LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN... i. VOORWOORD...iii

FINLAND LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN ........................................................................ i VOORWOORD................................................................................................................................iii 1. NATIONALE PERCEPTIE VAN DE STRATEGISCHE OMGEVING ................................ 1 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

ALGEMEEN ............................................................................................................................. 1 NOORD-EUROPA EN DE REGIO VAN DE BALTISCHE ZEE ........................................................ 2 DE RELATIES MET RUSLAND .................................................................................................. 4 ACCENTVERSCHUIVING NA 11 SEPTEMBER 2001 ................................................................... 6

2. VEILIGHEIDS- EN DEFENSIECONCEPTEN ...................................................................... 11 3. ALLIANTIES EN INTERNATIONALE SAMENWERKING .............................................. 15 3.1. VN ........................................................................................................................................ 16 3.2. NAVO .................................................................................................................................. 16 3.2.1. De samenwerking tussen de NAVO en Finland ...................................................... 16 3.2.2. Kenmerken van de relatie NAVO – Finland ............................................................. 20 3.2.3. De uitbreidingen van de NAVO.................................................................................. 23 3.3. EUROPESE UNIE .................................................................................................................... 25 3.3 1. Toetreding tot de EU.................................................................................................... 25 3.3.2. De huidige relatie tussen Finland en de EU inzake het GBVB ............................. 26 3.3.3. Northern Dimension..................................................................................................... 29 3.3.4. De EU en de VS ........................................................................................................... 30 3.4. RELATIE NAVO-EU EN MILITAIRE NIET-GEBONDENHEID ................................................... 31 3.4.1. Relatie NAVO-EU......................................................................................................... 31 3.4.2. De militaire niet-gebondenheid van Finland ........................................................... 31 3.4.3. De publieke opinie ...................................................................................................... 35 3.5. OVSE EN RAAD VAN EUROPA.............................................................................................. 37 3.5.1. OVSE ............................................................................................................................ 37 3.5.2. Raad van Europa ........................................................................................................ 37 3.6. INTERNATIONALE SAMENWERKING...................................................................................... 38 3.6.1. NORDCAPS .............................................................................................................. 38 3.6.2. Bilaterale samenwerking.......................................................................................... 38 3.6.3. Defensie-industrie..................................................................................................... 40 4. OPDRACHTEN VAN DE STRIJDKRACHTEN .................................................................... 43 4.1. DOELSTELLINGEN EN TAKEN VAN DE STRIJDKRACHTEN ........................................................ 43 4.2. DEFENSIEPLANNING ................................................................................................................ 44 4.3. DEELNAME AAN VREDESONDERSTEUNENDE EN HUMANITAIRE OPDRACHTEN ...................... 45 4.3.1. Principes........................................................................................................................ 45 4.3.2. Overzicht van de interventies..................................................................................... 45 4.4. CIVILIAN CRISIS MANAGEMENT ............................................................................................. 46 4.5. VOORZORGSMAATREGELEN EN BESTRIJDING VAN DREIGINGEN VOOR DE MAATSCHAPPIJ.... 47

I

5. STRUCTUUR VAN DE STRIJDKRACHTEN EN PERSONEELSGEBONDEN ASPECTEN ................................................................................................................................ 49 5.1. STRUCTUUR............................................................................................................................. 49 5.1.1. Algemeen ...................................................................................................................... 49 5.1.2. De hervormingen 2001-2008...................................................................................... 50 5.2. PERSONEEL ............................................................................................................................. 53 5.2.1. Kwantitatief aspect....................................................................................................... 53 5.2.2. Dienstplicht.................................................................................................................... 53 5.2.3. Opleiding en training van het personeel ................................................................... 54 6. DEFENSIEBEGROTING .......................................................................................................... 57 7. MILITAIRE UITRUSTING ...................................................................................................... 59 8. BESLUIT ..................................................................................................................................... 63 8.1. SYNTHESE ............................................................................................................................... 63 8.2. CONSEQUENTIES ..................................................................................................................... 65 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................. 67 BIJLAGE ......................................................................................................................................... 71

II

OOSTENRIJK LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN .................................................................... 73 VOORWOORD ........................................................................................................................... 75 1. NATIONALE PERCEPTIE VAN DE STRATEGISCHE OMGEVING ............................. 77 1.1. OMBUIGING VAN HET EUROPEES VEILIGHEIDSBELEID ........................................................... 77 1.2. DE SITUATIE VAN EUROPA EN OOSTENRIJK OP HET GEBIED VAN HET VEILIGHEIDSBELEID ... 78 1.3. FUNCTIE VAN DE MONDIALE, TRANSATLANTISCHE EN EUROPESE VEILIGHEIDSORGANISATIES .................................................................................................. 79 1.4. VEILIGHEIDSSITUATIE IN OOSTENRIJK ................................................................................... 79 1.5. CENTRAAL- EN OOST-EUROPA ............................................................................................... 80 1.6. RUSLAND EN HET GOS ........................................................................................................... 81 2. VEILIGHEIDS- EN DEFENSIECONCEPTEN..................................................................... 83 2.1. INLEIDING ............................................................................................................................... 83 2.2. HET HUIDIGE BELEID ............................................................................................................... 83 2.3. HET HUIDIGE STANDPUNT IN VERGELIJKING MET DAT VAN DE VORIGE REGERING ................ 85 2.4. DOELSTELLINGEN VAN HET NIEUWE VEILIGHEIDSBELEID...................................................... 86 2.5. DE GEVOLGEN VAN 11 SEPTEMBER 2001................................................................................ 87 3. ALLIANTIES EN INTERNATIONALE SAMENWERKING .............................................. 91 3.1. DE NEUTRALITEIT ................................................................................................................... 91 3.1.1. Historiek........................................................................................................................... 91 3.1.2. Situering........................................................................................................................... 91 3.1.3. De neutraliteit in vraag gesteld ....................................................................................... 93 3.1.4. De publieke opinie versus de neutraliteit......................................................................... 97 3.2. VN........................................................................................................................................... 99 3.3. NAVO................................................................................................................................... 100 3.3.1. Bestaande samenwerkingsverbanden tussen de NAVO en Oostenrijk........................... 100 3.3.2. De polemiek van het NAVO-lidmaatschap..................................................................... 103 3.4. EUROPESE UNIE .................................................................................................................... 104 3.4.1. Toetreding tot de EU...................................................................................................... 104 3.4.2. Oostenrijk als lid van de EU .......................................................................................... 105 3.4.3. De Oostenrijkse bijdrage aan de Helsinki Headline Goal............................................. 108 3.5. OOSTENRIJK ALS LID VAN DE OVSE..................................................................................... 109 3.6. INTERNATIONALE SAMENWERKING ...................................................................................... 110 4. OPDRACHTEN VAN DE STRIJDKRACHTEN................................................................. 113 4.1. HET VOORBIJE DECENNIUM .................................................................................................. 113 4.2. NAAR DE TOEKOMST TOE ...................................................................................................... 114 4.3. DEELNAME AAN VREDESONDERSTEUNENDE EN HUMANITAIRE OPDRACHTEN ................... 115 5. STRUCTUUR VAN DE STRIJDKRACHTEN EN PERSONEELSGEBONDEN ASPECTEN .............................................................................................................................. 119 5.1. STRUCTUUR ........................................................................................................................ 119 5.1.1. Inleiding ......................................................................................................................... 119 5.1.2. Algemeen........................................................................................................................ 120 5.1.3. Landmacht...................................................................................................................... 122

III

5.1.4. Luchtmacht..................................................................................................................... 123 5.2. PERSONEEL ......................................................................................................................... 123 5.2.1. Kwantitatief aspect......................................................................................................... 123 5.2.2. Dienstplicht .................................................................................................................... 124 6. DEFENSIEBEGROTING ........................................................................................................ 129 7. MILITAIRE UITRUSTING .................................................................................................... 133 7.1. HISTORISCHE INLEIDING ....................................................................................................... 133 7.2. HEDENDAAGSE CONSEQUENTIES .......................................................................................... 133 8. CONSEQUENTIES EN BESLUITEN .................................................................................... 137 8.1. NATIONAAL........................................................................................................................... 137 8.2. OOSTENRIJK IN VERGELIJKING MET FINLAND EN ZWEDEN .................................................. 138 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................... 141 BIJLAGEN .................................................................................................................................... 145

IV

ZWEDEN LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN .................................................................. 147 VOORWOORD............................................................................................................................. 149 1. NATIONALE PERCEPTIE VAN DE STRATEGISCHE OMGEVING ............................ 151 1.1. ALGEMEEN ............................................................................................................................ 151 1.2. HET STRATEGISCH BELANG VAN NOORD-EUROPA ............................................................... 153 1.2.1. Rusland .......................................................................................................................... 154 1.2.2. De Baltische staten ........................................................................................................ 155 1.2.3. De Noord-Atlantische regio........................................................................................... 159 1.3. DE EUROPESE VEILIGHEID .................................................................................................... 159 1.4. GEVOLGEN VOOR HET ZWEEDS VEILIGHEIDSBELEID ........................................................... 160 2. VEILIGHEIDS- EN DEFENSIECONCEPTEN .................................................................... 163 2.1. HISTORISCHE INLEIDING ....................................................................................................... 163 2.2. ALGEMEEN ............................................................................................................................ 164 2.3. HET ZWEEDS VEILIGHEIDSBELEID ........................................................................................ 165 2.4. DE GEVOLGEN VAN 11 SEPTEMBER 2001.............................................................................. 166 3. ALLIANTIES EN INTERNATIONALE SAMENWERKING ............................................ 169 3.1. VN......................................................................................................................................... 169 3.2. NAVO EN MILITAIRE NIET-GEBONDENHEID ......................................................................... 170 3.2.1. Inleiding ......................................................................................................................... 170 3.2.2. De Tweede Wereldoorlog............................................................................................... 170 3.2.3. Tijdens de Koude Oorlog ............................................................................................... 170 3.2.4. Na de Koude Oorlog ...................................................................................................... 171 3.2.5. De huidige situatie ......................................................................................................... 171 3.3. EUROPESE UNIE .................................................................................................................... 176 3.3.1. Toetreding tot de EU...................................................................................................... 176 3.3.2. Zweden als lid van de EU .............................................................................................. 176 3.3.3. Het Zweedse voorzitterschap in 2001 ............................................................................ 179 3.3.4. De uitbreiding van de EU .............................................................................................. 180 3.4. RELATIE NAVO-EU ............................................................................................................. 181 3.5. DE OVSE EN DE RAAD VAN EUROPA ................................................................................... 183 3.6. INTERNATIONALE SAMENWERKING ...................................................................................... 183 3.6.1. Europese samenwerking ................................................................................................ 183 3.6.2. Samenwerking met de Baltische Staten.......................................................................... 185 4. OPDRACHTEN VAN DE STRIJDKRACHTEN .................................................................. 187 4.1. HET ZWEEDSE SYSTEEM VAN ‘TOTAL DEFENCE’.................................................................. 187 4.2. DE VIER HOOFDTAKEN VAN DE STRIJDKRACHTEN ................................................................ 187 4.3. DEELNAME AAN VREDESONDERSTEUNENDE EN HUMANITAIRE OPDRACHTEN. ................... 188 5. STRUCTUUR VAN DE STRIJDKRACHTEN EN PERSONEELSGEBONDEN ASPECTEN .............................................................................................................................. 191 5.1. STRUCTUUR........................................................................................................................... 191 5.2. PERSONEEL ........................................................................................................................... 195 5.2.1. Algemeen........................................................................................................................ 195 5.2.2. De militaire dienstplicht................................................................................................. 197

