemers)
Ede heeft een omvangrijk agrarisch buitengebied met circa 700 agrarische bedrijven. Er is de afgelopen jaren door de agrarische bedrijven in de regio veel geïnvesteerd in milieu-maatregelen, dierenwelzijn en integratie in de keten. Volgens het Landbouw Economisch Instituut (LEI) zal het aantal bedrijven de komende 10 à 15 jaar halveren. Ede telt ruim veertig agrarische ondernemers die bijzondere (streek)producten produceren voor speciale nichemarkten in binnen- en buitenland. Bekende voorbeelden zijn Remekerkaas uit Lunteren en de biologische kalfsproducten van ‘Ecofields’. Ook boren relatief veel agrariërs in het buitengebied van Ede extra inkomensbronnen aan op het gebied van recreatie, zorg en landschap. Deze multifunctionele landbouw versterkt de belevingswaarde van het landelijk gebied voor inwoners en recreanten.
Bollebozen
De aanwezigheid van kennisintensieve bedrijven, onderzoek- en onderwijsinstellingen is zeer belangrijk in de ontwikkeling van een economisch cluster. Uniek voor Ede is de grote hoeveelheid kennis in de buurt in de vorm van Wageningen UR en de kennisas Ede-Wageningen.
Categorie • Food-gerelateerde bedrijvigheid • Groothandel en logistiek • Landbouw en Veeteelt • Onderwijs en onderzoek • Voedingsmiddelenindustrie
bron: PWE 2013
‘We kunnen concluderen dat zowel agro & food als logistiek en handel weliswaar belangrijke sectoren zijn voor de regio FoodValley. De uitgifte specifiek aan die sectoren is echter lager/minder dan de ambitie zou doen vermoeden’
18
Buck consultants international
19
Het kennishart van de FoodValley regio wordt gevormd door de kennisas EdeWageningen, de zone tussen het station Ede-Wageningen en de binnenstad van Wageningen. Hier ontwikkelen we een campusachtig gebied, gerelateerd aan het thema food, met topinstellingen, (internationale) bedrijven, congres- en ontmoetingsplekken en passende woon- en werkruimten. In een cluster staan innovatie, samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen en het delen van kennis en faciliteiten centraal. Door middel van de kennisas bouwen Ede en Wageningen hieraan. De kennisas moet internationale research & developmentbedrijven en -instituten en gekwalificeerde medewerkers aantrekken. Ook is het de bedoeling dat het een inspirerende omgeving voor studenten en jongeren is.
Uit de samenleving komen ‘Het aantal daadwerkelijke nieuwe vestigingen in agrofood in Oost-Nederland
voldoende goede initiatieven.
heeft zich de afgelopen jaren (2004-2013) vooral in Wageningen (28 vestigingen)
Faciliteren, verbinden en
en Ede (4 vestigingen) voltrokken. Binnen Oost-Nederland is de regio FoodValley
creativiteit stimuleren
dan ook zeker een hotspot voor deze sector.’
zijn rollen die we als
Buck consultants international
gemeente willen vervullen om zo initiatieven uit de samenleving tot een succes te maken.
Kennisas Ede-Wageningen
20
21
Aandachtspunten en uitdagingen Ede en de regio FoodValley hebben een goede uitgangspositie voor het ontwikkelen van een toonaangevende foodcluster. De centrale ligging en goede bereikbaarheid, de aanwezigheid van publieke kennisinstellingen en een goed functionerende arbeidsmarkt, worden in diverse studies genoemd als sterke troefkaarten. Maar er worden ook minder sterke punten gesignaleerd. Als verbeterpunten worden genoemd: de onderlinge samenwerking tussen bedrijven, groei in het aantal buitenlandse multinationals, het stimuleren van private kennisontwikkeling en innovatiekracht. Als bedreiging worden genoemd: onvoldoende stedelijke voorzieningen voor internationale aantrekkingskracht, bestuurlijke onduidelijkheid en weinig samenwerking binnen de regio FoodValley. De belangrijkste uitdaging die genoemd wordt is het realiseren van kennisuitwisseling en samenwerking. • Regionaal: tussen het Midden- en Kleinbedrijf (MKB) en aanwezige kennisinstellingen in de regio en tussen bedrijven onderling. • Bovenregionaal: tussen andere agrofoodclusters en andere topsectoren.
