Jaarverslag 2015
Inhoud
Voorwoord 5 Leeswijzer en lijst van afkortingen
6
Inleiding 7 Thema’s: 1 Voedsel in de stad 2 Natuurlijk Spelen
11
3 Klimaat en Energie
13
4 Duurzaam in bedrijf
15
5 Leren in de (stads-) natuur
16
6 Afval in de stad
18
8
NatuurMEdiatheek 19 Communicatie 22 Interne organisatie
23
Bijlagen 1 Ureninzet 2015 en begroting 2016 25 2 Bereik in cijfers 26
© Uitgave: ANMEC Jaarverslag 2015 Plantage Middenlaan 2e, 1018 DD Amsterdam Telefoon 020 - 622 54 04 E-mail
[email protected] Website www.anmec.nl
Maart 2016
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
3
Voorwoord
ANMEC staat midden in de Amsterdamse samenleving. Dat bleek het afgelopen jaar temeer toen wij op een bezuinigingslijst van de gemeente Amsterdam terecht kwamen. De subsidie aan ANMEC zou volledig stopgezet worden. Gelukkig kregen wij van vele kanten steunbetuigingen, onze partners accepteerden het voornemen tot bezuiniging niet. Inmiddels is er van een bezuiniging op de subsidie aan ANMEC geen sprake meer. Als voorzitter van ANMEC ben ik bijzonder trots op de directeur en haar team die in dit onrustige gemeentelijke klimaat geweldige prestaties hebben geleverd. De kennis en kwaliteiten van het ANMEC-team zijn op heel diverse plaatsen ingezet en hebben bijgedragen aan het vergroten van de integraliteit op de onderwerpen waar wij ons voor inzetten. In het licht van bovenstaande is het bovendien noemenswaardig dat de organisatie een prachtige jaarrekening 2015 laat zien. Voor u ligt ons jaarverslag met een bloemlezing van de vele resultaten die wij hebben geboekt. Ik wens u veel leesplezier.
Saskia de Jonge Voorzitter van het bestuur van ANMEC
Plantage Middenlaan; ANMEC in De Groene Plantage 4
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
5
Leeswijzer We beschrijven in dit jaarverslag onze werkzaamheden aan de hand van de voorgenomen acties per thema-werkveld. Elk thema leiden we in met een toekomstbeeld uit ons meerjarenbeleidsplan. We beschrijven de belangrijkste ontwikkelingen en activiteiten van 2015, het bereik in cijfers vindt u in de bijlage. Daarna besteden we apart aandacht aan de NatuurMediatheek en aan onze communicatie en interne organisatie. In de bijlagen vindt u tevens een overzicht van ureninzet en kosten en cijfers over ons bereik.
Lijst van gebruikte afkortingen GGD Gemeentelijke Gezondheids Dienst IVN Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid JOGG Jongeren Op Gezond Gewicht MKB Midden- en Klein Bedrijf NME Natuur- en Milieueducatie ROC Regionaal Opleidingscentrum ZZP-er Zelfstandige Zonder Personeel Pabo HvA Pedagogische academie basisonderwijs Hogeschool van Amsterdam iPabo Interconfessionele Pedagogische opleiding voor basisonderwijs ABC Onderwijsbegeleidingsdienst Amsterdam NME-gids Landelijk computerprogramma dat door NME-Centra gebruikt kan worden voor het aanbieden van leskisten, lessen en excursie. Het bevat mogelijkheden voor e-mailings, digitaal boeken of reserveren en het eenvoudig inrichten van websites met het eigen aanbod. Aanbod kan op verzoek automatisch worden opgenomen in GroenGelinkt. AOC Agrarisch Opleidings Centrum AAGG Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht VU Vrije Universiteit Amsterdam PO Primair Onderwijs VO Voortgezet Onderwijs MBO Middelbaar Beroeps Onderwijs STW School Tuin Werk HBO Hoger Beroeps Onderwijs ROC Regionaal Opleidingen Centrum AEX Amsterdam Exchange Index (op blz. 23, wij spreken van maatschappelijk AEX, wat meer in de context van ANMEC past)
Inleiding
ANMEC is er om mensen te leren participeren in een leefbare stad. Om te beseffen wat belangrijk is in je leefomgeving, om relaties tussen mensen en de levende en niet levende natuur te begrijpen en te kunnen verbeteren, om als gezonde en participerende burgers bij te kunnen dragen aan de ontwikkeling van de stad. In de afgelopen 24 jaar van haar bestaan heeft ANMEC een schat aan ervaring en kennis opgedaan van methodieken, van de stad, van de thema’s waar het om gaat en van partijen die aan deze vraagstukken werken. Zo verbinden we Amsterdammers met hart, hoofd en handen aan een duurzame stad in een duurzame wereld. ANMEC is een zelfstandige stichting met een onlosmakelijke verbinding met de gemeente Amsterdam. Uitgangspunt in ons werk is het ondersteunen van burgers, onderwijs en organisaties bij natuur- en milieueducatie ten behoeve van een groene, gezonde en duurzame stad. Daarvoor ontvangen wij jaarlijks een gemeentelijke subsidie en daarnaast verwerven we extra inkomsten voor projecten. We werken samen met diverse onderdelen van de gemeente, met lokale partners en met verwante organisaties in een landelijk netwerk. Dat geeft onze organisatie een krachtige basis in de stad, en houdt ons tevens scherp op ambitie, kwaliteit en flexibiliteit. In ons strategische beleidsplan 2013-2017 kozen we voor drie rollen: • Het ondersteunen van ‘leren voor natuur, milieu en duurzaamheid1’, vooral via het organiseren van netwerken en versterken van de kwaliteit van uitvoering. • Het bieden van extra ondersteuning bij uitvoering van activiteiten in materialen en menskracht. • Het verbreden van de aandacht voor natuur-, milieu- en duurzaamheidseducatie door communicatie en uitrollen van succesvolle activiteiten. Wij richten ons daarbij op onderwerpen die aansluiten bij de wensen en mogelijkheden van de betrokkenen en die actueel zijn in de stad. In het Werkplan 2015 richtten we ons daarom, in de lijn van afgelopen jaren, op de volgende zes thema’s: 1 Voedsel in de stad 2 Natuurlijk spelen 3 Klimaat en Energie 4 Duurzaam in bedrijf 5 Leren in de (stads)natuur 6 Afval in de stad In februari 2015 hebben we een aparte notitie uitgebracht waarin we expliciet aangaven op welke wijze we aansluiten op het duurzaamheidsbeleid van het nieuwe stadsbestuur. Desalniettemin stonden we in mei enige tijd op de nominatie voor een volledige bezuiniging, die na weerwoord van diverse kanten gelukkig geschrapt is. Het heeft ons ervan overtuigd dat we nóg beter zichtbaar kunnen maken hoe wij aansluiten bij de ambities van de gemeente, die ook onze ambities zijn. Ons werk ondersteunt de Agenda Duurzaamheid (afval, energie, circulaire stad), Agenda Groen (buurtgroen, speel- en eetbaar natuur en klimaatbestendig groen), de Voedselvisie en de Aanpak Gezond Gewicht (eten en bewegen), sociaal en welzijn (groene kinderopvang, buurtgericht werken, natuurlijke zorg) en Onderwijs (kwaliteitsondersteuning). Vanuit dit perspectief hebben we in de loop van 2015 meer accenten gelegd en zijn we ook gestart met het voorbereiden van nieuw strategisch beleid. Dat klinkt door in onze communicatie en dus ook in dit jaarverslag.
hart voor een duurzame stad
1
Nieuwjaarskaart 2016 ANMEC nwjrskrt 2016.indd 1
6
01-12-15 16:22
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
Leren voor duurzame ontwikkeling = het inzicht verkrijgen in alternatieven en de gevolgen van keuzes en op basis daarvan te komen tot een bewuste afweging. Daarbij zijn ecologische, economische en humane belangen aan de orde waarbij twee perspectieven een rol spelen: tijd (nu en later) en plaats (hier en daar).
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
7
1
Voedsel in de stad
4 het drinken van water en het eten van groente en fruit te stimuleren door zelf tijdens onze activiteiten het goede voorbeeld te geven en te pleiten voor het aanleggen van drinkwaterpunten bij natuurspeelterreinen en buurt moestuinen. 5 buitenspelen te stimuleren door de bekendheid van natuurspeelplaatsen te vergroten, ook bijvoorbeeld bij beweegcoaches.
In 2017… … eten Amsterdammers bewust en gezond en verspillen ze geen voedsel meer. Schooltuinen en buurt(moes) tuinen bloeien als nooit tevoren en zijn stevig verankerd in het ANMEC-netwerk. Iedere bewoner die zijn eigen voedsel wil verbouwen, weet ANMEC te vinden voor praktische adviezen of een cursus stadstuinieren. Stadslandbouw is een bekend begrip geworden in Amsterdam! Stadstuinders spannen zich in om bewoners te laten genieten en leren van die groene oases. Gezond en lekker hoeft zo niet meer van ver te komen!