V

6. DEFENSIEBEGROTING ........................................................................................................ 201

7. MILITAIRE UITRUSTING .................................................................................................... 203 7.1. ALGEMENE TENDENS EN GEVOLGEN .................................................................................... 203 7.2. HET BESCHIKBARE MILITAIRE MATERIEEL ........................................................................... 204 8. CONSEQUENTIES EN BESLUITEN .................................................................................... 207 8.1. INTERNATIONAAL ................................................................................................................. 207 8.2. ZWEDEN-FINLAND ................................................................................................................ 208 8.3. NATIONAAL........................................................................................................................... 209 BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................... 211 BIJLAGE ....................................................................................................................................... 215

VI

VII

Lijst van de gebruikte afkortingen APC BNP CBSS CCW CIMIC CFE CFSP CSBM CTC DCI DSC EAPC ESDP EU EVA EVDB FRDF IGC ISAF KFOR GBVB IFOR NAVO NMD NORDCAPS OCHA OESO OVSE PARP PG PfP REACT SNDC SFOR UN UNIFIL VN VS WEAG WEU

Armoured Personnel Carrier Bruto Nationaal Product Council of the Baltic Sea States Conventie voor Conventionele Wapens Civil and Military Cooperation Conventional Armed Forces in Europe Common Foreign and Security Policy Confidence and Security Building Measures Counter-terrorism Committee Defence Capabilities Initiative Defensiestudiecentrum Euro-Atlantic Partnership Council European Security and Defence Policy Europese Unie Europese Vrijhandelsassociatie Europees Veiligheids- en Defensiebeleid Finnish Rapid Deployment Force Intergouvernementele Conferentie International Security Assistance Force Kosovo Force Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid Implementation Force Noord-Atlantische Verdragsorganisatie National Missile Defence Nordic Coordinated Arrangement for Military Peace Support Office for the Coordination of Humanitarian Affairs Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Planning and Review Process Partnership Goals Partnership for Peace Rapid Expert Assistance and Cooperation Teams Stockholm National Defence College Stabilisation Force United Nations United Nations Interim Force in Libanon Verenigde Naties Verenigde Staten Western European Armaments Group West-Europese Unie

i

ii

VOORWOORD

In het regeringsrapport “The European Security Development and Finnish Defence”, overgemaakt aan het parlement in 1997, worden de ontwikkelingen van de Europese veiligheidsomgeving en hun impact op Finland uiteengezet. In het meer dan honderd bladzijden tellende rapport wordt het begrip ‘witboek’ niet aangehaald. In latere analyses wordt echter wel regelmatig verwezen naar dit rapport door gebruik te maken van de referte ‘The 1997 White Paper’. Het rapport analyseert de veiligheidsomgeving, de positie en het belang van de Europese Unie in het kader van het buitenlands en veiligheidsbeleid, de wijzigingen en de uitbreiding van de NAVO en de algemene evolutie van het militaire beleid in Europa. Het definieert vervolgens de nationale en internationale taken van de strijdkrachten. Het rapport bepaalt de principes voor de ontwikkeling van de Finse defensie tot 2008 en stelt dat de structurele veranderingen regelmatig moeten herzien worden. De eerste herziening werd gepland voor 2001. De parlementaire commissies van Defensie en Financiën legden hun commentaren over het rapport voor aan de commissie van Buitenlandse Zaken. Het parlement keurde het eindrapport van de commissie van Buitenlandse Zaken goed en voegde er bijkomende bepalingen aan toe. Na politieke hervormingen in maart 2000, wordt een nieuwe commissie opgericht: The Security and Defence Committee. Deze commissie moet de vorige Defence Council vervangen. Zij omvat permanente secretariaten van verscheidene ministeries en ze heeft de opdracht om het ministerie van Defensie en de regeringscommissie voor Buitenlands en Veiligheidsbeleid bij te staan. De nieuwe commissie werd eveneens belast met de taak om de voorbereiding van het rapport voor 2001 te coördineren. De ontwikkeling van het Fins veiligheidsen defensiebeleid moest, volgens de bepalingen van het rapport van 1997, in een volgend rapport uitgezet worden tot 2004. Het rapport moest eveneens defensie als een geheel beschouwen, in het kader van de ontwikkelingen in de veiligheidsomgeving en de maatschappij in het algemeen. Het rapport verscheen in juni 2001 met als titel: "The Finnish Security and Defence Policy 2001" De Finse regering keurde op 1 juni 2001 het rapport goed.

Deze publicatie kadert in een vergelijkende studie van de vijftien lidstaten van de EU inzake defensie-integratie.

iii

1. Nationale Perceptie van de Strategische Omgeving

1.1. Algemeen In The Finnish Security and Defence Policy 20011 worden de gevolgen van het einde van de Koude Oorlog voor de Europese veiligheid beschreven. De dreiging van een grootschalig militair conflict in Europa is klein. Landen hebben gemeenschappelijke waarden en hebben gelijkaardige sociale en economische structuren. De aard van de internationale relaties helpt conflictsituaties gemakkelijker te voorzien. Het belang van de nationale grenzen en de veiligheid in de maatschappij worden beïnvloed door de internationale handel, de vooruitgang in de technologie en de verhoogde mobiliteit. De geografische afstand wordt steeds minder belangrijk. Globalisatie is in het algemeen positief en biedt een mogelijkheid om de veiligheid te verhogen. De ontwikkeling van een brede samenwerking is hiervoor vereist. Er wordt een algemene trend ervaren van een groeiende internationale samenwerking en integratie. De uitbreiding van de NAVO in 1999 met Polen, Tsjechië en Hongarije wordt in deze context aangehaald. Ook de integratie van de EU in het domein van het buitenlands en veiligheidsbeleid en de uitbreiding van de EU, moeten stabiliteit brengen binnen Europa en moeten de veiligheidsvoorwaarden buiten de huidige EU verbeteren. De Verenigde Staten blijven de leidende mogendheid inzake internationale veiligheid. De versterkte Europese positie zal echter een invloed hebben op de transatlantische relaties. Rusland, op zoek naar een gepaste rol op het internationale toneel, wordt ondanks een groeiende stabiliteit, nog steeds getekend door vele onzekerheden. Ondanks de positieve ontwikkelingen, worden een aantal dreigingen ervaren voor de Finse veiligheid. - Regionale of lokale conflicten in Europa of aan haar perimeter, kunnen een rechtstreekse invloed hebben op Finland, door een algemene vermindering van het veiligheidsgevoel in Europa of door bijvoorbeeld economische en sociale factoren. De Balkan blijft een kwetsbare regio. Vooral het gebruik van geweld tegenover burgers, zoals etnische zuiveringen, is verontrustend. - De proliferatie van massavernietigingswapens en de ongecontroleerde verspreiding van conventionele wapens en het gebruik ervan is een zorg voor de gehele internationale gemeenschap. 1

The Finnish Security and Defence Policy 2001, Report by the Council of State to Parliament, 13 juni 2001, www.vn.fi (zie Voorwoord voor nadere situering).

1

-

De internationale interdependentie en de ontwikkeling van een wereldeconomie hebben tot gevolg dat men meer kwetsbaar is voor risico’s en dreigingen buiten de nationale grenzen. Het zijn niet enkel de militaire conflicten die de veiligheid bedreigen. Andere dreigingen zijn: schending van de mensenrechten, schade aan infrastructuur, informatiedreigingen (bijvoorbeeld de verspreiding van virussen via informatienetwerken), rampen (zoals nucleaire rampen), terrorisme, internationale misdaad, veranderingen van het milieu, epidemieën en volksmigratie.

1.2. Noord-Europa en de regio van de Baltische Zee De toegenomen mobiliteit en de interactie hebben de regio van de Baltische Zee geleid naar een dynamische regio, die steeds meer betrokken is bij de politieke en de economische ontwikkeling. De relaties met Rusland, de EU-toetredingsonderhandelingen met Estland, Letland, Litouwen en Polen, en het beleid van de NAVO in verband met partnerschap en uitbreiding, bepalen in grote mate de veiligheidsomgeving in deze regio. De militaire factoren en in het bijzonder een militaire confrontatie domineren niet langer meer het veiligheidsbeleid, wat wel het geval was tijdens de Koude Oorlog. Daarentegen zijn de niet-militaire veiligheidsproblemen in de regio toegenomen. Voor Finland vereisen de milieuproblemen en de nucleaire risico’s een bijzondere aandacht. De Scandinavische en Baltische Staten waren doorheen hun geschiedenis steeds nauw met elkaar verbonden. De Baltische Zee was een belangrijke verbindingsroute naar Centraal-Europa en de regio kende een vreedzame samenwerking die echter bruusk verbroken werd door beide wereldoorlogen en de Koude Oorlog. Vooral Finland en de Baltische Staten hadden een bijzondere relatie, ondermeer door hun gezamenlijke onafhankelijkheid na WO I en het feit dat ze samen beschouwd werden als een cordon sanitaire dat het Russische communisme moest indijken. De Tweede Wereldoorlog was echter een keerpunt en deelde de landen op in twee categorieën, vooral ingegeven door de succesvolle Finse weerstand tegen de Russische agressies van 1939 en 1943. De Finse neutraliteit en de delicate relaties met de Sovjetunie tijdens de Koude Oorlog, lieten ondanks de goede informele contacten met vooral Estland, weinig toenadering toe. Tijdens de jaren negentig was Finland terughoudend in het Sovjet-Baltische conflict en de onafhankelijkheidsproblematiek. Het wou de hervormingen van Gorbatsjov niet in de weg staan. De Finse regering erkende de onafhankelijkheid van de Baltische Staten de dag nadat B. Jeltsin dit had gedaan. De laatste jaren zijn vooral de EU (door haar actieve samenwerking met Rusland en de toetredingsonderhandelingen met de Baltische Staten) en de NAVO (door de toetreding van Polen en het PfP-programma) de belangrijke determinanten geworden.