22
23
3.
Foodtrends Food is een trendy onderwerp; zo laten de media ons zien. In deze paragraaf zoomen we in op de belangrijkste globale ontwikkelingen en foodtrends. Foodtrends die een directe invloed kunnen hebben op de manier waarop Ede haar voedselvisie gaat invullen.
Complexe netwerken
De voedselvoorziening in de wereld is de laatste decennia ingrijpend veranderd. In de westerse wereld is de landbouw geïndustrialiseerd en heeft er schaalvergroting plaatsgevonden. Daardoor is de internationale afhankelijkheid vergroot. De weg die voedsel aflegt van boer naar bord is tegenwoordig langer en onoverzichtelijker. Achter het aanbod op de schappen van de supermarkten gaat een complex netwerk van ketens schuil waarin internationaal geopereerd. Een simpele kant-en-klaar pizza bijvoorbeeld bestaat uit meer dan twintig verschillende ingrediënten die afkomstig zijn uit verschillende landen.
Overvoeding en ondervoeding
De schakels in het voedselsysteem, van primaire productie tot verkoop in de supermarkten, functioneren als een ‘efficiënte machine’. Ze stellen consumenten voedsel ter beschikking tegen lage prijzen. Maar de focus op grote volumes en zo laag mogelijke kostprijs eist haar tol in de vorm van schade aan natuur, milieu en gezondheid. Het aantal mensen met ernstig overgewicht (obesitas) is in de afgelopen 20 jaar verdubbeld. Ook veel zogenaamde ouderdomsziekten, dementie, hart- en vaatziekten en diabetes zijn gerelateerd aan ons voedingspatroon. Ondervoeding en overvoeding komen naast elkaar voor. Dit vormt niet alleen een individueel gezondheidsprobleem, maar draagt ook fors bij aan de stijgende kosten van de gezondheidszorg.
‘Echt eten’, smaak en ontmoeten
Veel consumenten laten zich vooral door de prijs van de boodschappen leiden. Er komt echter een voorzichtige ‘tegenbeweging’ op gang van consumenten die ook andere waarden nastreven. Naast gezondheid en aandacht voor natuur en milieu, gaat het om smaakbeleving, elkaar ontmoeten en het verhaal achter food. Voorbeelden hiervan zijn: ‘Echt eten’, ‘Natuurlijk en biologisch’, ‘Lokale ketens’ en ‘Nieuwe speciaalzaken’. Deze vormen een tegenwicht tegen de cultuur van kant-en-klaar voeding en fastfood.
24
25
Echt eten
Natuurlijk en biologisch
Lokale ketens
Speciaalzaken
Bij echt eten, ook wel real food of slow food genoemd, staat een ambachtelijke productiewijze centraal. Het gaat om ambachtelijk, authentiek en vaak lokaal geproduceerd voedsel. De internationale organisatie Slow Food met als jongerentak de Youth Food Movement is hier een belangrijk voorbeeld van.
Voedsel dat zonder chemische middelen, kunstmest en antibiotica is geproduceerd en voeldoet aan het EKOkeurmerk. Het Amerikaanse bedrijf Wholefoods is marktleider in dit segment. Het bedrijf startte in de jaren tachtig in de VS met één winkel. Inmiddels heeft het bedrijf ruim 300 winkels in de VS en het het Verenigd Koninkrijk.
Retailbedrijven zijn over het algemeen actieve spelers op de wereldmarkt. Ook in deze sector ontstaan bedrijven die zich specialiseren in ambachtelijk en lokaal geproduceerd voedsel. Bekende Nederlandse voorbeelden zijn V&D, supermarktketen Plus en La Place. Ook primaire producenten organiseren zich steeds vaker om hun producten direct te verkopen aan horeca en instellingen. Een v.b. hiervan in de regio Food Valley is coöperatie Boerenhart.