In voorafgaande jaren vond in Amsterdam een geanimeerd debat plaats over een stevige Voedselagenda voor de stad. ANMEC nam actief deel aan de opstelling van de Voedselagenda. Vervolgens werden we door de gemeente gevraagd als projectleider van het deelthema Voedsel op School en als beoogd trekker van het nieuw op te richten Voedsel Informatie Punt. Het educatieve onderdeel heeft in 2015 vorm gekregen in het programma Voedselwijs, waarover hierna meer. Het Voedsel Informatie Punt en verder gestructureerd gesprek over voedsel in de stad zijn echter begin 2015 ‘on hold’ gezet na verschillen van inzicht bij partners en verschuivingen bij de gemeente. De energie in de stad op het thema is er niet minder om: het maatschappelijk veld zette het voedselgesprek wel voort met een aantal activiteiten en ANMEC was daar afgelopen jaar ook volop bij betrokken. Vanuit de gemeente is het digitale loket stadslandbouw/moestuinen gelanceerd. We lichten een aantal activiteiten uit:
Blooming Cities 150 mensen bezochten in maart de bijeenkomst Blooming Cities, Bloeiende scholen in de programmareeks “De Hongerige Stad” van Pakhuis de Zwijger. ANMEC was met partner Amsterdam Economic Board mede-organisator van deze bijeenkomst over hoe stad en tuinbouw samen kunnen werken aan groener en slimmer onderwijs (zie ook Duurzaam in Bedrijf).
Eetbaar Amsterdam ANMEC is partner van Stichting Eetbaar Amsterdam (SEA), een netwerk dat Amsterdamse initiatieven op het gebied van stadslandbouw met elkaar verbindt. ANMEC biedt stadlandbouwers expertise en educatieve materialen om bewoners en buurtkinderen bij hun project te betrekken en/of zelf een tuin te starten. Gezamenlijk hebben we een aantal workshops over educatieve activiteiten, een cursus stadstuinieren en adviesgesprekken verzorgd. We hielpen bijvoorbeeld een initiatiefnemer voor een bijenstal in het centrumgebied met het leggen van ambtelijke en financiële contacten, het organiseren van helpende handen en het vinden van een locatie. Anderen zochten een klankbord om hun positie als volkstuincomplex in nieuwe stadsontwikkeling te bepalen, woningcorporatie Eigen Haard vroeg ANMEC buurtinitiatiefnemers te gaan coachen bij aanscherping van plannen voor een nieuwe moestuin of ander groen in de buurt. ANMEC ontsluit bovendien het educatieve portaal GroenGelinkt voor het activiteitenaanbod van de stadstuinders.
Hierover voerden we in 2015 diverse malen overleg met betrokkenen bij het programma Aanpak Gezond Gewicht. We woonden bijeenkomsten van de AAGG bij en pleitten samen met Voedselwijspartners Jaap Seidell (VU) en Samuel Levi (Foodcabinet) voor meer aandacht voor voedseleducatie in het onderwijs. De GGD is via het Jump-In programma ook partner in Voedselwijs en er zijn contacten met enkele landelijke initiatieven, zoals de Smaaklessen en Voeding Leeft. Verder ondersteunen we de pledge voor Voedseleducatie en participeren in het landelijk initiatief Alles is Gezondheid. In het najaar werden we uitgenodigd voor bijeenkomst van het Pact voor Amsterdam over Gezonde leefstijl, Gezonde Voeding. Het Pact voor Amsterdam is een netwerk van initiatieven tegen armoede met gemeente, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Het werkt oplossingsgericht en verbindt hulpvragen aan bestaand aanbod. In dit overleg benadrukken we ook het belang van bewustwording gezonde voeding en voedselverspilling en de mogelijke verbinding met bijvoorbeeld stadslandbouw.
Voedselwijs Vanuit de voedselagenda heeft ANMEC van de gemeente Amsterdam in 2014 de vraag gekregen om het vergroten van het voedingsbewustzijn van met name jonge Amsterdammers op te pakken. Hieruit is het programma Voedselwijs voortgekomen, gefinancierd met een extra bijdrage vanuit de Groengelden. Voedselwijs zijn betekent dat je bewuste en verantwoorde keuzes over je eten en drinken kunt maken. Voedselwijs is ook de naam van het collectief dat we hebben samengebracht: partijen die zich hard maken voor goede en krachtige voedseleducatie in Amsterdam: de gemeente via de Schooltuinen, de Hortus Botanicus, Foodcabinet, de VU, de GGD, De Smaak te Pakken en het samenwerkingsverband Boerderijeducatie. Kern van onze aanpak is het overzichtelijk aanbieden van een goed en integraal palet van educatieve activiteiten, onderbouwd door onderzoek van de VU en met de ambitie om dit voor de toekomst organisatorisch en financieel te verankeren. ANMEC is projectleider en heeft het programma medio 2015 in samenspraak met de partners en gemeente met een schooljaar verlengd. Dit was mogelijk en wenselijk: het onderzoeksprogramma van de VU loopt tot zomer 2016, er was ruimte om nog meer extra lessen op scholen te verzorgen en de samenwerkingspartners werken aan verankering in hun eigen organisatie. Het aanbod aan de scholen is opgenomen in de gemeentelijke NME-gids en deels financieel geborgd, maar dat vraagt in 2016 nog extra aandacht en onderbouwing vanuit monitoring van de effectiviteit. ANMEC coördineerde vergaderingen, verzorgde de externe communicatie via nieuwsbrieven, websites en social media, gaf presentaties over het programma, droeg bij aan de publiciteitsactie ‘Koeiendans” bij op boerderij Polderzicht en verzorgde de financiële administratie van het project en de afstemming met de gemeente.
Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht (AAGG) Ondanks de inzet van velen zijn veel Amsterdamse kinderen nog steeds te zwaar. De ambitie van de AAGG is dat gezond gedrag, gezond bewegen en gezonde voeding de norm is en dat in 2033 alle kinderen een gezond gewicht hebben. ANMEC draagt daar aan bij door: 1 in onze educatieve producten en activiteiten te kijken of gezonde leefstijl, gezond bewegen en gezonde voeding de norm is. 2 verschillende programma’s voor het basisonderwijs en Voor- en Vroegschoolse Educatie te ondersteunen die aandacht besteden aan gezonde voeding: Voedselwijs, Schooltuinwerk, Smaaklessen en lessen over gezonde voeding voor stadsdeel Oost. 3 educatieve materialen over gezonde voeding op te nemen in de collectie van onze NatuurMEdiatheek: het lespak- ket ‘Gezonde voeding’, een aantal seizoenspakketten en de uitleenkist Smaaklessen. Ter aanvulling van het aan- bod ontwikkelden we in 2015 een thematas voor scholen en kinderopvang met Gezonde voeding als onderwerp. Voedselwijs - koeiendans 8
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
9
NME en gezonde voeding in Oost In het lesaanbod voor scholen in Zeeburg is in opdracht van stadsdeel Oost een les opgenomen over NME en gezonde voeding, met 2 lessen voor de onderbouw en 3 voor de bovenbouw. Deze lessenserie werd uitgevoerd in schooljaar 2014 - 2015 op 3 verschillende scholen, er zijn 16 lessen gegeven in de onderbouw en 12 in de bovenbouw.
2
Natuurlijk spelen
In 2017…
Tuinieren bij school ANMEC heeft modules beschikbaar om laagdrempelige tuinlessen te verzorgen bij basisscholen. Daarnaast ontsluit ANMEC via de website handige werkbladen, lesbeschrijvingen en ervaring over tuinieren bij school. Op verzoek van Stadsdeel Zeeburg begeleidde ANMEC 3 scholen bij het tuinieren in de directe schoolomgeving, waar tuinier bakken staan. De leerlingen gingen zelf zaaien, planten, wieden en oogsten en de leerkrachten koppelden de activiteiten buiten aan hun eigen lessen in de klas. Een van de scholen is zo enthousiast geworden dat ze zich opnieuw hebben ingeschreven voor het schooltuinwerk, toen dat weer mogelijk was. Ook andere scholen wilden meer groen in de schoolomgeving of het bestaande groen beter educatief benutten. We adviseerden bijvoorbeeld over het educatief gebruik van een nieuwe daktuin, de inrichting van nieuwe borders, over bijenhotels op een schoolplein (zie ook natuurlijk spelen, groene schoolpleinen).
Fruit4School In Amsterdam Oost is een initiatief om fruitbomen en -struiken te planten bij scholen en de scholen te betrekken in het beheer ervan. Dit is inmiddels een project geworden in samenwerking met het fruitbomenproefstation van Wageningen UR. Op de pilotschool heeft ANMEC enkele oogstlessen verzorgd, het project is onlangs goed geëvalueerd. ANMEC heeft meegedacht over opschaling en mogelijke private financiering en is in 2016 betrokken bij een vervolg.
… is groen- en buurtspelen in Amsterdam de gewoonste zaak van de wereld. ANMEC heeft, met de Stad(sdelen) als ‘eigenaar’ van de openbare ruimte en met partners als GGD, woningcorporaties, Greenwish, Buitenruimte voor Contact en Groen Dichterbij meer speelgroen in Amsterdam gerealiseerd. Met ons netwerk ondersteunen we initiatieven op iedere schaal om groene plekken te creëren waar bewoners, jongeren, kinderdagverblijven en scholen gebruik van maken en elkaar ontmoeten. Mensen in het onderwijs, kinderopvang en het NME-veld weten onze NatuurMEdiatheek te vinden voor (les-) materiaal, kennis en inspiratie.
