INHOUD. Dankwoord... v Voorwoord... vii Lijst van gebruikte afkortingen... xxiii. Inleiding... 1

INHOUD Dankwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii Lijst van gebruikte afkortingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxiii Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 DEEL I. VRIJE EN EERLIJKE MEDEDINGING EN DE BESCHERMING VAN CLIËNTEEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Hoofdstuk 1. Inleiding, situering en afbakening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 A. De bescherming van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 A.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 A.2. Het begrip cliënteel nader bepaald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 A.3. Cliënteel als maatschappelijke en economische realiteit . . . . . . . . . . . . 18 A.4. ‘Clientèle commerciale’ en ‘clientèle civile’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 A.5. Cliënteel en goodwill in het Belgische boekhoudrecht . . . . . . . . . . . . . 23 a. Omschrijving en afbakening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 b. Boekhoudkundige verwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 c. Afschrijvingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 B. De bescherming van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 B.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 B.2. Monopolies en exclusieve overheidsconcessies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 B.3. Beroepsbescherming en titelbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 B.4. Verkoopconcessies en andere distributieovereenkomsten . . . . . . . . . . 38 B.5. Bevoorradingsovereenkomsten en concurrentiebedingen . . . . . . . . . . 40 B.6. Intellectuele-eigendomsrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 B.7. Opzeg- en uitwinningsvergoedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 B.8. Familiaal vermogensrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 B.9. Verbod op onrechtmatige afwerving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Intersentia

xi

Inhoud

Hoofdstuk 2. Vrijheid van mededinging vs. de bescherming van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . 47 A. Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 B. Cliënteel als ‘res nullius’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 C. Cliënteel als ‘res nullius’ genuanceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 C.1. Draagwijdte van het beginsel van vrije mededinging . . . . . . . . . . . . . . 51 C.2. Vrijheid van afwerving niet onverzoenbaar met feitelijke cliënteelbescherming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 C.3. Vrije mededinging vereist cliënteelbescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Hoofdstuk 3. Cliënteel en de bescherming van inspanningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 A. Basishypothese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 B. Naar een systeem van verhandelbare exclusierechten (cliënteel als eigendom)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 B.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 B.2. Transactiekosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 B.3. Beperkte rationaliteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 B.4. Rent dissipation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 B.5. Onvolmaakte internalisering en free riding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 C. Bij twijfel kiezen voor vrije afwerving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 DEEL II. CLIËNTEELBESCHERMING TEN AANZIEN VAN (EN DOOR) DE OVERHEID . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Hoofdstuk 1. Het decreet-d’Allarde (2-17 maart 1791) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 A. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 A.1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 A.2. De liberale wortels van het decreet-d’Allarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 A.3. Het decreet-d’Allarde en de afschaffing van de gilden . . . . . . . . . . . . . 83 A.4. Het historische belang van het decreet-d’Allarde. . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 B. Receptie en juridisch statuut van het decreet-d’Allarde in België . . . . . . . . . 92 B.1. Receptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 B.2. Juridisch statuut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 B.3. Naar een grondwettelijk recht op ondernemen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 C. Verticale werking van het beginsel van vrije mededinging . . . . . . . . . . . . . . 98 C.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 C.2. Beperking van de toegang tot het beroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 C.3. Beperkingen van bestuursrechtelijke aard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 xii

Intersentia

Inhoud

Hoofdstuk 2. Het Unieverdrag van Parijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Hoofdstuk 3. Cliënteelbescherming en artikel 1 Eerste Protocol EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 A. B. C. D. E.

Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Cliënteel als ‘eigendom’ (biens – possessions) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Cliënteel als ‘eigendom’ genuanceerd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Verticale werking van artikel 1 Eerste Protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Horizontale werking van artikel 1 Eerste Protocol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Hoofdstuk 4. Cliënteelbescherming en artikel 16 van de Grondwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Hoofdstuk 5. Cliënteelbescherming in de communautaire rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Hoofdstuk 6. Cliënteelbescherming ten aanzien van de fiscus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 A. B. C. D. E. F. G.

