Innovatie en business in Oost-Nederland
High Tech
Innovatie en business in Oost-Nederland
High Tech
High Tech
High Tech
Inhoudsopgave Managementsamenvatting Open innovatiecentra
Voorwoord 6 12
High Tech Materialen
32
Inleiding
32
(Thermoplastische) Composieten
36
(Bio)polymeren
38
High Tech Systemen
14
Membranen
40
Inleiding
14
Surface treatment
42
Nanotechnologie
16
Smart materials
44
Mechatronica
18
Sensing Monitoring and Imaging Semiconductors
Werkwijze Oost NV – van beleid naar ontwikkeling 47 Tot slot: van signalering naar actie
49
Bronnen
50
Het Technology-cluster van Oost NV richt zich op het stimuleren van innovaties in de topsectoren High Tech en Chemie (incl. de Kunststof- en Rubbersector). Oost-Nederland onderscheidt zich door een rijke kennis van High Tech, Chemie en Maakindustrie. Deze kennis wordt in nauwe samenwerking met de industrie ontwikkeld. Het zwaartepunt van de Technology-kennis is natuurlijk te
bedrijvigheid heeft beleidsmakers geïnspireerd tot het
vinden rond de Universiteit Twente, met grote internationale
aanwijzen van High Tech als een economisch speerpunt voor
onderzoeksinstellingen als Mesa+, CTIT en MIRA. De hoge-
Oost-Nederland. De vaandeldragers Kennispark Twente en
22
scholen in de regio (Saxion, Windesheim en HAN) zorgen voor
het Innovatieplatform Twente maken zich sterk voor de
26
toepassingskennis op het gebied van High Tech Systems,
samenwerking tussen ondernemingen, kennisinstellingen
Industrial Printing
28
Materials, ICT en Chemie. De kennisinstellingen werken
en overheid op deze gebieden in Twente en zien ook steeds
High Tech Machinebouw
30
hierbij nauw samen met het bedrijfsleven in Oost-Nederland.
meer verbindingen ontstaan met relevante kennis- en bedrijven
Relevante bedrijvennetwerken in de High Tech en Chemie zijn
netwerken geworteld in de andere regio’s in Oost-Nederland
geworteld in Twente, Achterhoek, regio Zwolle en regio
en daar buiten.
Colofon
51
Arnhem-Nijmegen. In samenwerking met kennisinstellingen en bedrijfsleven zijn
De voorliggende roadmap schetst het werkveld van het
de laatste jaren open innovatiecentra ontstaan, zoals High
Technology-cluster van Oost NV. Het legt verbanden tussen
drie roadmaps die Oost NV publiceert onder de noemer
Tech Factory, OICAM, Novio Tech Campus, Polymer Science
de nationale en internationale ontwikkelingen, de kennis
“Innovatie en business in Oost-Nederland”:
Park, Texperium en TPRC.
clusters en industrie in Oost-Nederland. In dit dynamische
> Dit symbool markeert in de tekst cross-overs tussen de
> Agro & Food
> Life Sciences & Health
Deze netwerken bestaan uit toonaangevende bedrijven
projectmanagers het verschil maken in innovatieprocessen
> High Tech
zoals AWL, Akzo Nobel, Bronkhorst High Tech, Demcon,
en economische ontwikkeling.
Technology-domein opereert Oost NV; hier kunnen de
DSM Resins, Nedap, NXP, Pentair, Salland Engineering, Teijin Aramid, TenCate, Thales, TKH groep, Vredestein, Wavin
drs. Th.N.M. Föllings
en veel sterke MKB bedrijven. Deze massa aan kennis en
Manager Innovatie & Infrastructuur
High Tech
Managementsamenvatting
High Tech Systemen
Nanotechnologie
Mechatronica
Binnen het unieke Nederlandse high tech ecosysteem is
Nanotechnologie (en -wetenschap) ontwikkelt zich storm-
Maatschappelijke uitdagingen voor de komende decennia
Oost-Nederland de tweede belangrijkste technologische regio,
achtig en focust naast nano-elektronica meer en meer op
liggen op het gebied van gezondheid, energie & duurzaam-
met veel bedrijven actief op het gebied van mechatronica, ro-
maatschappelijke toepassingen. De Strategische Research
heid en mobiliteit & veiligheid. Belangrijke technologische
botica en microsysteemtechnologie. Een belangrijke ‘opgave’
Agenda Nanotechnologie van het Nederlands Nano Initiatief
ontwikkelingen voor het aangaan van die uitdagingen zijn:
is het creëren van nieuwe Original Equipment Manufacturers.
(NNI) heeft in 2008 vier generieke thema’s voor ons land
miniaturisatie (gebruik van micro- en nanotechnologie);
Daarvoor zijn, mede op initiatief van Mechatronica Valley
benoemd: bio-nanotechnologie, ‘Beyond Moore’, functionele
precisie-mechatronica; intelligente robotica; mens-machine
Twente, laagdrempelige business development trajecten
(bio)materialen en infrastructuur. Op dit fundament zijn vier
interactie; ICT-interfacing; inkjettechnologie als high
opgezet. Een ander ambitieus initiatief betreft het LEO –
applicatiegebieden gedefinieerd: nanomedicine, gezonde
tech productietechnologie. Dat maakt mechatronica met
Center for Service Robotics, een publiek-private samenwerking
voeding, energievoorziening en schoon water.
deel- c.q. verwante gebieden als robotica en microsysteem
tussen kennisinstellingen en industriële partijen op het gebied
technologie tot een sleuteltechnologie. Een trend is dat niet
van medische en revalidatierobotica en professional service
De Universiteit Twente bekleedt met het MESA+ Instituut
alleen nieuwe devices worden ontwikkeld, maar dat nieuwe
robotics. De uitdaging in Oost-Nederland is de huidige versnip-
voor Nanotechnologie internationaal een sterke positie in
applicaties worden gegenereerd met bestaande technologieën.
perde onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten te bundelen
het veld van microsysteem- en nanotechnologie. De kracht
Systeemintegratie is hierbij van enorm belang.
tot de kritische massa die nodig is voor nieuwe doorbraken.
van MESA+ ligt in de combinatie van goed onderzoek, stateof-the-art cleanroom- en labfaciliteiten, sterke interactie met
Mechatronische uitdagingen in de gezondheidszorg zijn
Ons land is een wereldspeler in High Tech Systems, onder
Oost-Nederland zet sinds jaren in op innovaties rondom
bedrijven en focus op commercialisatie. Het aantal spin-off
onder meer automatisering van routinewerk, ergonomie-
meer op het gebied van nanotechnologie, mechatronica/
Food, Health en Technology. De Technology-focus in de regio
bedrijven van MESA+ is hoog, maar hun groei relatief beperkt.
verbeteringen voor zorgpersoneel, kwaliteitsverbetering van
robotica, sensoren, imaging-technologie en semiconductors.
ligt in eerste instantie op ‘materials & manufacturing’ en
Voor behoud en verdere groei van deze bedrijven is het
chirurgische tools en ontwikkeling van devices die mensen
Deze positie wordt onderstreept met de aanwijzing door het
‘high tech systems’. Deze terreinen zijn voor Oost-Nederland
noodzakelijk een gedeelde productiefaciliteit te realiseren. Dit
minder afhankelijk maken van zorgverleners. Zo liggen kansen
kabinet van High Tech als een van de topsectoren van onze
in kaart gebracht middels ‘industrial maps’ en ‘terrain maps’.
gebeurt in de vorm van de High Tech Factory op de UT-campus.
voor robotica zowel in de chirurgie als in de revalidatiesector.
economie. Bedrijven werken samen met toeleveranciers,
Die dienen als inhoudelijk fundament voor het bouwen van
universiteiten en hogescholen om steeds betere producten te
clusterprojecten en bieden het bedrijfsleven de mogelijkheid
Een sterke speler in Oost-Nederland is ook de Radboud
‘home power plants’, efficiëntie in gebruik, smart grids en
ontwikkelen. Cruciale competenties daarbij zijn systeeminte-
om op basis van inhoud te participeren. Een en ander is
Universiteit Nijmegen. Vanuit het Instituut voor Moleculen
opslag van energie en ontwikkeling van microsystemen met
gratie, supply chain management en miniaturisatie.
uitgewerkt voor een zestal technologiedomeinen.
en Materialen wordt nanotechnologie bottom-up benaderd:
geïntegreerde (autonome) energievoorziening. Wat betreft
moleculaire assemblage, materiaalonderzoek, karakterisatie,
mobiliteit & veiligheid zal meer dan 90% van de automotive-
nanoprobing, et cetera.
innovaties komen van elektronica en embedded software.
De High Tech Systems sector kent een grote massa en een
Op het gebied van energie & duurzaamheid spelen zaken als
minder scherpe focus. De eindmarkten zijn divers en naast
Professionele servicerobots worden onder meer ontwikkeld
de genoemde (en nog andere) wereldspelers zijn er veel MKB-
voor landbouw, infrastructuurinspectie, veiligheid en vervoer.
bedrijven. De leiders van industrie en kennisinstellingen willen
De daarvoor benodigde functionaliteit zal veelal in (hybride)
dit hele high tech ecosysteem op wereldniveau brengen.
microsystemen (System-in-Package) worden ondergebracht.
6
Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
7
precisielandbouw, glastuinbouw, veehouderij en groente-,
Semiconductors
Industrial Printing
High Tech Machinebouw
fruit- en sierteelt. Oost-Nederland speelt daarin haar rol mee,
De halfgeleidersector is een wereldwijde biljoenenmarkt.
Inkjetprinting is een productietechnologie in opkomst, voor
Het thema mobiliteit raakt iedereen. Voortschrijdende
met toepassingen onder meer in de keten van voedselproductie
Deze industrie blijft de drijvende kracht achter spectaculaire
zowel massa- als gepersonaliseerde productie. Grote voorde-
technologie biedt steeds weer nieuwe mogelijkheden, denk
en in motion capture technology (wereldspeler Xsens).
marktontwikkelingen aan zowel de consumenten- als de
len zijn contactloze productie, efficiënt materiaalverbruik,
aan de besturing van auto’s en vliegtuigen, toepassingen in
producentenzijde. Ons land is naast Japan en de Verenigde
‘mass customization’ en complexe 2D- en 3D-structuren van
de zorgsector en ontwikkelingen op het vlak van duurzaam-
Medical Imaging
Staten een van de landen die de volledige keten van ont-
gemengde materialen. Inkjet als productietechnologie kent
heid (lichtere constructies, recyling). Op dit gebied liggen
Wereldwijde sociaal-economische trends, zoals de vergrijzing
wikkeling tot en met productie van halfgeleiders binnen
talloze potentiële toepassingen in ‘Biomedical & Healthcare’,
dan ook grote kansen voor de (Oost-)Nederlandse high tech
en veranderende levensomstandigheden, zorgen voor een
zijn landsgrenzen heeft. De industrie in Nederland wordt
‘High Tech Materials & Manufacturing’ en ‘Food & Nutrition’.
maakindustrie/machinebouw. Het succes van de maakindustrie
stijgende vraag naar gezondheidszorg. Een belangrijke
gedomineerd door twee multinationals op dat gebied, NXP
De industriële inkjetmarkt gaat naar verwachting wereldwijd
hangt dan ook af van het innovatief vermogen op zowel
rol daarin spelen medische beeldvormingstechnieken die
Semiconductors en ASML (beide voortgekomen uit Philips),
groeien van twee miljard euro (2008) naar zestig miljard,
product- als procestechnologisch gebied. Belangrijk daarbij
kunnen bijdragen aan snellere en effectievere diagnoses en
met daaromheen een uitgebreide toeleverketen.
waarvan vier miljard voor Nederland, in 2016.
is de uitwisseling van kennis en ervaring tussen bedrijven uit
aan gezondheidszorg en de kosten stijgen jaarlijks met ruim
Momenteel kent de halfgeleiderindustrie twee belangrijke
Zowel aan de printkoppen als aan de mechatronische
4%. De directe en indirecte kosten (zoals verlies van produc-
trends, te weten ‘More Moore’ (naar de bekende Wet van
platforms en andere modules van de printers worden
Vanuit het thema mobiliteit in de high tech maakindustrie
tiviteit als gevolg van verloren werkdagen of handicap) die
Moore over de immer voortschrijdende capaciteit van chips)
steeds zwaardere eisen gesteld op het gebied van snelheid,
wordt in ons land in eerste instantie gekeken naar de aerospace
behandelingen. Ons land spendeert rond de 10% van het BBP
verschillende marktsectoren.
Sensing Monitoring and Imaging
Health & Food and Nutrition
dit met zich meebrengt, zijn substantieel. Veranderingen
en ‘More than Moore’. Met name ‘More than Moore’, ook
nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en energie- en materiaal-
en automotive. Oost-Nederland heeft een uitstekende infra-
Security & Safety
Sensoren zetten een fysiek verschijnsel om in een digitaal
door innovaties zijn daarom dringend gewenst en dat biedt
wel ‘Beyond Moore’, is voor de toekomst van de Nederlandse
verbruik. Ons land kent een concentratie op het gebied van
structuur van op die sectoren gerichte, veelal kleinschalige
De technologie rondom sensing & monitoring ten behoeve
signaal, dat vervolgens actuatoren kan aanzetten tot een
ondernemers en bedrijven grote kansen.
micro- en nano-industrie zeer belangrijk. In deze ontwik-
inkjet-equipment, met bedrijven als NTS Mechatronics, CCM
maakbedrijven. Daarnaast zijn er nog bedrijven actief op
van security & safety omvat een zeer breed scala aan
reactie. Deze vorm van sensing wordt steeds vaker geregeld
keling worden verschillende micro- en nanocomponenten
en OTB. Van hieruit wordt veelvuldig een beroep gedaan op
uiteenlopende gebieden, van verkeersgeleidingssystemen
toepassingsmogelijkheden. Vaak is echter vanuit de aan-
door zogeheten embedded systemen. De grote uitdaging op
Het CMI-NEN (Center for Medical Imaging - North East
geïntegreerd in één systeem (System-in-Package, SiP) en door
kennis en kunde in Oost-Nederland. Wat betreft fundamen-
tot rolstoelen en elektrische fietsen. Kansen voor de regio
bodzijde onduidelijk wat een specifieke veiligheidsvraag is.
dit gebied is systeemintegratie. De wereldmarkt voor em-
Netherlands) is een publiek-privaat samenwerkingsverband
middel van geavanceerde packages geschikt gemaakt voor
tele kennis van inkjet, materialen en nanotechnologie kan de
liggen onder meer in het stimuleren van internationalisering,
De wereldmarkt voor security & safety is naar schatting 120
bedded systemen werd in 2004 geschat op bijna 46 miljard
tussen grote industriële partijen, MKB-bedrijven, start-ups
integratie met zeer uiteenlopende applicaties.
regio mondiaal een vooraanstaande positie gaan innemen.
koppelen van maak- aan ontwikkelbedrijven, concentreren
miljard euro groot, met een jaarlijkse groei van 7-12%.
dollar, met een gemiddelde jaarlijkse groei van 14%, tot 88
en onderzoeksinstellingen. Het Center is gericht op medische
Profilering en gerichte samenwerking is vereist om deze ken-
van het thema mobiliteit op (gezondheids)zorg, inzetten op
miljard dollar in 2009. Een veelbelovend applicatiegebied
beeldvormingstechnieken op het gebied van oncologie (met
Oost-Nederland heeft een zeer goede (internationale) positie
nispositie uit te bouwen en te verzilveren. TenCate is een be-
product- en procesinnovatie, en ondersteunen van projecten
Trends op dit multidisciplinaire en ‘multi-stakeholder’ terrein
is ‘ambient intelligence’, het ontwikkelen van intelligente
name long-, borst- en prostaatkanker), hart- en vaatziek-
door de aanwezigheid van twee zwaartepunten op de ‘More
langrijke speler op dit vlak. Wageningen UR beschikt over een
voor geavanceerde productieautomatisering.
zijn onder meer toenemend gebruik van bedreigings- en
omgevingen die reageren op de aanwezigheid en behoeften
ten en neuro(musculaire) ziekten. In een open innovatie-
than Moore’ lijn: Universiteit Twente/MESA+ en NXP in Nij-
zeer nauwkeurige ‘printer’ voor de ontwikkeling en productie
risico-analyses, miniaturisatie van equipment, opkomst van
van de aanwezige personen. In fysiotherapie en revalidatie is
infrastructuur gaan het regionale bedrijfsleven, Siemens
megen. Daarnaast beschikt de regio over een bijna volledig
van eiwit-microarrays en binnen de Universiteit Twente lopen
gesimuleerde trainings- en ontwikkelomgevingen, en toe
behoefte aan instrumenten voor objectieve evaluatie, sturing
Nederland en de universiteiten van Groningen, Nijmegen en
ecosysteem aan Original Equipment Manufacturers en MKB-
meerdere researchprojecten op het gebied van inkjet.
passing en ontwikkeling van intelligentere systemen/software.
en vastlegging van het motorische functioneren. Dat kan
Twente innovaties realiseren en een infrastructuur opbouwen
(toelever)bedrijven voor zowel eindproducten als processen
Applicatiegebieden lopen uiteen van monitoring van grote
met ‘motion capture technology’.
die bijdraagt aan economische groei en een grotere aantrek-
en equipment. Het hele ecosysteem aan bedrijven en ken-
kingskracht van de regio.
nisinstellingen werkt intensief samen binnen het Business
evenementen en dijkbewaking tot infrastructuurinspectie en monitoring van verkeer. Oost-Nederland kent een groot
Ons land heeft een sterke positie op het vlak van embedded
aantal partijen dat in deze ‘versnipperde’ sector actief is,
systemen. In het food-domein liggen, vanuit Nederlands per-
waaronder Thales (radar), Nedap (beveiligingspoortjes), de
spectief bezien, grote mogelijkheden voor sensorsystemen
Universiteit Twente en spin-offs daarvan.
in combinatie met automatisering. Denk aan de zogeheten
8
Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
Cluster Semiconductors Oost-Nederland (BCS).