Spelen en bewegen in het groen draagt bij aan gezondheid, concentratie en welbevinden van kinderen, zeker in wat zwakkere sociaal-economische omgevingen2. Groen in de woonomgeving biedt bovendien gelegenheid om natuur te beleven en beter te leren kennen. Echte ‘speelnatuur’ nodigt uit om te bewegen, te bouwen, te ravotten, te speuren, vies te worden, samen te werken, alleen met jezelf te zijn… ervaringen voor het leven! Daarom ondersteunt ANMEC de aanleg en inrichting van meer groene speelplekken en promoten we het gebruik ervan door bewoners, scholen, kinderopvangorganisatie en anderen.
Netwerk Natuurlijk Spelen Amsterdam kent 6 grote, goed georganiseerde natuurspeelterreinen en een aantal kleinere in ontwikkeling, welke we in kaart brengen. We bezoeken deze plekken regelmatig, adviseren waar behoefte is, leren zelf uit de praktijk en leggen verbindingen. Begin 2015 hebben we een tweetal netwerkbijeenkomsten (met 25 deelnemers) georganiseerd voor betrokkenen bij natuurlijk spelen. Hieruit is onder andere het Manifest Natuurlijk Spelen voortgekomen, met een heldere visie op doelen en rollen die is ingebracht bij de voorbereiding van de Agenda Groen van de gemeente. Er is structurele samenwerking opgezet met het landelijk netwerk voor natuurlijk spelen, Springzaad, die de uitwisselingscafés van ons heeft overgenomen. Met collega’s van IVN, Jantje Beton, Veldwerk Nederland is vervolgens overleg gevoerd over de mogelijkheden om Amsterdamse speeltuinen verder te vergroenen en om kennis te verdiepen en te delen in bijvoorbeeld een symposium. Parellel aan deze ontwikkelingen bracht de gemeente de definitieve Agenda Groen uit, waarin een ambitie is opgenomen om het aantal natuurspeelplaatsen actief uit te breiden. Daar zijn we erg blij mee, alleen bleef het lang onduidelijk wat de route daarnaar toe is, met name hoe er regie op gevoerd wordt. Het feit dat er budget beschikbaar is gesteld voor aanvragen/initiatiefnemers is ons inziens niet voldoende. We adviseerden afgelopen najaar bijvoorbeeld een ontwerper voor een nieuwe natuurspeelplaats in de Bijlmerweide en constateerden gezamenlijk dat er zoveel winst te behalen zou zijn in kwaliteit en realisatietijd, als hij beter gebruik had kunnen maken van kennis en ervaring die er al is in de stad. Hier ligt een uitdaging voor 2016: hoe kunnen gemeente, particuliere initiatiefnemers, ervaringsdeskundigen en ANMEC als makelaar en aanjager effectief samenwerken?
2
NME en gezonde voeding in Oost 10
Fruit4School
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
Wie googled op Vitamine G treft tal van onderzoeken van o.a. VU, Universiteit Wageningen aan die het positieve effect van groen in de woonomgeving op de gezondheid onderbouwen.
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
Natuurlijk Spelen 11
Gezonde en Groene Schoolpleinen Tot en met 2016 loopt de campagne ‘Gezonde schoolpleinen’ van de onderwijsagenda (PO / VO / MBO-raad), IVN, Jantje Beton en het Centrum voor gezonde leefstijl. Uitdagen tot bewegen, groene elementen, inzet van het schoolplein als buitenlokaal en betrokkenheid van een lokaal netwerk rond de school zijn daarbij belangrijke onderdelen. ANMEC ondersteunt het programma door scholen te inspireren en uit te nodigen zich in te schrijven, door desgevraagd mee te denken en te werken in het lokale netwerk dat rond een school wordt geformeerd en deel te nemen aan landelijke / provinciale uitwisselingsbijeenkomsten. Dit jaar hebben we onderzocht of het zinvol is deel te nemen aan een coöperatie van partners die vergroening van schoolpleinen gezamenlijk willen ondersteunen. Dat bleek uiteindelijk niet passend bij onze objectieve positie. Medio 2015 werd vanuit de gemeentelijke afdeling onderwijs, team STW/NME een programma Groene Schoolpleinen ontwikkeld met budget voor herinrichting van schoolpleinen. ANMEC was betrokken bij de totstandkoming van de aanvraag en heeft een bijdrage geleverd aan diverse overleggen over deze stadsbrede pilot. In het najaar dienden acht scholen hiervoor een plan in. Een consulent van ANMEC is lid van het expertteam dat deze scholen bezocht en adviseerde over hun plannen.
Groen Dichterbij De landelijke campagne ‘Groen Dichterbij’ van vier landelijke organisaties (IVN, het Oranje Fonds, Buurtlink.nl en SME Advies) om ‘groene’ bewonersinitiatieven met elkaar te verbinden, werd in 2015 afgebouwd. We namen deel aan de evaluatie van het programma. Gelukkig blijft de site met een schat aan informatie en data beschikbaar. ANMEC maakt daar graag gebruik van bij de ondersteuning van groene initiatiefnemers in Amsterdam. Die weten ons goed te vinden met vragen over de aanpak van een groen project, ze zijn op zoek naar contacten, middelen en menskracht. We verstrekten educatief materiaal, voerden coachgesprekken en verwezen mensen naar de juiste personen, zoals de gebiedsmakelaars in de stad, collega’s van IVN en De Gezonde Stad en vooral ook: naar andere initiatiefnemers. Want er is al zoveel kennis en expertise! Met een groepje ondernemende voortrekkers werkten we aan een notitie over het benutten van groene pioniers in de stad ten behoeve van de Agenda Groen. Met woningbouwcorporaties gingen we in gesprek over de mogelijkheid om huurders te betrekken bij groenaanleg en onderhoud in de buurt. In november organiseerden we voor zo’n 50 deelnemers een Groen Dichterbij-bijeenkomst in de Zuiderkerk met als thema Samenwerking en Samenhang in het nieuwe groenbeleid. D66-raadslid Marijn Bosman opende de bijeenkomst met een uitnodiging aan ieder om daarin een aandeel te nemen en de handschoen op te pakken. Dit jaar zijn veel nieuwe contacten gelegd en bestaande aangehaald en hebben we beter blootgelegd waar behoefte in het veld zit. Naar aanleiding van deze Groen Dichterbij-bijeenkomst zijn we tot de opzet van Groen Cafés gekomen. Vanaf januari 2016 houden we een maandelijkse open bijeenkomst waar professionals, bewoners en geïnteresseerden in stadsgroen welkom zijn om op een informele manier kennis met elkaar te maken, inspiratie op te doen en groenkennis in te brengen of op te halen.
3
Klimaat en energie
In 2017… … zijn woningen en maatschappelijke instellingen vergaand verduurzaamd, dankzij trainingen, kennisuitwisseling en ondersteunende projecten die ANMEC samen met woningbouwcorporaties, (zorg)instellingen en hun bewoners organiseert. Amsterdammers doen graag mee met energiebesparing en duurzame energieopwekking, omdat ze weten hoe het werkt en wat het hen en de samenleving oplevert.
De gemeente Amsterdam wil een inhaalslag maken op het gebied van duurzaamheid en bracht de ambitieuze Agenda Duurzaamheid uit. Op verzoek van Wethouder Choho maakten we een notitie over hoe ANMEC met extra in- zet een bijdrage wilde leveren aan de ambities uit de Agenda Duurzaamheid. Helaas mochten we daar geen reactie op ontvangen en enkele maanden daarna trof ons het bezuinigingsvoorstel. Als gevolg daarvan hebben we ons wat betreft uitvoering beperkt tot de reeds voorgenomen en financieel gedekte activiteiten. Maar we hebben ons des te steviger gerealiseerd welke uitdaging er ligt op het terrein van energiebesparing, klimaatbestendigheid, schone lucht en circulaire economie en ons daar ook in verdiept voor de komende jaren. We woonden diverse bijeenkomsten bij van de gemeente, van politieke partijen en andere maatschappelijke organisaties om ons te voeden en ons netwerk te versterken.
Netwerkontwikkeling Klimaat en Energie ANMEC is aangesloten bij de landelijke netwerkgroep NME en Energie van aanbieders en afnemers van educatie over energie. O.a. met Servicepunt Duurzame Energie en The Green Deal werden wensen en behoeften voor verduurzaming van scholen geïnventariseerd. De werkgroep brengt in kaart welke goede educatieve en activeringsprogramma’s er voor scholen zijn en hoe deze gezamenlijk kunnen worden ingezet. ANMEC heeft een actieve rol op zicht genomen om als screener het landelijk aanbod op dit thema te toetsen aan de vastgestelde kwaliteitscriteria.
Plek onder de zon In 2015 is het succesvolle project ‘Plek onder de zon’ voor de 4e keer aangeboden aan basisscholen. Het project laat leerlingen zien wat de kracht en waarde van zonne-energie is, zowel hier in Amsterdam als in ontwikkelingslanden. Het project wordt gefinancierd door de Diaconie. Binnen dit project is ANMEC verantwoordelijk voor: • het werven en informeren van de scholen; • het verzorgen van het lesmateriaal en het uitvoeren van de gastlessen; • het coördineren van het project; • het organiseren en presenteren van de slotbijeenkomst. Daarnaast draagt ANMEC bij aan de communicatie over het project. In het schooljaar 2015/2016 doen 195 leerlingen van 6 Amsterdamse basisscholen mee, wethouder Choho van Duurzaamheid heeft toegezegd de feestelijke prijsuitreiking te komen verrichten. Nieuw is de samenwerking met NME Amstelland-Meerlanden: 6 basisscholen uit Amstelveen doen ook mee met in totaal zo’n 174 leerlingen. Daarnaast heeft NME Almere interesse getoond in het project. Samen gaan we kijken of het project -met separate financieringvoor aankomend schooljaar ook daar kan worden aangeboden.