Principe: tegenstelbaarheid aan de fiscus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 Toepassing: afschrijvingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Uitzondering: simulatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Uitzondering: misbruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Uitzondering: openbare orde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Geen uitzondering voor bepalingen van dwingend of aanvullend recht . . 158 Geen uitzondering voor deontologische verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Hoofdstuk 7. Herstel van cliënteelschade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 A. Herstel in natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 B. Herstel bij equivalent (schadevergoeding) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 C. Cliënteel als moeilijk herstelbare schade (schorsing). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 C.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 C.2. Schorsing door de Raad van State . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 C.3. Schorsing door het Grondwettelijk Hof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 C.4. Schorsing door de gewone kortgedingrechter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Intersentia

xiii

Inhoud

DEEL III. CLIËNTEELBESCHERMING EN ONRECHTMATIGE MEDEDINGING . 179 Hoofdstuk 1. Wettelijk kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 A. Artikelen 1382-1383 BW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181 A.1. Historische context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 A.2. Artikelen 1382-1383 BW en de norm van de eerlijke handelsgebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 A.3. Artikelen 1382-1383 BW en de bescherming van cliënteel . . . . . . . . . 188 B. De WMPC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 B.1. Historische context . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 a. KB nr. 55 van 1934 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 b. De WHP van 1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 c. De WHPC van 1991 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 B.2. De WMPC en de norm van de eerlijke handelsgebruiken . . . . . . . . . 197 B.3. De WMPC en de bescherming van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Hoofdstuk 2. Onrechtmatige mededinging en de bescherming van inspanningen . . . . . . . . 201 A. B. C. D.

Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201 Onrechtmatige mededinging als aantasting van ‘goodwill’ of ‘cliënteel’ . . 202 Onrechtmatige mededinging en ‘prestatiemededinging’ . . . . . . . . . . . . . . . 205 Onrechtmatige mededinging en ‘parasitaire mededinging’ . . . . . . . . . . . . . 207

Hoofdstuk 3. Afbakening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 A. B. C. D. E. F.

Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211 Beperkende werking Richtlijn 2005/29 en artikelen 84-95 WMPC . . . . . . 212 Beperkende werking van het mededingingsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Beperkende werking van het intellectuele-eigendomsrecht . . . . . . . . . . . . . 221 Beperkende werking van ‘beroepsdeontologieën’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Beperkende werking van het contractenrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Hoofdstuk 4. Bijzonder geval: het rechtstreeks en onrechtstreeks onrechtmatig afwerven van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 B. Het ‘rechtstreeks’ afwerven van cliënteel – derde-medeplichtigheid aan contractbreuk van andermans klant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 xiv

Intersentia

Inhoud

C.

D.

E. F.

B.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.2. Desbewust deelnemen aan andermans contractbreuk is ‘fout’ . . . . . B.3. Desbewust deelnemen aan andermans contractbreuk is strijdig met de eerlijke marktgebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.4. Eerste voorwaarde: geldig contract (beding) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.5. Tweede voorwaarde: wanprestatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.6. Derde voorwaarde: desbewust deelnemen (subjectief element) . . . . . B.7. Vierde voorwaarde: deelnemen (objectief element) . . . . . . . . . . . . . . . B.8. Schade en herstel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.9. Derde-medeplichtigheid vs. het samenloopverbod . . . . . . . . . . . . . . . B.10. Rechtsvergelijkende toets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het ‘onrechtstreeks’ afwerven van cliënteel – Het afwerven van personeel, handelstussenpersonen e.d.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.2. Derde-medeplichtigheid bij het voorbereiden van een concurrerende activiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.3. Derde-medeplichtigheid bij schending van een concurrentiebeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.4. Derde-medeplichtigheid bij ‘abrupte’ beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . Het ‘onrechtstreeks’ afwerven van cliënteel – Het zich toe-eigenen van klantenbestanden en andere zakengeheimen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.2. Artikel 39 TRIPs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.3. Artikel 17, 3° AOW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.4. Confidentialiteitsverplichtingen buiten het arbeidsrecht . . . . . . . . . . D.5. Klantenlijsten en zakengeheimen in het strafrecht . . . . . . . . . . . . . . . D.6. Klantenlijsten en zakengeheimen als intellectueel eigendomsrecht . Het ‘stelselmatig’ afwerven van cliënteel, personeel, … en het destabiliseren van een concurrent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afwerving van cliënteel als residuaire categorie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253 255 257 259 261 262 266 268 272 281 287 287 288 290 293 300 300 300 302 306 307 308 309 313