2

Het strategisch belang van de Deense Zee-engte is verminderd, de militaire focus is oostwaarts verschoven naar de maritieme gebieden van de Baltische Staten, Finland en Rusland. De militaire betekenis van het schiereiland Kola en Sint-Petersburg is toegenomen. Het schiereiland Kola is een belangrijke basis voor de Russische marine- en luchtcomponenten, het vormt eveneens de thuisbasis van de kern van de strategisch nucleaire vloot. De tactisch nucleaire wapens zijn vooral ontplooid in het militair district van Sint-Petersburg. De verdediging van deze regio’s is de sleuteltaak van de Russische luchtverdediging. De spanningen in de bilaterale relaties tussen Rusland en de Baltische Staten, in het bijzonder de relaties met Estland en Litouwen, ondermijnen de veiligheid in de regio van de Baltische Staten.2 De problemen zijn het gevolg van gebeurtenissen in het verleden en van de minderheidskwesties. Vanaf het vertrek van de Sovjettroepen in augustus 1994, talmde Estland niet om aanspraak te maken op verloren grondgebied aan de grens met Rusland.3 Een overeenkomst leek bereikbaar in 1997, maar Rusland was benieuwd hoe Estland haar EU-campagne zou verder zetten met het grensdispuut, dit tot eind 1997 toen de Finse eerste minister Lipponen stelde dat het ontbreken van een overeenkomst geen hinder zou vormen voor het EU-lidmaatschap van Estland. Een grensovereenkomst tussen Litouwen en Rusland leek eenvoudiger. Waarschijnlijk omdat Rusland hier een tactiek wou toepassen, waarvan het vroeger meermaals gebruik heeft gemaakt, namelijk door verdeeldheid te brengen onder de Baltische Staten. De Russische minderheden in Estland en Litouwen zorgen eveneens voor grote politieke spanningen. De vertraging en de strengheid waarmee het naturalisatieproces werd gevoerd leidde tot een politieke druk van Rusland en van de internationale gemeenschap om de minderheidswetgeving aan te passen. Door de grensdisputen en de minderheidskwesties was de toon gezet tussen de Baltische Staten en Rusland. De officiële houding van Rusland werd nadien evenwel grotendeels getemperd onder invloed van de EU- en NAVO-lidstaten. 4 De oriëntering van het buitenlands en veiligheidsbeleid, de politieke stabiliteit en de economische ontwikkeling van Rusland zullen echter in sterke mate de toekomst van deze regio blijven beïnvloeden. De relaties tussen Rusland en de NAVO zijn een centrale factor voor stabiliteit en veiligheid voor de Baltische Staten.

2

De Baltische Staten werden onafhankelijk na WO I, maar werden in 1940 door de Sovjetunie geannexeerd na het Molotov-Ribbentrop Verdrag van 23 augustus 1939. 3 Estland refereerde naar het Tartu-Verdrag van 1920. 4 Knudsen O., Cooperative Security in the Baltic Sea Region, Chaillot Papers, november 1998.

3

Voor Finland is de rol van de Europese Unie fundamenteel voor de ontwikkeling van de regio van de Baltische Zee. Vooral de implementatie van het Northern Dimensionprogramma5 (zie § 3.3.3. Northern Dimension) moet de stabiliteit, de veiligheid en de democratische hervorming, duurzaam ondersteunen. De gemeenschappelijke strategie van de EU6 voor Rusland en het Partnership and Cooperation Agreement tussen de EU en Rusland moeten de samenwerking en stabiliteit bevorderen. 1.3. De relaties met Rusland Sinds de Finse onafhankelijkheid in 1917, is het duidelijk dat het Fins buitenlands en defensiebeleid nog steeds sterk beïnvloed wordt door wat er in Rusland gebeurt. Tijdens de Koude Oorlog trachtte Finland actief tegemoet te komen aan de Russische veiligheidsbelangen via de Paasikivi Doctrine.7 Het beleid was gebaseerd op het waarborgen van de Russische vitale veiligheidsbelangen in de regio rond Finland. Op deze wijze trachtte Finland enerzijds de beweegredenen voor een Russische invasie weg te nemen en zich anderzijds van de indruk te ontdoen dat Finland als uitvalsbasis kon fungeren voor een militair offensief van een andere mogendheid.8 Na het einde van de Koude Oorlog zijn de sporen van een buitenlands beleid dat beïnvloed werd door het Oosten, nog steeds terug te vinden. Weliswaar heeft Finland in 1992 het ‘Verdrag van Vriendschap, Samenwerking en Wederzijdse Bijstand’ (1948) met de toenmalige Sovjetunie opgezegd, de ontwikkelingen in Rusland worden nog steeds nauwgezet gevolgd in Finland. Rusland is nog steeds een van de belangrijkste determinanten van het Fins veiligheidsen defensiebeleid. In 1992 werd een meer welwillend verdrag ondertekend tussen Finland en Rusland waarbij de relaties en het wederzijdse respect meer gebaseerd waren op het internationaal recht en de eerbiediging van ieders soevereiniteit en territoriale integriteit. In het verdrag lijken er weliswaar nog restanten te bestaan van het vorige verdrag. In het bijzonder de verplichting om de andere partij mee te delen indien de veiligheid van één der partijen

5

Dit programma werd opgesteld op initiatief van Finland en werd goedgekeurd tijdens de Europese Raad van Feira (juni 2000). Het programma wordt geleid door de politieke dialoog tussen de EU en de partners. Defensie en militaire samenwerking behoren niet tot de materie. 6 Het Verdrag betreffende de Europese Unie voorziet het GBVB van verschillende instrumenten: gemeenschappelijke standpunten, gemeenschappelijke optredens, besluiten en internationale overeenkomsten. De gemeenschappelijke strategieën vergemakkelijken het gebruik van de GBVB-instrumenten. Tot op heden heeft de Raad drie gemeenschappelijke strategieën vastgesteld: voor Rusland, voor Oekraïne en voor het Middellandse-Zeegebied. 7 Genoemd naar de Finse president J.K. Paasikivi, die van 1946 tot 1956 de basis legde voor het Fins buitenlands beleid. 8 Bianco S., De kunst van het overleven, het Fins buitenlands en veiligheidsbeleid, in Atlantisch Perspectief, Nr 2, 2001.

4

bedreigd wordt door een derde macht. Noch kan het grondgebied van een partij gebruikt worden door een derde macht om de andere partij aan te vallen. Met het vorige verdrag van 1948 had Finland een groot vertrouwensprobleem. Het verdrag schreef militaire consultaties voor in een periode van internationale crisis of wanneer het grondgebied van één partij werd bedreigd door een derde macht. Dit betekende dat Finland verplicht was om zich te richten naar samenwerking en détente tussen de grootmachten zodat het de contractuele bepalingen van het verdrag kon vervullen.9 Ondanks de overgang naar democratie en markteconomie, is Finland verontrust over de vele onzekerheden die Rusland nog omringen in haar verdere ontwikkeling. Finland onderscheidt de volgende probleemgebieden: De doelstelling na de presidentiële verkiezingen was ondermeer het versterken van de centrale administratie, maar de relaties met de verschillende regio’s moeten nog vorm krijgen. De economische veranderingen worden overschaduwd door structurele problemen. De industrie en de infrastructuur bevinden zich in een slechte staat en de inkomsten zijn te sterk afhankelijk van de wereldmarktprijzen. Rusland ervaart een verlies aan invloed in Europa, vooral te wijten aan de uitbreiding van de NAVO. Rusland wordt geteisterd door veiligheidsproblemen, zoals het islamitisch fundamentalisme. De Russische positie als militaire grootmacht kan grotendeels behouden blijven door de pariteit in nucleaire wapens met de Verenigde Staten. Defensie-uitgaven zijn toegenomen van 143 miljard roebel in 2000 tot 219 miljard roebel in 2001 (bijna 50 miljard euro), een reële stijging ondanks de inflatie. 10 Momenteel spendeert Rusland 2,6 % van het BNP aan defensie. Rusland wil het defensiebudget optrekken tot 3,5 % van het BNP. In het Fins veiligheidsen defensiebeleid wordt sterk rekening gehouden met ongunstige ontwikkelingen in Rusland, die kunnen leiden tot een crisis in Noord-Europa en de regio van de Baltische Zee. Finland onderscheidt drie scenario’s: 1. Een technologie-gebaseerde milieucatastrofe. 2. Een toenemende spanning in de relaties tussen Rusland en de Baltische Staten. 3. Een mislukking van de Russische hervormingen, die zou leiden tot een isolement en een verandering in het buitenlands en veiligheidsbeleid. Via welke beleidsinstrumenten tracht Finland nu een positieve invloed uit te oefenen op de veiligheid en de stabiliteit in de regio? Finland hoopt in eerste instantie dat Rusland een stabiel, democratisch en welvarend land wordt. Internationale samenwerking kan hierin een belangrijke rol spelen.

9

Austin D., NATO Expansion to Northern Europe, in European Security, No I, Spring 1999, London. The Military Balance 2000/2001

10

5

Doorheen bilaterale relaties, regionale samenwerking, de gemeenschappelijke strategie voor Rusland en het Northern Dimension-programma van de EU, tracht Finland de hervormingen in Rusland te ondersteunen. De Finse regering is van oordeel dat het een sleutelrol vervult bij de implementatie van de gemeenschappelijke strategie van de EU voor Rusland. Het speelt eveneens een actieve rol bij de uitvoering van het Northern Dimension-programma van de EU. Dit programma moet een duurzame veiligheid bevorderen in de Finse naburige gebieden. De ontwikkeling van een Russisch beleid, gericht naar de EU, biedt nieuwe opties voor samenwerkingsprojecten, die de veiligheiduitdagingen kunnen beantwoorden. -

In tweede instantie tracht Finland de relaties tussen de Baltische staten en Rusland te verbeteren. Finland steunt de Baltische Staten in hun inspanningen voor de toetreding tot de EU. Het EU-lidmaatschap van de Baltische Staten zal het oplossen van problemen tussen deze landen en Rusland vereenvoudigen en de relaties stabiliseren. Ook de toetreding van Polen tot de EU zal bijdragen tot meer stabiliteit.

-

Niet-militaire factoren kunnen tenslotte bijdragen tot de veiligheid van de Finse burgers. De bestrijding van de internationale misdaad, de aanpak van de milieuproblemen en de toename van gezondheid en nucleaire veiligheid zijn fundamenteel. Voor de EU is hier opnieuw een belangrijke rol weggelegd. De EU-Top van Tampere in oktober 1999, wordt in deze context geciteerd.11

1.4. Accentverschuiving na 11 september 2001 Naar aanleiding van de gebeurtenissen van 11 september 2001, stelde het Finse ministerie van Buitenlandse Zaken een rapport op, getiteld ‘Terrorisme en Finland’. Dit rapport werd reeds op 10 oktober 2001 overgemaakt aan de regering. Op 21 december 2001 verscheen de update van het rapport.12 De krachtlijnen van dit laatste rapport worden hier samengevat. (i)

-

De Finse positie Finland veroordeelt alle vormen van terrorisme en benadrukt het belang van de internationale samenwerking, de gemeenschappelijke actie en de naleving van de mensenrechten en de rechtspraak voor de bestrijding van het terrorisme, met inbegrip van de volgende maatregelen: de verantwoordelijken van terroristische acties voor het gerecht brengen, het versterken van de rol van de VN-conventies tegenover terrorisme,

11

Tijdens de EU-Top van Tampere in oktober 1999, werd een overeenkomst bereikt over de principes om vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid in deze regio te verhogen. 12 www.formin.fi/doc/eng/policies/repterro.htm

6

-

(ii)