Gebruik van menskracht of stroom - Dol op Duurzaamheid
Bijeenkomst Groen Dichterbij; “we pakken de handschoen op”. 12
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
13
Aansluiten bij bestaande initiatieven ANMEC is in 2015 partner geworden van Amsterdam Rainproof. We vinden het belangrijk dat stadsbewoners worden betrokken bij de effecten van klimaatverandering en zien dat het vergroenen van de stad ook bijdraagt aan klimaatadaptatie. Daarom betrekken we ons netwerk van groene initiatiefnemers bij de activiteiten van Amsterdam Rainproof, zoals de Rainproof Rave & Ride op 1 november, ondersteunen de aandacht voor klimaatbestendigheid bij het vergroenen van schoolpleinen en hebben een voorzet gemaakt van de educatieve mogelijkheden van het thema voor het onderwijs, buurttuinen, natuurspeelplaatsen ed. Dit werken we in 2016 nader uit. Verder volgden we in 2015 de ontwikkelingen op het gebied van lokale energieopwekking (Wij krijgen Kippen, Geld Groen Wassen ed) en Kies Zon op je school, en zien ook mogelijkheden om bij bijvoorbeeld kinderdagverblijven of sportverenigingen projecten te ontwikkelen waarin zowel fysieke maatregelen worden getroffen als ouders en kinderen worden betrokken. Met twee woningbouwcorporaties zijn we samenwerking aangegaan met de intentie om duurzaam gedrag van bewoners te stimuleren. Eigen Haard wil met ANMEC bewoners energiebewuster maken en betrekken bij groenprojecten. We hebben ook verbinding gelegd met het studentennetwerk St. Vooruit, die hierbij een rol kunnen gaan spelen met mogelijk training en coördinatie vanuit ANMEC.
Buurtgerichte duurzaamheid Oost In opdracht van stadsdeel Oost heeft ANMEC 103 lessen verzorgd over duurzaam energie- en watergebruik op 9 verschillende scholen. ANMEC ontwikkelde deze lessenserie voor het project Dol op Duurzaamheid in het najaar van 2014. De uitvoering startte begin januari 2015, dit was ook het moment dat we onze nieuw ontworpen lessen konden uitproberen. Gedurende de uitvoering van het project brachten onze consulenten wijzigingen aan in de inhoud van de lessen en het benodigde lesmateriaal om het project soepeler te laten verlopen. Onze lessen waren onderdeel van een groter project waar ook andere uitvoerders bij betrokken waren. In mei rondden we het project af. Daarna hebben we offerte uitgebracht voor een soortgelijk programma in stadsdeel Zuidoost maar dit is vanwege de gemeentelijke centralisatie on hold gezet.
4
Duurzaam in bedrijf
In 2017… … heeft ANMEC onderwijs en bedrijfsleven in Amsterdam bij elkaar gebracht als het gaat om duurzaamheid. We hebben het thema op de kaart gezet in het onderwijs en hebben de regionale (koploper)bedrijven in kaart gebracht. Kennisuitwisseling tussen mbo, hbo en bedrijven in bijvoorbeeld stages en Groene Bedrijfsdagen zijn gemeengoed. ANMEC organiseert zulke ontmoetingen en zorgt voor inhoudelijke, inspirerende duurzaamheidsdossiers voor het voortgezet onderwijs en ROC’s.
Beroepsonderwijs en duurzaamheid Eind 2015 werden we uitgenodigd voor de startbijeenkomst Circular Academy, een initiatief van Metabolic, Waternet, De Ceuvel en Circulair Buiksloterham. De Circular Academy is bedoeld voor voor professionals en initiatiefnemers in circulaire oplossingen om te komen tot een optimaal kennis- en leeromgeving. Een prachtig initiatief dat een ultieme bijdrage kan leveren aan bovengeschetst toekomstbeeld - maar het heeft nog veel nodig om daadwerkelijk vorm te krijgen. We denken en doen graag mee om het op de grond te zetten. Ook voerden we een oriënterend gesprek met het Kennisnetwerk Amsterdam (KNA). Het KNA is een netwerk van 25 mensen en partijen uit het stedelijk maatschappelijk middenveld die op inspirerende wijze actuele onderwerpen belicht. Woningcorporaties, welzijnsinstellingen, onderwijsinstellingen, stadsdelen, ondernemingen en gemeentelijke diensten komen elke maand samen rondom een thema als Armoede, Jongeren, Veiligheid, etc. Onze groene kennis en ons netwerk kan van aanvullende betekenis zijn voor KNA. De programmamanager heeft de Circular Challenge bedacht waarbij binnen 6 weken studenten van hogeschool en universiteit een bedrijfsvoering circulair maken. We bezien of samenwerking zinvol is. Het zou goed kunnen aansluiten bij onze eerdere verkenning naar een project waarbij MBO studenten leren van innovatieve ondernemers over de mogelijkheden van duurzaamheid binnen hun vak en via stages en projecten daarvoor compenties verwerven. Dit idee werd in het verleden enthousiast ontvangen maar bleek in de praktijk weerbarstig. In 2015 hebben we het daarom even laten rusten, maar mogelijk ontstaan er nu weer nieuwe kansen. Op uitnodiging van de landelijke vereniging GDO (Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling) waar Amsterdam lid van is waren we aanwezig bij de kick off bijeenkomst voor het Nederlandse Transitie Festival bij New Energy Docks. Een initiatief om het onderling verband van de Transitie naar een duurzame en eerlijke samenleving zichtbaar te maken ter verhoging van het bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak. Omdat dit een landelijk initiatief is, heeft ANMEC het vervolg afgestemd met een vertegenwoordiging uit GDO.
Groen (V)MBO voor een groen Amsterdam Via onze contacten met de Amsterdam Economic Board zijn wij in september 2014 in gesprek gekomen met groene opleidingen en vertegenwoordigers van de tuinbouwsector die samenwerking zoeken met het Amsterdamse onderwijs. Met hen hebben we de bijeenkomst Blooming Cities, bloeiende scholen (zie blz. 8) georganiseerd. Een geanimeerde bijeenkomst die verdere uitwerking verdient vanuit de sector zelf.
Scholen en kinderopvang Duurzaam in bedrijf Ook scholen en kinderopvangorganisaties kunnen hun eigen bedrijfsvoering duurzamer inrichten: energie besparen, afval verminderen en recylen, duurzamere voeding gebruiken, watergebruik reduceren: allemaal aandachtspunten die meteen ook aanleiding kunnen zijn voor bewustwording van de organisatie en van de betrokken kinderen en ouders. Met de projecten Voedselwijs, Plek onder de Zon en Eco-Schools ondersteunen we scholen in het verduurzamen van hun bedrijfsvoering, gekoppeld aan educatie. In 2015 hebben we 8 Ecoschools in de gemeente, die worden landelijk begeleid door SME. ANMEC heeft een aantal keren lokaal geadviseerd zoals bij het energieproject op basisschool Rijk Kramer. Ook adviseerden we inkoopmedewerkers en teammanagers van kinderopvangorganisaties over mogelijkheden voor het vergroenen van hun bedrijfsvoering en het behalen van een keurmerk daarvoor. Zie ook hoofdstuk 5 over leren in de stadsnatuur.
Amsterdam Rainproof, Rave & Ride 14
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
15
5
Leren in de (stads-) natuur
NME op scholen in Zeeburg ANMEC bood in opdracht van gemeente Amsterdam elke basisschool in Zeeburg een educatief programma omdat in dit stadsdeel geen gebruik meer werd gemaakt van het schooltuinprogramma. Dit NME-programma liep tot de zomer van 2015. Er zijn door ANMEC 93 lessen gegeven; naast natuurlessen ook een afvalproject, lessen gezonde voeding, papier maken, en parkexcursies. De Zeeburgscholen kregen een gratis lidmaatschap van de NatuurMEdiatheek. Het project is nu afgerond, er is een eindrapportage gemaakt, verantwoording ingediend en goedgekeurd.
In 2017… … is er meer Amsterdamse stadsnatuur en bruist het er van de activiteiten. ANMEC is daar als netwerk-organisatie nauw bij betrokken en stelt kennis en materiaal ter beschikking. Samen met andere NME-organisaties en -locaties koppelen we natuurbeleving aan kennis en inzichten die kinderen en jongeren de tools geven om bewuste, duurzame keuzes te maken.