DEEL IV. CLIËNTEELBESCHERMING IN HET KADER VAN DE HANDELSZAAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Hoofdstuk 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 A. De handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321 A.1. Situering en begripsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 a. Ontstaan en randvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 b. Juridisch statuut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 c. Definitie en bestanddelen van de handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . 325 d. Ontstaan en randvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Intersentia

xv

Inhoud

A.2. De rol van cliënteel in de handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.3. De handelszaak en de bescherming van cliënteel. . . . . . . . . . . . . . . . . B. Handelshuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.1. Rechtshistorisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Handelshuur en handelseigendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Wet van 30 mei 1931 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Wet van 30 april 1951 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.2. De handelshuurwet en de bescherming van cliënteel . . . . . . . . . . . . . B.3. Handelshuur en de bescherming van ‘eigen’ cliënteel . . . . . . . . . . . . . B.4. Bescherming van ‘handelseigendom’ vs. eigendom handelspand . . .

329 334 335 335 335 337 339 342 346 349

Hoofdstuk 2. Cliënteelbescherming en de handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 A. Overdracht van handelszaak en cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .353 A.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 A.2. Overdracht van contractueel gebonden cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 A.3. Overdracht van niet contractueel gebonden cliënteel . . . . . . . . . . . . . 355 a. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 b. Conventioneel mededingingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 c. Wettelijk mededingingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 d. Draagwijdte van het mededingingsverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 e. Sanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 f. Mededingingsverbod zonder overdracht van cliënteel? . . . . . . . . 367 g. Mededingingsverbod als erfdienstbaarheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 h. Overdracht van cliënteel zonder mededingingsverbod? . . . . . . . . 377 i. Overdracht van cliënteel zonder overdracht handelszaak? . . . . . 378 j. Het mededingingsverbod bij verdere overdracht . . . . . . . . . . . . . . 378 k. Vrijwaring voor andere daden dan mededinging . . . . . . . . . . . . . 378 A.4. Overdracht onder gerechtelijk gezag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 B. Overdracht om niet van handelszaak en cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 C. Inbreng van handelszaak en cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 D. Verhuring van handelszaak of huuruitbatingsovereenkomst . . . . . . . . . . . 385 D.1. Verhuring van cliënteel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 D.2. Eerste fase: levering en ingebruikname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 D.3. Tweede fase: instandhouding en ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 a. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 b. Verplichtingen in hoofde van de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 c. Verplichtingen in hoofde van de huurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 D.4. Derde fase: teruggave en vergoeding van meerwaarde . . . . . . . . . . . . 390 a. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 b. Verplichtingen in hoofde van de huurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 c. Verplichtingen in hoofde van de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 xvi

Intersentia

Inhoud

E. Bezoldigd beheer (gerantie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 F. Overdracht van aandelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Hoofdstuk 3. Cliënteelbescherming en de handelshuurwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 A. Eerste bescherming: gewaarborgde continuïteit. Het recht van handelszaak en cliënteel het genot te hebben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399 A.1. De regel: vier maal negen jaar handelshuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 A.2. Subhypothese 1: overdracht van het gehuurde goed . . . . . . . . . . . . . . 400 A.3. Subhypothese 2: faillissement van de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . 404 a. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 b. Beëindiging door de curator? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 c. Weigering van huurvernieuwing door de curator . . . . . . . . . . . . . 408 A.4. Subhypothese 3: langere duur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 A.5. Subhypothese 4: kortere duur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 A.6. Subhypothese 5: einde van de onderliggende distributieovereenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 a. Franchise en huur eindigen niet samen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 b. Heeft de franchisehouder een ‘eigen’ en beschermenswaardig cliënteel?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 A.7. Subhypothese 6: einde van de huur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 A.8. Waarborgen voor de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 a. Een beperkt recht op hernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 b. Een voorwaardelijk recht op hernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 c. Marktconform rendement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 d. Mogelijkheid tot vroegtijdige beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 B. Tweede bescherming: toegang tot de markt. Het recht om over handelszaak en cliënteel te beschikken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 B.1. Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 B.2. Gemeen recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424 B.3. Recht op overdracht van huur en onderhuur (art. 10-11bis HHW). . 425 B.4. Waarborgen voor de verhuurder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427 C. Derde bescherming: compensatie. Het recht op vergoeding wegens uitzetting en ‘onteigening’ van handelszaak en cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . 430 C.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 C.2. Geen vergoeding wegens uitzetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 C.3. Forfaitaire vergoeding van één jaar huur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 C.4. Forfaitaire vergoeding van twee jaar huur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 C.5. Forfaitaire vergoeding van drie jaar huur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 C.6. Afwijkingen van het forfaitaire karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 a. Conventioneel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 b. Kwijtschelding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 c. Verhoging of verlaging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 Intersentia