9
Hierop voortbouwend wordt gewerkt aan een zichzelf verster-
(Thermoplastische) Composieten
(Bio)polymeren
Nederland heeft veel kennis in watertechnologie, maar die
Smart materials
kend cluster op het gebied van High Tech Materialen, dat door
Composieten zijn opgebouwd uit verschillende materialen
Polymeren gemaakt uit natuurlijke grondstoffen zijn een
werd tot voor kort nog niet optimaal omgezet in concrete
‘Intelligente’ materialen reageren op prikkels vanuit de
aantoonbare excellentie herkenbaar is voor nationale en inter-
of componenten; een voorbeeld is het bekende glasvezel-
duurzaam alternatief voor kunststoffen op basis van aard-
business. Het Innovatieprogramma Watertechnologie heeft
omgeving door hun eigenschappen of functie te verande-
nationale bedrijven en agglomeraties alsmede gesprekspart-
versterkte kunststofcomposiet. De ontwikkelingen in de
olie. De vooruitzichten voor biopolymeren/biokunststoffen
tot doel om in vijf jaar de export te verdubbelen. Oost-Ne-
ren. De markt voor deze smart materials staat nog in de
Materialen staan als de bouwstenen van producten aan de
ner is bij (inter)nationale beleidsvorming en ‑uitvoering. Het
composietmarkt gaan snel, mede dankzij de aanhoudende
zijn positief, vanwege de groeiende behoefte met name
derland kent naast een groot aantal kleine bedrijven enkele
kinderschoenen. De verwachtingen zijn echter torenhoog en
basis van veel innovaties. Momenteel zijn met name de
cluster in oprichting heeft tot doel het maken van intelligente
vraag naar lichte en hoogwaardige constructiematerialen
vanuit opkomende economieën én de toenemende schaarste
grote spelers op het gebied van membraantechnologie, met
er wordt een zeer snelle groei voorzien, in onder meer enter-
‘functionele materialen’ in opmars; die worden niet gebruikt
technologiecombinaties, ontwikkelen van nieuwe technologie-
vanuit markten als lucht- en ruimtevaart, jachtbouw en
aan fossiele grondstoffen. Door de voortdurende ontwikke-
een link richting waterbehandeling. Het European Membrane
tainment, defensie, sport, werk(kleding) en gezondheidszorg.
om hun constructieve eigenschappen maar vanwege functies
marktcombinaties, vergroten van het innovatievermogen
windenergie. Composieten onderscheiden zich met een groot
ling en toenemende diversiteit en verbeterde eigenschappen
Institute Twente (EMI Twente), opgericht door de Univer-
‘Smart’ toepassingen liggen onder meer in bescherming,
zoals stroom- of lichtgeleiding. Nieuwe materialen zijn
van de industrie in Oost-Nederland, profileren van de regio,
aantal positieve eigenschappen, van hoge specifieke sterkte
van biokunststoffen – mede onder invloed van aanscher-
siteit Twente, biedt de industrie en publieke organisaties
hygiëne, monitoring en alarmering, veiligheid, energie en
relatief duur en krijgen daardoor vooral innovatieve, hoog-
stimuleren van netwerkvorming, versterking van de kennisin-
en draagkracht, lange levensduur en lage onderhoudskosten
pende milieueisen – worden ze steeds breder inzetbaar.
een platform voor korte-termijn onderzoeks- en ontwik-
comfort. Een interessante trend is de opkomst van ‘ambient
waardige toepassingen in bijvoorbeeld de vliegtuigbouw,
frastructuur, en bevorderen van nieuw ondernemerschap.
tot hoge chemische bestendigheid en goede impacteigen-
Toepassingen lopen uiteen van verpakkingen, medische ma-
kelingsprojecten. EMI Twente richt zich voornamelijk op de
intelligence’, overal aanwezige, vaak draadloos verbonden,
automotive, elektronica of telecom. Het belang van high tech
schappen. De mondiale markt is sterk groeiend in omvang
terialen en meubels tot bouwmaterialen, auto-onderdelen,
Europese markt, maar werkt ook samen met Amerikaanse en
intelligente systemen.
materialen voor de (Nederlandse) economie is groot; niet
en toepassingen voor composietmaterialen, zoals met lange
landbouwfolie en kleding.
Aziatische bedrijven.
voor niets omvat de recent aangewezen topsector High Tech
vezels versterkte thermoplasten (kunststoffen die verweken
ook materialen. Drijvende krachten achter de innovaties op
en smelten bij temperatuurverhoging).
Wil de regio op biopolymerengebied internationaal een ster-
Surface treatment
terials geproduceerd voor lucht- en ruimtevaart, transport,
dit gebied zijn kostenbesparing en verbetering van functio-
ke positie verkrijgen, dan is het noodzakelijk om een scherpe
Oppervlaktebehandeling is gericht op verfraaiing of toevoe-
telecommunicatie en huishoudelijke toepassingen. Aan de
naliteiten, maar ook maatschappelijke thema’s als globali-
afbakening (niche) te maken. Oost-Nederland kent daarvoor
ging/verbetering van functionaliteit, zoals krasvastheid of
Universiteit Twente wordt gewerkt aan de integratie van
High Tech Materialen
In Oost-Nederland wordt al een breed scala aan smart ma-
sering, klimaatverandering, energieproblematiek, grondstof-
Op het gebied van composieten heeft ons land met bedrijven
de nodige aangrijpingspunten. Naast de universiteiten van
corrosiebestendigheid, met het oog op levensduur, kostprijs,
smart materials met behulp van nanotechnologie tot nieuwe
fenschaarste en duurzame ontwikkeling.
en kennisinstellingen een sterke positie in onder meer de
Twente en Wageningen zijn op dit vlak ook uiteenlopende
toepasbaarheid of recycling. Bij verf en coatings gaat het om
materialen voor toepassingen in biomaterialen, sensoren,
lucht- en ruimtevaart en de jachtbouw. Toonaangevende
bedrijven actief.
een grote mondiale activiteit die merendeels een volgroeid
actuatoren en textiel.
Ons land heeft een sterke traditie op het gebied van mate-
Het belang van High Tech materialen voor de (Nederlandse) economie is groot
karakter heeft. Wel doen ook op dit gebied maatschappelijke
bedrijven zijn onder meer Dow (plastics), DSM Resins (polymeren, specials), Teijin Aramid (aramidevezels), AkzoNobel
Membranen
en industriële ontwikkelingen zich gelden: aanscherpende
(chemische producten) en TenCate (thermoplastische compo-
De mogelijkheden van membranen in diverse complexe
duurzaamheids- en milieueisen, nieuwe materialen en high
sieten en beschermingsmiddelen), waarvan de vier laatstge-
scheidingsprocessen, zoals waterzuivering, zijn de mens
tech toepassingen, verhoging van de energie-efficiency,
onaal toonaangevende ondernemingen als gespecialiseerde
noemde in Oost-Nederland opereren.
niet ontgaan. Door de voortgaande evolutie van materialen
nieuwe kansen met nanotechnologie, beter begrip van coa-
nichespelers, en een aantal gerenommeerde onderzoeks-
In 2009 kwam het ThermoPlastic composite Research Center
neemt het potentieel van membraantechnologie de laatste
tingtechnologie, en alternatieve energie.
instellingen. Oost-Nederland speelt daarin een belangrijke
(TPRC) tot stand, een open samenwerkingsverband tussen de
jaren sterk toe en heeft het zich ontwikkeld tot een volwaar-
rol. De regio beschikt over een sterk netwerk van Original
Universiteit Twente, TenCate, Boeing en Stork Fokker. TPRC richt
dige scheidingstechnologie. De kracht ligt in het kunnen
In Oost-Nederland is een behoorlijk aantal (MKB)-bedrijven
Equipment Manufacturers, toeleverende (MKB-)bedrijven en
zich op de ontwikkeling van nieuwe materialen – en het genere-
functioneren zonder toevoeging van additionele stoffen, met
actief met coatingtechnologie. Hun positie biedt echter niet
kennisinstellingen op het gebied van (bio)polymeren, compo-
ren van spin-off activiteiten – voor een breed scala aan toepas-
een relatief lage energiebehoefte en met een goed regelbare
altijd ruimte voor innovatie. Kansen liggen bij kleine high tech
sieten en membranen. Surface treatment en smart materials
singen, waaronder windenergie, olie- en gaswinning, luchtvaart,
en opschaalbare procesvoering. Verschillende membraanpro-
bedrijven en de grotere ondernemingen (producenten van
vormen daarbij interessante applicaties.
automotive, medische wereld, machinebouw, infrastructuur,
cessen kunnen worden ingezet voor zuivering van eindpro-
coatings, lakken en verven). Te denken valt aan de potentie van
scheepvaart en sport. Eind 2010 werd de kunststof kipperbak
ducten of herwinning van grondstoffen, in de watersector, de
nanotechnologie en de verbinding met (niche)technologieën
van composietmateriaal een wereldwijde primeur.
food en de chemie.
die in de regio worden ontwikkeld (medische technologie,
rialen, in het bijzonder metalen, polymeren, composieten, coatings, keramiek, glas en beton. Nederland telt circa 1.700 bedrijven die R&D uitvoeren op dit terrein, zowel internati-
thermoplastische composieten, optieken, semicon).
10 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
11
High Tech
Open innovatiecentra
Overzicht open innovatiecentra in Oost-Nederland Naam
Website
Zie pag.
www.hightechfactory.com
HTS
www.tprc.nl
HTM
www.rmcenter.nl
HTS
www.texperium.eu
HTM
www.leo-robotics.eu
HTS
-
HTS
-
HTS
www.fablabarnhem.nl, saxion.nl/designentechnologie/fablab
HTM
www.apcenter.nl
HTS
www.noviotechcampus.com
HTS
www.oicam.nl
HTM
www.polymersciencepark.nl
HTM
-
HTS
High Tech Factory Productiefaciliteiten voor microsysteem- en nanotechnologie
TPRC (ThermoPlastic composite Research Center) Open innovatie rond onderzoek en ontwikkeling van thermoplastische composieten
RMC (Rapid Manufacturing Center) Platform voor business, kennis en innovatie rond rapid manufacturing
Texperium Open innovatiecentrum voor duurzaam en hoogwaardig hergebruik van textiele materialen
LEO – Center for Service Robotics Onderzoek en ontwikkeling van medische en revalidatierobotica en service robotics.
De kracht van Oost-Nederland op het gebied van High Tech Systemen & High Tech Materialen balt zich samen in een groot aantal open innovatiecentra, waarin bedrijven en kennisinstellingen samenwerken aan innovatie.
Centre for Medical Imaging North East Netherlands (CMI-NEN) Innovatiecluster rond medische beeldvormingstechnieken
Smart eXperience Lab Experimenteeromgeving voor ‘slimme omgevingen van de toekomst’, gebaseerd op draadloze communicatie tussen sensoren
Fablabs Experimenteerlabs waar, via digitaal aangestuurde machines, ideeën gerealiseerd kunnen worden; onder meer in Arnhem en Enschede
APC (Advanced Packaging Center) Centrum voor ontwikkeling en eerste productie van Advanced Electronic Packages
Novio Tech Innovation Center Bedrijfsverzamelgebouw op de Novio Tech Campus, voor toegepaste innovatie met focus op halfgeleiders, medische technologie en zonne-energie
OICAM (Open Innovation Center for Advanced Materials) Open innovatiecentrum rond toegepaste duurzame innovaties in advanced materials
Polymer Science Park Open innovatiecentrum rond toegepaste kunststoftechnologie (performance polymers en coatings)
Integraal Praktijk Centrum Centrum voor technische opleidingen in de metaal en elektro 12 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
13
De leiders van industrie en kennisinstellingen willen het
High Tech
hele high tech ecosysteem op wereldniveau brengen en de
High Tech Systemen
corresponderende productiewaarde in Nederland sterk laten groeien. Het Point-One programma heeft de wereldwijde markt en de ontwikkelingen in nano-elektronica, embedded systemen en mechatronica in beeld gebracht en vertaald naar oplossingen voor maatschappelijke problemen. Oost-Nederland zet sinds jaren in op innovaties rondom Food, Health en Technology. Binnen het Technology-domein ligt de focus in de regio in eerste instantie op de onderwerpen ‘materials & manufacturing’ en ‘high tech systems’. Deze terreinen zijn voor Oost-Nederland in kaart gebracht middels
Op de wereldmarkt neemt Nederland een toppositie in binnen het veld van High Tech Systems, onder meer op het gebied van nanotechnologie, mechatronica/robotica, sensoren, imaging-technologie en semiconductors. Deze positie wordt onderstreept met de aanwijzing door het kabinet van High Tech als een van de topsectoren van onze economie.
‘industrial maps’ en ‘terrain maps’. Die dienen als inhoudelijk fundament voor het bouwen van clusterprojecten en bieden het bedrijfsleven de mogelijkheid om op basis van inhoud te participeren. Voor het maken van inhoudelijk goede keuzes en het bouwen van die clusterprojecten is market intelligence/benchmarking van groot belang, passend in de sfeer van het open innovatiemodel. Het delen van visies op de markt-
Het bedrijfsleven realiseert een omzet van 24 miljard euro
integraal ontwerp inzetten om te komen tot een innovatief
ontwikkelingen – en de vertaling naar te nemen technische
(2007) en is met 20 miljard export een belangrijke pijler on-
product), supply chain management en miniaturisatie.
stappen om daarop te kunnen inspelen – is uiteindelijk de
der de Nederlandse economie. In 2007 waren ruim 140.000
toegevoegde waarde van het cluster en vormt de basis voor
mensen direct werkzaam binnen de High Tech Systems
De High Tech Systems sector kent een grote massa en een
industrie, die met bedrijven als ASML, Philips Healthcare
minder scherpe focus. De eindmarkten zijn divers en naast
en Vanderlande Industries het grootste en snelstgroeiende
de genoemde (en nog andere) wereldspelers zijn er veel
In de navolgende onderdelen worden de huidige situatie, de
industriecluster van Nederland is. Verwacht wordt dat het
MKB-bedrijven. Qua kennis scoort het cluster hoog, met het
trends en de nationale en regionale elementen binnen het
cluster snel doorgroeit naar een omzet van ver boven de 30
hoogste investeringsniveau voor R&D en innovatie en een
High Tech Systems veld in Oost-Nederland beschreven voor
miljard euro (bron: High Tech Systems Platform).
hoge kennisdynamiek. Het gebruik van externe informatie-
een zestal technologiedomeinen.
het ontwikkelen van projecten.
bronnen is echter laag en de sector scoort (slechts) redelijk Bedrijven werken in deze sector samen met toeleveranciers,
goed op kunde. Hoge scores op het gebied van innovativi-
universiteiten en hogescholen om steeds betere producten
teit, clusterstructuur en marktoriëntatie gaan gepaard met
te ontwikkelen. Cruciale competenties daarbij zijn sys-
lage ‘cijfers’ op het gebied van organisatie en marketing en
teemintegratie (de kennis van de toepassing samen met
een beperkte mate van samenwerking (bron: Berenschot).
de kennis van embedded software en mechatronica in een
14 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
15
Nederland De Strategische Research Agenda Nanotechnologie van het
organismen worden verwijderd. Het Nederlandse onderzoek
jaar is uitzonderlijk hoog (> 90%). Hun groei, zowel in omzet
Voorts is de Radboud Universiteit Nijmegen, vanuit het
> Nanomedicine betreft de toepassing van nanotechnologie in
op dit gebied staat internationaal hoog aangeschreven.
als in werkgelegenheid, is echter relatief beperkt. Bij hen is
Instituut voor Moleculen en Materialen, gespecialiseerd in
applicatiegebieden gedefinieerd:
Technologiedomein
Nederlands Nano Initiatief (NNI) heeft in 2008, gebaseerd op
de moleculaire biologie en geneeskunde. Nieuwe technieken
Clustering is er onder meer in Wetsus, centre for sustai-
de behoefte ontstaan de ontwikkelde producten in grotere
de bottom-up benadering van nanotechnologie: moleculaire
Nanotechnologie
bestaande sterktes en daaruit voortvloeiende kansen, vier
voor imaging en het specifiek lokaal afleveren van medicijnen
nable water technology, te Leeuwarden en het Nijmeegse
aantallen te produceren met focus op prijs en kwaliteit. De
assemblage, materiaalonderzoek, karakterisatie, nanoprobing,
generieke thema’s voor ons land benoemd:
brengen detectie en aanpak van ziektes en erfelijke afwij-
Water and Wetland onderzoek.
faciliteiten van het MESA+ NanoLab zijn echter niet bedoeld en
et cetera. De universiteit beschikt over het Nijmegen Centre for
> Bio-nanotechnologie richt zich op het zichtbaar maken
kingen op celniveau binnen bereik. Met nanodevices kan
geschikt voor grootschalige productie, terwijl een individueel
Advanced Spectroscopy (NCAS), waarin onder meer een Laser
> Health / Medical devices
van biologische processen, om ziektepatronen, virussen,
moleculaire diagnostiek en imaging met therapie worden
Oost-Nederland
MKB-bedrijf onmogelijk zelfstandig een hoogwaardige produc-
Laboratorium, een Centrum voor Nuclear Magnetic Resonance
werking van cellen, et cetera, nauwkeurig te kunnen bestu-
gecombineerd. Philips is wereldwijd een belangrijke speler.
De Universiteit Twente bekleedt met het MESA+ Instituut voor
tiefaciliteit kan opzetten en rendabel exploiteren. Voor behoud
en een trillingsarm NanoLab zijn ondergebracht.
deren. Met devices, zoals lab-on-a-chip, kunnen ziektes en
Daarnaast zijn er veel MKB- en start-up bedrijven.
Nanotechnologie internationaal een sterke positie in het veld
en verdere groei van deze bedrijven is het daarom noodzakelijk
> De voedingsmiddelenindustrie werkt met behulp van na-
van microsysteem- en nanotechnologie. De kracht van MESA+,
een gedeelde productiefaciliteit te realiseren. Dit gebeurt in de
zoek naar mogelijkheden om met nanotechnologie voedsel
notechnologie aan nieuwe uitdagingen op het gebied van
trekker van het landelijke NanoNed-programma, dat inmiddels
vorm van de High Tech Factory op de UT-campus. Deze werkt
veiliger, gezonder, smaakvoller en goedkoper te maken.
afwijkingen vroegtijdig worden opgespoord. Ook is er onder-
Onder nanotechnologie wordt verstaan het ontwerpen, karakteriseren, produceren, manipuleren en toepassen van structuren op nanoschaal, met één of meerdere dimensies die typisch onder de 100 nanometer (= een tienduizendste millimeter) liggen.
Mondiale trends
gezonde voeding. Zo kan het inkapselen van nutriënten in
een selectieve voortzetting heeft gekregen in NanoNextNL,
drempelverlagend voor startende ondernemingen en zal ook
> De exponentiële groei van de halfgeleidertechnologie (Wet
micro- of nanocapsules ongewenste (smaak)reacties voor-
zit in een combinatie van factoren: goed onderzoek, state-of-
bedrijven aantrekken die micro- en nanotechnologie toepas-
van Moore) dreigt te stokken. Daarnaast wordt (integratie
komen en deze stoffen juist daar laten vrijkomen waar ze
the-art cleanroom- en labfaciliteiten, sterke interactie met
sen, bijvoorbeeld in de medische en farmaceutische sector
van) nieuwe functionaliteit op een chipoppervlak verlangd.
het meeste effect hebben. Daarnaast helpt nanotechnologie
bedrijven en focus op commercialisatie. Het aantal spin-off
of in de voedingsindustrie. Medio 2012 zal de herontwikkelde
Implementatie van optische, elektrische en magnetische
om de kwaliteit van (verpakt) voedsel beter te monitoren.
bedrijven van MESA+ ligt al boven de veertig. Jaarlijks komen
cleanroom beschikbaar komen.
verschijnselen op nanometerschaal kan hieraan tegemoet
Onderzoek vindt onder meer plaats in het Top Institute
er gemiddeld drie bij en hun overlevingspercentage na vijf
komen (‘Beyond Moore’). Dit wordt vertaald naar vier ap-
Food and Nutrition en het programma Nano4Vitality.
plicatiegeoriënteerde onderzoekslijnen: (1) Nanosensoren;
Tot de (grote en kleinere) spelers behoren DSM, Numico,
(2) Informatietransport, - verwerking en -opslag;
FrieslandCampina, Stork Food & Dairy Systems, Lionix, In-
(3) NanoPower, Lighting & Actuatoren; (4) BioInterfacing.
nofood, Aquamarijn en Nanomi.