Ondersteuning schooltuinwerk Onder invloed van de nieuwe bestuursstructuur en de ambtelijke reorganisatie is de rol van ANMEC bij het schooltuinwerk in 2015 veranderd. ANMEC verzorgde vanaf 1992 in opdracht van de gezamenlijke stadsdelen de ondersteuning van het Amsterdamse schooltuinwerk en vervulde daarbij onder andere de organisatorische en bindende rol. Zoals gezegd bij de inleiding van dit werkplan worden het Schooltuinwerk en NME centraal ondergebracht bij de gemeente in een team Schooltuinwerk/NME, onder het cluster Sociaal. Vanuit dit team kan die bindende en organisatorische rol in het vervolg uitstekend worden opgepakt. In goed overleg met de gemeente richt ANMEC zich vanaf 2015 op meer inhoudelijke ondersteuning en kwaliteitsontwikkeling en -borging van het schooltuinwerk. Dit betekent bijvoorbeeld dat ANMEC als inhoudelijk deskundige deelneemt aan de stadsbrede overleggen voor leidinggevenden en schooltuinmedewerkers. 2015 was een overgangsjaar waarin we nog wel materiele ondersteuning hebben gegeven aan de uitgifte van schooltuinboeken en diploma’s. Dat neemt de gemeente vanaf 2016 zelf ter hand. Ook het organiseren van de Open Dag en het personeelsuitje zijn overgedragen, we hebben daar in 2015 wel zelf met plezier aan deelgenomen. Onze grootste inzet was het vervolg van het eerder opgezette meerjarige kwaliteitstraject voor het schooltuinwerk. ANMEC brengt inhoud in op het gebied van NME, didactiek, een goede aansluiting bij het onderwijs(programma), het integreren van taal en rekenen. In 2015 heeft ANMEC daarom in opdracht van de gemeente op alle tuinen en bij alle 34 schooltuinmedewerkers 3 lesobservaties uitgevoerd en feedbackgesprekken gevoerd. Op basis van de observaties is een algemene analyse gemaakt van de stand van zaken van de schooltuinlessen en advies voor een vervolgtraject. Dit zijn adviezen op lesniveau: hoe de lessen zelf verbeterd kunnen worden. Het zijn ook adviezen op beleidsniveau: wat zijn de opbrengsten van het schooltuinwerk, welke kaders zijn er. Ook is het een advies op organisatieniveau: geef de coördinatoren een rol in het inhoudelijk verbinden en faciliteren zodat het schooltuinwerk op alle locaties een gemeenschappelijke kwaliteit krijgt.
Meer NME, ANMEC helpt mee Scholen en kinderopvangorganisaties die meer aandacht willen besteden aan educatie over natuur en duurzaamheid en natuurbeleving worden bij ANMEC op maat geholpen. We beschikken over geschikte materialen en projecten, kennen mensen en locaties voor het uitvoeren van activiteiten en trainen en adviseren leerkrachten en pedagogisch medewerkers. Daarnaast ondersteunt ANMEC nieuwe aanbieders van NME activiteiten of duurzaamheidseducatie, zoals stadstuinders, stadsdelen, buurtinitiatieven en kinderboerderijen. In 2015 voerden we bijvoorbeeld adviesgesprekken met de IMC Weekendschool, de initiatiefnemer van Wonderwel (techniekonderwijs), De Ceuvel over educatief VO-programma , Partici Peer, voormalig stadsdeel ZuidOost over vervolgtraject herinrichting Bijlmerpark, de buurtcoordinator Postjesbuurt over een groenloket. We leverden een bijdrage aan de Groendag van Natuur- en milieuteam Zuid, en de Groene Straatdag van Wijkcentrum Jordaan & Gouden Reaal. Voor BEEinc. ontwikkelden we lesmateriaal over wilde bijen. Dit materiaal wordt ingezet bij het uitdelen van bijenhotels aan alle basisscholen in Amsterdam. NME Amstelveen toonde interesse in dit lesmateriaal. Staatsbosbeheer heeft ons gevraagd om voor 2016 het Diemerbosproject uit te voeren voor scholen uit Diemen en Zuidoost.
Groene Kinderopvang Bij het ondersteunen van de kinderopvang werkt ANMEC samen met Groen Cement, Groene Giraf en Veldwerk Nederland. Deze organisaties richten zich op professionele begeleiding van kinderen in natuur, en milieu. Ze organiseren landelijke activiteiten (zoals Modderdag) en projecten (zoals keurmerk voor Groene Kinderopvang). Wij sluiten daar in onze activiteiten op aan. Voor de kinderopvang zetten we in op het trainen van de pedagogisch medewerkers in het opnemen van aandacht voor duurzaamheid en natuurbeleving in hun begeleiding van de kinderen. We hebben in totaal 3 trainingen verzorgd voor 14 kinderopvanginstellingen en 3 workshops voor 1 kinderopvanginstelling (32 deelnemers). Daarnaast hebben we 3 werkbezoeken gebracht aan een aantal koplopers en hen waar nodig geadviseerd over het vergroenen van de tuin en het ontwikkelen van strategie voor verdere profilering als ‘groene kinderopvang’. We hebben één kinderdagverblijf gescreend en de feestelijke uitreiking van het kwaliteitsmerk Groene Kinderopvang bijgewoond, we bezochten landelijke conferenties en trainingen en vanzelfsprekend is er ook veel educatief materiaal uitgeleend met bijbehorende advisering!
Onderwijs de onderwijzers In Amsterdam worden leerkrachten, klassen- en onderwijsassistenten en pedagogisch medewerkers opgeleid aan diverse hogescholen. Wij willen graag een waardevolle bijdrage leveren aan hun onderwijs en tegelijk ons aanbod aan scholen en kinderdagverblijven met hun hulp verbeteren. Daarom verzorgden we een presentatie over het jonge kind en natuurbeleving aan studenten van de lerarenopleiding aan de Hogeschool van Amsterdam en ontvingen groepen studenten van de HvA en van de IPABO in de NatuurMEdiatheek Daarnaast zijn er netwerken van leerkrachten die samen werken aan techniekonderwijs, Biologie plus, onderwijs voor hoogbegaafden of voor- en vroegschoolse educatie. Twee ANMEC-consulenten hebben de Natuur-, Wetenschap- en Techniekconferentie van Biologie Plus bijgewoond en de deelnemers uitgenodigd bij ANMEC kennis te komen maken met onze organisatie en ons aanbod.
Groen Gelinkt Scholen, kinderopvangorganisaties en bewoners die op zoek zijn naar goede educatieve materialen, activiteiten en locaties over natuur en duurzaamheid kunnen deze vinden via Groen Gelinkt. Groen Gelinkt is een landelijk informatiesysteem dat bestaat uit een database en zoekcomponenten die op websites kunnen worden ingebouwd. Ook op www.anmec.nl is Groen Gelinkt ingebouwd en wij hebben ons aanbod in de database gezet. Onze gebruikers hebben belang bij een goed werkend systeem met een goedgevulde database, met kwalitatief goed aanbod van anderen, en een brede bekendheid. Daarom is een consulent van ANMEC lid van de klankbordgroep van Groen Gelinkt en gecertificeerd als screener om expertscores toe te kennen aan leermiddelen. Wij stimuleren andere Amsterdamse organisaties om hun aanbod in te voeren en de zoekcomponenten op hun site te plaatsen.
Natuurwijs Speciale aandacht besteedden we in 2015 aan het programma Natuurwijs. Dit programma voor een echte natuurervaring voor kinderen heeft landelijke subsidie om hun programma in achterstandswijken te introduceren. Samen hebben we het programma geïntroduceerd bij de gemeente Amsterdam, een informatiebijeenkomst georganiseerd voor ruim 30 geïnteresseerde ambtenaren en potentiële uitvoerders , breed gecommuniceerd over de aanpak en de training. We hebben ook zelf de training en certificering doorlopen en veel vragen beantwoord over de organisatie van het programma, zoals hoe contacten te leggen met deelnemende scholen, het vervoer naar belevingslocatie te organiseren enzovoort. Er doen nu 11 scholen mee met 31 groepen. 16
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
Kinderopvang training
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
17
6
Afval in de stad
NatuurMEdiatheek
In 2017… … zijn de Amsterdamse (school)pleinen en straten schoon dankzij afval- en recyclingprogramma’s voor het onderwijs en buurtbewoners die ANMEC samen met partners heeft ontwikkeld. We hebben scholen met (koploper)bedrijven in contact gebracht om onderwijsprojecten over afval te voorzien van inspirerende praktijkvoorbeelden. Zo geven scholen hun leerlingen de kennis en inzichten mee die nodig zijn voor de duurzame wereld van morgen. Bovendien werkten en leerden bewoners met hen mee.
Centrale en integrale aanpak zwerfafval De afgelopen jaren zijn er veel ontwikkelingen in gemeenten rond (zwerf)afval. Gemeenten zoeken naar de optimale aanpak met verschillende interventies zoals handhaving, fysieke maatregelen, communicatie, participatie of educatie. Binnen Amsterdam is hiervoor in 2013 een werkgroep samengesteld bestaande uit ambtenaren van de verschillende stadsdelen om te komen tot een gezamenlijke strategie. ANMEC heeft aangeboden een stadsbrede inzet op zwerfafvaleducatie in te zetten. Ter ondersteuning van dit traject heeft ANMEC zich aangesloten bij het landelijk initiatief van lokale NME-centra, GDO en Veldwerk Nederland om een gezamenlijk basis aanbod te ontwikkelen en gemeenten te benaderen educatieve zwerfafvalprojecten in te zetten. Ons beeld is dat vanuit de gemeente nog niet tot een integrale aanpak is besloten. We hebben diverse gesprekken gevoerd met betrokken (deel)projectleiders en afgewacht welke rol men voor educatie zou opnemen in de nieuwe Afvalvisie. Intussen heeft een aantal stadsdelen wel aangegeven een deel van het vrijgekomen rijksbudget te willen besteden aan zwerfafvaleducatie. Daarvoor hebben wij voor 3 scholen educatieve programma’s kunnen verzorgen. Ook waren we met een aantal andere aanbieders van activiteiten in gesprek over het benaderen van het onderwijs en mogelijke integratie van hun activiteiten in een meer stedelijke aanpak: Plastic Whale, WASTED, E-waste Race. Eind 2015 werden we door de gemeente uitgenodigd om een stadsbreed aanbod voor afvaleducatie te gaan verzorgen voor basis- en voortgezet onderwijs. Hierover gaan we in 2016 nader in gesprek.