xvii

Inhoud

C.7. Huur van onroerend goed én handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 C.8. Verdeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 DEEL V. CLIËNTEELBESCHERMING EN HANDELSTUSSENPERSONEN . . . . . . . 447 Hoofdstuk 1. Algemeen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 A. De handelstussenpersoon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Vraagstelling: opportunistische beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Mogelijke oplossingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.1. Overeenkomsten van bepaalde duur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.2. De ‘billijke’ opzegtermijn en -vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.3. Overdraagbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.4. Concurrentiebedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.5. Quota en targets . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.6. Cliënteelvergoedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

449 450 455 455 456 460 461 465 465

Hoofdstuk 2. De cliënteelvergoeding naar gemeen recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 A. Conventionele cliënteelvergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Cliënteelvergoeding op grond van contractuele tekortkoming . . . . . . . . . . C. Cliënteelvergoeding op grond van verrijking zonder oorzaak. . . . . . . . . . . C.1. Verrijking zonder oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.2. De actio de in rem verso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.3. Verrijking zonder oorzaak en vrije en eerlijke mededinging . . . . . . . C.4. Verrijking zonder oorzaak in een contractuele context . . . . . . . . . . . a. De regel: geen vergoeding zonder beding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. De uitzondering: de aanvullende werking van de theorie van verrijking zonder oorzaak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. Toepassing op cliënteel en distributieovereenkomsten . . . . . . . . . d. Verhouding ten aanzien van bijzondere wetgeving (‘reflexwerking’) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

469 470 470 470 474 477 480 480 481 484 486

Hoofdstuk 3. De cliënteelvergoeding van de exclusieve concessiehouder . . . . . . . . . . . . . . . . 489 A. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.1. De verkoopconcessie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.2. De alleenverkoopwet van 27 juli 1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.3. De billijke bijkomende vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.4. De billijke bijkomende vergoeding, partim cliënteelvergoeding . . . . xviii

489 489 490 495 496

Intersentia

Inhoud

B. Typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.1. Vergoeding voor verrijking, ongeacht schade of verarming . . . . . . . . B.2. Een ‘billijke’ vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.4. Een cliënteelvergoeding voor de concessiegever? . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Cumulatieve voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.1. Het einde van de overeenkomst is aan de concessiegever te wijten. . C.2. Meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.3. Een ‘bekende’ meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.4. Aanbreng door de concessiehouder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.5. Behoud door de concessiegever . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen . . . . . . . . . . . . . . D.1. Beoordeling in abstracto vs. in concreto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.2. Recente cassatierechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.3. Beoordeling in abstracto of in concreto: een achterhaalde discussie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Met betrekking tot de redelijke opzegtermijn c.q. billijke vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Met betrekking tot de billijke bijkomende vergoeding . . . . . . . . . E. Bewijslast. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E.2. Bijzonder: concurrentiebedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Begroting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F.1. Probleemstelling: rechtsonzekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F.2. Verklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F.3. Berekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

500 500 502 506 510 511 512 513 518 519 524 528 528 530 532 533 536 539 539 540 541 541 542 544