-

-

het versterken van de transatlantische samenwerking om het terrorisme te bestrijden, het leveren van inspanningen om regionale conflicten op te lossen (vooral het conflict in het Midden-Oosten), het versterken van het systeem voor internationaal recht, op lange termijn de basis van terrorisme aanpakken (ontwikkelen van democratie,…), het versterken van de internationale instrumenten met betrekking tot wapencontrole en massavernietigingswapens, het verzekeren van een centrale rol voor de VN-Veiligheidsraad in de strijd tegen het terrorisme. Genomen maatregelen in de verschillende sectoren sinds 11 september 2001 Ondanks de beoordeling dat Finland niet beschouwd moet worden als een prioritair doelwit voor terroristen, werd een aanzienlijk aantal preventieve maatregelen genomen. Deze situeren zich in de volgende domeinen: politie- en reddingsoperaties, grenscontrole, defensie, wetgeving, nationale economie, energietoevoer, gezondheidszorg, transport en communicaties, vluchtelingen en buitenlandse relaties. Laten we ons beperken tot de maatregelen met betrekking tot defensie. Het ministerie van Defensie heeft de nationale statuten herzien, die kunnen goedgekeurd worden om het terrorisme te bestrijden. Deze statuten omvatten de Territorial Surveillance Act, de Act on the Export and Transit of Defence Material en de Act on the Provision of Assistance by the Defence Forces for the Police. De bevoegdheden van de strijdkrachten werden geherdefinieerd voor situaties waarin terroristische aanvallen zich richten tegen Finland. Het ministerie van Defensie en de strijdkrachten zijn voorbereid om een versnelde procedure toe te passen voor toelating tot vluchten door het Finse luchtruim. Sinds 11 september 2001 heeft defensie het beschermingsniveau van haar eigen entiteiten (militaire hoofdkwartieren, depots,…) verhoogd. De defensie-administratie is voorbereid op een permanente intensieve samenwerking met andere nationale autoriteiten met het oog op het uitschakelen van de terroristische dreiging. Inspanningen werden eveneens gemaakt om nieuwe samenwerkingsvormen te vinden tussen de Scandinavische landen.

(iii) De Finse deelname aan de internationale strijd tegen het terrorisme Via een aantal internationale organisaties tracht Finland actief deel te nemen aan de strijd tegen het terrorisme. VN: Finland ondertekende en ratificeerde de twaalf VN-conventies ter bestrijding van het terrorisme. De resolutie 1373 vereist dat alle lidstaten aan het Counter-terrorism Committee (CTC) van de Veiligheidsraad de genomen stappen rapporteert. Finland heeft haar rapport overgemaakt aan het CTC op 19 december 2001. EU: In het kader van het GBVB neemt Finland deel aan de samenwerking voor de onderdrukking van het terrorisme en aan de uitwisseling van informatie. EAPC: Finland en Zweden hebben een gemeenschappelijk initiatief ingediend op 7 november 2001 voor een meer intensieve en operationele EAPC-actie tegen

7

-

terrorisme. De meeste elementen van dit initiatief werden ingevoerd in het EAPC Action Plan voor de periode 2002-2004. OVSE: Op 4 december 2001 heeft de OVSE-Ministerraad een actieplan goedgekeurd ter bestrijding van het terrorisme. De Raad van Europa: De Europese Conventie voor de Onderdrukking van het Terrorisme werd goedgekeurd in 1977. Finland trad toe tot deze Conventie in 1990. Op 8 november 2001 werd een Finaal Communiqué voor internationale actie tegen terrorisme goedgekeurd en werd een Multidisciplinaire Groep voor internationale actie tegen terrorisme opgericht. Leden van het ministerie van Buitenlandse Zaken en het ministerie van Justitie vertegenwoordigen Finland in de werkgroep.

Tijdens een lezing in Londen, benadrukte eerste minister P. Lipponen de krachtige en eensgezinde reactie van Europa.13 “Fifteen Member States have been able to work together, with the US and within the wider international coalition against terrorism. That is no small achievement and we should continue to build on that.” Hij voegde er echter aan toe dat een blijvend gebrek aan coherentie de EU belet een sterke politieke actor te worden in overeenstemming met de economische middelen waarover het wel degelijk beschikt. Het intergouvernementele aspect is heel begrijpelijk nog een sterk kenmerk van het GBVB. Nochtans is een meer efficiënte samenvoeging van de nationale soevereine machten noodzakelijk. De gemeenschappelijke instellingen, en in het bijzonder de commissie, moeten volgens Lipponen een leidende rol spelen om dit te bereiken. De strijd tegen het terrorisme is een goed voorbeeld van de noodzaak voor een gemeenschappelijke Europese actie. Welke rol Europa hierin precies moet spelen en meer specifiek in de relatie tot de VS, vinden we terug in onderstaand citaat: “Europe must play a moderating, not uncritical role, while leaving no doubt about our trans-Atlantic solidarity. This is not the last common effort – there might be more coming with Europe needing the involvement of the US on our continent.” Lipponen is van oordeel dat de EU een gemeenschap moet blijven die zowel de soevereiniteit van de staten als deze van de Unie omvat. Meer soevereiniteit overdragen aan de Unie teneinde capaciteiten te mobiliseren, vereist volgens hem een hervorming van de instellingen. Een belangrijk en opmerkelijk standpunt van Lipponen in deze context is dat de grote lidstaten niet over privileges kunnen beschikken die gebaseerd zijn op het denken van de negentiende eeuw. Het werkelijke probleem ligt in de ontwikkeling van een besluitvormingssysteem dat gebaseerd is op twee principes: de gelijkheid van de lidstaten en de bevolking. Dat zijn objectieve criteria en geen privileges zoals deze van een oprichtende staat of gewezen grootmacht.

13

Lipponen P., Future of Europe – the Finnish model, lezing aan de London School of Economics, 14 februari 2002.

8

Met deze twee criteria beschikken we over een systeem waarbij de grote lidstaten verkrijgen waar ze recht op hebben en de kleine staten de bescherming genieten die ze nodig hebben. Het politieke establishment mag in Finland dan wel sterk overtuigd zijn van de noodzakelijke strijd en eensgezindheid in de strijd tegen het terrorisme, de bevolking staat er heel wat sceptischer tegenover. Zeker indien er troepen moeten gestuurd worden laten de Finnen het massaal afweten. In de EU is 48 % van de inwoners voorstander om samen met de VS deel te nemen aan de coalitie tegen het terrorisme. In Finland ligt het aantal voorstanders voor het sturen van troepen ver achterop. Slechts 5 % van de Finnen is voorstander.14

Besluit Als gevolg van het einde van de Koude Oorlog wordt de dreiging van een grootschalig militair conflict in Europa klein. Landen ontwikkelen steeds meer gemeenschappelijke waarden en hebben gelijkaardige sociale en economische structuren. De groeiende internationale samenwerking en integratie zullen de stabiliteit en de veiligheid verhogen. Finland bekijkt in deze context eerst en vooral de situatie in de Baltische regio. De EU en specifiek de implementatie van het Northern Dimensionprogramma moeten hier in belangrijke mate de stabiliteit, de veiligheid en de democratische hervormingen duurzaam ondersteunen. In de Finse veiligheidsperceptie lijkt Rusland een onstabiele factor. Het Finse rapport besluit dat de toekomstige rol van Rusland in de regio van de Baltische Zee moeilijk te voorspellen is. Rusland zal alleszins trachten, ondanks alle interne problemen, om zijn invloed te versterken in deze regio. Finland zal vooral trachten via internationale samenwerking de stabiliteit in de regio te verhogen. Vanuit Fins perspectief lijkt de EU hiervoor het best geplaatst. De Finse regering tracht dan ook een sleutelrol te vervullen bij de implementatie van de gemeenschappelijke strategie van de EU voor Rusland.

14

Onderzoek uitgevoerd in het kader van de Eurobarometer (opinieonderzoek van de Europese Commissie) in de 15 lidstaten van de EU in november 2001.

9

10

2. Veiligheids- en Defensieconcepten

Volgens het rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001, heeft het Fins veiligheidsbeleid als doelstelling de veiligheid en het welzijn van de natie en zijn inwoners te verbeteren en de basiswaarden van de maatschappij te beschermen. Vervolgens moet het beleid de Finse onafhankelijkheid handhaven en de Finse belangen verzekeren bij een veranderende internationale situatie. De basiscomponenten van het beleid kunnen als volgt samengevat worden: 1. Het behoud en de ontwikkeling van een geloofwaardige defensiecapaciteit. 2. Het behoud van een militaire niet-gebondenheid. 3. Een deelname aan internationale samenwerking ter bevordering van veiligheid en stabiliteit via de VN, OVSE, EU en het PfP-programma van de NAVO en het benadrukken van de Scandinavische samenwerking. De belangrijkste instrumenten van dit beleid zijn conflictpreventie en militair crisismanagement. Door de Finse deelname aan internationale samenwerking wordt getracht via deze twee instrumenten de eigen veiligheid te versterken. Voor Finland is de hoofdtaak van de internationale gemeenschap, het voorkomen van conflicten. Dit objectief kan bereikt worden door het promoten van democratie en mensenrechten (in het bijzonder deze van de minderheden), het versterken van de basis voor een maatschappelijk leven en de ondersteuning van een duurzame economische ontwikkeling. Militair crisismanagement blijkt in vele gevallen noodzakelijk om crisissen op te lossen en de vrede en veiligheid te herstellen. De aard van de militaire actie is steeds sterk afhankelijk van de kenmerken van de crisis. Finland kan actief deelnemen aan een operatie in het kader van militair crisismanagement, uitgevoerd door de VN, OVSE, EU of NAVO, op voorwaarde dat de operatie wordt uitgevoerd onder een mandaat van de VN-Veiligheidsraad of de OVSE. Finland zal in de toekomst haar eigen capaciteit ter bestrijding van conflicten en dreigingen verbeteren. Volgens haar beschouwingen moet er meer aandacht besteed worden aan conflictpreventie. Preventie vermindert immers aanzienlijk de menselijke en economische kosten in vergelijking met een actie, ondernomen tijdens en na het uitbreken van een conflict.

11

De andere instrumenten in het veiligheidsen defensiebeleid zijn humanitaire interventie en civiel crisismanagement. Voor Finland, impliceert humanitaire interventie, een militaire interventie door de internationale gemeenschap of een andere actor in een intern of internationaal conflict. Deze actie kan plaatsvinden zonder toestemming van het betrokken land. Volgens het VN-Charter moet een militaire interventie gebaseerd zijn op een resolutie van de Veiligheidsraad. Een dergelijke interventie kan echter aanvangen zonder een specifieke beslissing van de Veiligheidsraad (NAVO-luchtaanvallen in Kosovo). Het is voor Finland fundamenteel, dat diegenen die schuldig zijn aan misdaden tegenover de menselijkheid, oorlogsmisdaden en schendingen van de mensenrechten, voor een rechtbank gebracht worden. Finland beschouwt de ontwikkeling van gemeenschappelijke normen voor een humanitaire interventie als essentieel teneinde de politieke, juridische en morele basis van deze operaties toe te lichten. In praktijk betekent civiel crisismanagement, een samenwerking tussen autoriteiten en experts via internationale organisaties. De niet-gouvernementele organisaties (NGO’s) kunnen in deze context eveneens een belangrijke rol spelen. Het is voor Finland een uitdaging om de vele partijen, die dikwijls hierbij betrokken zijn (VN, regionale organisaties, NGO’s,…), te laten samenwerken en een consensus te vinden in de taken en regels. Finland neemt actief deel aan internationale acties ter voorkoming van de proliferatie van massavernietigingswapens en de verspreiding van kleine wapens. Finland beklemtoonde het belang van het Non-Proliferatie Verdrag (NPV), het Comprehensive Test Ban Treaty (CTBT) en de Chemical Weapons Convention (CWC) en trad toe tot alle ontwapeningsconventies die open staan voor ondertekening.15 Zie de overzichtstabel in bijlage. Het land erkent het belang van de internationale organisaties (VN, NAVO, OVSE, EU) in het kader van veiligheid en defensie en wil bijdragen tot de goede werking ervan. De specifieke relatie tot elk van organisaties zal in het volgende hoofdstuk besproken worden. Finland ondersteunt een globale uitsluiting van het gebruik van antipersoneelsmijnen. Het neemt eveneens deel aan de inspanningen van de EU om de doelstellingen en de implementatie van de Ottawa Conventie te promoten.