Uitvoering (Zwerf)afvaleducatie In de stadsdelen Oost en Zuid verzorgde ANMEC afgelopen jaren afvalprojecten. Daarvoor maakt ANMEC gebruik van een basis (zwerf)afvalproject dat bestaat uit verschillende modules / onderdelen die de school gedeeltelijk zelf kan uitvoeren. Daarnaast zijn er prikacties en excursies mogelijk. ANMEC verzorgde in 2015 zelf 14 lessen op de scholen. In opdracht van stadsdeel Oost is het ‘Recyclen is Simpel’ herhaald. Binnen dit project, waarbij leerlingen papier of elektronica afval actief inzamelen in wedstrijdverband, verzorgde ANMEC 25 lessen op 3 verschillende scholen.
Zwerfafval, basisschool Oost 18
Iedereen die NME-activiteiten in Amsterdam wil ontwikkelen of uitvoeren is van harte welkom in de NatuurMEdiatheek van ANMEC op de Plantage Middenlaan. Bezoekers kunnen er terecht voor persoonlijk advies, het lenen van les- en veldwerkmateriaal, het bekijken van achtergrondinformatie, methodes en het volgen van workshops. De NatuurMEdiatheek maakt het organiseren en uitvoeren van activiteiten en lesprogramma’s over natuur, milieu en duurzaamheid, eenvoudig en leuk. De NatuurMEdiatheek is op woensdagmiddag en op afspraak geopend. Daarnaast kunnen klanten via www.anmec.nl lesmaterialen reserveren en/of downloaden. ANMEC organiseerde zelf in de NatuurMEdiatheek 3 rondleidingen voor studenten van diverse opleidingen, en voor groene bewonersinitiatieven en andere potentiële nieuwe gebruikers. ANMEC stelt de vergadertafel in de NatuurMEdiatheek op afspraak ter beschikking voor trainingen, werkbijeenkomsten en vergaderingen van organisaties uit ons netwerk. Zij kunnen dan gebruik maken van onze faciliteiten zoals koffie, thee, kopieerder/printer, digibord en WiFi. Hier hebben een aantal gezelschappen gebruik van gemaakt, zoals het Parkenoverleg of een school die hier, gebruikmakend van onze natuuronderwijsmethodes, teamoverleg hield over hun leerlijn natuur en techniek.
De collectie van de NatuurMEdiatheek bestaat uit: • ca. 200 verschillende lespakketten, lesmappen, thematassen en leskisten voor voorschoolse educatie, scholen, kinderopvang en NME-collega’s: • veldwerk- en onderzoeksmaterialen. Loeppotjes, schepnetten, microscopen, vlinderkasten en dergelijke. • actiematerialen zoals zwerfafvalgrijpers en tuingereedschap; • 40 opgezette vogels, zoogdieren, skeletten en modellen • achtergrondinformatie over natuur, milieu, duurzaamheid, kinderopvang en onderwijs, zoals tijdschriften, boeken en natuuronderwijsmethoden; • verkoop van zes seizoenspakketten voor basisonderwijs en kinderopvang.
Ontwikkelingen 2015: Een belangrijke ontwikkeling voor de NatuurMEdiatheek in 2015 was dat de gemeente Amsterdam alle basisscholen een gratis lidmaatschap voor schooljaar 2015-2016 cadeau deed. Om inzicht te krijgen in het leengedrag van de scholen, was het nodig de reserveringen door scholen via de NME-gids van de gemeente te laten verlopen. Hiertoe heeft ANMEC een koppeling laten maken tussen de eigen website en de EDSO (database achter de NME-gids). We zagen meteen een stijging in de belangstelling voor de NatuurMEdiatheek van scholen die nog niet eerder bij ons geleend hadden. In de gesprekken met de gemeente over NME-aanbod voor basisonderwijs en afstemming hierover, is ook gesproken over het op andere plekken uitlenen of beschikbaar te stellen van materiaal. Denk aan thematassen voor gebruik in de klas uitlenen via schoolwerktuinen of het beschikbaar stellen van een leskist Meneer de Pauw op kinderboerderijen. Een plan hiervoor werken we uit in gezamenlijkheid met teamSTW/NME in 2016.
E-waste race. Inzamelen electronisch afval
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
Kinderdagverblijf op bezoek in de MatuurMEdiatheek
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
19
Het uitnodigen van andere doelgroepen, de verbreding naar duurzaamheid en de steeds veranderende actualiteit maakt dat we de collectie van de NatuurMEdiatheek regelmatig moeten aanpassen om goed aan te blijven sluiten bij de vraag van onze klanten. Bij het verbeteren van materialen of het uitbreiden van de collectie maken we waar mogelijk gebruik van bestaand materiaal, werken we samen met anderen en kijken we naar ontwikkelingen bij de doelgroep zoals het inzetten van het digibord op scholen. In 2015 heeft ANMEC zich aangesloten bij een initiatief van diverse NME-centra om gezamenlijk een leskist over Plastic Soep te ontwikkelen. Daarnaast hebben we in onze nieuwsbrief aan Kinderopvang een oproep gedaan, wat het thema van de tiende thematas zou moeten zijn. Wij dachten zelf in de richting van thema’s als groei in de tuin, afval scheiden en recycling of waterbesparing maar vanuit het werkveld kwam de vraag naar het thema… Lente! Met het ontwikkelen hiervan is in 2015 een start gemaakt. Het aanbod van seizoenspakketten was in 2015 onveranderd. Wel is er gekozen voor een andere leverancier voor de paddenstoelen kweeksets (voor minder geld een gelijkwaardig en aantrekkelijker kweekpakket). In totaal leverden we • 105 pakketten Paddenstoelen kweek je zo aan het basisonderwijs en 38 pakketten aan kinderopvangorganisaties. • 35 pakketten Amsterdams Vogelrestaurant aan het basisonderwijs en 2 pakketten Vogels in de winter aan kinderopvangorganisaties. • 44 pakketten Kiemgroenten aan het basisonderwijs en 2 pakketten aan kinderopvangorganisaties.
Innovatie/aanpassen seizoenspakketten
naam
aantal items
1
Daltonschool De Meer
45
2
Dr. Rijk Kramerschool dep.
44
3
PABO-HvA
42
4
Ecokids-DNA, Stichting
38
5
De Achthoek, Basisschool
36
6
Rozenrood Natuur Activiteiten
34
7
De Spaarndammerhout, Brede school
32
8
BS Noorderbreedte
28
9
Dr. Rijk Kramerschool
27
10
De Kraal kunstmagneetschool
26
Top 10 van leden (organisaties) die de meeste items leenden in de NatuurMEdiatheek.
De woensdag is nog steeds de drukste dag in de NatuurMEdiatheek, het aantal bezoekers op deze dag nam licht toe ten opzichte van 2014 met 12,5%.
Vanwege het traject naar samenwerking, afstemming en ontwikkeling met de gemeente Amsterdam, team STW/NME, is er voor gekozen deze uren in te zetten op het traject van de ontwikkeling van de NME gids en de bijdrage van ANMEC daarbij. Dit had in 2015 prioriteit boven het ontwikkelen van nieuwe pakketten, omdat er voor gekozen is een goed eenduidig aanbod aan alle PO-scholen te verzorgen door middel van deze digitale gids. De seizoenspakketten voor het basisonderwijs konden zowel via de site van ANMEC als via de NME-gids van de gemeente Amsterdam besteld worden en scholen hadden weer de mogelijkheid om te kiezen voor andere ophaallocaties dan de NatuurMEdiatheek, bijvoorbeeld een schoolwerktuin in het eigen stadsdeel. Dit scheelt de scholen reistijd. Groot was de belangstelling voor lesmaterialen over bijen en vlinders. Ook de veldwerkmaterialen en seizoensthema’s werden veel uitgeleend. Door het thema van de kinderboekenweek ‘Raar maar waar’ zagen we veel belangstelling voor techniek- en proefjes gerelateerde onderwerpen. De nieuwe thematas Wat eet jij? over gezonde voeding en herkomst van voedsel (doelgroep 2-6 jaar), was meteen na introductie een groot succes.
Lidmaatschap Het lidmaatschap voor de mediatheek is zoals aangekondigd per 1 september 2015 verhoogd naar € 50,- lidmaatschap voor een jaar. Het tarief voor studenten, € 15,-, is gelijk gebleven. Studenten die stage lopen op een Amsterdamse basisschool lenen in 2015-2016 gratis via hun stageschool. Als we de cijfers van de NatuurMEdiatheek over 2015 bekijken, zien we wat verschuivingen. In 2015 telde de NatuurMEdiatheek in totaal 192 leden: 152 organisaties en 40 individuele leden. Dit is per saldo een lichte daling ten opzichte van 2014, toen we 204 leden hadden. Vooral het aantal individuele leden daalde, het aantal organisaties dat lid was steeg. Van deze leden kwamen er 125 daadwerkelijk iets lenen in de NatuurMEdiatheek. Dit noemen we de actieve leden. Het aantal actieve leden nam voor alle categorieën toe, maar het aantal uitleningen per lid daalde van gemiddeld 10,6 items in 2014 naar 8,5 items in 2015. De stijging in het actieve aantal leden is het grootst voor het basisonderwijs, een toename van meer dan 27%. De gemeente bood alle basisscholen in Amsterdam in schooljaar 2015-2016 een gratis lidmaatschap aan. Daardoor hebben we veel nieuwe scholen mogen verwelkomen. ANMEC schreef alleen basisscholen in die daadwerkelijk iets kwamen lenen.