Supermarkten zijn machtige spelers in de agrofood wereld geworden. Dit ten koste van kleinere speciaalzaken: bakkers, slagers, de kleine kruidenier, groenteboer. Concepten als Landmarkt proberen kleinschalige en lokale specialismen weer terug te brengen.
Duurzaamheid, groei wereldbevolking en verstedelijking
Naast aandacht voor duurzaamheid, gezondheid en eerlijke productie- en distributiemethoden is ook de groeiende wereldbevolking een drijvende kracht achter ontwikkelingen in de foodsector. In 2050 zal de wereldbevolking naar verwachting meer dan negen miljard mensen tellen, die voor het grootste deel in steden zullen wonen. Naast efficiëntere productiemethoden zullen er in veel delen van de wereld cruciale uitdagingen zijn; zoals het tegengaan van bodemerosie en –degradatie, de beperking van verspilling tijdens opslag en transport en de toegang tot voedsel.
Kennis als exportproduct
Nederland exporteert veel agrarische producten: grondstoffen, bewerkte producten en uitgangsmateriaal, zoals bijvoorbeeld zaaizaad. Maar ook kennis over huisvestings- en productie systemen, duurzaam landgebruik. Procestechnologie, voeding en gezondheid en logistieke concepten. De verwachting is dat in de toekomst kennis van hoogwaardige systemen en technologieën op al deze terreinen het belangrijkste exportproduct van de agrofood sector in Nederland zal zijn. Ede en FoodValley vormen de thuisbasis van een breed palet nationaal en internationaal georiënteerde agrofood bedrijven, onderzoeksen onderwijsinstellingen. Die mix vormt een goed vertrekpunt om aan te haken op deze ontwikkeling.
26
27
4.
Ede Food City 2030 In dit hoofdstuk kijkt de wethouder food in het jaar 2030 samen met de gemeenteraad terug op de oogst van 15 jaar werken aan een brede voedselstrategie met en voor Ede.
Bewoners – sociaal en gezond in 2030
Gezond voedsel vormt de basis van vitaliteit. Een hele generatie jongeren is opgegroeid met dit inzicht. In 2013 was 48% van de Edese bevolking te dik, waarvan 13% zelfs obees (Bron: GBA, 2013). Dit percentage is in 2030 aanzienlijk gedaald. Kooklessen op scholen en een gezonder aanbod van snacks in de schoolkantines hebben hieraan bijgedragen. Maar ook het programma ‘Gezonde Start’ van ziekenhuis Gelderse Vallei. Hier begeleiden ze gezinnen met kleine kinderen, zodat zij van jongs af aan gezonder leren omgaan met eten. Ook het aanbod in de winkels en snackbars is veranderd. Wie had 15 jaar geleden ooit gehoord van Intelligent Protein Snacks of gedacht aan fruitsticks als vervanger van patat en frikadel? Op tal van plekken werken mensen samen in school- en buurttuinen, ook wel ‘groene buurthuizen’ genoemd. Een mooie manier om anderen te ontmoeten, eten te produceren en zo nu en dan met anderen te koken en te eten. In de wijken wisselen verschillende culturen kennis uit over het verbouwen en klaarmaken van voedsel. In buurthuizen leren mensen met een uitkering hoe ze voor weinig geld lekker en gezond kunnen eten. Het aanbod aan restaurants en gezonde eetcafés is groter en diverser dan 15 jaar geleden. Dat is niet alleen goed voor de bezoekers van buiten Ede, ook inwoners zelf maken er graag gebruik van. We worden steeds ouder. Hoe zorgen we dat ouderen zo lang mogelijk vitaal en gezond blijven en langer thuis kunnen wonen? Deze vraag stond centraal in het regionale demonstratieproject ‘Gezond Ouder’, van de Alliantie Voeding, dat in 2016 van start is gegaan. Het ziekenhuis en haar partners, waaronder Wageningen UR, de onderwijsinstelling CHE en zorgaanbieder Opella, hebben veel kennis in het project opgedaan. En het project leverde verschillende nieuwe zorg- en voedingsconcepten op over de rol van voeding bij het ouder worden. Belangrijk is dat ouderen in Ede en omgeving ook aantoonbaar de vruchten van dit project hebben geplukt. Ook de Edese kerken en andere religieuze instellingen zijn betrokken bij de voorlichting over gezond koken, het organiseren van gezamenlijke maaltijden en kookworkshops voor kinderen.