15

- NPV: In 1968 afgesloten verdrag, permanent verlengd door 178 landen in 1995, dat bepaalt dat kernwapenstaten geen kernwapens, nucleaire explosieven of technologie mogen overdragen aan niet-kernwapenstaten en dat deze ook geen kernwapens of nucleaire explosieven mogen verwerven. - CTBT: Voorgesteld, maar nog niet totstandgekomen verdrag dat proeven met kernwapens, zowel bovengronds, ondergronds als onderwater moet verbieden. - CWC: Verdrag dat in werking trad in 1997 en het gebruik van chemische wapens moet beperken.

12

Finland heeft zich echter onthouden van toetreding tot deze Conventie, vermits het momenteel niet over de economische en technische middelen beschikt om de beoogde mijnen te vernietigen en te vervangen, binnen een termijn van vier jaar, zoals bepaald in de Conventie. Finland oordeelt dat het elimineren van deze mijnen zonder het in plaats stellen van een volwaardig alternatief, de Finse defensiecapaciteit aanzienlijk zal verzwakken. Finland beschouwt het CFE-Verdrag16 als één van de basispijlers van de Europese veiligheid en stabiliteit. Finland tracht met het gevoerde beleid de stabiliteit te bevorderen in de naburige regio’s, in overeenstemming met de principes van het aangepaste CFE-Verdrag.17 In de huidige situatie echter, lijkt het Finland niet nodig of zelfs niet mogelijk om het aangepaste verdrag te ondertekenen. Het belangrijkste argument voor Finland, en ook voor Zweden, om niet toe te treden tot het CFE-Verdrag ligt in het feit dat een toetreding gepaard zou gaan met de verplichting om gedetailleerde informatie te verschaffen over de strijdkrachten en de opgeslagen wapens. Het vrijgeven van deze informatie zou de positie van de neutrale landen verzwakken tegenover Rusland, dat over veel meer strijdkrachten en materieel kan beschikken. Volledige transparantie wordt door de kleine niet-gebonden staten als problematisch ervaren.18 De Finse regering heeft wel het verdrag inzake de Confidence and Security Building Measures (CSBM) ondertekend en heeft het Open Skies Agreement geratificeerd. Finland heeft eveneens alle bepalingen van de Conventie voor Conventionele Wapens (CCW), die internationaal van kracht werd in 1998, geïmplementeerd.19 Het behoud van een geloofwaardige defensiecapaciteit is voor de Finse regering onontbeerlijk om het vooropgestelde beleid, dat hier net werd besproken, te kunnen uitvoeren. Deze defensiecapaciteit moet voldoende zijn om de territoriale integriteit en de onafhankelijkheid van het land te vrijwaren. Het beleid moet in eerste instantie focussen op crisissen die Finland kunnen treffen. Door het toenemende belang van de internationale samenwerking en het lidmaatschap van de EU, moet echter de optie voorzien worden om ook conflicten buiten het eigen grondgebied te bestrijden. Zoals de huidige ontwikkelingen in de veiligheidsomgeving verlopen, lijkt een grootschalige aanval op Finland onwaarschijnlijk. Finland zal nochtans een defensiecapaciteit behouden om een dergelijke aanval te kunnen afslaan. Finland wil eveneens over de mogelijkheid beschikken om snel ontplooibare troepen te leveren aan de VN of aan een EU- of NAVO-geleide crisismanagement operatie.

16

Het CFE-Verdrag van 1990 bepaalt gelijke plafonds, initieel voor de lidstaten van de NAVO en het Warschaupact, in verband met zware conventionele bewapening. Momenteel hebben 30 partijen het verdrag ondertekend. Tegen januari 2000 werden reeds 51.500 conventionele wapens vernietigd of omgevormd tot niet-militair gebruik. 17 Op 19 november 1999 werd the Agreement on Adaption of the CFE Treaty ondertekend tijdens een OVSETop in Istanbul: het introduceerde een nieuw regime van wapencontrole, gebaseerd op nationale en territoriale plafonds. 18 Austin D., NATO Expansion to Northern Europe, in European Security, No I, Spring 1999, London. 19 European Security and Finnish Defence, Report by the Council of State to Parliament, 17 maart 1997.

13

Besluit Sinds het einde van de Koude Oorlog was de essentie van het Fins veiligheidsen defensiebeleid gebaseerd op de niet-gebondenheid en het behoud van een autonome en geloofwaardige defensiecapaciteit. De evolutie van de Europese context gedurende de laatste jaren heeft echter de noodzaak aangetoond om bepaalde standpunten te herformuleren. Vooral sinds de toetreding van Finland tot de EU in 1995 heeft het land getracht, ondanks het behoud van de niet-gebondenheid, actief en constructief deel te nemen aan de ontwikkelingen van een Europees beleid. Een openheid inzake veiligheid en defensie is steeds meer merkbaar. De Finse regering besluit in het hoofstuk over de veiligheidsen defensieconcepten van haar rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001: “Finland’s defence policy and its credible defence capability provide the Finnish state leadership with the means to regulate preparedness of national defence.” “Finland’s defence capability will be developed in accordance to the security environment, in order to ensure that control can be maintained over at least the key areas of the country at all times, and to ensure that necessary actions can be undertaken to maintain independence.” “The emphasis in Finland’s defence capability must continue to be redirected from repelling a large-scale attack towards strengthening the ability to prevent and repel a strategic strike.” Zoals we merken uit deze bepalingen steunt het beleid in eerste instantie nog steeds op de mogelijke crisissen die Finland kunnen treffen. Conflicten buiten het eigen grondgebied bestrijden, wordt eveneens als een basiscomponent in het beleid weerhouden. Deze besluiten uit het veiligheidsen defensieconcept leiden tot een aantal praktische consequenties, die in de volgende hoofdstukken zullen uitgewerkt worden. Enerzijds zullen bijvoorbeeld de verdediging van het grondgebied en de dienstplicht behouden blijven, maar anderzijds is sinds 1998 een FRDF20 van ongeveer 800 man operationeel.

20

Finnish Rapid Deployment Force

14

3. Allianties en Internationale Samenwerking

Toen het Russische tsarenrijk in 1917 uiteenviel en Finland een zelfstandige republiek werd, waardoor de Russische grens met het Westen plots 800 kilometer naar het Oosten werd verlegd, was Moskou zich ten volle bewust van het geostrategisch belang van Finland. Het communistische regime zou Finland weer onder controle moeten krijgen. Met dit gegeven is het duidelijk dat het Fins buitenlands en veiligheidsbeleid in het teken stond van wat er in Rusland gebeurde. Finland heeft daarenboven tijdens de Russische agressies in 1939 en tijdens de periode van 1941 tot 1944 niet kunnen rekenen op Westerse steun. Het is duidelijk dat deze gegevens bepalend waren voor de relatie met het Westen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de Finse neutraliteit tegenover het Westen gewaarborgd door afstandelijkheid. Deze afstandelijkheid, die zich ondermeer concretiseerde door het niet toetreden tot de NAVO of tot de Europese samenwerkingsverbanden en door de moeilijke diplomatieke betrekkingen met Noorwegen, werd dus ingegeven door een gebrek aan vertrouwen en pragmatisme. De neutraliteit was verzekerd zolang Moskou overtuigd was van de Finse kritische houding tegenover het Westen.21 Deze afstandelijkheid belette Finland niet om actief deel te nemen aan internationale samenwerking. Sinds 1956 nam Finland deel aan VN-operaties (zie § 4.3. Deelname aan Vredesondersteunende en Humanitaire Opdrachten). In 1961 trad het toe tot de Europese Vrijhandelsassociatie (EVA) en in 1969 tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Pas na het ineenstorten van de Sovjetunie keert Finland zich resoluut naar het Westen. In juni 1995, een half jaar na de toetreding tot de Europese Unie, neemt de Finse regering afstand van de neutraliteitspolitiek en maakt ze plaats voor het principe van de militaire niet-gebondenheid (zie § 3.4.2. De militaire niet-gebondenheid van Finland). In de vorige twee hoofdstukken werd reeds het huidige belang onderstreept voor Finland van de internationale organisaties in het kader van de veiligheid en de stabiliteit. In het hoofdstuk ‘Finland’s Security and Defence Policy’ van het gelijknamige rapport, zoals aangehaald in het voorwoord, wordt de relatie van Finland tot elk van deze organisaties nader besproken. In een kort overzicht zullen we trachten de recente ontwikkelingen van deze organisaties te bespreken in het kader van de implicaties voor Finland.

21

Bianco S., De kunst van het overleven, het Finse buitenlands en veiligheidsbeleid, in Atlantisch Perspectief, Nr 2, 2001.

15

3.1. VN De Verenigde Naties zijn de enige internationale organisatie met bevoegdheden over de hele wereld in het domein van veiligheid. De verantwoordelijkheid van de VN-Veiligheidsraad voor internationale vrede en veiligheid, zoals gedefinieerd in het VN-Charter, wordt algemeen aanvaard. Het Finse rapport benadrukt echter dat de Veiligheidsraad niet altijd in staat was tot het nemen van een beslissing in crisistijd. Het belang dat Finland hecht aan de peacekeeping operaties en de lange Finse traditie onderlijnen de doelstelling om de Finse actieve rol in de VN te versterken, in het bijzonder met betrekking tot de peacekeeping operaties. Finland benadrukt het belang van de mogelijkheid dat operaties moeten kunnen uitgevoerd worden zonder toestemming van de partijen indien dit nodig mocht blijken. Vervolgens wordt vermeld dat het belangrijk is het mandaat nauwkeurig en geloofwaardig te maken en dat aan de operaties voldoende autoriteit moet gegeven worden om geweld te gebruiken. Tenslotte wordt aangehaald dat de VN, na het stellen van het mandaat, zelf de peacekeeping operaties kunnen uitvoeren, maar dat meestal gebruik wordt gemaakt van regionale organisaties om militair crisismanagement te implementeren. Finland bevestigt het engagement tegenover de VN: “Finland will continue to invest resources in the work of the United Nations and support the UN’s role in resolving international security problems. The UN Security Council must be able to fulfil its duty more effectively (…) in maintaining international peace and security.” “Finland is prepared to participate in UN peacekeeping operations also in the future and it supports the UN’s wide-ranging global work to promote democracy, human rights and well-being.” Het werk van de VN-tribunalen voor oorlogsmisdaden in voormalig Joegoslavië en Rwanda, is belangrijk om de spiraal van geweld te doorbreken en een duurzame vrede op te bouwen. De oprichting van het permanent International Criminal Court (ICC) in 1998, benadrukt de wil tot investering in rechtvaardigheid. Finland ratificeerde het statuut in 2000. 3.2.