Lespakket Kip, ei, eendjes 20
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
21
Communicatie
Organisatie
Om de ambities en activiteiten zoals bij de thema’s beschreven mogelijk te maken moet ANMEC goed zichtbaar en vindbaar zijn. Zowel lokaal als landelijk, zowel bij bedrijven als bij politiek en bestuur, zowel bij organisaties als bij individuen. Daarom communiceren we online en offline meer en gerichter. We laten zien wat we doen en hoe we werken. We zoeken ook actief contact met (potentiële) partners, politiek, ambtenaren. We hebben de kennis en ervaring, we delen die graag met ons netwerk en daarbuiten, dus zorgen we ervoor dat iedereen ons weet te vinden. Op plekken waar duurzaamheidinitiatieven worden ontwikkeld, zijn wij erbij om te ondersteunen, inspireren en verbinden. We brengen succesvolle projecten voor het voetlicht, en helpen en inspireren anderen om mee te doen. Een van onze consulenten is speciaal gericht op communicatie, maar van alle medewerkers wordt gevraagd bij te dragen aan meer aandacht voor natuur, milieu en duurzaamheid in Amsterdam. Communicatie is een vast punt in onze teamoverleggen en we hanteren een maandelijkse communicatie-agenda.
Duurzame organisatie
ANMEC maakt gebruik van verschillende communicatiemiddelen:
Website www.anmec.nl Onze site maakt zichtbaar wat wij doen op de thema’s van ons werkplan. Ook is via onze site en een koppeling met Groen Gelinkt en met de NME-gids ons educatieve aanbod in te zien en te bestellen. In 2015 hebben we extra aandacht besteed aan het responsive maken van onze site. Hierdoor is de site beter vindbaar en leesbaarder voor diverse formaten beeldschermen, zoals tablets en mobiele telefoons.
Digitale communicatie In 2015 hebben we ons netwerk regelmatig op de hoogte gehouden van activiteiten van onszelf en andere relevante zaken via digitale nieuwsbrieven. We hebben 1 algemene nieuwsbrief en 3 nieuwsbrieven specifiek voor de doelgroepenbasisonderwijs, kinderopvang en Voedselwijs. Facebook zetten we in voor aankondigingen van activiteiten, mededelingen over interessante onderwerpen in ons werkveld, over activiteiten in de stad, over inzichten die we zelf opdoen bij bijeenkomsten enz. We delen links, foto’s en informatie. Er is een eigen organisatiepagina, een pagina waarop onze vrienden ook kunnen posten en een Voedselwijs-pagina. De respons op onze Facebook-pagina stijgt gestaag.
Deelname aan en organisatie van netwerken, platforms en bijeenkomsten ANMEC communiceert ook via deelname aan bijeenkomsten van netwerken en platformen. Vakinhoudelijk op het terrein van duurzaamheid en NME, zoals het programma Duurzaam Door, NME-platform, Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling (GDO) en onder de thema’s genoemde netwerken. Stedelijk en provinciaal bijvoorbeeld via Pakhuis de Zwijger, Amsterdam Economic Board, met het IVN en de Gezonde Stad. En onze eigen netwerkbijeenkomsten zoals genoemd onder de thema’s en de nieuwjaarsreceptie zijn ook altijd een goed moment voor het spreken van onze relaties over hun en ons werk en onze plannen.
NME fonds Het NME-fonds ondersteunt initiatieven voor betere of meer natuur- en milieueducatie in Amsterdam. Het fonds is door de gemeente Amsterdam ingesteld. ANMEC heeft van de gemeente de opdracht gekregen om hier uitvoering aan te geven en zorgt ervoor dat een onbezoldigde onafhankelijk commissie de aanvragen beoordeelt en de subsidies toekent. ANMEC communiceert breed over de openstelling van het fonds. Geïnteresseerden krijgen via onze website een beeld van de projecten die een subsidie van het NME Fonds toegekend hebben gekregen. In 2015 zijn er 25 aanvragen in behandeling genomen voor een totaalbedrag van € 93.890. Hiervan zijn 5 aanvragen toekgekend voor een bedrag van € 18.826. Over de afhandeling zijn betrokkenen geïnformeerd. Over de toekenning 2014 is voor de gemeente een eindrapportage verzorgd.
ANMEC profileert zich als professioneel, actief en flexibel, én als maatschappelijk ondernemer. Wij expliciteren en versterken onze voorbeeldrol als milieuvriendelijke organisatie en streven naar een duurzame bedrijfsvoering. De ANMEC medewerkers verplaatsen zich per openbaar vervoer of per fiets. We bankieren bij een duurzame bank, we beschikken over twee duurzame dienstfietsen van Roetz, met een fietskarretje om achter de fiets te plaatsen voor het vervoer van leskisten. We letten er op dat we geen papier verspillen, we scheiden afval en zamelen papier en plastic apart in. In onze bedrijfsvoering gebruiken we Fair Trade en biologische producten.
Ondernemende organisatie We investeren een deel van onze structurele inkomsten in projecten met andere samenwerkingspartners om zo extra inkomsten te genereren. We blijven succesvolle producten actief vermarkten en stads breed aanbieden. Tegelijkertijd zagen we ook dat de extra subsidiemogelijkheden afgelopen jaren terugliepen. De centralisatie van het stadsbestuur, het samenbrengen van gemeentelijk Schooltuinwerk en NME bij de afdeling Onderwijs en vooral ook de voorgenomen bezuiniging, hebben onze organisatie dit jaar wel opgeschud. Dat heeft zeker extra tijd gekost, zoals het voorbereiden van acties tegen de bezuinigingen, maar ook nieuwe inzichten gegeven. We hebben een aantal teamdagen georganiseerd en extra tijd geïnvesteerd in bestuursvergaderingen en bestuurlijk en ambtelijk overleg met de gemeente. We hebben kennismakingsgesprekken gevoerd met de nieuwe wethouder Duurzaamheid, nieuwe managers, teamleiders en andere contactpersonen voor beleidsterreinen die ons aangaan.
Lerende organisatie We zien enerzijds dat het belangrijk is om nog beter aan te geven hoe ANMEC aansluit bij bestuurlijke agenda’s. Anderzijds beseffen we dat we, om ook onze eigen koers te kunnen blijven varen, nóg ondernemender op zoek moeten gaan naar nieuwe kansen om met mensen, natuur en duurzaamheid aan de slag te gaan. Daarom zijn we vervroegd begonnen met een oriëntatie naar een nieuw strategische meerjarenplan. We investeerden tijd in scholing, zoals de GDO trainingsdagen over zaken doen anno NU, maatschappelijke AEX, werken met (lokale) netwerken, ontwikkelingen Duurzaam Onderwijs, natuurlijke businessmodellen. Twee van onze consulenten volgden de collegereeks van de Impact Academy: “Psychologie van de Duurzaamheid”, over duurzame gedragsveranderingen en hoe die te bewerkstelligen. De tweede helft van 2015 hebben we het teamoverleg geïntensiveerd, met een stevig werkplan voor 2016 als resultaat.
Personeel De formatie per 31 december 2015 Directie 0.89 Consulenten 2.87 NatuurMEdiatheek 0.5 Financieel medewerker 0.61 Secretariaat en ondersteuning 1.35 Projectmedewerkers 0.3 Totaal 6.52 Er waren in 2015 twee vrijwilligers actief. In 2015 is een consulente uit dienst getreden en zijn er twee tijdelijke consulenten in dienst gekomen. Het ziekteverzuimpercentage was in 2015 2,8 %.
Bestuur S. de Jonge M. van de Westeringh M. de Beus J. Blaas T. van Wijnen
voorzitter lid, met portefeuille financiën lid, vertrouwenspersoon lid lid
In 2015 is L. Heidstra na twee bestuurstermijnen uit het bestuur getreden. 22
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
23
Kwaliteitszorg Om de kwaliteit van ons werk te garanderen en de gekozen koers te volgen, verantwoorden wij onze werkzaamheden in twee managementrapportages (mei 2015 en september 2015) en een jaarverslag (april 2016). Deze worden met medewerkers besproken en vastgesteld door het bestuur. Daarbij is nadrukkelijk aandacht voor het aantal deelnemers en producten bij de verschillende activiteiten en acties.