28
29
Bedrijven - Innovatieve bedrijvigheid in 2030
Bezoekers – beleving en ontspanning in 2030
De Veluwe is in combinatie met het Kröller-Müllermuseum nog steeds een grote publiekstrekker. En bezoekers hebben ondertussen ook het World Food Center ontdekt. Een inspirerend informatiecentrum waar bezoekers op interactieve wijze alles over voeding en voedselvoorziening wereldwijd kunnen beleven. Niet alleen toeristen en recreanten, ook het internationale bedrijfsleven heeft de Word Food Center campus omarmd als ‘place to be’ in het wereldwijde agrofoodnetwerk. Het treinstation Ede-Wageningen is de toegangspoort voor bezoekers van de Veluwe en het World Food Center. Op het stationsterrein wordt de bezoeker omringd met moderne kiosken en inspirerende afbeeldingen van foodtrends en -concepten uit de hele wereld. Ook kunnen bezoekers ‘witte fietsen’ huren om per fiets agrarische bedrijven in het buitengebied van Ede te bezoeken. Het netwerk van innovatieve agrarische bedrijven, jaren geleden gestart onder de naam ‘Vallei Boert Bewust’, is uitgegroeid tot een recreatief-toeristisch netwerk. De recreatiesector is gegroeid. Logeren op de Veluwe en overnachten bij de boer is populair onder de buitenlandse toeristen die Amsterdam bezoeken. De overdekte markthal in Ede Centrum met een rijk gesorteerd aanbod aan regionaal geproduceerde en andere bijzondere kwaliteitsproducten, vormt een attractie voor zowel dagjesmensen als mensen die langer op de Veluwe en in de Vallei verblijven. Ook de foodfestivals vormen een echte publiekstrekker. ‘Food Unplugged’ is hét jaarlijks terugkerende evenement waar bewoners, bezoekers en boeren elkaar ontmoeten.
30
De afname van het aantal agrarische bedrijven heeft zich doorgezet, maar minder sterk dan gedacht. Een deel van de bedrijven is verdergegaan met schaalvergroting en specialisatie, gericht op de internationale, hoofdzakelijk Duitse, markt. Met behulp van robots wordt de ammoniakemissie en -afzetting ter plekke gemeten. Zo kan elk bedrijf maatwerk leveren in milieu-investeringen. De kalveren op de vleesveebedrijven komen vooral uit Nederland. Zo is het transport van levende dieren uit Oost-Europa flink afgenomen. Ook het antibioticumgebruik is daardoor sterk teruggebracht. Het mestprobleem heeft zich opgelost: door innovaties in verschillende sectoren wordt hoogwaardig veevoer geproduceerd dat beter opgenomen wordt door de dieren. Fosfaat uit de overblijvende mest verwerken we tot hoogwaardige fosfaatmeststof die wordt verkocht aan akkerbouw- en groententeeltbedrijven in de regio. Waar jaren mais heeft gestaan, wordt nu op verschillende plaatsen een breed assortiment vergeten en nieuwe groenten verbouwd. Inspelen op nieuwe omstandigheden is altijd een kwaliteit van agrarische ondernemers in Ede en de regio geweest. In het agrarisch gebied is in de loop van de jaren een netwerk van (boeren)bedrijven ontstaan. Zij hebben de groeiende belangstelling in de steden voor groen en gezond voedsel weten te vertalen in nieuwe producten en diensten. Zo worden meer dan honderd streekproducten aangeboden. De recreërende inwoner en toerist worden door middel van een netwerk van boerderijwinkels, digitale bestelmogelijkheden, eetgelegenheden en boerencampings bediend. Na een dip is de uitgifte van de bedrijventerreinen vanaf 2016 weer aangetrokken. Ede heeft een aantal mooie internationaal opererende foodbedrijven aan weten te trekken. Bedrijven in de voedings-, proces- en verpakkingsindustrie. Maar ook bedrijven op het gebied van agrologistiek, ICT en zakelijke dienstverlening. De combinatie van een goede kennisinfrastructuur, beschikbaarheid van goede vakmensen, goede bereikbaarheid en goede samenwerking binnen de regionale agrofoodcluster heeft duidelijk vruchten afgeworpen. Ook het MKB in de regio heeft hiervan geprofiteerd. En het World Food Center – vrucht van intensieve samenwerking tussen regiogemeenten, provincie Gelderland, het Rijk, regionaal bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties – blijkt als een magneet te werken op internationaal georiënteerde bedrijven. Het uitgangspunt ‘afval is grondstof’ wordt op allerlei niveaus in de agrofood keten toegepast. Ede is als onderdeel van de regio FoodValley met stip gestegen op de lijst met Europese topregio’s.