Nanotechnologie (en -wetenschap) ontwikkelt zich storm-
> Nieuwe (bio)materialen met specifieke functionele eigen-
achtig en kristalliseert zich uit in onderzoeks- en toepas-
schappen kunnen worden ontworpen dankzij de recente
Nieuwe materialen zijn cruciaal voor energieopslag (bat-
singsgebieden als nano-elektronica, bio-nanotechnologie en
ontwikkelingen in vervaardiging en karakterisatie op
terijen, waterstof, brandstofcellen) en energiebesparende
nanomedicine. Zo is in het Zevende Kaderprogramma van de
nanoschaal. Voorbeelden zijn magnetische deeltjes voor
technologieën. Hier kent ons land nog geen expliciet op
Europese Unie 3,5 miljard euro gereserveerd voor nanotech-
biosensoren en imaging, nieuwe katalysatoren, materialen
nanotechnologie gericht onderzoeksinitiatief. Wel speelt
nologie, voor de periode 2007-2013. Daarnaast investeert
voor zonnecellen of energieopslag, capsules voor medicijn
het een rol in projecten voor waterstofopslag, binnen
de private sector zo’n 9 miljard dollar. Meer en meer focust
afgifte, biomaterialen (weefsel-engineering voor bot en
Advanced Chemical Technologies for Sustainability (ACTS).
kraakbeen), et cetera.
Ook zijn meer en meer bedrijven actief op het gebied van
nanotechnologie-onderzoek zich naast nano-elektronica op maatschappelijke toepassingen: technologieën voor schoon
Luchtvaart 1%
> Energievoorziening is een belangrijk applicatiegebied.
>Onderzoek vereist investeringen in infrastructuur voor onder
zonne-energie, biomassa-energie en membraantechnologie.
water, voeding en gezondheid, energievoorziening en
meer karakterisatie en fabricage. Het NNI-budget wordt mede
> Binnen het applicatiegebied ‘schoon water’ kan nanotech-
-besparing en nanomedicine. Met het oog op de maatschap-
hiervoor ingezet. Met het oog op doelmatigheid moeten
nologie helpen (vervuild) oppervlaktewater te zuiveren. De
pelijke impact komt er tevens onderzoek vanuit de gedrags-,
faciliteiten (ook die in het bedrijfsleven) worden gedeeld.Op
poriën in ultrafijne membranen kunnen met nog grotere
maatschappij-, voedings- en gezondheidswetenschappen.
het fundament van deze generieke thema’s zijn vier
precisie worden gemaakt, zodat bijna 100% van alle micro-
Gezondheid en levenswetenschappen 25%
Persoonlijke verzorging 3%
Voedsel 3% Textiel 4%
De Universiteit Twente (Mesa+) heeft internationaal een sterke positie in het veld van microsysteem- en nanotechnologie
Huishouding 5%
Consumptiegoederen 10%
Automotive en Transport 6% Constructie 6% Chemicaliën 9% ICT 9%
Defensie en Veiligheid 7%
Energie 6% Milieu 6%
Toepassingsgebieden van Europese nanotechnologiebedrijven (Technology Transfer Centre, 2007, uit NNI-onderzoeksagenda). 16 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
17
Veelbelovende deel- c.q. verwante gebieden zijn robotica
Mondiale trends
veroorzaken minder bijwerkingen, hetgeen resulteert in
Energie & duurzaamheid
Mobiliteit & veiligheid
en microsysteemtechnologie. In voorgaande decennia zijn
Maatschappelijke uitdagingen voor de komende decennia
snellere hersteltijden en verbeterde productiviteit van de
Gedecentraliseerde elektriciteitsproductie is een ‘hot issue’.
Meer dan 90% van de automotive-innovaties zal komen van
Technologiedomein
robots als mechatronische systemen vooral gebruikt binnen
liggen op het gebied van gezondheid, energie & duurzaam-
werknemers. Naast chirurgische robotsystemen verschijnt
Momenteel functioneren al WKK-installaties (warmte-kracht-
elektronica en embedded software. Veel bekende technolo-
Mechatronica
de industrie, voor het automatiseren van vuile, saaie en ge-
heid en mobiliteit & veiligheid. Belangrijke technologische
robotica ook meer en meer in de revalidatiesector. Om het
koppeling) bij grote energieverbruikers. Mini- en micro-WKK-
gieën (GPS, RFID, tracking & tracing) zullen worden ingezet
vaarlijke taken. De afgelopen jaren is dankzij de vooruitgang
ontwikkelingen voor het aangaan van die uitdagingen zijn:
zelfstandig functioneren van bijvoorbeeld patiënten met een
installaties kunnen worden ingezet bij huishoudens. Deze
voor efficiënt gebruik van de infrastructuur. Mens-machine-
in robottechnologie een nieuwe generatie (niet-industriële)
> miniaturisering (gebruik van micro- en nanotechnologie);
neurologische aandoening te bevorderen, zijn behandelings-
‘home power plants’ produceren elektriciteit en warmte (voor
interactie wordt steeds belangrijker voor het bedienen van
service-robotica ontstaan. Microsysteemtechnologie richt
> precisie-mechatronica;
intensiteit, taakspecifieke oefeningen, actieve initiatie van
verwarming en heet water). Wanneer duizenden van deze
apparatuur en voor de veiligheid van weggebruikers. Groot-
zich op geminiaturiseerde systemen met hoogwaardige
> intelligente robotica;
bewegingen, motivatie en feedback van essentieel belang.
thuiseenheden met elkaar worden verbonden, voor een effi-
schalig gebruik van deze systemen vereist productie tegen
functionaliteit, die zelfstandig signalen waarnemen en
> mens-machine interactie;
Een dergelijk behandelproces is tijdrovend en arbeidsinten-
ciënte aansturing, ontstaat een ‘virtual power plant’. Daarop
lage kosten, klein formaat, hoge gebruiksvriendelijkheid, be-
kunnen reageren. Microsystemen (veelal Micro Electro
> ICT-interfacing;
sief. Als alternatief voor vormen van één-op-één-therapie
kunnen uiteraard ook alternatieve energiebronnen worden
trouwbaar functioneren en veelal draadloos communiceren.
Mechanical Systems, MEMS, gemaakt met halfgeleiderfabri-
> inkjettechnologie als high tech productietechnologie.
kan robottechnologie effectief worden gebruikt. Bovendien
aangesloten. Het beheren van een elektriciteitsnetwerk dat
kunnen robots accurate informatie over het herstelproces
wordt gevoed door uiteenlopende, veelal onvoorspelbare
Professionele servicerobots worden onder meer ontwikkeld
signaalverwerker, actuator en energievoorziening. Voorbeel-
Een trend is dat niet zozeer veel nieuwe devices worden ont-
genereren. Het Zwitserse Hocoma, wereldmarktleider op het
bronnen is een uitdaging op zich; men spreekt hier van
voor landbouw, infrastructuurinspectie en vervoer. Zo is
den zijn versnellingssensoren in airbags en inkjetprintkoppen.
wikkeld, maar dat nieuwe applicaties worden gegenereerd
gebied van revalidatierobotica, heeft nauwe banden met een
‘smart grids’.
het Nederlandse Lely wereldmarktleider op het gebied van
met bestaande technologieën. Systeemintegratie is hierbij
aantal vakgroepen van de Universiteit Twente en Roessingh
van enorm belang.
Research and Development in Enschede.
cagetechnieken) bestaan meestal uit vier elementen: sensor,
Mechatronica is de combinatie van disciplines als elektrotechniek, werktuigbouwkunde, software en meet- en regeltechniek. Een synergetische aanpak bij het ontwerpen van een mechanische constructie met bijbehorend regelsysteem kan de constructie superieure eigenschappen geven en het complete systeem tegelijkertijd goedkoper en flexibeler maken. Voorbeelden van mechatronische systemen lopen uiteen van DVD-spelers en auto’s tot geavanceerde productiemachines, intelligente precisiebewegingssystemen en robots.
Mechatronica is altijd een onderdeel van andere markten,
revolutie verwacht. De huidige omvang van de markt voor industriële robots is 18 miljard dollar en die groeit wereld-
Gezondheid > Health / Care & Cure robotics,
prothetics and orthotics
voedermengwagen ontwikkeld die autonoom kan opereren
belangrijk thema. Het ontwikkelproces kent veel mechatroni-
op de boerderij. Robotica heeft tevens een enorm potentieel
Naast therapeutische revalidatierobots worden orthesen
sche uitdagingen. Er zullen monitoring-tools worden ontwik-
voor het automatiseren van inspectie en onderhoud van
en prothesen gebruikt om de functionaliteit te vergroten
keld voor onder meer gebouwenbeheer en particuliere ge-
bruggen, snelwegen, pijpleidingen en andere infrastructuur.
bij mensen van wie een ledemaat beperkt functioneert of
bruikers. Daarnaast zullen de eisen voor het energieverbruik
Het gebruik van robotica-technologie voor de (binnen-
wijd met ruim 4% per jaar. Maar bijvoorbeeld de markt voor
De hoeveelheid zorg die moet worden verleend, zal sterk
een verloren of geamputeerde ledemaat vervangen moet
in de industriële omgeving worden aangescherpt. Verwacht
landse) veiligheid blijft eveneens groeien. Innovaties vinden
robot-assisted chirurgische apparatuur zal naar verwachting
stijgen door de de vergrijzing, de hogere opleidingsgraad
worden. Bij dergelijke devices worden steeds meer intel-
wordt dat een energiebesparing van 40% mogelijk is, wan-
toepassing bij reddingsoperaties, surveillance, explosieven-
veel sneller groeien, van 1 miljard dollar in 2008 naar 14 mil-
van de bevolking (met hogere eisen) en de verschuiving van
ligente robotcomponenten ingebouwd. Robotische orthesen
neer ontworpen wordt op energie-effectieve bewegingen.
opruiming, et cetera. Systemen voor onbemand toezicht,
jard in 2014. Marktonderzoekers spreken van exponentiële
correctieve naar preventieve methoden. De ziektekosten
zijn vaak ontworpen als exoskelet, zoals het robotpak HAL
groei voor (personal) service robotics en medische robotica.
moeten echter wel beheersbaar blijven. Dit leidt tot een aan-
van Cyberdyne (Japan). Daarnaast zijn in de afgelopen jaren
Ontwikkelingen op het gebied van microsystemen gaan
maken van robots, bijvoorbeeld voor patrouilles bij chemi-
Voor MEMS-systemen wordt een groei van 40 miljard dollar
tal mechatronische uitdagingen:
intelligente prothesen steeds populairder geworden, met als
richting nog meer integratie van verschillende technolo-
sche, biologische, nucleaire of explosieve dreigingen, of voor
in 2006 naar 72 miljard in 2011 voorspeld.
> Automatisering van routinewerk.
marktleiders Otto Bock (Duitsland) en Ossür (IJsland).
gieën: een bundeling van nano-, sensor- en semiconductor
het zoeken naar slachtoffers in rampgebieden.
opsporing en response zullen meer en meer gebruik gaan
> Ergonomieverbeteringen voor zorgpersoneel.
technologie en mechatronica voor het ontwikkelen van
> Kwaliteitsverbetering door ontwikkeling van betere chirur-
energie-efficiënte microsystemen (micro-brandstofcellen,
Bij micro-elektronica (semiconductors) verloopt de interactie
micro-motoren en ‘energy harvesting’-systemen). Een bat-
met de omgeving alleen via elektrische signalen. De functi-
terijloze, geïntegreerde autonome sensor bijvoorbeeld kan de
onaliteit van microsystemen, zoals bijvoorbeeld toegepast
benodigde energie halen uit de omgeving, door met piëzo-
in bovengenoemde servicerobots, vereist vaak echter een in-
technologie trillingen om te zetten naar elektriciteit.
teractie met de omgeving (gassen, vloeistoffen of licht). Dat
gische tools. > Ontwikkeling van devices die mensen minder afhankelijk maken van zorgverleners.
18 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
Efficiëntie in gebruik en opslag van energie is eveneens een
waardoor specifieke marktgegevens moeilijk te achterhalen zijn. Wat betreft robotica wordt niets minder dan een
melk- en agri-robotica. Het Rijssense Schuitemaker heeft een
Bestaande medische procedures kunnen worden verbe-
conflicteert met de bescherming en functionele stabiliteit
terd en nieuw ontwikkelde, minder invasieve technieken
van de micro-onderdelen. Een oplossing voor het ‘verpakken’
19
van dergelijke hybride microsystemen is System-in-Package
Nederland
Oost-Nederland
Het LEO – Center for Service Robotics is een publiek-private
(SiP). Hierbij wordt een compleet functioneel (sub)systeem
Ons land is de thuisbasis van een uniek high tech ecosysteem
Oost-Nederland is na Zuid-Nederland de belangrijkste
samenwerking tussen kennisinstellingen en industriële
ondergebracht in een behuizing van het formaat standaard
in (nano-elektronica, embedded systemen en) mechatronica,
technologische regio in ons land, met veel bedrijven actief
partijen op het gebied van medische en revalidatierobotica
IC-package. Vaak is dit goedkoper dan een monolithische
met spelers van wereldklasse in zowel industrie als kennis
op het gebied van mechatronica, robotica en microsysteem
en professional service robotics. LEO streeft ernaar de onder-
oplossing, die alle functionaliteit (zoals sensoren, actuatoren
instellingen.
technologie. Het aantal OEM’s is er echter gering. De bedrijven
zoeks- en ontwikkelresultaten om te zetten naar valorisatie
in Oost-Nederland zijn veelal gericht op toelevering aan OEM’s
en maatschappelijke en onderwijsactiviteiten. Er loopt al
RoboNED, het nationale innovatieplatform voor robotica,
buiten de regio. Hierdoor kennen deze bedrijven een brede
een groot aantal projecten op het gebied van medische en
werkt aan een Strategische Research Agenda gebaseerd op
marktoriëntatie en zijn ze in meerdere waardeketens actief.
zorgrobotica (onder meer looptrainingsrobot Lopes voor
internationale robotica-roadmaps en onderzoeksagenda’s.
Een aantal bedrijven in de regio is in de waardeketen gegroeid
revalidatie van patiënten na een beroerte, en een chirurgisch
RoboNED wil ontwerpers, producenten en gebruikers van
naar de sterkere positie van systeemintegrator.
telemanipulatiesysteem voor ‘sleutelgatoperaties’ en opereren
en elektronica) op één chip combineert. SiP zal naar verwachting de komende jaren fors terrein winnen.
robotica in Nederland bundelen.
op afstand) en professional service robotics (gasleiding Belangrijke uitdaging voor Oost-Nederland is het creëren van
inspectie- en afvalrobot).
De vereniging MinacNed, het Micro- en Nanotechnologie
regionale OEM’s. Wanneer de mogelijkheid tot het voeren
Cluster Nederland, heeft tot doel het versterken van de
van eigen producten zich aandient, kiest een toeleverancier er
De uitdaging in Oost-Nederland is de huidige versnipperde
economische activiteit gebaseerd op micro- en nanotechno-
vaak voor om ‘niet te concurreren tegen de eigen klanten’. Ter
onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten te bundelen tot de
logie in Nederland. MinacNed telt ongeveer zestig leden, uit
bevordering van doorgroei naar een positie met eigen pro-
kritische massa die nodig is voor nieuwe doorbraken. De aan
de gehele supply chain (apparatuurbouwers, leveranciers,
ducten zijn laagdrempelige business development trajecten
wezigheid van vooraanstaande onderzoeksgroepen op het
gebruikers en onderzoeksinstellingen).
opgezet, zoals Ignition, VentureLab en de Business Accelera-
gebied van mechatronica en andere disciplines (waaronder
tor Smart Devices and Materials.
technische geneeskunde), een omvangrijke high tech indus-
De drie technische universiteiten zijn alle actief op het gebied
trie en verwante instellingen zoals Roessingh Research and
van mechatronica, in diverse vakgroepen en onderzoeksinstitu-
In Twente heeft een aantal bedrijven zich gebundeld in het
Development, het Universitair Medisch Centrum St Radboud
ten/centra. In de 3TU-Federatie is High Tech Systems één van de
businesscluster Mechatronica Valley Twente. Primaire doel-
in Nijmegen en het Nijmeegse Donders Institute maken de
Centers of Competence, met daarin Intelligent Mechatronic
stelling is het borgen van de beschikbaarheid van voldoende
regio tot een ideaal ecosysteem voor service robotics.
Systems als een Center of Excellence. De focus van het onder-
gekwalificeerd personeel in de regio. Vanuit de bedrijven zijn
zoek ligt op technologieën (robots, micro-, precisie- en embed-
verschillende innovatieprojecten gestart:
Bundeling van krachten, tot slot, biedt ook de High Tech
ded systemen) die menselijk handelen kunnen ondersteunen of
> Business Accelerator Smart Devices and Materials (voor
Factory op de UT-campus, met gedeelde infrastructuur voor
overnemen met de noodzakelijk precisie en gevoeligheid. Voorts
UT-onderzoeksinstituut IMPACT, nu onder de koepel van
is in Eindhoven het Embedded Systems Institute (ESI) gevestigd.
Kennispark Twente). >Ignition (ondersteuning van high tech MKB-bedrijven bij doorgroei naar OEM-status). >LEO – Center for Service Robotics.
Kansen voor Oost-Nederland >O ndersteuning van MKB-bedrijven bij doorgroeien naar
pilot-productie voor microsysteem- en nanotechnologie.
systeemintegrator en/of OEM. > I nzetten op duurzame innovatieprojecten: gebruik en ontwikkeling van energie-efficiënte technologieën. >O ntwikkeling van inkjettechnologie als ‘high tech productietechnologie’. >M KB-bedrijven meer laten aanhaken bij innovatieprojecten van OEM-bedrijven. > B undeling van versnipperde initiatieven onder een integrerende en faciliterende ‘koepel’.
20 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
21
waaruit wordt waargenomen een vaste opstelling (brandmelder,
Nederland
Veiligheid kent een grote diversiteit aan applicatiegebieden.