Financieel verslag Het jaar 2015 kende een opbrengst van totaal € 732.259. Van de gemeente Amsterdam werd in 2015 voor € 413.740 aan subsidie ontvangen. De bijdrage aan het schooltuinwerk was € 61.906. De projectinkomsten bedroegen € 106.474 en de bijdrage van het NME fonds € 75.305. De inzet van het NME fonds dat beschikbaar is voor ANMEC om te realiseren: Thema 2: Natuurlijk spelen. Thema 3: Klimaat en energie (aansluiten bij duurzaamheidsagenda gemeente). NMEdiatheek: seizoenspakketten. Vanwege het traject naar samenwerking, afstemming en ontwikkeling met de gemeente Amsterdam, afdeling STW/NME, is er voor gekozen deze uren in te zetten op het traject van de ontwikkeling van de NME gids en de bijdrage van ANMEC daarbij. Dit had in 2015 prioriteit boven het ontwikkelen van nieuwe pakketten, omdat er voor gekozen is een goed eenduidig aanbod aan alle PO-scholen te verzorgen door middel van deze digitale gids.
Bijlage 1 Ureninzet 2015 en begroting 2016
Ureninzet 2015 Activiteit
Ureninzet 2015 gerealiseerd %
Ureninzet 2015 begroot %
Thema 1: Voedsel in de stad
18%
16%
Thema 2 : Natuurlijk Spelen
10%
10%
Thema 3: Klimaat en Energie
11%
10%
Thema 4: Duurzaam in bedrijf
7%
8%
Thema 5: Leren in de (stads) natuur
35%
25%
Thema 6: Afval in de stad
4%
4%
NatuurMEdiatheek
5%
18%
Communicatie
10%
9%
Totaal
100%
100%
Toelichting: uitgangspunt bij de ureninzet zijn de uren van directeur en consulenten. De uren van de medewerkers van de ondersteuning zijn hierin (nog) niet meegenomen. Vanaf 2016 zullen alle medewerkers tijd gaan schrijven. Wat opvalt is dat het percentage uren bij het thema ‘leren in de stadsnatuur’ hoger is dan begroot. Dit heeft te maken met het feit dat er in de loop van 2015 weer veel projecten die onder dit thema vallen, zijn bijgekomen. De ureninzet voor de NMEdiatheek valt lager uit dan begroot omdat deze vooral door de ondersteunende medewerkers zijn opgepakt en zij in 2015 nog geen tijd schreven.
Begroting 2016 Personeelskosten € 450.203 Overige personeelskosten 23.390 Activiteitenkosten 12.000 Huisvestingskosten 126.009 Kantoorkosten 36.050 Organisatiekosten 7.950 Afschrijvingskosten 5.666 Aandeel projecten in de exploitatie 86.479 Uitgaven projecten 30.000 Uitgave NME fonds 75.305 ./. Totaal uitgaven € 680.094 Subsidies en bijdragen € 581.436 Te realiseren inkomsten 25.016 Overige baten 73.642 Totaal inkomsten € 680.094 Resultaat €
-
Teamdag op locatie 24
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
25
Bijlage 2 Bereik van ANMEC in cijfers
Verbinden/netwerken Netwerkbijeenkomsten
Als ondersteuningsorganisatie voor NME in de stad Amsterdam hebben we een aantal rollen: • Het ondersteunen/adviseren van mensen en organisaties die aandacht willen geven aan natuur, milieu en duurzaamheid • Het met elkaar verbinden van mensen, initiatieven en thema’s in de stad
Aantal
Waarover
Organisatie
Wie
1
nieuwjaarsbijeenkomst
ANMEC
50 deelnemers
1
bloeiende scholen
Blooming Cities
150 deelnemers
1
netwerkdag
Groen Dichterbij
50 deelnemers
1
netwerkdag
Natuurwijs
30 deelnemers
2
netwerkbijeenkomst
Natuurlijk Spelen
50 deelnemers
totaal
330 deelnemers
• Extra handen: het ontwikkelen en uitvoeren van NME-activiteiten
Samenwerkingsproject Voedselwijs
• Verschaffen van materialen en informatie Om inzicht te geven in de resultaten van ons werk en het bereik van onze doelgroepen, brengen we in deze bijlage de feiten en cijfers van hiervoor beschreven activiteiten in beeld.
Activiteiten in relatie tot Voedselwijs
aantal scholen
groepen
leerlingen
Deelname aan speciaal voor Voedselwijs aangeboden kooklessen
15
53
1325
Deelname aan VU-onderzoek naar vergroting voedselbewustzijn
12
24
465
Ondersteunen/adviseren
Deelname schooltuinwerk 2014/2015
6500
Deelname Boerderijeducatie 2014/2015
Cursus/training/workshop Aantal
Waarover
Organisatie
Wie
3
training Kinderopvang
14 kinderdagverblijven
38 medewerkers
3
workshop Kinderopvang
1 kinderopvangorganisatie
32 medewerkers
2
workshop jonge kind en natuurbeleving
HvA
33 studenten
1
workshop NatuurMEdiatheek
IPabo
20 studenten
1
2-daagse cursus stadstuinieren
divers
8 deelnemers
2
workshops educatie en buurttuinen
divers
10 deelnemers
1
presentatie Voedseleducatie
Jump-In AAGG
coördinatoren
Waarover
Wie
12
groene speel/beleefplekken in de buurt
diverse initiatiefnemers
11
groene schoolpleinen
scholen
7
standslandbouwinitiatieven versterken
diverse initiatiefnemers
7
tuinieren en vergroenen rond de school
scholen
5
afvaleducatie en samenwerking
gemeentelijke en initiatiefnemers
4
begeleidingsgesprekken
Ecoschools
3
vergroenen
Kinderopvanginstelling
101
2800
Deelname Hortusprogramma Voedseleducatie
25
48
1350
Aantal uitleningen lespakketten/leskisten over voedsel
27
70
750
totaal
13.190
50
1400
Waarvan aandachtsscholen Gezond Gewicht
30
Ontwikkeling en uitvoering lessen Uitvoering lessen
Adviesgesprekken Aantal
47
3
advisering NME-projecten t.b.v. aanvraag NME-fonds
diverse initiatiefnemers
3
educatie/participatie
Amsterdam Rainproof
30
eenmalige advisering over educatie/participatie
initiatiefnemers, ambtenaren, onderwijsgevenden, inrichters, jeugdorganisaties
Wat
Waar
Aantal scholen
Aantal lessen
Aantal leerlingen
NME
Zeeburg
18
93
2600
Plek onder de Zon
Amsterdam
12
12
269
Dol op Duurzaamheid
Zeeburg
9
103
2880
Afval
Oost/Zuid
8
39
1100
Fruit4School
Zeeburg
6
49
1375
Gezonde Voeding
Zeeburg
5
45
1260
totaal
9.484
Begeleidingstrajecten Aantal
Waarover
Wie
3
tuinieren bij school
scholen
34
individuele feedback en rapportages (in totaal 102 gesprekken)
schooltuinmedewerkers
26
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
27
NME-organisaties Individuele leden/studenten Schooltuinen Voortgezet onderwijs HBO Universitair
12 7 4 3 2 1
Aantal actieve leden in 2015
Verschaffen van materialen en informatie Meest verstrekte materialen
Basisonderwijs
Materiaal
aantal
Schooltuinboeken
6500
Paddenstoelpakketten
143
NME-organisaties
Kiemgroentenpakketten
46
Vogelrestaurants
37
Individuele leden/studenten
Kinderopvang
Top 10 NatuurMEdiatheek van de populairste items nr
Naam item
Aantal
1
Vlinderkast
32
2
Schepnetten
30
3
Verrekijkers
27
4
Potloepen
22
5
Slakkenspiegelbak
16
6
Startkaart vogels kijken
12
7
Witte afwasbak
12
8
Bijen wespen hommels
11
9
Eekhoorn
11
10
Steelloepen
10
Uitleningen in 2015 Schooltuinen 686 Voortgezet onderwijs 149 89 HBO 47 Universitair 38 29 22 1
Basisonderwijs NME-organisaties Kinderopvang HBO Individuele leden/studenten Voortgezet onderwijs Schooltuinen Universitair
Uitleningen van de actieve leden in 2015 (totaal 1061) Basisonderwijs NME-organisaties Kinderopvang HBO
Top 10 NatuurMEdiatheek van de populairste lespakketten
Individuele leden/studenten
nr
Naam lespakket
Aantal
1
Bijen wespen hommels
11
2
Vlinders groep 1/2
9
Schooltuinen
3
Herfst
9
4
Kip ei eendjes
8
Universitair
5
Vlinders groep 3/5
8
6
Papierkist
8
7
Thematas Wat eet jij?
8
8
Thematas Kriebelbeestjes
8
9
Eureka! Techniek in de basisschool
8
10
Thematas Herfst
7
Voortgezet onderwijs
Aantal leden van de NatuurMEdiatheek van de afgelopen 250
aantal organisaties lid
200
aantal individuele leden
150 100
Informatievoorzieningen algemeen In 2015 telde de NatuurMEdiatheek in totaal 192 leden: 152 organisaties en 40 individuele leden. Van deze leden kwamen er 125 daadwerkelijk iets lenen in de NatuurMEdiatheek. Dit noemen we de actieve leden.
Naam nieuwsbrief
Aantal verstuurd
Aantal ontvangers
Openingspercentage
Klikpercentage
ANMEC Nieuwsbrief
9
3874
25%
4%
Nieuwsbrief voor Basisonderwijs 7
1497
23%
4%
Nieuwsbrief voor Kinderopvang
8
758
22%
3%
Nieuwsbrief Voedselwijs
1
1466
22%
3%
50 0
28
2014-2015 2015-2016*
* t/m december 2015 a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
a n m e c
-
j a a rv e r s l a g
2015
29