Hoofdstuk 4. De cliënteelvergoeding van de handelsvertegenwoordiger . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 A. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.1. De handelsvertegenwoordiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.2. De wet van 30 juli 1963 en de AOW van 3 juli 1978 . . . . . . . . . . . . . . A.3. De uitwinningsvergoeding van de handelsvertegenwoordiger . . . . . B. Typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.1. Vergoeding voor verarming, ongeacht schade of verrijking . . . . . . . . B.2. Een forfaitaire vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.4. Een cliënteelvergoeding voor de werkgever? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.5. Bijzonder geval: bijkomende schadeloosstelling (art. 103 AOW) . . . C. Cumulatieve voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.1. Handelsvertegenwoordiging als hoofdopdracht. . . . . . . . . . . . . . . . . . C.2. Het einde van de overeenkomst is aan de werkgever te wijten. . . . . .

549 549 551 552 555 555 559 560 561 562 564 565 567

Intersentia

xix

Inhoud

C.3. Aanbreng van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 a. Meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 b. Bekende meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570 c. Aanbreng door de handelsvertegenwoordiger . . . . . . . . . . . . . . . . 572 C.4. Tewerkstelling van minstens één jaar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575 C.5. Nadeel ingevolge de beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578 a. Vermoeden van nadeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578 b. Eerste tegenbewijs: geen verlies van cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . 580 c. Tweede tegenbewijs: geen verlies van cliënteel ingevolge de beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 C.6. Behoud door de werkgever . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen . . . . . . . . . . . . . . 584 E. Bewijslast. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 E.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 E.2. Bijzonder: concurrentiebedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 a. Voorwaarden (art. 104 en 106 AOW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588 b. Vermoeden van aanbreng van cliënteel (art. 105 AOW) . . . . . . . . 589 F. Begroting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Hoofdstuk 5. De cliënteelvergoeding van de handelsagent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 A. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .595 A.1. Handelsagentuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595 A.2. De Richtlijn (86/653/EEG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598 A.3. De handelsagentuurwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602 B. Typering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606 B.1. Vergoeding voor verrijking, ongeacht schade of verarming . . . . . . . . 606 B.2. Een ‘billijke’ vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613 B.4. Een cliënteelvergoeding voor de principaal? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 B.5. Bijzonder geval: bijkomende schadeloosstelling (art. 21 HAW) . . . . 617 C. Cumulatieve voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626 C.1. Het einde van de overeenkomst is niet aan de agent te wijten . . . . . . 626 C.2. Meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628 C.3. Een ‘aanzienlijke’ meerwaarde aan cliënteel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629 C.4. Aanbreng door de handelsagent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630 C.5. Behoud door de principaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631 D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen . . . . . . . . . . . . . . 635 E. Bewijslast. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 E.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 E.2. Concurrentiebedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638

xx

Intersentia

Inhoud

a. Voorwaarden (art. 24, § 1-4 HAW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638 b. Vermoeden van aanbreng van cliënteel (art. 24, § 3 HAW) . . . . . 640 F. Begroting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 642 Hoofdstuk 6. Geïntegreerde analyse, (rechts)economische toetsing en beoordeling . . . . . . . 649 A. Situering en probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Het aanvullend c.q. dwingend karakter van de wettelijke cliënteelvergoedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De invloed van de oorzaak van de beëindiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Aard en omvang van de vergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Het relevante beoordelingsmoment en de invloed van latere feiten . . . . . . F. De bewijslast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F.1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F.2. De invloed van concurrentiebedingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G. De wijze van beoordeling en begroting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G.1. ‘Billijke’ vs. forfaitaire begroting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G.2. Voorstel van een eenvormige ‘billijke’ begroting . . . . . . . . . . . . . . . . .

649 653 661 666 671 673 673 673 676 676 678

DEEL VI. SAMENVATTING EN BESLUIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687 A. B. C. D. E. F. G.

Cliënteel en cliënteelbescherming. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cliënteelbescherming ten aanzien van (en door) de overheid . . . . . . . . . . . “Onrechtmatige afwerving van cliënteel” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cliënteelbescherming in het kader van de handelszaak . . . . . . . . . . . . . . . . Cliënteelbescherming en handelshuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cliënteelbescherming en handelstussenpersonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eindbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

689 693 699 704 707 712 715

Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 717 Trefwoordenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781

Intersentia

xxi