Technologiedomein
camera) zijn, maar ook een bewegend/vliegend platform
In ons land zijn zeven sterke veiligheidsclusters gedefinieerd,
Voorbeelden van applicaties zijn:
Sensing Monitoring and Imaging
of een satelliet. ICT (breedbandnetwerken, koppeling van
waaronder ‘Detectie, identificatie en authenticatie’, ‘Onbe-
> monitoring van grote evenementen;
netwerken, intelligente software) is cruciaal voor verwerking
mande waarneming’ en ‘Situational awareness’. Daarnaast
> dijkbewaking;
> Agro & Food / Sensortechnologie > Health / Medical imaging, sensing
and diagnostics
is er nog een relevant cluster op het gebied van geo-infor-
>m onitoring van infrastructuur, zoals gasleidingen;
bepaalde vorm van waarneming wordt mede bepaald door de
Trends in security & safety
matiesystemen. In Nederland is een groot aantal partijen
>m eten van vrijkomende gassen bij een brand;
risico-analyse van het te monitoren ‘object’.
> Toenemend gebruik van bedreigings- en risico-analyses,
actief met onderzoek en ontwikkeling in dit technologieveld,
>m onitoring van verkeer (met vaste camera’s en vanuit
van de verzamelde gegevens/beelden. De keuze voor een
Mondiale trends
De technologie rondom sensing & monitoring ten behoeve van security & safety omvat een zeer breed scala aan toepassingsmogelijkheden. Veiligheidstechnologie bestaat eigenlijk niet als sector of technologie; er is vrijwel altijd sprake van ‘andere’ technologie die ook toegepast kan worden voor veiligheid. Sensoren en beeldverwerking bijvoorbeeld kunnen breed worden ingezet voor milieu, duurzaamheid en medische systemen, én voor veiligheid. Vanuit de aanbodzijde is daardoor vaak onduidelijk wat een specifieke veiligheidsvraag is.
universiteiten en onderzoeksinstituten zowel als (grote) com-
evaluatiemethodieken.
merciële bedrijven met hun R&D.
Er zijn op dit terrein twee innovatietrends te onderscheiden:
> Miniaturisering van sensoren, apparatuur en systemen.
nieuwe technologieën worden ontwikkeld en toegepast in het
> Toenemend gebruik van gesimuleerde trainings- en
domein, en nieuwe toepassingen worden gerealiseerd door
Security & Safety
leidend tot ontwikkeling van scenario-denken en
het ontwikkelen van combinaties van bestaande technologieën. Deze tweede categorie is veelal marktvraaggedreven. De veiligheidsmarkt groeit door de toenemende aandacht en de
ontwikkelomgevingen. >‘Situational awareness’ wordt steeds belangrijker (communicatie en observatie). > Toepassing en ontwikkeling van intelligentere
> ‘snuffelen’ naar hennep(plantages) vanuit een UAV (unmanned aerial vehicle).
Technologisch spelen er onderwerpen als optiek, sensoren, akoestiek, ICT-systeemintegratie, beeldverwerking, ‘through
Een greep uit het aanbod van gerelateerde bedrijven: Thales
the wall’ radar, ‘robot motion planning’, intelligent gedrag,
(radar), Nedap (beveiligingspoortjes), Delft Dynamics en
mechatronica en materiaaltechnologie. Nederland heeft een
Geocopter (UAV), HITT (verkeersbegeleiding en navigatiesys-
goede positie in beeldverwerking, met onderzoek bij acht
temen) en Cyclomedia (digitalisering van de omgeving).
aanscherpende overheidseisen voor veiligheidsvraagstukken
systemen/software. Een voorbeeld is de analyse van
universiteiten, TNO en CWI. TNO kent een groep Defensie en
van gebouwen. Daarbij zoeken afnemers meer en meer naar
bewegingspatronen in een bankgebouw met behulp van
Veiligheid en heeft Maatschappelijke veiligheid als één van
Oost-Nederland
complete oplossingen voor hun beveiligings- en veiligheids-
‘intelligente’ camera’s, ter identificatie van een potentiële
de onderzoeksthema’s.
De regio kent een groot aantal partijen dat in deze ‘versnip-
vraagstukken, in een markt die nog zeer gefragmenteerd is,
overvaller.
maar waarin consolidatie zich verder doorzet en producenten
> (Automatische) biometrische controle/herkenning van
perde’ sector actief is. Het ITC (faculty of Geo-Information In Noord-Nederland is sensoren een ontwikkelthema. Eind
Science and Earth Observation van de Universiteit Twente),
2008 werd INCAS3 (INnovation Centre for Advanced Sensors
heeft specialisaties op het vlak van geo-informatie (GIS). Er
streven. De wereldmarkt voor security & safety is naar schat-
> Open (communicatie)protocollen.
and Sensor Systems) opgericht, met als standplaats Assen.
zijn tevens enkele kleine GIS-bedrijven op het vlak van data-
ting 120 miljard euro groot, met een jaarlijkse groei van 7-12%.
> IT-security en security groeien naar elkaar toe en gaan een
INCAS3 ontwikkelt in samenwerking met de industrie en
verwerking/interpretatie actief. De UT kent relevante speciali-
de wetenschappelijke gemeenschap hoogwaardige kennis
saties als lab-on-a-chip (MESA+), akoestiek, robotica, sensoren
op het gebied van sensoren en sensorsystemen om tech-
en sensornetwerken (CTIT). Ook zijn er veel UT-spin-offs op deze
nologische doorbraken te realiseren. Projecten zijn nu nog
gebieden, waaronder C-It, Xsens, C2V en Microflown. Andere
voornamelijk op landschap en milieu gericht.
bedrijven uit de regio zijn HITT, Cyclomedia en Sumipro (optiek).
een wereldwijde dekking met een breed productportfolio na-
gebruikers op basis van diverse kenmerken.
gecombineerde markt vormen. > Multidisciplinaire technologieën en ‘multi-stakeholder’ betrokkenheid.
Sensing & monitoring omvat veel verschillende technolo-
helicopters);
gieën, die zowel op afstand (remote) als van nabij kunnen worden toegepast, zoals radar, laser, akoestisch, thermisch,
Bij bedrijven spelen onderwerpen als radarwaarneming
infrarood, gaschromatografie en foto- en camerasystemen,
(Thales), identificering van geluidsbronnen (Microflown),
met een belangrijke rol voor GPS. Deze uiteenlopende
kustbewaking en monitoring (HITT) en onbemande waarne-
technologieën kunnen worden toegepast bij beveiliging van
ming (Geocopter, Albatros en Delft Dynamics) en gasveilig-
luchthavens (bodyscanner), grensbewaking, bewaking van
heid (Gasunie).
het milieu (illegale lozingen), monitoring van evenementen, gewasmonitoring, et cetera. Hierbij kan het ‘platform’ van
22 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
23
Health & Food and Nutrition Sensoren zetten een fysiek verschijnsel, zoals temperatuur, lichtsterkte of beweging, om in een digitaal signaal. Actuatoren worden gebruikt om op een waargenomen event een reactie te geven, zoals een lamp laten branden of een deur sluiten. Deze vorm van sensing wordt steeds vaker geregeld door zogeheten embedded systemen, hardware/ softwaresystemen die een integraal onderdeel uitmaken van apparaten en daarvan de functionaliteit kunnen regelen. De grote uitdaging op dit gebied is systeemintegratie: door middel van software de verschillende (elektronische, mechanische, optische, et cetera) subsystemen, waaronder genoemde sensoren en actuatoren, integreren in een compleet systeem. De wereldmarkt voor embedded systemen werd in 2004 geschat op bijna 46 miljard dollar, met een gemiddelde jaarlijkse groei van 14%, om in 2009 een omvang van 88 miljard dollar te bereiken.
In fysiotherapie en revalidatie is behoefte aan instrumenten
logistiek in de keten worden ook voor het opsporen en be-
voor objectieve evaluatie, sturing en vastlegging van het
strijden van vervuilingen in productiesystemen sensoren en
motorische functioneren. Dat kan met ‘motion capture
robotica toegepast, het zogeheten CIP (cleaning in place).
technology’, het opnemen van de houding en bewegingen
Medical Imaging Medische beeldvorming is een verzamelnaam voor allerlei manieren om met hoogtechnologische apparatuur beelden te maken van het inwendige van een patiënt, om de arts te ondersteunen bij het stellen van een diagnose. Vormen van beeldvormend onderzoek zijn röntgenfotografie, computertomografie (CT-scan), MRI-scan, echografie, isotopenscan, positronemissietomografie (PET) en SPECT-scan.
van een persoon en die informatie overzetten op een digitaal
Oost-Nederland
3D-model. Door de evolutie van embedded systemen in de
Verderop in de keten van voedselproductie liggen evenens
vorm van ‘wearable electronics’, MEMS en sensoren is het
legio aanknopingspunten voor de toepassing van sensoren.
nu mogelijk lichtgewicht-sensornodes met accelerometers,
Denk aan kwaliteitscontroles aan lopende banden. Onder
magnetometers, et cetera, te produceren. Daarmee kunnen
meer bij eiersorteerders worden al veel sensoren toegepast
ook buiten dure, gespecialiseerde laboratoria volledige ‘3D-
(vision, ultrasoon, et cetera). Twee van de vier grote mondi-
opnames’ worden gemaakt.
ale spelers op dit gebied zijn in Oost-Nederland gevestigd
Mondiale trends
ziekte zorgen. Dit verlaagt de drempel voor het betreden van
Oost-Nederland
nieuwe marktsegmenten, zoals breder bevolkingsonderzoek
CMI-NEN (Centre for Medical Imaging North East Nether-
en ‘image guided interventions’ (bijvoorbeeld bij prostaatkan-
lands) is een publiek-privaat samenwerkingsverband tussen
keronderzoek), alles binnen redelijke kosten.
grote industriële partijen, MKB-bedrijven, start-ups en onderzoeksinstellingen. CMI-NEN werd in 2010 gelanceerd onder
Nederland
de vlag van Innovative Medical Devices Initiatief Nederland
Ons land spendeert rond de 10% van het BBP aan gezond-
(IMDI.nl) en is gericht op medische beeldvormingstechnie-
heidszorg en de kosten stijgen jaarlijks met ruim 4%. De di-
ken op het gebied van oncologie (met name long-, borst- en
recte en indirecte kosten (zoals verlies van productiviteit als
prostaatkanker), hart- en vaatziekten en neuro(musculaire)
gevolg van verloren werkdagen of handicap) die dit met zich
ziekten. Als innovatiecluster biedt CMI-NEN bedrijven uit de
meebrengt, zijn substantieel. Veranderingen door innovaties
regio de mogelijkheid om kansen binnen de gezondheidssec-
(Moba en Staalkat).
Wereldwijde sociaal-economische trends, zoals de vergrijzing
zijn daarom dringend gewenst en dat biedt ondernemers
tor te benutten. De ambitie is om een leidende positie in de
Nederland
Een toonaangevend bedrijf op het gebied van motion cap-
en veranderende levensomstandigheden, zorgen voor een
en bedrijven grote kansen. Zo wordt in Nederland jaarlijks
wereld te verkrijgen op het gebied van innovatieve medische
Ons land heeft een sterke positie op het vlak van embedded
ture technology is het Enschedese Xsens, een snelgroeiende
stijgende vraag naar kwalitatief hoogwaardige zorg. Innova-
bij ongeveer 9.500 mannen prostaatkanker vastgesteld. Dit
beeldvormingstechnieken. Essentieel daarvoor is een open
systemen. Binnen de 3TU-Federatie wordt het onderzoeks-
UT-spin-off en wereldmarktleider op het gebied van minia-
ties in de gezondheidszorg moeten medische behandelingen
aantal stijgt verder, niet alleen vanwege de vergrijzing, maar
innovatie-infrastructuur te creëren waarin het Noordoost-
gebied gecoverd door het NIRICT (Netherlands Institute
tuur inertiële 3D-bewegingsmeetsystemen. Toepassingen
effectiever en beter betaalbaar maken en de kwaliteit van le-
ook omdat het steeds vaker op jongere leeftijd (40-45 jaar)
Nederlandse bedrijfsleven, Siemens Nederland en de
of Research on ICT). In het food-domein liggen, vanuit
liggen onder meer in navigatie van onbemande robots en
ven van de patiënt aanzienlijk verhogen. De westerse wereld
wordt vastgesteld. Nieuwe MRI-technieken kunnen prostaat-
universiteiten van Groningen, Nijmegen en Twente samen-
Nederlands perspectief bezien, grote mogelijkheden voor
voer/vaartuigen, revalidatie en registratie van lichaamsbe-
investeert dan ook stevig in deze groeiende markt.
kanker eerder opsporen en precies aanwijzen waar de tumor
werken. Siemens gaat in dit verband projectgroepen toegang
sensorsystemen. Al langere tijd wordt in open teelten onder
weging in 3D voor game-ontwikkeling en special effects in de
zich bevindt. Dat maakt de kans op succesvol behandelen
bieden tot hoogwaardige testfaciliteiten om tot innovaties te
de noemer van precisielandbouw geëxperimenteerd met
filmindustrie.
Medische beeldvormingstechnieken dragen bij aan snellere
veel groter.
komen. De geboden marktkansen en de sterke infrastructuur
Mondiale trends
visiontechnieken in combinatie met GPS. Ook is er veel
In 2010 is aan de Universiteit Twente, onder de vlag van
en effectievere diagnoses en behandelingen. De patiënt zal
zullen de economische groei en aantrekkingskracht van de
Een veelbelovende ontwikkeling is ‘ambient intelligence’, het
animo om in kassen dure arbeidskrachten en arbo-technisch
NIRICT, het Smart eXperience Lab geopend. Het Smart xP
sneller genezen, lijdt daarbij minimale pijn, besteedt minder
regio vergroten.
ontwikkelen van intelligente omgevingen die reageren op de
ongunstig werk waar mogelijk te vervangen door robotica,
Lab biedt een experimenteeromgeving voor de zogeheten
tijd in het ziekenhuis en keert volledig hersteld terug op de
aanwezigheid en behoeften van de aanwezige personen. Deze
veelal aangestuurd door visionsensoren.
‘slimme omgevingen van de toekomst’, gebaseerd op draad-
arbeidsmarkt. Innovaties op dit gebied zullen daardoor een
loze communicatie tussen sensoren.
grote impact hebben op behandelkosten, verblijfsduur in het
omgevingen kunnen bestaan uit gedistribueerde netwerken van embedded systemen die ‘context-aware’ en gepersonali
In de veehouderij zijn sensoren onder de naam biometrie
seerd zijn en zich aanpassen aan de behoeften van de gebruiker.
aan een opmars bezig, onder meer voor regulering van het
Ontwikkelingen vinden onder meer plaats in domotica (huis-
stalklimaat en voor de timing van de kunstmatige insemi-
Klinische behandelingen gaan mede door medische beeld-
automatisering), vervoer, consumentenelektronica, onderwijs,
natie. Kortom, sensoren bieden de intensieve veehouderij
vormingstechnieken een grote transformatie doormaken.
(persoonlijke) gezondheid en entertainment. Voorbeelden
mogelijkheden tot schaalvergroting zonder de noodzaak van
Voortdurende verbetering van de detectietechnologie leidt
zijn ambient audio, video en verlichting (aanpassen aan de
megastallen. Sensoren in combinatie met automatisering
ertoe dat de patiënt blootgesteld wordt aan een verminderde
sfeer), slimme materialen, robots/domotica (voor interactie,
maken het mogelijk om dieren op afstand zorgvuldig te
dosis straling. Gegevens/beelden komen steeds sneller, vaak
communicatie en andere diensten), ‘wearable’ communicatie
monitoren en verzorgen. Ontwikkelingen gaan bij groente-,
al real time, beschikbaar. Nieuwe imaging-technologie kan
en sociale interactie via webtechnologie.
fruit- en sierteelt eveneens onverminderd door. Naast de
voor directe identificatie en kwantificatie van een (mogelijke)
24 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
ziekenhuis en productiviteit van werknemers.
25
Mondiale trends
Nederland
Oost-Nederland
Onder de vlag van BCS is onder meer het initiatief genomen
Een fysiek innovatiezwaartepunt wordt het Novio Tech Inno-
Momenteel kent de halfgeleiderindustrie twee belangrijke
Ons land is naast Japan en de Verenigde Staten een van de
De regio heeft een zeer goede (internationale) positie door
tot het Advanced Packaging Center (APC). Deze onafhankelijke
vation Center, een bedrijfsverzamelgebouw op de Novio Tech
Technologiedomein
trends, te weten ‘More Moore’ en ‘More than Moore’. De Wet
landen die de volledige keten van ontwikkeling tot en met
de aanwezigheid van twee zwaartepunten op de ‘More than
organisatie biedt de ontwikkeling, prototyping, kwalificatie
Campus. Deze campus wordt nabij NXP in Nijmegen ontwik-
Semiconductors
van Moore stelt dat het aantal transistors op een chip door
productie van halfgeleiders binnen zijn landsgrenzen heeft.
Moore’ lijn:
en eerste productie van Advanced Electronic Packages aan.
keld voor toegepaste innovatie met focus op halfgeleiders,
de technologische vooruitgang elke twee jaar verdubbelt.
De industrie in Nederland wordt gedomineerd door twee
> Universiteit Twente/MESA+ (R&D en spin-offs op het gebied
Electronic packages vormen een steeds belangrijker onderdeel
medische technologie en zonne-energie.
Deze trend loopt nog door (‘More Moore’) en leidt tot steeds
multinationals op dat gebied, NXP Semiconductors en ASML
grootschaligere en efficiëntere productie van halfgeleiders
(beide voortgekomen uit Philips). Daarnaast is vanuit en
(steeds meer snellere en kleinere IC’s op steeds grotere
om beide bedrijven heen een toeleveringsketen ontstaan
wafers). Deze grootschalige productie vindt in toenemende
van bedrijven die eveneens wereldwijd werken en steeds
mate plaats in Azië, uit kostenoverwegingen en vanwege
meer eigen producten ontwikkelen. De enige ontwikkel &
Daarnaast beschikt Oost-Nederland (met uitzondering van
de ontwikkeling van nieuwe massamarkten voor consu-
productielocatie voor halfgeleiders in Nederland is de site van
de ontwikkeling en productie van front-end apparatuur bij
mentenelektronica aldaar, denk aan China. Vanwege de zeer
NXP in Nijmegen.