31
Bollebozen – kennis en ontwikkeling in 2030
Langs de Zandlaan en Willem Dreeslaan zijn een aantal nieuwe onderzoeksinstellingen neergestreken. Er is een nieuwe HBO-opleiding met een breed aanbod aan foodopleidingen. En een flinke uitbreiding van passende woonruimten voor het groeiende aantal studenten. Het bedrijvencluster in de regio biedt interessante stageplekken voor studenten. Veel bedrijven weten de scholen en studenten te benutten om antwoorden te krijgen op vragen waar zij mee zitten. Zo weten bedrijven, onderwijsinstellingen en studenten elkaar te vinden. Het brede onderwijsaanbod in Ede biedt jongeren uit de regio veel mogelijkheden om door te stromen. Met een diploma op zak is er veel perspectief op een leuke baan en goed werk. Voor degenen die voor het eerst naar school gaan begint de boeiende wereld van food met kook-en smaaklessen op school, aangevuld met boerderij-educatie en lessen over voeding en gezondheid. Jongeren op de middelbare school zijn zich meer bewust van wat ze eten. Gezond(er) eten is de norm geworden.
Belangrijke partners – een sterke samenwerking in 2030
De enorme ontwikkeling die Ede als foodstad heeft doorgemaakt, is het resultaat van constructieve en goede samenwerking met en tussen een groot aantal publieke en private partners: het MKB, de regionale Federatie Ondernemerskringen, buurgemeenten in regio FoodValley, provincie Gelderland, onderwijsinstellingen, het Rijk, Wageningen UR, de Alliantie Voeding, de Land- en tuinbouw Organisatie en vele anderen.
Belangrijke partners
Regio FoodValley Provincie Gelderland Oost NV Regionale (en internationale) ondernemers Kennisinstellingen Bewonersorganisaties Ziekenhuis ‘Gelderse Vallei’ Wageningen UR Andere potentiële nationale en internationale foodregio’s Maatschappelijke organisaties zoals: Eetbaar Ede Welstede: de buurthuizen Kinderboerderijen Bovendien zijn er natuurlijk nog tal van andere partners die de de keuze voor food mede mogelijk maken.
Meer weten? Bronnen: • ‘Naar een voedselbeleid’ – de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) (2014) • De economische kracht van de vallei: Voedzame bodem voor een gezond bedrijfsleven – Rabobank (2010) • Food 2030: Samenwerking vanuit een nieuwe mindset – ING (2014) • MIRT onderzoek: Dutch food to the European top – Bureau Stedelijke Planning (2013) • Verdieping Doelgroepen bedrijventerreinen FoodValley – Buck Consultants International (2013) • Resultaten en ambities: Proef de vooruitgang! – Alliantie Voeding (2010) www.hoofdstadvandesmaak2014.nl www.smaakvangogh.nl www.regiofoodvalley.nl
Foto’s op pagina 12 (asperges telen), 18 (houten bordjes) en 27 (tractor) zijn gemaakt door Eric Veltink
32
33
34