NAVO

3.2.1. De samenwerking tussen de NAVO en Finland Als gevolg van de omwentelingen in Europa tijdens de eind jaren tachtig, heeft de NAVO steeds meer het accent gelegd op de samenwerking met niet-NAVO-landen in de EuroAtlantische regio.

16

De eerste van een reeks van vier ‘Summit Meetings’ die de verdere koers moesten uitzetten van de NAVO, vond plaats in Rome in november 1991. Deze NAVO-Top werd gevolgd door de bijeenkomsten van Brussel in januari 1994, van Madrid in juli 1997 en van Washington in april 1999. Deze accentverschuiving in de politiek van de NAVO, opent belangrijke nieuwe perspectieven voor Europa, en dus ook specifiek voor Finland en Rusland. De samenwerking in het kader van het Partnership for Peace-programma (PfP)22 is een sleutelelement geworden in de Europese veiligheid. Finland neemt jaarlijks deel aan ongeveer 200 oefeningen of activiteiten in het kader van het PfP-programma. Met haar bijdrage aan het PfP streeft Finland ernaar om haar militaire samenwerkingscapaciteit te verbeteren en de mogelijkheden te verhogen om een invloed uit te oefenen op de crisismanagement operaties. In 1995 trad Finland ook toe tot het Planning and Review Process (PARP)23 teneinde de interoperabiliteit te verhogen. Vermits Finland van oordeel is dat duplicaties moeten vermeden worden tussen de verschillende organisaties die betrokken zijn bij crisismanagement, ziet zij haar deelname aan het PARP tevens als middel om haar verplichtingen tegenover de EU Headline Goal na te komen. Om de doelstellingen inzake interoperabiliteit te bereiken, heeft de NAVO 90 Partnership Goals (PG) vooropgesteld voor de periode 2000-2006. Daaruit heeft Finland een selectie van 64 PG gemaakt.24 Deze PG moeten de ontplooibaarheid, de mobiliteit, de overleefbaarheid, de commando-, controle- en informatiesystemen van de eenheden verhogen. Met andere woorden, verbeteringen in die domeinen zoals ze bepaald werden in het Defence Capabilities Initiative (DCI) van de NAVO.25 Het DCI zal eveneens bijdragen tot de ontwikkeling van 22

Het PfP-programma werd formeel ingesteld tijdens de NAVO-Top van Brussel op 10 en 11 januari 1994. Voor meer uitgebreide informatie zie www.nato.int. “Joint exercises, courses and seminars are arranged within a partnership agreement. The programme also fosters transparency in defence planning and democratic control of armed forces. Partnership is enabling countries that aspire to NATO membership to attain the requisite capability. It is developing the preparedness to cooperate with forces from NATO countries in conducting peacekeeping and crisis-management tasks.” 23 “The Planning and Review Process is offered to Partners on an optional basis and draws on NATO’s extensive experience in defence planning. It is in essence a biennial process involving both bilateral and multilateral elements. On the basis of each Partner’s information, a planning and Review Assessment is developed, a set of Partnership Goals is also prepared.” 24 Landmacht 22, Marine 12, Luchtmacht 10, Algemene doelstellingen 20. 25 Het Defence Capabilities Initiative (DCI) werd goedgekeurd tijdens de NAVO-Top in Washington van 23 tot 25 april 1999. “DCI is designed to ensure that the Alliance can meet the security challenges of the 21st century and is prepared to deal effectively with crises like that in Kosovo, as well as maintaining the ability to fulfil its fundamental responsibilities for the defence of its member countries.”

17

de Europese Veiligheids- en Defensie-Identiteit, door de Europese defensiecapaciteiten en de Europese pijler van de NAVO te versterken. Finland maakt gebruik van het PARP om een kleine fractie van haar strijdkrachten te verbeteren volgens de NAVO-normen. De Finse eenheden die betrokken zijn bij het PARP en beschikbaar zijn voor NAVO-geleide operaties bestaan uit drie bataljons (twee gemechaniseerde infanterie- en een geniebataljon), twee schepen (mijnenleggers) en twee F-18 Hornet gevechtsvliegtuigen. De Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC)26 fungeert nu als politiek en militair forum voor de NAVO en de partners, die (nog) niet tot de NAVO konden toetreden, en ze dirigeert de PfP-activiteiten. De principes van de EAPC, ontwikkeld in nauwe samenwerking tussen de Alliantie en de partners, werden vastgelegd in het EAPCBasisdocument. De goedkeuring van dit document was een bevestiging van de wil van de 44 partners (waaronder Finland) voor een politieke en een militaire samenwerking. De Finse autoriteiten hechten veel belang aan de Stichtingsakte27, die op 27 mei 1997 werd ondertekend. Deze akte regelt de wederzijdse betrekkingen, samenwerking en veiligheid tussen de NAVO en Rusland en voorziet ondermeer in de oprichting van een Permanente Gezamenlijke Raad28, waarin alle kwesties betreffende samenwerking en Europese veiligheid kunnen besproken worden. Ook de NAVO-Top in Washington, van 23 tot 25 april 1999, heeft belangrijke consequenties voor de Finse belangenzone. Er was niet enkel de toetreding van de drie nieuwe leden (Polen, Tsjechië en Hongarije), maar er was tevens de goedkeuring van het Membership Action Plan, dat moet toelaten om belangstellende landen voor te bereiden op een eventueel lidmaatschap.29 Rusland ging niet in op de uitnodiging om deel te nemen aan de Top, vanwege de gebeurtenissen in Joegoslavië. De president van Oekraïne nam voor de eerste keer deel aan een NAVO-Top. Finland neemt ook deel aan de NAVO-geleide operaties SFOR en KFOR in respectievelijk Bosnië en Kosovo. (zie § 4.3. Deelname aan Vredesondersteunende en Humanitaire opdrachten). We stellen dus vast dat er een nauwe betrokkenheid bestaat tussen de NAVO en Finland. Nochtans wenst Finland momenteel niet toe te treden tot de NAVO. De hele polemiek die gevoerd wordt rond de wel of niet-toetreding van Finland tot de NAVO wordt beschreven in paragraaf 3.4.2.. 26

De EAPC werd opgericht op 30 mei 1997 te Sintra. The NATO-Russia Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security. 28 The NATO-Russia Permanent Joint Council (PJC) 29 De negen landen die belangstelling tonen voor een lidmaatschap van de NAVO en deelnemen aan het MAP zijn: de drie Baltische Staten, Albanië, Bulgarije, Roemenië, Slovakije, Slovenië en Macedonië. 27

18

De Finse minister van Defensie Enestam benadrukte alleszins in juni 2001 dat een NAVO-lidmaatschap niet op de agenda staat, maar dat Finland de politieke en militaire samenwerking met de Alliantie wil versterken.30 In maart 2002 stelde Enestam dat een toetreding tot de Alliantie mogelijk is, maar dat de beslissing zal genomen worden door de regering en het parlement na de verkiezingen van maart 2003. De politieke discussie zal gevoerd worden wanneer de nieuwe regering zich zal voorbereiden op het defensierapport van 2004. “Wijzigingen aan de veiligheidsperimeter (in het bijzonder indien Zweden zou besluiten om toe te treden tot de NAVO) zouden ertoe kunnen leiden dat Finland tot de Alliantie toetreedt.”31 De minister benadrukte dat de positie en de houding van Rusland tegenover een mogelijke Finse toetreding, deel zal uitmaken van ‘de strategische berekeningen van Finland’. Volgens het regeringsrapport kunnen de belangrijkste krachtlijnen van Finland tegenover de NAVO worden samengevat in volgende citaten: “Finland considers NATO a military security organization of central importance to the Euro-Atlantic area.” “Finland supports the preservation of strong transatlantic relations in matters concerning Euro-Atlantic security.” “Finland supports the development of cooperation between the EU and the US in questions concerning European and international security.” “Finland is improving its readiness for military crisis management by developing its capacity for international cooperation and its rapid deployment forces in accordance with NATO’s PfP cooperation.” “Finland is following NATO’s enlargement very closely and holds that countries have the right to choose their own security arrangements.” Hoe kan nu de specifieke betekenis van de NAVO voor Finland omschreven worden in de hedendaagse situatie? T. Ries, hoofdonderzoeker van het National Defence College in Helsinki, onderscheidt vanuit Fins perspectief momenteel vijf vitale functies voor de NAVO:32 1) De NAVO is een instrument om de groeiende gemeenschap van vrije democratische staten te bevestigen en te vrijwaren. Vooral de erkenning en de toetreding van de Baltische staten tot de NAVO en de EU worden door Finland als fundamenteel beschouwd voor de stabiliteit en de veiligheid in deze regio.

30

Enestam J., Finland and the Common European Security and Defence Policy, National Defence College, Helsinki, juni 2001. 31 Enestam J., Uitbreiding van de NAVO: Finland zou ook kunnen opteren voor een toetreding, in Nouvelles Atlantiques Nr 3366, 6 maart 2002. 32 Ries T., The Atlantic Link, A view from Finland, in The Trans-Atlantic Link, SNDC, Stockholm, november 2001.

19

2)

3)

4)

5)

De NAVO is de enige formele politieke relatie tussen de Verenigde Staten en Europa. Deze relatie is essentieel voor beide partijen. Voor de VS is het een fundamenteel element voor de globale coalitie-opbouw, die noodzakelijk bleek tijdens de Golfoorlog en versterkt werd na de gebeurtenissen van 11 september 2001. Voor Ries is de NAVO belangrijk vanuit Europees perspectief omdat zij een beïnvloeding van de VS en de communicatie met de enige huidige supermacht mogelijk maakt. De NAVO is de enige multinationale organisatie die hard security problemen kan aanpakken. Het is in Europa de sleutelorganisatie voor besluitvorming inzake veiligheidspolitiek. Het is voor Finland belangrijk om vast te stellen dat sinds elf EUlidstaten ook behoren tot de NAVO, het EU-beleid inzake veiligheidsproblemen meestal sterk geïnspireerd wordt door het beleid van de NAVO. Dit impliceert voor Finland dat het deel uitmaakt van het NAVO-beleid door het EU-lidmaatschap zonder dat het een invloed kan uitoefenen op dat beleid. De NAVO is de enige organisatie die toezicht kan uitoefenen in de onstabiele Europese periferie. De NAVO-opdracht in de Balkan blijft essentieel vermits de EU in het kader van het EVDB nog niet in staat is een dergelijk niveau van operationaliteit te bereiken. De NAVO blijft de enige Europese geloofwaardige afschrikking tegenover een rechtstreekse militaire dreiging of aanval en blijft, weliswaar op een andere manier dan tijdens de Koude Oorlog, onmisbaar voor de Europese veiligheid.