ASML in Veldhoven) over het volledige ecosysteem aan Origi-
> Health / Medical devices
hoge investeringen die zijn gemoeid met nieuwe, efficiënte
De halfgeleidersector is een wereldwijde biljoenenmarkt. Deze industrie blijft wereldwijd de drijvende kracht achter spectaculaire marktontwikkelingen aan zowel de consumenten- als de producentenzijde. Dit wordt geïllustreerd door de ontwikkelingen in de ‘persoonlijke elektronica’ (mobiele telefoons, automobielindustrie, medische sector met bijvoorbeeld ‘lab-on-a-chip’, en talloze andere micro-elektronicatoepassingen), respectievelijk de high tech equipment industrie (lithografiemachines). Wat betreft de toepassing van halfgeleiders is de focus in de loop der jaren verschoven van ‘computing’ naar communicatie en ‘connectivity’, en staat nu ‘awareness, perception & attention’ centraal.
van MEMS, sensoren en microfluïdica). > NXP in Nijmegen (ontwikkeling en productie van IC’s en ‘More than Moore’ devices).
micro-elektronica. APC is opgericht door Boschman Technologies, ELMOS Advanced Packaging, Sempro Technologies, MASER Engineering, Nedcard en Oost NV, ondersteund door het Pieken in de Delta programma.
nal Equipment Manufacturers (OEM’s) en MKB-bedrijven om
produktietechnieken, hebben veel bedrijven hun fabricage
Daarnaast wordt aan de drie technische universiteiten in
advanced IC’s, MEMS-, sensor- en RFID-devices te ontwikke-
afgestoten (‘fabless companies’) en ondergebracht bij de zo-
Delft, Eindhoven en Enschede onderzoek gedaan naar nieuwe
len en naar industrialisatie te brengen. De markt voor onder
geheten foundries (bedrijven die volledig zijn gespecialiseerd
halfgeleidergerelateerde technologieën en applicaties. De
meer MEMS en sensoren is zeer veelbelovend.
in het produceren van IC’s voor derden).
bekendste instituten op dit gebied die aan deze universiteiten
De tweede trend, ‘More than Moore’, ook wel ‘Beyond
in de ontwikkeling, productie en toepassing van geavanceerde
zijn gelieerd: DIMES (Delft) en MESA+ (met High Tech Factory,
Naast de markt voor eindproducten liggen er voor Oost-
Enschede).
Nederland goede kansen op de markt van processen en
Moore’, is voor de toekomst van de Nederlandse micro- en
equipment. Met name in de back-end equipment heeft
nano-industrie zeer belangrijk. In deze ontwikkeling worden
de regio sterke, wereldwijd actieve spelers als Boschman
verschillende micro- en nanocomponenten (IC’s, MEMS
Technologies, ALSI, Besi, IMS en PANalytical, inclusief een
(Micro Electro Mechanical Systems), sensoren, microflui-
toeleverende keten van bedrijven (VDL ETG, Demcon, Norma,
dics, RF (radio frequency), power, et cetera) geïntegreerd in
Mecal, et cetera) voor cruciale onderdelen.
één systeem (System in Package, SiP) en door middel van geavanceerde packages geschikt gemaakt voor integratie
Het hele ecosysteem aan bedrijven en kennisinstellingen
met zeer uiteenlopende applicaties. Voor ‘More than Moore’
werkt intensief samen binnen het Business Cluster
voldoen vaak bestaande productieprocessen en technieken
Semiconductors Oost-Nederland (BCS). Deze zelfstandige
in grootschalige (5 en 6 inch wafers) productietechnologieën.
netwerk- en projectorganisatie streeft – door samenwerking
Daarbij is de toegevoegde waarde van SiP vele malen hoger
in Oost-Nederland – concurrentievoordeel na voor bedrijven
dan van standaard- en computer-IC’s.
die actief zijn in de ontwikkeling, productie en/of applicatie van halfgeleiders, MEMS, sensoren en draadloze systemen. De doelgroep omvat zeventig bedrijven, die zich vooral in Twente en de regio Nijmegen bevinden, met zo’n 10.000 werknemers. De gehele keten van ontwikkeling tot en met productie en assemblage is vertegenwoordigd binnen BCS.
26 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
Bedrijven en kennisinstellingen in het Business Cluster Semiconductors Oost-Nederland. 27
Mondiale trends
drijven. Van hieruit wordt veelvuldig een beroep gedaan op
composietmaterialen. In de afgelopen jaren is gewerkt aan de
Industrial printing als high tech productietechnologie biedt
kennis en kunde in Oost-Nederland.
ontwikkeling van een nieuw rol-tot-rol printplatform.
Technologiedomein
de mogelijkheid voor de ontwikkeling van zeer veel toepas-
Industrial Printing
singen. Grote voordelen zijn contactloze productie, efficiënt
In het innovatieprogramma Point-One is Industrial Printing
In Enschede is recent het Rapid Manufacturing Center (RMC)
materiaalverbruik, de mogelijkheid van mass customization
gepositioneerd onder de business case ICT. De bedrijven in
van start gegaan, met als doel rond rapid manufacturing
(seriegrootte = 1) en het kunnen maken van complexe 2D- en
dit businesscluster zijn makers van high tech systemen voor
als belangrijkste productietechnologie van de toekomst de
3D-structuren van gemengde materialen.
massaproductie-omgevingen (semiconductor-equipment
industrie te versterken, nieuwe bedrijvigheid aan te trekken en
en complexe printsystemen) en meer dan vijftig MKB-
samenwerking te stimuleren. Partners zijn Verenigde Maak-
Om inkjet succesvol als high tech productietechnologie te
bedrijven met de ambitie om eigen producten op de markt
industrie Oost (VMO), Venture Lab Twente, 3d ModelFactory,
kunnen inzetten, moeten verschillende elementen worden
te introduceren.
3D Worknet, Universiteit Twente, hogeschool Saxion en Stodt
geïntegreerd: > Toepassingen (kennis van reproduceerbaarheid en applicatieprocessen, systeemarchitectuur, lage kosten).
Inkjetprinting is een productietechnologie in opkomst, voor zowel massa- als gepersonaliseerde productie. Innovatieve toepassingen ontstaan in de combinatie: de gepersonaliseerde massaproductie, oftewel ‘mass customization’, dat de voordelen van lage (massa)productiekosten per unit koppelt aan de flexibiliteit van individuele aanpassingen. Er liggen nog wel enkele uitdagingen. Zo is de huidige nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van inkjet in high tech productietoepassingen vaak nog onvoldoende om aan de gestelde markteisen te kunnen voldoen. De technologische ontwikkelingen kennen echter een zeer hoog tempo, zodat naar verwachting binnen enkele jaren de gewenste specificaties wel worden gehaald. Volgens marktonderzoek gaat de industriële inkjetmarkt wereldwijd groeien van twee miljard euro (2008) naar zestig miljard in 2016. Het aandeel van Nederland daarin, nu nog verwaarloosbaar, wordt geschat op vier miljard euro in 2016.
> Systemen (interactie tussen inkten, printkoppen en
Toekomsttechniek. Een voorbeeld van een nationaal project is HIPRINS (Highprecision Inkjet PRiNting System), een samenwerking van
Op het gebied van industrieel printen en andere fabricagetech-
de drie technische universiteiten, het Holst Centre en de
nologieën duiken her en der zogeheten Fablabs (Fabrication/
Inkjet als productietechnologie: (toekomstige) toepassingen
substraat; intelligente synchronisatie tussen verschillende
bedrijven Océ-Technologies, OTB, Assembléon, NTS, Thales,
Fabulous Laboratory) op, gebaseerd op een concept – ‘How
modules; next generation printkop-technologie, MEMS;
TenCate en Demcon. Daarnaast is er PrintValley, een con-
to make (almost) anything’ – dat werd ontwikkeld aan het
> Biomedical & Healthcare (biosensoren, eetbare en implan-
onderhoud; manipulatie van het substraat; systeeminte-
sortium onder leiding van Océ met 23 kennisinstellingen,
fameuze MIT in de VS. De Stichting FabLab.nl rolt het concept
gratiekennis).
universiteiten, MKB-bedrijven en multinationals dat werkt
in Nederland uit. Onder meer in Arnhem en Enschede zijn al
aan geavanceerde nieuwe printtoepassingen.
experimenteerlabs waar, via digitaal aangestuurde machines,
teerbare micro-medicijnafgifte-apparaten, en complexe 3D-structuren van biomaterialen, zoals hartkleppen, organen, botten en tandprothesen). > High Tech Materials & Manufacturing:
> Equipment en componenten (motion control, mechatronica, optica en vision; kalibratie en testen tijdens productie; cleanroom, vacuüm en temperatuurcontrole).
• High tech textiles (onder meer kleding met elektronische
zeer uiteenlopende ideeën kunnen worden gerealiseerd.
Oost-Nederland Wat betreft fundamentele kennis van inkjet, materialen en
Binnen de Universiteit Twente lopen meerdere researchprojec-
functies, persoonlijke elektronica met zonnecellen, dis-
Zowel aan de printkoppen als aan de mechatronische
nanotechnologie heeft Oost-Nederland de elementen in
ten op het gebied van inkjet. Dit omvat thema’s als ‘complex
plays en verlichting voor noodsituaties);
platforms en andere modules van de printers worden
huis om mondiaal een vooraanstaande positie in te nemen.
fluid deposition’, oppervlaktechemie, druppelvorming, vloei-
• Decoratie in 2D en 3D (lagen of patronen voor mass custo-
steeds zwaardere eisen gesteld op het gebied van snelheid,
Profilering en gerichte samenwerking is vereist om deze ken-
stofdynamica, nozzle/substraat-interactie, substraatvoorbe-
mization van onder meer packaging & labeling, mobiele
nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en energie- en materi-
nispositie uit te bouwen en te verzilveren. Applicaties rondom
handeling, interactie tussen vloeistof en lucht, het optimali-
Inkjet-productietechnologie is een complex samenspel
pen zijn precisie-instrumenten die kleine vloeistofdruppels
telefoons, sportobjecten, helmen en keramische tegels);
aalverbruik. Daarnaast moeten de systemen gemakkelijk
inkjet als productiemethode passen goed bij de regio, mits het
seren van depositiepatronen, ontwerp van MEMS-printkoppen
van veel verschillende factoren, te beginnen bij de ‘gouden
in een gedefinieerd patroon op een substraat plaatsen. De
• Printed electronics (displays, RFID, sensoren, micro-optica,
configureerbaar en installeerbaar zijn, gecombineerd met
komt tot integratie van de aanwezige kennis op het gebied van
en nanolaagstructuren. De Agrotechnology & Food Sciences
driehoek’ (de interactie tussen inktvloeistof, substraat en
uitdaging is om potentiële toepassers, die vaak alleen nog
opto-electronic devices, printed circuit boards, stapeling
eenvoudige bediening en onderhoud.
sensoren, mechatronica, microsysteemtechnologie en high
Group van Wageningen UR beschikt over een zeer nauwkeurige
inkjetkop), met onderliggende disciplines als chemie, fysica,
maar de inkjetprinter van kantoor kennen, de mogelijkheden
van chips);
tech machinebouw.
micro-arrayer, voor de ontwikkeling en productie van eiwit-
optica, mechatronica en software engineering. De inkjetkop-
voor de eigen omgeving te laten zien.
• Rapid Prototyping & Manufacturing (3D-productie van componenten). > Food & Nutrition (decoraties, nieuwe voedingsproducten).
28 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
Nederland
microarrays, op termijn uitgebreid naar cel- en enzym-micro-
Ons land kent een concentratie op het gebied van inkjet-
TenCate in Almelo heeft een meerderheidsbelang in Xennia
equipment. Bedrijven als NTS Mechatronics, CCM en OTB
Technology (UK). Dit past in de strategie om textiel digitaal te
brengen hun track record en applicatiekennis samen met hun
gaan finishen, waarbij inkjettechnologie wordt ingezet voor
mechatronische ontwikkelkracht en een keten van maakbe-
beschermende en outdoor-weefsels, kunstgrasproductie en
arrays en non-foodtoepassingen met agrobiopolymeren.
29
Nederland
ratie Holland Automotive, NAG (Netherlands Aerospace Group)
Technologiedomein
Vanuit het thema mobiliteit in de high tech maakindus-
en NIDV (Nederlandse Industrie voor Defensie en Veiligheid).
High Tech Machinebouw
trie wordt in Nederland in eerste instantie gekeken naar de
Verder zijn er nog Dutch Aviation Group, Netherlands Airport
aerospace en automotive. In de aerospace heeft ons land geen
Technology Group, SpaceNed en Vereniging Gasturbine.
> Aanhaken bij initiatieven op het vlak van de automotive.
het voormalige Fokker is nog intact. De sector biedt werk-
Oost-Nederland
Links met andere initiatieven zijn er volop, op Oost-Neder-
gelegenheid aan ruim 125.000 werknemers en draagt voor
De Universiteit Twente profileert zich van oudsher als de
landse speerpunten als nanotechnologie (maakfunctie),
minstens twee procent, 15 miljard euro, bij aan het BNP. Ook
‘ondernemende universiteit’ en is de enige universiteit in Ne-
medische technologie (productietechnologie), semicon,
in de automotive is Nederland goed vertegenwoordigd, op
derland die nog een groep kent op het gebied van productie-
maakindustrie algemeen (activiteiten van het Manufacturing
technologievelden als aandrijfsystemen, ICT, materialen, lean
technologie. Ook Saxion Hogeschool kan nadrukkelijk in dit
And Innovation Platform, MAIN), materialen (duurzaamheid,
manufacturing & logistiek en design.
verband worden genoemd, met het lectoraat Productie- en
lichtere constructies, rapid manufacturing) en (medische)
Procesinnovatie. Verder loopt aan de Hogeschool van Arnhem
robotica.
Voedingsmiddelentechnologie
De scope van mobiliteit is ook in Nederland echter breder, met onder meer elektrische aandrijfsystemen voor fietsen
> Aerospace:
en schepen, en oplossingen voor de zorg als rolstoelen en
De regio heeft een uitstekende infrastructuur van op aero
• Original Equipment Manufacturers (OEM’s) concentreren
tilliften. De maakindustriële ketens omvatten veel disciplines
space gerichte maakbedrijven, waaronder HAWO, Tecnovia
zich steeds meer op kernactiviteiten, waardoor met
(mechatronica!) en daarmee een compleet palet aan productie-
Group, Norma MPM, Aeronamic, Dutch Shape en op elek-
name eerstelijnstoeveranciers kunnen opklimmen in de
technologieën, waaronder nieuwe, zoals het direct opbrengen
tronicagebied Hortec en NedAero. Tevens opereren er veel
waardeketen;
van materiaal om een product op te bouwen (rapid of direct
bedrijven in toeleverketens voor de automotive. De meeste
manufacturing, 3D-printing). Een voordeel van deze productie-
ondernemingen zijn relatief kleinschalig. Daarnaast zijn er
methodes is de grote vormvrijheid.
nog bedrijven actief op uiteenlopende gebieden, van ver-
• elektrische aandrijfsystemen gaan op termijn hydraulische aandrijvingen vervangen; lichter/stijver) neemt toe.
keersgeleidingssystemen (HITT) tot rolstoelen en elektrische Zuid-Nederland kent een sterke focus op de maakindustrie in
fietsen (Indes).
Management van de toeleverketen is zeer belangrijk, gelet
> Automotive:
het algemeen en mobiliteit in het bijzonder. Zo worden op de
ook op de voortgaande trend dat productie naar lagere-
• hoogcompetitieve markt heeft kostenverlaging als rode
High Tech Automotive Campus, onder meer vanuit het Auto-
Kansen voor Oost-Nederland liggen op de volgende vlakken:
motive Technology Centre (ATC), in Helmond veel initiatieven
> Stimuleren van internationalisering. >K oppelen van maak- aan ontwikkelbedrijven, om een
lonenlanden verhuist. Het succes van de maakindustrie
draad in de waardeketen;
hangt af van het innovatief vermogen op zowel product- als
• productexcellentie is zeer belangrijk;
ontplooid. Bij alle technische universiteiten loopt onderzoek
procestechnologisch gebied. Dit laatste maakt procesopti-
• hybride en/of elektrische aandrijfsystemen winnen
op het vlak van mobiliteit, met accenten op automotive
malisatie tot een uiterst relevant thema. Belangrijk is ook de uitwisseling van kennis en ervaring tussen bedrijven uit
(langzaam) terrein. > Verdergaande digitalisering en miniaturisering van
verschillende marktsectoren die zijn overgegaan op geauto-
elektronica; denk aan auto-elektronica, navigatie- en
matiseerde productie, flexibel ingericht en voor kleine series.
cockpitsystemen.
(Eindhoven), lucht- en ruimtevaart (Delft) en medische technologie (Twente).
Succes van de maakindustrie hangt af van het innovatief vermogen op product- en procestechnologisch gebied
stevigere en hogere positie in de waardeketen te bereiken (in aerospace en automotive). >C oncentreren van het thema mobiliteit op (gezondheids) zorg. > I nzetten op product- en procesinnovatie, voor versterking
De genoemde gebieden kennen meerdere intermediaire organisaties. Naast FME-CWM en Koninklijke Metaalunie zijn diverse specifieke brancheverenigingen actief, zoals ATC, Fede-
30 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
met regionale sterktes.
en Nijmegen een automotive-leergang.
Industriële trends in mobiliteit
• gebruik van composietmaterialen (duurzaam,
Mondiale trends
te werven voor de regio, uiteraard op technologiegebieden
OEM meer, maar een belangrijk deel van de toeleverketen van
> Agro & Food /
Het thema mobiliteit raakt iedereen. Voortschrijdende technologie biedt steeds weer nieuwe kansen, denk aan de besturing van auto’s en vliegtuigen, de mogelijkheden in de zorgsector en ontwikkelingen op het vlak van duurzaamheid (lichtere constructies, recyling). Op dit gebied liggen dan ook grote kansen voor de (Oost-)Nederlandse high tech maakindustrie/ machinebouw.
> Algemeen: acties om meer OEM-bedrijven op te zetten of
van positie in de waardeketen. >O ndersteunen van projecten voor geavanceerde productieautomatisering.
31
High Tech
High Tech Materialen
Europese accenten
worden vertaald naar programma’s als Point-One, diverse
Tech Materialen. Kennis van materialen is immers van cruciaal
De verschillende European Technology Platforms (ETP’s) heb-
Innovatiegerichte Onderzoeksprogramma’s (IOP’s), Polymer
belang om te komen tot innovatieve productontwikkeling. De
ben vanuit hun visie op de toekomstige maatschappelijke
Innovation Programme (PIP), BioMedical Materials (BMM) en
aanwezige kennis en kwaliteiten moeten worden geconcen-
ontwikkelingen en de daaruit volgende marktontwikkelin-
Advanced Dutch Energy Materials Innovation Lab (ADEM).
treerd door samenwerking op projectniveau. Dit kan duurzame
gen, technologische uitdagingen geformuleerd aan de hand
werkgelegenheid genereren en de innovatiecapaciteit verhogen.
waarvan nieuwe producten, processen en diensten kunnen
Volgens deze innovatieprogramma’s liggen de sterktes van
worden ontwikkeld. Belangrijke maatschappelijke thema’s
Nederland op het vlak van:
Onder meer met het Innovatieplatform Twente (IPT) wordt hier-
zijn vergrijzing en quality of life; health & care; duurzaam-
> niet-digitale functies en menselijke interface;
aan al vormgegeven, waarbij vanuit Oost NV in eerste instantie
heid en milieu; energie en mobiliteit; lifecycle costs; produc-
> heterogene integratie (totale systeemintegratie);
de focus ligt op het onderwerp ‘materials & manufacturing’
tiviteit; globalisering en individualisering; en veiligheid.
> b enodigdheden en materialen om technologie in produc-
(naast ‘high tech systems’). Maatschappelijke vraagstukken
tieprocessen mogelijk te maken; Per ETP zijn op basis van de relevante trends en applicatiegebieden strategische researchlijnen uitgezet. Op materialen-
Materialen staan als de bouwstenen van producten aan de basis van veel innovaties. Materialen worden voortdurend vernieuwd, verbeterd en weer verdrongen in een historische estafetteloop: van hout naar staal en aluminium, naar kunststoffen en composieten. De meest exotische nieuwkomers zijn misschien wel de ‘functionele materialen’, die niet worden gebruikt om hun constructieve eigenschappen maar vanwege functies zoals stroom- of lichtgeleiding.
> ontwerpautomatisering (effectief platformgebaseerd systeemontwerp);
zoals duurzaamheid (water, energie en bouw) kunnen hierbij als aanjager fungeren. Verder zijn er interessante initiatieven rondom open innovatiecentra, zoals TPRC (ThermoPlastic composite
gebied zijn dit:
> precision tooling technology;
Research Centre) in Enschede, OICAM (Open Innovation Center
> vezels en vezelversterkte materialen;
> productie en integratie van microsystemen;
Advanced Materials) in Nijverdal, Texperium (Open Innovatie-
> biobased materialen en (bio)polymeren;
> systeemarchitectuur;
centrum Hoogwaardig Hergebruik Textiele Materialen) in
> composieten;
> (bio)polymeren;
Haaksbergen en Polymer Science Park in Zwolle (zie ook
> (multi)functionele materialen;
> composieten.
overzicht Open Innovatiecentra). De samenwerking met
> coaten, veredelen en lamineren;
bijvoorbeeld IPT, Achterhoeks Centrum voor Technologie
> nanogestructureerde materialen;
Oost-Nederland
(ACT), Kennispoort Regio Zwolle en Kennispark Twente kan
> productietechnologie;
De regio beschikt over een sterk netwerk van grotere bedrijven
de nodige synergie opleveren en nieuwe innovatieve cluster
Nieuwe materialen zijn relatief duur en krijgen daardoor vooral
van functionaliteiten, maar ook maatschappelijke thema’s
> intelligente (smart) materialen;
(Original Equipment Manufacturers, OEM’s), toeleverende
projecten voortbrengen.
innovatieve, hoogwaardige toepassingen in bijvoorbeeld de
als globalisering, klimaatverandering, energieproblematiek,
> substitutie van staal door flexibele materialen.
(MKB-)bedrijven en kennisinstellingen op het gebied van (bio)
vliegtuigbouw, automotive, elektronica of telecom. Het belang
grondstoffenschaarste en duurzame ontwikkeling. Zo zijn door
van high tech materialen voor de (Nederlandse) economie is
de toenemende vraag naar lichtgewichtconstructies vezelver-
Nederland
smart materials vormen daarbij interessante applicaties. Er is
glashelder. In westerse landen leveren industriële activiteiten ge-
sterkte composieten en hybride materialen, zoals kunststof
Ons land heeft een sterke traditie op het gebied van mate-
veel kennis aanwezig over innovatieve materiaalconcepten en de
relateerd aan materialen, van productie tot recycling, een bijdra-
gecombineerd met aluminium, sterk in opkomst. Functionele
rialen, in het bijzonder metalen, polymeren, composieten,
wijze waarop deze kunnen worden toegepast in de ontwikkeling
ge aan het BNP van ongeveer 15%. Materiaaltechnologie is voor
eigenschappen als zelfherstellend vermogen, elektrische
coatings, keramiek, glas en beton; niet voor niets omvat
van nieuwe producten, c.q. product-marktcombinaties. Daarbij
nagenoeg de gehele industrie van belang. Nieuwe materialen
geleidbaarheid en lichtgevoeligheid winnen flink aan terrein
de recent aangewezen topsector High Tech ook materialen.
kan het ook gaan om re-design van bestaande producten met
hebben grote invloed op ontwikkelingen in de transportsector,
vanwege grote voordelen bij onder meer medische toepassin-
Nederland telt circa 1.700 bedrijven die R&D uitvoeren op
nieuwe materialen en om ‘cross-over’, waarbij bestaande mate-
de bouw, de energiesector, de medische wereld en de productie
gen, applicaties in de aerospace (structural health monitoring),
dit terrein, zowel internationaal toonaangevende bedrij-
riaalconcepten nieuwe toepassingen krijgen.
van consumentenelektronica en professionele apparatuur.
de bestrijding van corrosie en energiebesparing. Naast kennis
ven als gespecialiseerde nichespelers. Ook kent Nederland
van de materialen zelf zijn technologieën om de materialen te
op dit terrein gerenommeerde onderzoeksinstellingen. De
Deze (soms nog verborgen) materiaalkennis actief verspreiden
Drijvende krachten achter de innovaties op het gebied van
produceren en verwerken (productietechnologie) en verbin-
aanknopingspunten - aangereikt door de eerder gemaakte
in de regio en duurzaam verankeren in het regionale MKB, dat is
high tech materialen zijn kostenbesparing en verbetering
dingstechnologie van belang bij onderzoek.
keuzes in de sleutelgebieden - op het terrein van materialen
de belangrijkste doelstelling van het onderhavige cluster High
32 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
polymeren, composieten en membranen. Surface treatment en
Oost-Nederland heeft een sterke traditie op het gebied van materialen
33
Uitdagingen
Roadmap
door het creëren van een sterk cluster waarin bedrijven,
De volgende uitdagingen op materialengebied hebben een grote
Met het oog op inhoudelijke verdieping wordt bij het bouwen
kennisinstellingen en overheden interactief en gemeenschap-
impact op innovatie binnen bedrijven en kennisinstellingen en
van een cluster High Tech Materialen vanuit de regionale
pelijk werken aan kennisontwikkeling, -valorisatie en busi-
dus op clusterprojecten in Oost-Nederland.
sterkten aansluiting gezocht bij de accenten die op Europees
ness development binnen het domein High Tech Materialen.
> Duurzaamheid
niveau zijn gezet en een nationale vertaling hebben gekre-
Bij voorkeur gebeurt dit binnen majeure projecten waaraan
Het dreigend tekort aan grondstoffen en aardolie, de noodzaak
gen. Dit heeft zijn neerslag gekregen in concrete roadmaps,
meerdere OEM’s, (toeleverende) MKB-bedrijven en kennis
van recycling en de behoefte aan een schone, CO2-emissievrije
teneinde kansrijke ketens te kunnen identificeren en de
instellingen deelnemen. Voor het slagen van dergelijke
energievoorziening zijn sterke ‘drivers’.
onderzoeks- en ontwikkelingsstappen – om tot de applica-
clusterprojecten moeten bedrijven commitment voelen én
tiedomeinen te komen – in te vullen. De roadmaps dienen als
leveren. Dat kan alleen lukken in een open omgeving waar
Nieuwe materialen zijn bij voorkeur lichter, sterker, recyclebaar,
inhoudelijk fundament voor het bouwen van clusterprojec-
deelnemers zowel willen brengen als halen (open innovatie).
goedkoper, duurzamer, functioneel en bestand tegen extreme
ten en bieden het bedrijfsleven de mogelijkheid te participe-
condities.
ren op basis van inhoud.
> Technologische trends
> Zorg, vergrijzing, energie en veiligheid Maatschappelijke thema’s vragen om de ontwikkeling van
Complicatie hierbij is dat materialen veelal niet een direct
functionele materialen, van nieuwe brandwerende materialen
zichtbare rol in een eindproduct vervullen. Belangrijke
Doelstellingen cluster High Tech Materialen
tot aan zelfherstellende materialen voor heupprotheses.
spelers als AkzoNobel, DSM Resins en Teijin Aramid staan in
> Intelligente technologiecombinaties maken die resulteren
> Lichter en sterker
de waardeketen relatief ver af van de eindproducenten. Dit
in verbeterde functionaliteit en nieuwe functies.
Een aansprekend voorbeeld is de Nederlandse vinding Glare,
maakt de afbakening van het technologiegebied High Tech
> Nieuwe technologie-marktcombinaties ontwikkelen.
een composiet van aluminiumlagen, lijm en glasvezels, lichter
Materialen soms lastig. In het verleden zijn mede door on-
> Het innovatievermogen van de industrie in Oost-Nederland
dan aluminium en sterker dan staal.
dersteuning vanuit het IPT en Oost NV al diverse initiatieven
> Recyclebaar
gerealiseerd, zoals de Personal Protective Equipment (PPE)
vergroten. > De regio profileren op een technologisch en maatschappelijk relevant thema.
Het vervangen van de glasvezels in vezelversterkte composie-
conferentie en de oprichting van het TPRC. Naast een bedrijf
ten door hernieuwbare vezels zoals vlas en hennep vergroot de
als TenCate worden ook andere partijen bij de opbouw van
verwerkbaarheid en geeft extra gewichtsbesparing.
het cluster betrokken. Een mooi voorbeeld is de vorming van
bedrijven, vooral over de grenzen van technologische
het cluster Kunststoffen en Chemie rond Kennispoort Zwolle.
disciplines, zowel in innovatietrajecten als in toeleveren en
> Dunner
uitbesteden.
Dunne-lagentechnologie krijgt steeds meer toepassingen. Zo kunnen organische zonnecellen worden geproduceerd door het
Cluster
aanbrengen van dunne coatings op flexibele ondergronden.
Hierop voortbouwend wordt gewerkt aan een zichzelf ver-
> Functionele en zelfherstellende materialen
> Netwerkvorming stimuleren tussen elkaar versterkende
sterkend cluster op het gebied van High Tech Materialen, dat
De functionaliteit van materialen wordt steeds meer gebruikt
door aantoonbare excellentie herkenbaar is voor nationale
voor slimme toepassingen, zoals corrosiebescherming,
en internationale bedrijven en agglomeraties alsmede ge-
waardoor jaarlijks miljoenen euro’s aan onderhoud worden
sprekspartner is bij beleidsvorming en ‑uitvoering (nationale
bespaard.
innovatieprogramma’s, European Technology Platforms).
> De kennisinfrastructuur strategisch en selectief versterken rond thema’s die aansluiten bij het bedrijfsleven. > Nieuw ondernemerschap genereren rond nieuwe producten en processen.
Materiaaltechnologie is als enabling technology voor nagenoeg de gehele industrie van belang
Nieuwe economische dynamiek moet worden gegenereerd
34 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
35
beschikbaarheid hiervan onder druk komt te staan. Snel-
zijn Composite Valley rond Ypenburg/ Delft, Chemelot in
richten op de ontwikkeling van nieuwe materialen voor een
Technologiedomein
groeiende markten voor composieten zijn windenergie en
Zuid-Limburg en natuurlijk het IPT-speerpunt Materialen.
breed scala aan toepassingen, waaronder windenergie, olie-
(Thermoplastische) Composieten
brandstofcellen. Recyclebaarheid van composieten begint
Voor de scheepsbouw is er het Kenniscentrum Jachtbouw
en gaswinning, luchtvaart, automotive, medische wereld,
langzaamaan een rol te spelen.
(NHL Hogeschool in Leeuwarden).
machinebouw, infrastructuur, scheepvaart en sport.
Voor high tech toepassingen worden onder meer aramide- of
In ons land zijn ook veel bedrijven actief in dit veld. Denk aan
Eind 2010 werd de kunststof kipperbak van composietmate-
koolstofvezels gecombineerd met epoxy- of fenolharsen.
de jachtbouw en de vliegtuigbouw. Toonaangevende bedrij-
riaal een wereldwijde primeur. De laadbak wordt ingezet voor
Aramidevezels worden toegepast daar waar slagvastheid en
ven zijn onder meer Dow (plastics), DSM Resins (polymeren,
het transport van los te storten producten zoals grind, slib,
taaiheid van belang zijn (bijvoorbeeld in beschermingsmid-
specials), Teijin Aramid (aramidevezels), AkzoNobel (chemi-
zand, landbouwgewassen, diervoer, bedrijfsafval en (warm)
delen tegen kogels). Koolstofvezels komen in beeld wanneer
sche producten) en TenCate Advanced Composites.
asfalt. Begin 2011 won deze composiet kipper Fiby de eerste
stijfheid/gewicht van belang is. Ook voor toepassingen in
Composieten zijn opgebouwd uit verschillende materialen of componenten. Toepassingen van glasvezelversterkte kunststofcomposiet zijn al decennia bekend. De ontwikkelingen in de composietmarkt gaan snel, mede dankzij de aanhoudende vraag naar lichte en hoogwaardige constructiematerialen. In markten als lucht- en ruimtevaart, jachtbouw en windenergie is composiettechnologie al gangbaar. De eigenschappen van composietmateriaal zijn praktisch op maat te maken – dat biedt ongekende mogelijkheden.
prijs in de categorie transport op de JEC Composites Show in
corrosieve omgevingen zijn composieten bij uitstek geschikt.
Oost-Nederland
Parijs. De ontwikkeling werd mede mogelijk gemaakt door de
Uiteraard zijn er wereldwijd diverse initiatieven gericht op
Wil de regio op composietgebied internationaal een sterke
inzet van de projectpartners Roelofs kipper, Kooiker, TenCate,
onderzoek c.q. innovatie van composietmaterialen.
positie verkrijgen, dan is het noodzakelijk om een scherpe
Norma MPM, Composite Technology Center, Oost NV, Stodt,
afbakening (niche) te maken. Oost-Nederland telt een aantal
Windesheim en de Universiteit Twente.
Nederland
grote spelers op composietgebied. Dit zijn met name Teijin
Kenmerken van composieten
Op het gebied van composieten heeft ons land met bedrijven
Aramid (aramidevezels), TenCate (thermoplastische compo-
> Relatief laag soortelijk gewicht.
en kennisinstellingen een sterke positie in de lucht- en ruim-
sieten en beschermingsmiddelen) en AkzoNobel (chemische
> Hoge specifieke sterkte en draagkracht.
tevaart. Een aantal universiteiten en instellingen is actief
grondstoffen). Daarnaast speelt een groot aantal (kleine)
> Lange levensduur.
met zowel fundamenteel als applicatiegericht onderzoek.
bedrijven een rol in de waardeketen van (thermoplastische)
> Lage onderhoudskosten.
Onder hen de (technische) universiteiten van Delft (het Fiber
composieten. Wat betreft gebruik van composieten in allerlei
Wat betreft soorten composiet kan onderscheid worden ge-
Mondiale trends
> Grote ontwerpvrijheid.
Metal Laminate Centre of Competence, waaruit bijvoorbeeld
toepassingen is er een kleine basis aanwezig (een onderne-
maakt naar vezeltype: glasvezel, aramide (twaron, kevlar) en
De mondiale markt voor composietmaterialen is sterk
> Variatie in elektrische eigenschappen.
Glare is ontstaan), Eindhoven (onder meer polymerenonder-
mende universiteit, Composite Technology Centre CTC, VIRO
koolstofvezel (carbon). Een ander onderscheid is dat naar de
groeiend in omvang en toepassingen, al werkt de soms
> Hoge chemische bestendigheid.
zoek), Twente (onder meer thermoplastische composieten)
engineering). De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen heeft
soort kunststof, thermoharder en thermoplast. Thermohar-
handmatige productie in een aantal gevallen belemmerend.
> Weer- en waterbestendigheid.
en Wageningen (biocomposieten), en het Nationaal Lucht- en
een minor Lichtgewicht constructies opgezet, gericht op de
ders verweken niet bij hogere temperaturen, maar ontleden
Voor de lucht- en ruimtevaart wordt de komende jaren groei
> Goede vermoeiingseigenschappen.
Ruimtevaartlaboratorium (productietechnieken, vezelver-
automotive. Verder zijn op het gebied van windenergie in
uiteindelijk. Thermoplasten verweken en smelten bij tem-
verwacht, maar belangrijke afzetgebieden voor composie-
> RAM-eigenschappen (Radar Absorbing Materials).
sterkte composietstructuren). Ook de Hogeschool InHolland
Oost-Nederland gebruikers van composieten actief, zoals
peratuurverhoging. Thermoharders zijn brosser, waardoor
ten als bouw en transport staan door de crisis zwaar onder
> Mogelijkheid tot integratie (verstijvers, inserts).
(composietenlab in Delft) speelt een rol. Verder zijn er diverse
Suzlon Blade Technology en Vestas.
onderdelen lastiger zijn te produceren dan onderdelen uit
druk. Als deze markten weer aantrekken, zal de vraag hierin
> Mogelijkheid tot serieproductie.
Nederlandse onderzoeksprogramma’s gericht op materialen
thermoplasten. Als thermoharders worden met name poly-
meegaan. De wereldmarkt voor met lange vezels versterkte
> Goede impacteigenschappen.
(niet specifiek composieten).
ester, vinylester en epoxyharsen veel gebruikt. Voorbeelden
thermoplasten kent een forse groei. China is een enorme
van thermoplasten zijn PVC en PP. Productietechnologie
groeimarkt, die rond 2013 Amerika in omvang voorbij zal
Daarnaast zijn er nog initiatieven die het technologiegebied
tussen de Universiteit Twente, TenCate, Boeing en Stork Fokker.
is een belangrijk en voortdurend evoluerend thema in dit
streven. De druk op leveranciers en verwerkers neemt toe;
raken en weliswaar minder gericht zijn op fundamenteel
Als katalysator voor innovatie wil het nieuwe consortium
technologieveld.
er is strijd om grondstoffen en eindproducten. De markt
onderzoek, maar wel door bundeling van kennis en bedrijven
gaan samenwerken met verschillende partijen in de waar-
voor koolstofvezels groeit eveneens snel, waardoor ook de
(commerciële) projecten en onderzoek initiëren. Voorbeelden
deketen van thermoplastische composieten. TPRC zal zich
36 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
In juni 2009 kwam het ThermoPlastic composite Research Center (TPRC) tot stand, een open samenwerkingsverband
37
Mondiale trends
Het is onzin te veronderstellen dat biologisch afbreekbare
triële eindgebruikers), een viertal universiteiten en circa dertig
uiteenlopende toepassingen:
Oost-Nederland
De vooruitzichten voor biokunststoffen zijn positief, ener-
polymeren de markt voor polyetheen zullen vervangen, maar
kennisinstellingen in binnen- en buitenland. De focus van het
>V erpakking (disposable cateringmateriaal).
Wil de regio op biopolymerengebied internationaal een sterke
Technologiedomein
zijds vanwege een groeiende behoefte met name vanuit
potentie hebben ze wel degelijk. De kans op hun toepassing
onderzoek ligt onder meer op high tech en biomaterialen.
>M edisch (afbreekbare botplaten, bioresorbeerbare hech-
positie verkrijgen, dan is het noodzakelijk om een scherpe af-
(Bio)polymeren
opkomende economieën en anderzijds als gevolg van een
stijgt onder invloed van de volgende factoren:
tingen, omhulsel van medicijnen, maar ook disposable
bakening (niche) te maken. Oost-Nederland kent daarvoor de
toenemende schaarste aan fossiele grondstoffen en de
> Gebruik leidt tot een functioneel voordeel (bijvoorbeeld
Diverse Nederlandse onderzoeksprogramma’s zijn gericht
hygiëneartikelen).
nodige aangrijpingspunten. Bedrijven die een rol spelen op dit
afdekfolie voor oogstvervroeging en onkruidpreventie).
op (onder meer) biopolymeren. Naast universiteiten (Delft,
>M eubels (opvulling en grondstof voor panelen).
terrein zijn onder meer Teijin Aramid, TenCate, Colbond, Resin, Poly Knowledge en AFP (Apeldoorn Flexible Packaging).