3.2.2. Kenmerken van de relatie NAVO – Finland Teneinde een gemeenschappelijk veiligheidssysteem in Europa op te richten, is het de Finse doelstelling om de veiligheid en de stabiliteit in Noord-Europa te versterken. De samenwerking met de NAVO en de VS wordt beschouwd als één van de kanalen om dit te bereiken. De huidige relatie van Finland met de NAVO lijkt de beste pragmatische keuze in deze gegeven situatie. Finland is immers niet het voorwerp van een militaire dreiging die de veiligheidsgaranties van een militaire alliantie noodzakelijk maakt. Een toetreding van Finland tot de NAVO zou anderzijds complicaties voor de totaliteit van het Fins veiligheidsbeleid hebben. P. Sivonen van het departement strategische en defensiestudies aan het National Defence College in Helsinki stelt dat de relatie tussen Finland en de NAVO enerzijds als dynamisch kan gekenmerkt worden. In dat geval wordt een relatie benadrukt die steeds verder evolueert naar een nauwe samenwerking, zoals uiteengezet in de paragraaf over de samenwerking tussen de NAVO en Finland (§ 3.2.1.). Anderzijds kan de relatie ook als een stabiele relatie gekenmerkt worden. Een kwalitatieve verandering in de relatie vergt een kwalitatieve verandering van de voorwaarden van de

20

veiligheidsomgeving. De Europese integratie vereist niet dat Finland toetreedt tot de alliantie en de NAVO oefent ook geen druk uit op Finland om toe te treden.33 De relatie tussen Finland en de NAVO kan ook nog op andere manieren beschreven worden. Volgens T. Ries wordt de relatie gekenmerkt door de volgende drie karakteristieken: complexiteit, convergentie en compromis.34 (i)

Complexiteit Vele argumenten pleiten zowel voor als tegen het Finse lidmaatschap van de NAVO. Het belangrijkste tegenargument is dat een Finse toetreding een mogelijke provocatie van Rusland inhoudt. Dit zou een definitieve breuk kunnen impliceren met Rusland en leiden tot een verdeeld Europa met een vijandig en geïsoleerd Rusland. Finland kan het zich niet permitteren om slechte relaties te hebben met zijn grootste buurland. Een argument dat pleit voor een toetreding tot de NAVO is gebaseerd op de Finse noodzaak om in de kern te blijven van de besluitvorming van de Europese Unie. Dit is vitaal voor Finland om twee redenen. Ten eerste is de toekomst van Finland volledig verbonden met deze van de EU, zowel op economisch, politiek als sociaal vlak. Vervolgens is het voor Finland bijzonder belangrijk om een invloed te hebben in de ontwikkeling van het EU-beleid. Voor een kleine lidstaat is dit niet vanzelfsprekend. Finland heeft er alle belang bij dat het EVDB in een gunstige zin evolueert en een maximum aan voordelen oplevert voor het land. Het probleem is dat de ontwikkeling van deze materie nauw verbonden is met de NAVO, immers elf lidstaten van de EU zijn ook lid van de NAVO. Dit impliceert dat er reeds een interactie is tussen deze staten in het kader van de NAVO in domeinen die aanverwant zijn aan het GBVB van de EU. Finland heeft in deze context niet het voordeel van de communicatiekanalen, de persoonlijke contacten, de gemeenschappelijke instellingen en de toegang tot geclassificeerde informatie en kan dus slechts een marginale invloed uitoefenen op het internationale veiligheidsen buitenlands beleid. Anderzijds is er de formele en de praktische verbondenheid tussen de EU en de NAVO. Dit is ondermeer het gevolg van de NAVO-Top van Washington in 1999 waar gesteld werd dat de EU-ontwikkelingen inzake defensie geen duplicatie zouden mogen zijn van de NAVO-middelen. De samenwerking komt bijvoorbeeld ook tot uiting in de regelmatige gemeenschappelijke bijeenkomsten van de North Atlantic Council (NAC) van de NAVO en het Political and Security Committee (PSC) van de EU.35 Een overeenkomst over de toegang van de EU tot de militaire middelen van de

33

Sivonen P., Finland and NATO, in Finnish and Swedish security, Stockholm, juni 2001. Ries T., Finland: The Case For NATO, Security-Political Prospects in Northern Europe at the Beginning of the Millenium, juni 2000. 35 Op 25 juni 2002 was er de gemeenschappelijke vergadering van PSC en NAC gevolgd door een persconferentie met de Hoge Vertegenwoordiger van het GBVB J. Solana en de Secretaris-generaal van de NAVO Lord Robertson. Op het programma stond de strijd tegen het terrorisme, de situatie in de Balkan en de relaties tussen de EU en de NAVO. Een betere samenwerking door ondermeer een uitwisseling van informatie van de ministeriële vergaderingen van deze instellingen moet nagestreefd worden. 34

21

NAVO is momenteel echter nog niet gesloten omwille van de Turks-Griekse problematiek. Een toetreding tot de NAVO zou de enige effectieve afschrikking zijn tegenover het mogelijke gebruik van geweld van Rusland ten opzichte van Finland. Er is echter reeds aangehaald, dat nu precies een toetreding een dergelijke agressie zou provoceren. (ii)

Convergentie De convergentie tussen de NAVO en de EU is zoals hiervoor reeds aangehaald een kenmerkende factor. De samenwerking en de convergentie tussen de organen en de middelen van de NAVO en de EU worden steeds sterker. Een accurate werking van het GBVB zal grotendeels afhankelijk zijn van een toegang tot de NAVO-middelen. De beleidsorganen zijn duidelijk te onderscheiden, maar naarmate men de operationele ladder afdaalt zijn de EU- en de NAVO-structuren meer met elkaar verwant.

(iii) Compromis De oplossing voor Finland is een compromis: het formele lidmaatschap van de NAVO wordt vermeden, maar Finland blijft in praktijk zeer nauw betrokken bij de NAVO-aangelegenheden. De nauwe politieke en militaire samenwerking moet het verschil tussen lidmaatschap en geen lidmaatschap minimaliseren. Finland tracht dit principe te concretiseren in drie domeinen. Vooreerst door de partnerschapovereenkomsten, die Finland toelaten om het politieke contact en de interoperabiliteit van de strijdkrachten met deze van de NAVO te verhogen. Vervolgens laat een actieve deelname aan vredesondersteunende opdrachten, zoals SFOR in Bosnië-Herzegovina en KFOR in Kosovo, Finland toe om een politieke inbreng in de debatten te hebben en een operationele ervaring met NAVO-strijdkrachten te bekomen. Tenslotte tracht Finland een aanzienlijk politiek prestige op te bouwen door initiatieven te nemen in internationaal overleg. Er was de belangrijke bijdrage van toenmalig president Ahtisaari voor de Top tussen Jeltsin en Clinton in maart 1997 en de bemiddelende rol die Ahtisaari speelde tijdens de Kosovo-crisis in 1999. Er dreigde een aanzienlijke breuk in 1999 tussen Rusland en het Westen, toen Moskou een veto in de VN-Veiligheidsraad beoogde tegen de acties boven Kosovo en Servië en toen het Westen de operatie Allied Force lanceerde zonder VN-mandaat. Dankzij de Finse bemiddeling namens de EU bleef Rusland betrokken bij het Kosovo-onderhandelingsproces. Nochtans stelt deze huidige positie van Finland tegenover de NAVO twee problemen. Het eerste is een politiek probleem. Er is de politieke gebondenheid door het lidmaatschap van de EU, maar er staat geen militaire NAVO-afschrikking tegenover. De operatie Allied Force in Kosovo in juni 1999, leidde tot sterke Russische tegenkantingen. Enkele maanden later escaleerde dit in een rechtstreekse confrontatie tussen Rusland en de EU, na een Russische agressie in Tsjetsjenië.

22

Enerzijds is Finland sterk verbonden met het beleid van de EU, maar anderzijds staat het onbeschermd tegenover eventuele Russische reacties. Het tweede is een militair probleem. De hervormingen van de Finse strijdkrachten zijn sterk gericht op de compatibiliteit met de NAVO. De beperkte financiële middelen voor defensie laten echter niet toe dat zowel drie brigades worden aangepast tot Readiness Brigades en dat de traditionele territoriale verdediging behouden blijft (zie § 5.1.2. De hervormingen 2001-2008). De territoriale verdediging wordt dus ondermijnd door de capaciteit voor deelname aan vredesondersteunende operaties. De verdediging van het eigen grondgebied is dus afhankelijker geworden van de militaire steun van de NAVO, en dus van de Verenigde Staten. Maar zonder lidmaatschap van de NAVO zijn er geen garanties. Steeds meer groeit in Finland de overtuiging dat vanuit de hedendaagse ontwikkelingen er goede redenen kunnen gevonden worden om het Finse lidmaatschap tot de NAVO op de politieke agenda te plaatsen: 36 Rusland heeft geen fundamentele bezwaren tegen een toetreding van de drie Baltische staten tot de NAVO. De Finse bezorgdheid dat een eigen lidmaatschap de langetermijnrelaties met Rusland zou verstoren, wordt hierdoor grotendeels weggenomen. De waarschijnlijke toetreding van de drie Baltisch staten tot de NAVO zal een belangrijk rechtstreeks gevolg hebben voor het Finse veiligheidsbeleid. Finland zal gereduceerd worden tot een waarnemer in de Baltische veiligheidsomgeving. Het EU-beleid inzake buitenlandse aangelegenheden en defensie zal in de toekomst steeds meer verweven zijn met het beleid van de NAVO. De invloed van Finland in het EVDB zal dus beperkt zijn.

3.2.3. De uitbreidingen van de NAVO De uitbreiding van de NAVO in 1999 met Polen, Tsjechië en Hongarije kaderde in de algemene trend van groeiende internationale samenwerking en integratie. De NAVOuitbreiding moest de stabiliteit in Centraal- en Oost-Europa versterken door de invoering van democratische waarden, openheid en de nieuwe verplichtingen voor de strijdkrachten. De internationale positie en de sociale hervormingen van deze landen moesten door de bijstand en de veiligheidsgarantie van de NAVO verzekerd worden. Finland was aan de vooravond van deze NAVO-uitbreiding bezorgd.

36

Ries T., The Atlantic Link, A view from Finland, in The Trans-Atlantic Link, SNDC, Stockholm, november 2001.