> Agro & Food / Hernieuwbare grondstoffen
bijbehorende afhankelijkheid van politiek en economisch instabiele leveranciers. Zowel biologische als fossiele grond-
> De wetgever stelt gebruik verplicht.
Eindhoven, Twente en Wageningen) en hogescholen (Fontys en
> B ouw (isolatiemateriaal, meubelpanelen, linoleum).
stoffen zullen door de toenemende vraag in prijs stijgen. In
> Recycling of verbranding van traditionele materialen wordt
Avans) zijn op dit gebied onder meer actief DPI Value Centre,
>A uto’s (agrocomposieten, agrovezels gecombineerd met
de afgelopen jaren is echter van biologische grondstoffen de prijs minder omhoog gegaan. Een nadeel is de soms sterk
te bezwaarlijk. > De prijs-prestatieverhouding verbetert: bijvoorbeeld
vereniging Composteerbare Producten Nederland (BCPN),
fluctuerende prijs ten gevolge van mislukte oogsten. In
voedselverpakkingen van zetmeelpolymeer met goede
Platform Bio-based Business (BBB), Applied Polymer Innovations
2007 bedroeg de productiecapaciteit voor biokunststoffen
gasbarrière-eigenschappen.
Institute (API) en Biopolymeer Applicatie Centrum (BAC).
(biologisch afbreekbare kunststoffen) wereldwijd 265.000
Polymeren gemaakt uit natuurlijke grondstoffen zijn een duurzaam alternatief voor kunststoffen op basis van aardolie. Biopolymeren, zoals polymelkzuur en cellulosederivaten, worden daarom al volop toegepast. Biokunststoffen zijn hernieuwbare grondstoffen en in het algemeen zelf opnieuw te gebruiken. Ze zijn gemaakt uit een of meer biopolymeren, waaraan eventueel additieven worden toegevoegd ter verbetering van eigenschappen als UV-bestendigheid, produceerbaarheid of flexibiliteit. Voor die additieven kunnen niet alleen hernieuwbare grondstoffen of vulstoffen van natuurlijke herkomst (zoals bamboe, maïsafval of houtzaagsel) worden gebruikt, maar ook aardolie.
Innovatiecentrum Biopolymeren (Federatie NRK), Belangen
PLA, in hoedenplanken en deurpanelen). > L andbouw (afdekfolie voor oogstvervroeging of onkruidbestrijding, (kweek)bloempotten en teelthulpmiddelen). > Kleding (natuurlijke vezels).
Biopolymeren kennen, vanuit Nederlands perspectief bezien,
ton, waarvan ruim de helft (140.000 ton) in Europa (Noord-
Nederland
Amerika 80.000 ton, Azië 40.000 ton). Dit is echter te weinig
Door de voortdurende ontwikkeling en toenemende diver-
om aan de vraag te voldoen. Experts rekenen op een vervier-
siteit en verbeterde eigenschappen van biokunststoffen
voudiging van de productiecapaciteit in 2011.
– mede onder invloed van aanscherpende milieueisen – worden ze steeds breder inzetbaar. Hierdoor kunnen innovatieve
Bio- versus traditionele kunststoffen
+
In Europa werd in 2007 ruim 60.000 ton aan biokunststoffen
businessconcepten worden ontwikkeld voor nieuwe toepas-
> Minder afhankelijkheid van olie en gas.
verbruikt. Dit was minder dan 1% van de totale ‘omzet’ aan
singen waarin biologische afbreekbaarheid en/of compos-
> Gesloten kringloop, cradle-to-cradle (C2C), toekomstige
kunststoffen. Het populairst zijn biokunststoffen uit zetmeel,
teerbaarheid worden gecombineerd met andere sterkten
generaties worden niet opgezadeld met afval- en
zoals celluloseacetaat, tencel en polymelkzuur (PLA). Experts
van het materiaal. Biopolymeren kunnen op dezelfde manier
milieuproblemen.
verwachten van PLA de grootste groei. Biokunststoffen zullen
en met vergelijkbare productietechnieken worden verwerkt
volgens de huidige stand van de techniek op korte termijn
als conventionele kunststoffen. Het materiaal (granulaat,
geen echte concurrentie zijn voor hun traditionele tegenhan-
batches of compounds) wordt met gangbare technieken
gers. Ze kunnen wel fungeren als alternatieven voor verpak-
verwerkt tot halffabrikaten en eindproducten.
> Minder energieverbruik in productie (maar groter
> Hogere prijs. > Nog niet alle ‘traditionele’ eigenschappen van conventionele kunststoffen zijn al realiseerbaar. > Veel lagere productiecapaciteit.
grondbeslag en waterverbruik).
kingen en producten met een korte levensduur. Een rapport
38 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
over de technisch-economische haalbaarheid van grootscha-
Het innovatieprogramma voor het sleutelgebied Chemie
lige productie van biopolymeren in Europa geeft aan dat de
heeft de ambitie om de bijdrage van de chemie aan het BBP in
positieve milieueffecten in verhouding tot de (negatieve)
tien jaar te verdubbelen, naar 24 miljard euro in 2017, en het
effecten van de totale industrie c.q. maatschappij voorlopig
gebruik van fossiele grondstoffen en energie in 2032 ten op-
nog gering zijn (tot 2020). Toch kan de inzet op biopolymeren,
zichte van 2007 te halveren. Een van de vier programmalijnen
als onderdeel van de beweging naar een ‘groene chemie’, po-
om dit te realiseren betreft materialen (Polymer Innovation
sitief uitpakken, niet alleen voor het imago van de betrokken
Programme). Het onderzoeksprogramma wordt uitgevoerd
bedrijven maar ook voor het innovatieklimaat.
door dertig grote bedrijven (polymeerproducenten en indus-
39
Technologiedomein
Membranen
Oost-Nederland kent grote spelers die een rol spelen bij membraantechnologie
Mondiale trends
Nederland
Oost-Nederland
Membraanfiltratie heeft de afgelopen jaren in de water-
In Nederland zijn diverse universiteiten en onderzoeksinsti-
Het European Membrane Institute Twente (EMI Twente) is in
sector een geweldige opmars doorgemaakt. De doorbraak
tuten actief op het gebied van membraanfiltratie. Verder is
1995 opgericht door de Universiteit Twente, om de industrie
kwam bij de drinkwaterbereiding en de laatste jaren stapt
er nog een aantal programma’s gericht op materialen (niet
en publieke organisaties een platform te bieden voor korte-
ook de industrie massaal over op membraantechnologie.
specifiek membraantechnologie), waaronder het Innovatie-
termijn onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten. EMI Twente
Enerzijds door de dalende membraanprijzen, anderzijds
programma Watertechnologie en enkele Innovatiegerichte
maakt gebruik van de kennis en infrastructuur van de UT, in
vanwege de toegenomen betrouwbaarheid van de instal-
Onderzoeksprogramma’s (IOP’s).
het bijzonder de Membrane Technology Group. EMI Twente
laties. Een verdere vergroting van het ‘marktaandeel’ is sterk
De mogelijkheden van membranen in diverse complexe scheidingsprocessen zijn de mens niet ontgaan. Membranen worden al langer gebruikt voor bijvoorbeeld waterzuivering. Door de voortgaande evolutie van materialen neemt het potentieel van membraantechnologie de laatste jaren sterk toe en heeft het zich ontwikkeld tot een volwaardige scheidingstechnologie. De kracht ligt in het kunnen functioneren zonder toevoeging van additionele stoffen, met een relatief lage energiebehoefte en met een goed regelbare en opschaalbare procesvoering.
richt zich voornamelijk op de Europese markt, maar werkt
afhankelijk van de kwaliteitseisen voor drinkwater. Worden
Nederland heeft veel kennis in watertechnologie, maar die
ook samen met Amerikaanse en Aziatische bedrijven. De
die aangescherpt, bijvoorbeeld voor legionella, dan wordt
werd tot voor kort nog niet optimaal omgezet in concrete
expertise ligt met name in de ontwikkeling van (holle-vezels-
volgens deskundigen een overstap naar membraanfiltratie
business. Het Innovatieprogramma Watertechnologie heeft
en vlakke-plaat)membranen en membraankarakterisering,
onvermijdelijk.
tot doel om in vijf jaar de export te verdubbelen. Samen met
alsook in procesoptimalisatie en gerelateerde onderwerpen,
Ondezoek naar membraanfiltratie
bedrijven wordt er kennis ontwikkeld bij het Technologisch
zoals schuim, adsorptie en micro-structureren. Er wordt
>W etsus, centre of excellence for sustainable water technology.
filter is vaak gemaakt van een polymeer en bezit specifieke
Verschillende membraanprocessen kunnen worden ingezet
Topinstituut Wetsus; met subsidie kunnen ze nieuwe produc-
onder meer gezocht naar membranen met gigantisch grote
scheidingseigenschappen. Voor de verwijdering van deeltjes,
voor zuivering van eindproducten of herwinning van grond-
ten ontwikkelen en testen. Een potentiële markt ligt in het
capaciteit (flux). Onderzoek richt zich ook op productietech-
> Kiwa Water Research.
zwevende stoffen en micro-organismen worden micro- of
stoffen. Ultrafiltratie is een bekend lagedrukgedreven mem-
innovatief combineren van technologieën voor drinkwater-
nieken die zijn ontleend aan de chipfabricage en op andere
>U niversiteit Twente (onderzoeksinstituut IMPACT, onder-
ultrafiltratiemembranen gebruikt. Wanneer zouten of
braanproces voor concentrering van bijvoorbeeld vruchten-
voorziening en afvalwatertechnologie ten behoeve van her-
productiemethoden die uiteindelijk moeten leiden tot een
deel Membrane Science and Technology, en MESA+ Insti-
pesticiden uit het water moeten worden verwijderd, worden
sappen, maar tevens voor het terugwinnen van onder meer
gebruik. De markt ontstaat door waterschaarste wereldwijd.
zeer goede doorlaatbaarheid van membranen.
nanofiltratie of omgekeerde osmose gebruikt.
verf uit spoelwaters en latexemulsies. Een interessante ontwikkeling betreft nieuwe keramische of solventresistente
De toegevoegde waarde van de Nederlandse watersector
Wil de regio op membraangebied internationaal een sterke
De keuze voor het type membraanproces wordt bepaald
membranen, waarmee het toepassingsveld wordt verbreed
ligt in de uitstekende kennis en kunde op het gebied van
positie verkrijgen, dan is het noodzakelijk om een scherpe
door een groot aantal aspecten, zoals de (wisselende)
naar processen die organische oplosmiddelen gebruiken.
zowel drinkwatervoorziening en afvalwaterbehandeling als
afbakening (niche) te maken. Oost-Nederland kent enkele
voedingswaterkwaliteit, de gewenste productwaterkwaliteit,
tuut voor Nanotechnologie). > T U Delft (Faculteit Civiele Techniek, vakgroep Gezondheidstechniek & Waterbeheersing). > R adboud Universiteit Nijmegen (Centre for Sustainable Management of Resources). >W ageningen UR (Agrotechnology & Food Sciences Group,
specifieke productieprocessen in bijvoorbeeld de papierin-
grote spelers die een rol spelen bij membraantechnologie,
eventueel gebruik van filtratiehulpstoffen (chemicaliën),
In de food en chemie kan ultrafiltratie worden gebruikt om
dustrie. Hergebruik van deze expertise voor toepassingen in
met een link richting waterbehandeling, zoals Pentair X-Flow,
mate van membraanvervuiling, kosten, kans op verstopping,
producten te zuiveren van bijvoorbeeld ongewenste zouten
landbouw en industrie, maar ook in drinkwatervoorziening,
Waterschap Regge en Dinkel, Triqua, Vitens en Rossmark.
> S tichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA).
pakkingsdichtheid, gebruik van membraanreinigingsmidde-
(diafiltratie). Pervaporatie en damppermeatie creëren op hun
biedt kansen aan kennisinstituten, ingenieursbureaus en
Daarnaast is er nog een groot aantal (kleine) bedrijven actief
> E uropean Membrane Institute Twente (EMI Twente).
Membraanfiltratie is een verzamelnaam voor diverse, in ka-
len, reinigingsmogelijkheden, et cetera. Membranen worden
beurt verscheidene mogelijkheden voor het scheiden van
bedrijfsleven (Pentair X-Flow, Pâques, RWB, Rossmark).
in de waardeketen van membraantechnologie. In de praktijk
> RIVM.
rakter sterk verschillende scheidingsprocessen. Membraan-
meestal niet als één grote, vlakke plaat uitgevoerd, maar
water en organische solventen. Membraanreactoren combi-
zullen echter met name grote partijen innovatierichtingen
> Twente Water Centre.
filtratie kan worden ingezet voor de opwerking van diverse
juist ondergebracht in een compact systeem met zoveel mo-
neren reacties en scheiding in één stap.
bepalen en kunnen realiseren.
> Netherlands Water Partnership (NWP).
kwaliteiten voedingswater: grond-, oppervlakte-, proces- of
gelijk membraanoppervlak in een zo klein mogelijk volume.
en Alterra, kennisinstituut voor de groene leefomgeving).
> Stichting RIONED.
zelfs effluentwater. Het membraan in bijvoorbeeld een waterzuiveringsinstallatie werkt als een soort filter dat door het toepassen van een werkdruk wel het water doorlaat, maar niet de (ongewenste) stoffen die het water bevat. Het
40 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
41
Technologiedomein
Surface treatment
Surface treatment/coating/industrial printing zijn containerbegrippen voor een groot aantal veredelingsen productietechnologieën. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om verven en lakken, het aanbrengen van een oppervlaktelaag met behulp van sputteren en andere oppervlaktebehandelingen. Ook wordt wel de term oppervlakte-engineering gebruikt.
Voor high tech toepassingen kunnen coatings op maat worden ontwikkeld
42 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
Het uiteindelijke doel is verfraaiing of toevoeging/ verbetering van functionaliteit, zoals krasvastheid of corrosiebestendigheid, gericht op levensduur, kostprijs, toepasbaarheid of recycling. Daarnaast zijn er technologieën waarbij materiaal wordt toegevoegd ten behoeve van maatvoering of fabricage van een onderdeel (bijvoorbeeld direct printing). Naast de bekende toepassingen vanuit de maak industrie is het aanbrengen van coatings ook gebruikelijk in de papier- en de verpakkingsindustrie. Veel technologieën zijn uitgekristalliseerd en worden breed ingezet, maar voor high tech toepassingen kunnen
coatings op maat worden ontwikkeld. Ontwikkelingen op het vlak van nanotechnologie, laserapplicaties en sputtertechnologie hebben voor nieuwe impulsen gezorgd. Een voorbeeld is het gebruik van nanotechnologie voor coatings op vliegtuigen die ijsafzetting moeten tegengaan. Ook verscherping van milieueisen genereert steeds weer innovaties; denk aan verven op waterbasis, zonder organische oplosmiddelen. Een sterke aanjager zijn ook industriële sectoren als de aerospace en semicon, die een hoog innovatietempo kennen en hoge functionele eisen stellen aan materialen. Ontwikkeling van nieuwe materialen, zoals composieten, speelt hierbij een belangrijke rol.
Oppervlaktebehandeling > Behandelingen zoals: • Reinigen (bijvoorbeeld ultrasoon). • F inishen (zoals polijsten, beitsen, shot peening). > Deklagen: •D iffusie in het oppervlak (inchromeren, nitreren, carboneren, et cetera). •O p het oppervlak (onder meer poedercoaten, lasercladden, oplassen).
Mondiale trends
Nederland
Oost-Nederland
Bij verf en coatings gaat het om een grote mondiale activiteit (> 60 miljard euro/jaar) die merendeels een volgroeid karakter heeft. Er is over het algemeen sprake van een hoge prijsdruk en lage marges. Wel tekenen zich enkele duidelijke trends af, omdat bepaalde maatschappelijke en industriële ontwikkelingen ook hun gevolgen hebben voor oppervlaktebehandeling: > Duurzaamheids- en milieueisen worden steeds verder aangescherpt. Sommige (oppervlakte)productieprocessen geven een zware milieubelasting. > Introductie van nieuwe materialen of nieuwe toepassingen van bestaande materialen maakt het noodzakelijk nieuwe coatings te ontwikkelen. Denk aan composietmaterialen, titanium (luchtvaart) en aluminium- en magnesiumlegeringen, onder meer in lucht- en scheepvaart. Een nichemarkt is die voor MRO (maintenance, repair & overhaul). > Verhoging van de energie-efficiency (onder meer door gewichtsreductie) van constructies (aerospace, automotive) stelt eisen aan de technologie van coatings en deklagen. > Ontwikkeling van nanotechnologie creëert mogelijkheden voor coatings met nieuwe/verbeterde functionaliteit. > Verdere toepassing van modelvorming leidt tot een beter begrip van coatingtechnologie. > Ontwikkeling van alternatieve energieopwekking/gebruik in bijvoorbeeld elektrische voertuigen en brandstofcellen wordt mede mogelijk gemaakt door coatingtechnologie. > Er is een toename van high tech applicaties met nieuwe coatingtechnologie (solar, elektronisch papier, displays, chips, RFID, sensoren).
De Technische Universiteit Eindhoven heeft oppervlaktetechnologie als onderzoeksgebied, maar ook in Delft en Twente vindt onderzoek plaats. Mede doordat het een heel breed gebied betreft, raakt het vaak andere onderzoeksgebieden. Voorts vindt onderzoek plaats bij TNO en NLR, onder de vlag van de Technologische Topinstituten DPI en M2i, en bij grote bedrijven als DSM, Dow, AkzoNobel, Sigma Coatings en Stahl.
In de regio is een behoorlijk aantal (MKB)-bedrijven actief met coatingtechnologie. Zij zijn werkzaam in verschillende applicatievelden, waaronder de grafische, de verpakkings- en de (high tech) maakindustrie; denk aan TenCate. Vanuit de maakindustrie gaat het veelal om kleinere bedrijven (< 100 fte) die als derde- of vierdelijnstoeleverancier in de waardeketen opereren. Hun marges staan onder druk en er is weinig ruimte voor productinnovatie, hetgeen drempels opwerpt voor introductie van nieuwe technologieën. Dwarsverbanden lijken er maar weinig te zijn. Waarschijnlijk zit de innovatiekracht vooral bij de grote bedrijven, zoals AkzoNobel en Sikkens.
Wat betreft applicaties kent Nederland een aantal grote partijen. AkzoNobel is wereldmarktleider op het gebied van coatings. DSM (inclusief DSM Neoresins), Dow, Sigma Coatings en Stahl zijn ook wereldspelers. Toepassingen zijn te vinden in alle marktsectoren. Dankzij de aanwezigheid van deze bedrijven (inclusief een aantal R&D-vestigingen) neemt Nederland op dit gebied een goede positie in. Het betreft wel multinationals, met de bijbehorende uitgesproken internationale focus.
Teneinde beter zicht te krijgen op de specifieke innovatiepotentie die Oost-Nederland bezit, is vervolgonderzoek vereist. De potentie vanuit nanotechnologie en kleine high tech bedrijven en de kracht van grotere bedrijven (producenten van coatings, lakken en verven) zouden hierbij leidend kunnen zijn. De focus kan echter ook voortkomen uit het zoeken van de verbinding met (niche)technologieën die in Oost-Nederland worden ontwikkeld (medische technologie, thermoplastische composieten, optieken, semicon). Relevante bedrijven zijn onder meer Sigma Coatings (Wijchen en Geldermalsen), DSM Resins (Zwolle), AkzoNobel (Arnhem, Deventer en Wapenveld), Van Wijhe Verf (Zwolle) en Schaepman’s Lakfabrieken (Kampen/Zwolle).
43
Mondiale trends
onder meer entertainment, defensie, sport, werk(kleding) en
intelligence’, overal aanwezige intelligente systemen. Een
Smart toepassingen
Oost-Nederland
De markt voor smart materials maakt een enorme groei door.
gezondheidszorg.
gedistribueerd netwerk met kleine laagvermogen, high-
> B escherming (tegen vallen of ziekte of ‘de elementen’).
Het Innovatieplatform Twente heeft de ontwikkeling van
performance circuits, draadloze communicatie, nieuwe
>H ygiëne (vochtregulering, vuilafstoting, luchtdoorlating,
smart materials benoemd tot een speerpunt. In het laatste
Technologiedomein
De wereldmarkt wordt voor dit jaar geschat op 12,3 miljard
Smart materials
dollar (8,1 miljard in 2005). De markt voor producten waarin
De nieuwste ontwikkelingen hebben betrekking op functio-
sensoren en actuatoren, autonome energiebronnen en
smart materials zijn verwerkt is nog groter: 27,7 miljard dollar
nele materialen met bijvoorbeeld antibacteriële of stress-
gebruikersvriendelijke interfaces zal de elektronica uit het
in 2005 en naar schatting 52,2 miljard in 2010, oftewel een
reducerende eigenschappen, UV-blokkerende werking of
zicht doen verdwijnen door deze volledig in producten te
jaarlijkse groei van ruim 13%. Piëzo-smart materials hebben
ingebouwde klimaatregeling, alsook op zelfherstellende
integreren. ‘Smart clothing’ is samen met de ‘smart omgeving’
met 50% het grootste ‘marktaandeel’, met daarnaast respec-
materialen. De evolutie naar intelligente materialen is dui-
nu al een sleutelbegrip in ambient intelligence.
tievelijk 30% en 15% voor ‘biomimetics’ en ‘thermorespon-
delijk in een stroomversnelling geraakt, mede door de input
sive’ materialen.
en kennistransfer vanuit sectoren als elektronica en chemie.
Een echte doorbraak vereist nog wel verdere reductie van de
Zo leiden ontwikkelingen op het gebied van GPS en micro-
afmetingen en het energieverbruik. Ontwikkeling van laag-
Producenten kunnen met smart technologie de functio-
elektronica tot toepassingen voor lokalisering met bijvoor-
vermogen elektronica en van nieuwe efficiënte stroombron-
naliteit van producten variabel maken. Centraal staat dus
beeld een ‘smart’ kinderjack. Dit biedt nieuwe kansen voor
nen gaan dan ook hand in hand, onder meer ten behoeve van
functionaliteit die wordt geïntegreerd in het materiaal.
de textielsector. Ook kan textiel worden voorzien van ‘smart’
integratie in textiel. Interessante ontwikkelingen betreffen:
Oost-Nederland kent enkele grote bedrijven die actief zijn in
Combinaties van eigenschappen en functies worden steeds
opdrukken die bijvoorbeeld reageren op hitte.
> Zonnecellen (voor autonome, lichtgewicht, platte en flexi-
smart materials, waaronder Teijin Aramid, TenCate en TKH. Er
alen staat nog maar in de kinderschoenen. De verwachtingen
Vanuit de voortschrijdende miniaturisering van micro-
> Thermokoppels (voor het opvangen en benutten van
zijn torenhoog en er wordt een zeer snelle groei voorzien, in
elektronica is een nieuw paradigma ontstaan: ‘ambient
> Agro & Food / Verpakkingen
Smart materials zijn materialen, of constructies van materialen, die reageren op prikkels vanuit de omgeving. Op ingaande informatie volgt een reactie door het smart material, bijvoorbeeld verandering van vorm of eigenschap. Vervolgens vormt dit de aanzet tot een actie (bijvoorbeeld via displays of actuatoren). Het betreft tot nu toe altijd een voorgeprogrammeerde reactie, het materiaal is reactief, maar dat zal on getwijfeld in de nabije toekomst veranderen. Een alternatieve definitie betreft ‘dynamische materialen’, die reageren op omgevingsstimuli door hun eigenschappen of functie te veranderen. Deze stimuli kunnen zich voordoen in de vorm van licht (UV), tempe ratuur, zuurgraad, belasting (druk) of elektrische/ magnetische velden. Onderscheiden naar het soort (re)actie is er sprake van ‘property-changing’, ‘energyexchanging’ en ‘matter-exchanging’ smart materials.
gebruikelijker. De markt voor interactieve en slimme materi-
temperatuurregeling, geuromzetting). >M onitoring en alarmering (in producten voor kinderen,
decennium is in Oost-Nederland een breed scala aan nieuwe smart materials geproduceerd voor lucht- en ruimtevaart,
temperatuurindicatie (heet water), monitoring van bloed-
transport, telecommunicatie en huishoudelijke toepassingen.
druk, hartslag, suiker, et cetera).
Voorbeelden van initiatieven zijn het Innovatief Materialen
>V eiligheid (in kleding en voor bewaking van ruimtes).
Platform Twente (IMPT), Smart Creation en Materialen in
> E nergie (voor draadloze systemen).
Ontwerp 2 (MiO2). Verder is er aan de Universiteit Twente
> S temming (‘spelen’ met kleuren, licht, geluid en geur, in
verhoogde activiteit rond de integratie van smart materials
bijvoorbeeld de horeca of thuis). >C omfort (warmte/koudebuffering in (buiten)meubels,
met behulp van nanotechnologie tot nieuwe materialen voor toepassingen in biomaterialen, sensoren, actuatoren en textiel.
huisautomatisering/domotica).
is tevens een groot aantal (kleine) bedrijven die in de waarde-
bele elektrische stroombronnen).
keten een belangrijke rol spelen. In praktijk zullen echter met
Nederland
name grote partijen innovatierichtingen bepalen en kunnen
De toepassingsmogelijkheden van smart materials in
realiseren. Gericht op gebruik en actuele toepassingsmo-
materialen (voor het omzetten van bewegings- in
Nederland zijn oneindig en onderzoek richt zich breed op
gelijkheden is er een kleine basis aanwezig, te weten een
elektrische energie).
vele branches. Ons land heeft een sterke positie in bijvoor-
ondernemende universiteit, stichting Engineering of Fibrous
beeld de textiel-, energie- en sportsector en de gezondheids-
Smart Materials (met leerstoel aan de UT) en PPE (Personal
zorg. Er is een aantal Nederlandse onderzoeksprogramma’s
Protective Equipment).
lichaamswarmte). > Elektromechanische systemen en piëzo-elektrische
> Microbrandstofcellen (veelbelovend door hun hoge energiedichtheid).
gericht op (onder meer) smart materials, waaronder het IOP Self Healing Materials, en er zijn diverse universiteiten en onderzoeksinstituten actief op dit gebied: > S axion Kenniscentrum Design & Technologie.
Smart materials reageren op prikkels vanuit de omgeving
>U niversiteit Twente (onderzoeksinstituten CTIT, MESA+ en MIRA). >A pplied Polymer Innovations Institute (API). > Smart Creation. > E ngineering of Fibrous Smart Materials (EFSM-leerstoel). > T echnische Universiteit Eindhoven. > F ontys Hogeschool.
44 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
45 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
45
Werkwijze Oost NV – van beleid naar ontwikkeling De maakindustrie genereert - als onderdeel van de topsector High Tech - veel economische waarde
Kansen verzilveren, dat is voor Oost NV de opdracht als het
Vervolgens brengt Oost NV de juiste samenwerkingspartners,
ties, nieuwe bedrijven of nieuwe businessunits en nieuwe
gaat om regionale economische ontwikkeling. Bijgaande figuur
complementair in kennis en kunde, bij elkaar in business-
werkgelegenheid bij bestaande bedrijven.
schetst de werkwijze van Oost NV als neutrale, door alle
clusters. Het streven daarbij is om met elk te vormen busi-
partijen te vertrouwen spin in het web. Projectmanagers van
nesscluster een complete waardeketen te bestrijken. Waar
Met het oog op de voortschrijdende internationalisering zet
Oost NV onderhouden persoonlijke relaties met ondernemers
nodig krijgen clusters hulp bij het opstellen van project- en
Oost NV zich niet alleen in voor het aantrekken van buiten-
en experts en weten wat er in het veld leeft en speelt. Vanuit
financieringsplannen.
landse bedrijven, maar begeleidt zij ook kennisintensieve
hun zicht op markt- en maatschappelijke trends kunnen ze
46 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
bedrijven uit de regio naar het buitenland om daar nieuwe
voor beleidsmakers een vertaalslag maken naar economische
In de idee- en conceptontwikkelingsfase zet Oost NV diverse
markten te openen. Samen met PPM Oost wordt gezocht
kansen, innovatieprogramma’s en -projecten en businesscases.
instrumenten in, zoals businessmindmaps, expertsessies
naar financiering voor nieuwe en doorgroeiende onderne-
met ondernemers en onderzoekers, kleinschalige business-
mingen. Ten slotte dragen activiteiten rond infrastructuur bij
Zodra thema’s in gezamenlijkheid door de ‘triple helix’
workshops en haalbaarheidsonderzoeken. Daarnaast is het
aan een goed vestigingsklimaat in termen van bedrijventer-
(ondernemers, onderzoekers en overheid) zijn vastgesteld, kan
belangrijk om relaties te leggen tussen startende onderne-
reinen, ICT-breedband en campusontwikkeling. Immers, alle
Oost NV binnen die thema’s de businesskansen identificeren
mers, bestaande MKB’ers en businessontwikkelaars van de
economische activiteiten hebben een fysieke plek nodig om
en selecteren. Samen met het bedrijfsleven en kennisinstel-
grote bedrijven. Innovatieve starters kunnen tevens rekenen
de ambities van Oost-Nederland te kunnen waarmaken.
lingen worden deze kansen verder uitgewerkt en kansrijke
op concrete ondersteuning in de vorm van raad en daad. Dit
nieuwe technologieën ontwikkeld.
alles moet uiteindelijk leiden tot succesvolle marktintroduc-
Economische ontwikkeling Workshops Incubators Consortia Matchmaking Business modeling
Financial engineering Vreemd vermogen Achtergestelde leningen, participaties en joint ventures Informal capital
n pu iek ll
et
de Bu ve sin lo es pm s en t
nl
Op b pe ou rs oo w
ijk er ela
ne
tw tie er k s
pa Be
s ts M ch a ap rkt pe - & lij ke tre nd
Tools
Nieuwe onderneming
M
van signalering naar actie
Een economisch speerpunt kiezen is één ding, zorgen dat er economische dynamiek en resultaten ontstaan is vers twee. Er moeten diverse stadia worden doorlopen om van idee tot business te komen, zoals bijgaande figuur illustreert. In onze kenniseconomie is het valoriseren oftewel verwaarden van kennis naar de markt een kwestie van samenwerking tussen bedrijven onderling en met kennisinstituten. Oost NV vervult daarbij een actieve rol als aanjager van clustervorming, programma’s en projecten op basis van economische en maatschappelijke trends, politieke thema’s en businesskansen. Tevens biedt Oost NV concrete ondersteuning aan individuele partijen, zoals kennis gedreven starters en andere projectpartners.
In het High Tech-domein signaleert Oost NV concrete kansrijke ontwikkelingen op de gebieden
aa
T re rend gi s on sc ale ou ec tin on g e om n isc ver he tal dy ing na na m ar ie k
Tools
Id o ee Ba nt & l pu ans wi co n sh tu k en sse ke ce m n t li pt ar ec n k h g -
lin
Be
gt
lei
he
d
m
a’
s
Tot slot:
die in deze roadmap zijn beschreven. Het uitwerken tot nieuwe business opportunities is de volgende stap. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met het Innovatieplatform Twente,
Afdeling
Afdeling
Kennispark Twente, Kennispoort Regio Zwolle, Universiteit Twente, Saxion, Windesheim,
Internationalisering
Investeren
Deltion, STODT, MAIN regiegroep, etc.
Acquisitie bedrijven & kennis
Financiële consortio Financiële planning Fonds management
In een dynamisch netwerk werken deze kennisdragers en bedrijvenclusters actief samen aan de
Trade technology & bedrijven
48 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
valorisatie van kennis naar kunde naar kassa.
Vaak in samenwerking met banken
49
Bronnen High Tech Systemen
Colofon Robotica >N aar een Toekomstgerichte beleids- en kennisagenda,
Inleiding
Rapport Horizonscan 2007, Commissie van Overleg
> Point One Phase 2 Multi-annual Roadmap, Eindhoven, 2008
Sectorraden, Den Haag, 2007
> J. Krebbekx & W. de Wolf, Foto Sleutelgebieden 2008, Berenschot, 2008
> M. Butter, A. Rensma et al., Robotics 4 Healthcare, Final report, 2008 > Achieving Global Leadership: A Roadmap for Robotics in
Nanotechnologie
Massachusetts, Mass Technology Leadership Council,
> Strategische Research Agenda Nanotechnologie, Nederlands
Inc., 2009
Nano Initiatief, 2008
> Robotic Visions to 2020 and beyond, European robotics technology platform, 2009
Sensoren
> From Internet to Robotics, A Roadmap for US Robotics, 2009
> J. Hirvonen, M. Sallinen, H. Maula & M. Suojanen, Sensor
> TWA-innovatienetwerk (www.twanetwerk.nl)
Networks Roadmap, VTT Research Notes 2381, Espoo 2007 > Security First – Een verkenning naar Nederlandse kansen voor veiligheid en innovatie, SenterNovem, 2007 > TWA-innovatienetwerk (www.twanetwerk.nl)
(www.point-one.nl)
1e druk, 2010
High Tech Machinebouw/Mobiliteit
> Polymer Innovation Programme (PIP)
> Demcon
2e druk, 2010
> KPMG’s Global Auto Executive Survey 2010
> Productie van biopolymeren in Europa, Kunststof en Rubber,
> Micronit Microfluidics
3e herziene druk, 2011
> Made in Holland VI, dynamiek in de maakindustrie, Deloitte/
nr. 4, april 2006
> Formule Oost maakt het op de markt, resultaten van een sterkte/zwakte-analyse naar de kansen en bedreigingen voor de Oost-Nederlandse maakindustrie, 2005
Deze publicatie is een uitgave van
Membranen
> Pentair
Ontwikkelingsmaatschappij Oost Nederland NV.
> Een wereld om water. Actieplan: werken in kansrijke clusters,
> Roessingh Research and Development > Royal Ten Cate
Eindredactie:
> Sumipro Submicron Lathing
Hans van Eerden, Winterswijk
Surface treatment
> TPRC
Vormgeving:
> Dutch Polymer Institute (www.polymers.nl)
> Universiteit Twente, MIRA, MESA+ en vakgroep
Neerlandsvlak, Zutphen
NWP en CUR, 2005
> Vision for the Dutch Automotive sector, HTAS, PPS Automotive, 2006 > Naar een snelle en grootschalige introductie van de elek-
> Mobihealth > Norma MPM
Manufacturing, 2008
>Business Cluster Semiconductors Oost-Nederland
Automotive, 2009
> TWA-innovatienetwerk (www.twanetwerk.nl)
> Xennia Technologies (subsidiary Royal Ten Cate)
> ASETSDefense information source on coatings and surface
> Xsens
(www.bcsemi.nl)
Oost-Nederland, november 2011
> ComposiTTransport.com
> WWINN B.V.
> Stimulans voor de Nederlandse Economie, Kennis en innovatieagenda, 2009
Productietechnologie
Drukwerk: Lulof Druktechniek, Almelo
treating technology (www.materialoptions.com)
> Yole Développement, diverse publicaties
High Tech Materialen Industrial Printing > Jet Technology Twente - Quick Scan Technologie & en Ignition) (www.pira-international.com) > Reports & Analysis on Printed Electronics, RFID and Energy Harvesting, IDTechex (www.idtechex.com)
Smart materials > RAAK-project Materialen in Ontwerp 2. Milieubewuste kunst-
Inleiding > European Technology Platforms (cordis.europa.eu/ technology-platforms)
stoffen: Smart Materials > Smart Materials, book of ideas, Saxion Kenniscentrum Design & Technologie > A. Ritter, Smart Materials in Achitecture, Interior Achitecture
> Online reports Pira International Ltd
> P oint One Phase 2 Multi-annual Roadmap, Eindhoven, 2008
50 Innovatie en business in Oost-Nederland - High Tech
kunststoffen: Biopolymeren
> FME-site over coatingtechnieken (www.coating-online.nl)
Toepassingen, 2008 (in opdracht van Kennispark Twente
> Worldwide MEMS Systems Market (www.semi.org)
> API
> Materials innovation institute, M2i (www.m2i.nl).
(www.eumecha.pro) (www.reportbuyer.com/ go/BCC00187)
Foto’s
> RAAK-project Materialen in Ontwerp 2. Milieubewuste
Programma electrische voertuigen, Federatie Holland
Systems - The Roadmap, Eumecha pro, 2007 > Intelligent Wireless Microsystems, 2008
(Bio)polymeren
trische auto in Nederland, Hoofdlijnen voor een Nationaal
> Point One Phase 2 Multi-annual Roadmap, Eindhoven, 2008 > European Mechatronics for a new Generation of Production
(USA, Japan) (www.it-strategies.com)
Semiconductors
> IC Insights, diverse publicaties Mechatronica
> Vision and Insights for emerging digital print markets
(Thermoplastische) Composieten > Kunststof Composieten: groeimarkt in ontwikkeling, Kennispositiestudie VKCN kompas voor Nederlandse
and Design, Springer, 2007 > Smart Materials: A Technology and Market Assessment, BCC Research, 2005
Composietbedrijven, 2007
51
Vestiging Enschede Hengelosestraat 585 Postbus 5518 7500 GM Enschede t: 053 851 68 51 f: 053 851 68 68 Vestiging Arnhem Meander 601 Postbus 5215 6802 EE Arnhem t: 026 384 42 22 f: 026 384 42 44
[email protected] www.oostnv.nl