23

“The first round of NATO enlargement is creating an uncertain situation in the security development in Europe, and stabilisation measures are consequently required.”37

Vooral de problematiek van de eventuele latere fasen van uitbreiding en de perceptie dat de lidstaten in hun veiligheidsvoorzieningen afhankelijk zouden worden van de NAVO (VS) leken Finland te verontrusten. De onopgeloste vragen in de relaties tussen deze landen en Rusland werden benadrukt. In mei 1996 begon Finland een bilaterale dialoog met de NAVO om de uitbreidingsproblematiek te bediscussiëren.38 Een tweede uitbreiding van de NAVO lijkt Finland momenteel minder te verontrusten. Zij ziet deze uitbreiding op korte termijn eerder politiek dan militair belangrijk.39 De recente ontwikkelingen geven Finland eerder de indruk dat de uitbreiding minder politieke deining zal veroorzaken, dan initieel gedacht. Door de groeiende toenadering tussen de NAVO en Rusland lijkt de Finse bezorgdheid voor de Russische reactie langzaam weg te ebben. Vanuit Fins standpunt is het een positieve zaak dat de Baltische staten de veiligheidsdoelstellingen kunnen bereiken die zij nodig achten om hun internationale posities te consolideren. De uitbreiding moet vooral bijdragen tot stabiliteit in CentraalEuropa en de Baltische staten. Finland zal alleszins goede relaties onderhouden met de Baltische staten ongeacht het gekozen veiligheidsbeleid. P. Visuri is van oordeel dat onstabiliteit en veiligheidsdreigingen, vooral vanuit de Balkan, de Kaukasus en Centraal-Azië hun weerslag kunnen hebben op de Baltische Staten. Het is voor hem daarom belangrijk om maatregelen te vermijden die de Baltische regio verbinden met die gebieden waar de Westerse mogendheden kunnen geconfronteerd worden met Rusland. Dit betekent volgens Visuri dat Finland praktisch geen voorstander is van een uitbreiding van de NAVO met de Baltische Staten, maar dat het er zich evenmin openlijk kan tegen verzetten. Het Finse veiligheidsbeleid tegenover de Baltische Staten werd steeds gekenmerkt door een status-quo. Dit betekent dat alle belangrijke veranderingen in de politieke situatie door Finland beschouwd werden als mogelijke bronnen die de interne veiligheid konden bedreigen. 40

37

European Security and Finnish Defence, Report by the Council of State to Parliament, 17 maart 1997. European Security and Finnish Defence, Report by the Council of State to Parliament, 17 maart 1997. 39 Vilén J., Speech to the National Defence Course, www.valtioneuvosto.fi, 4 maart 2002. 40 Visuri P., Finland and the Baltic States, in Finnish and Swedish security, Stockholm, juni 2001. European Security and Finnish Defence, Report by the Council of State to Parliament, 17 maart 1997. 38

24

Het feit dat Rusland en de NAVO nader tot elkaar komen is eveneens een positief element voor Finland. Het gaat er niet vanuit dat een dergelijke toenadering in strijd zou zijn met de Finse veiligheidsbelangen.

25

3.3.

Europese Unie

3.3.1. Toetreding tot de EU Finland trad in 1995 toe tot de Europese Unie, samen met twee andere neutrale staten: Zweden en Oostenrijk. De toetreding tot de Europese Unie en nadien de beslissing in 1999 om de bepalingen van het Verdrag van Amsterdam te aanvaarden zonder voorbehoud, vervulden de wens van Finland om een volwaardig lid te worden van de EU. Tijdens het analyseren van de Finse integratiepolitiek, is men getroffen door de snelheid waarmee het politieke gezag zich keerde van Oost naar West. In minder dan een decennium evolueerde Finland van een neutrale staat met nauwe banden met de Sovjetunie naar een volwaardig lid van de EU en de EMU. De huidige constructieve en pragmatische aanpak staat ook in schril contrast met het Europees beleid van twee buurlanden, Denemarken en Zweden. Het enige domein waarin deze ommekeer niet zo snel en fundamenteel is verlopen, is defensie. De belangrijkste getuige hiervan is het behoud van de militaire niet-gebondenheid (en dus het behoud van de dienstplicht, een aanzienlijke territoriale verdediging,…). De geopolitieke realiteit en de historische beleving zullen bewust en onbewust hierin een belangrijke rol gespeeld hebben. Defensie en het buitenlands beleid waren belangrijke vraagstukken tijdens de nationale debatten die voorafgingen aan de toetreding tot de EU. Nochtans heeft deze materie nooit tot fundamentele problemen geleid in de toetredingsonderhandelingen, vermits Finland instemde met alle aspecten van het GBVB. De toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, H. Haavisto, stelde dat Finland bereid is om het GBVB te aanvaarden met inbegrip van de defensiedoelstellingen. Finland was in 1995 van oordeel dat het ‘acquis communautaire’ niet in strijd was met het beleid van militaire niet-gebondenheid. Nochtans was het EU-Verdrag van Maastricht vrij expliciet over de militaire finaliteit: ‘uiteindelijk zou het moeten leiden tot een gemeenschappelijke defensie’. Het Finse integratiebeleid werd vooral gedreven door de behoefte om het land van een gepaste positie te verzekeren tussen de andere Europese landen en de EU-besluiten te beïnvloeden in overeenstemming met de algemene nationale belangen. Twee factoren kunnen deze algemene benadering verklaren: de depressie tijdens de beginjaren negentig toonde de kwetsbaarheid van de nationale economie aan. Vervolgens was er de brede consensus tussen de regering en de oppositie ten voordele van het lidmaatschap.41 41

Raunio T., Parliamentarizing Foreign Policy Decision-Making, Finland in the European Union, Londen, Thousand Oaks, 2001.

26

Daarenboven was tijdens een referendum georganiseerd op 16 oktober 1994, een meerderheid van 56,9 procent van de Finse bevolking voorstander van een toetreding tot de EU. 3.3.2. De huidige relatie tussen Finland en de EU inzake het GBVB Het programma van het Finse voorzitterschap van de EU, tijdens de tweede jaarhelft van 1999, heeft in het kader van het Verdrag van Amsterdam benadrukt dat het vermogen van de EU om te handelen is toegenomen. “The Treaty creates the preconditions for a stronger, more secure and more Union in the future (…) Special attention must be given to building a common security and defence policy and advancing democracy and human rights globally.” Finland ondervond een aanzienlijke druk van de grotere landen in een poging om de kleinere leden te gebruiken als hun ‘instrumenten’. Bijgevolg werden de belangrijkste beslissingen inzake externe relaties en het GBVB niet echt door het voorzitterschap genomen. De beslissingen inzake de Europese troepen, de positie van J. Solana en de maatregelen tegen Rusland waren verrassend.42 De Finse voorstellen inzake de Europese troepen waren bijvoorbeeld gebaseerd op de idee dat gedetailleerde beslissingen inzake de omvang van de troepen niet gemaakt moesten worden tijdens het Finse voorzitterschap. In de Finse voorstellen steunde de crisismanagementcapaciteit van de EU meer op de NAVO, terwijl de uiteindelijke versie meer de nadruk legde op de autonome capaciteit van de EU. De taken van het militair comité werden ook ambitieuzer gedefinieerd dan oorspronkelijk voorgesteld. Finland heeft vooral getracht op te treden als een ‘verzekeraar’ van de landen die eerder sceptisch zijn inzake een verdere ontwikkeling van een gemeenschappelijk beleid. Het voorzitterschap werd als een succes ervaren vanwege de bereidheid om tot een vergelijk te komen met de nationale stellingen. Maar de bereidheid om momenteel betrokken te worden in een gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid lijkt zijn grenzen te hebben. De beslissingen genomen tijdens de Europese Raad in Keulen43 en Helsinki44, zijn voor Finland de meest vergaande stappen inzake defensie voor de nabije toekomst. De idee van een gemeenschappelijke verdediging is een ver afgelegen doelstelling. De Finse niet-gebondenheid is een beleid dat ook in de toekomst zal gevolgd worden. Het is vooral sinds de toetreding tot het EU dat Finland niet langer ‘neutraal’ genoemd wordt; het veiligheidsbeleid wordt sindsdien ‘niet-gebondenheid’ genoemd.

42

Ojanan H., Hopes, Expectations and Worries, the Challenging Task of Heading the Development of the CFSP/ESDP in a Diversifying Union, in the Baltic Room, SNDC, november 2000, Stockholm. 43 De Europese Raad van Keulen in juni 1999 heeft bij de versterking van het EVDB een centrale plaats toebedeeld aan de crisisbeheersingstaken (Petersbergtaken). 44 In december 1999 heeft de Europese Raad van Helsinki de algemene doelstelling inzake militaire vermogens vastgelegd.

27

De concrete invulling van deze niet-gebondenheid lijkt ook niet zonder problemen. Wat moet een dergelijke staat nastreven in het kader van een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid indien het betrokken is in een internationale crisis?

28

Is de niet-gebondenheid nog conform met het GBVB? Tot nu is het Finse antwoord affirmatief. Dit is mogelijk omdat de interpretatie nog niet getest is in praktijk. Nochtans is de niet-gebondenheid conceptueel, principieel en vroeg of laat ook in praktische bepalingen, incompatibel met het GBVB (zie § 3.4.2. De militaire niet-gebondenheid van Finland). Finland ervaart de toename van de stabiliteit in Europa als een gevolg van het uitbreidingsbeleid van de EU.45 Door deelname aan het uitbreidingsproces hebben steeds meer Europese landen hun democratische waarden verbeterd en werd tegelijkertijd hun veiligheid verhoogd. De politieke, economische en militaire middelen waarover de EU nu beschikt, bieden de mogelijkheid om crisissen te voorkomen en om deel te nemen aan crisismanagement. Volgens de Finse minister van Buitenlandse Zaken Tuomioja zullen weliswaar, als gevolg van de uitbreiding van de EU, technische aanpassingen noodzakelijk zijn. Een versterking van het besluitvormingsproces en de capaciteit om te ageren zijn centraal in de geloofwaardigheid van de EU in het domein van crisismanagement. Het is volgens hem eveneens belangrijk dat de politieke rechtvaardiging van de EU-acties in crisismanagementoperaties wordt verzekerd. Tuomioja benadrukt het belang van een nauwe samenwerking met de VN teneinde een raamwerk te ontwikkelen voor humanitaire interventies en peacekeeping operaties.46 De EU is bijzonder belangrijk voor de verwezenlijking van de Finse veiligheidsbelangen en -doelstellingen. De Finse deelname aan het GBVB van de EU, moet het land in staat stellen om het nationale veiligheidsbeleid verder te ontwikkelen. Finland is door de deelname aan het GBVB, tevens in staat om een grotere invloed uit te oefenen in internationale aangelegenheden. Zo was er bijvoorbeeld het voorstel van Finland en Zweden tijden de IGC naar aanleiding van het Verdrag van Amsterdam, om de Petersbergtaken in het nieuwe verdrag in te voeren. Het GBVB van de EU heeft als doel de verdediging en het behoud van de gemeenschappelijke waarden, belangen, onafhankelijkheid en integriteit, en het verhogen van de veiligheid van de lidstaten. Het is voor Finland essentieel dat de beslissingen in het kader van het GBVB, eensgezind genomen worden, rekeninghoudend met de instellingen en pijlers van de EU. De centrale rol van de Commissie voor het beleid van stabiliteit, humanitaire bijstand en wederopbouw wordt beklemtoond, net als deze in civiel crisismanagement, de voorziening van earlywarning informatie en de beoordeling van crisissituaties. “The Commission should be an integral part of developing the ESDP.” 47

45

De hervormingen van de EU-instellingen en van de besluitvorming, goedgekeurd tijdens de Top in Nice (december 2000), bieden de structurele noodzakelijke voorwaarden voor een EU-uitbreiding. 46 Tuomioja E., European Security and Defence Policy – a Finnish view, in Bertelsmann foundation, speech van 18 mei 2001. 47 Tuomioja E., European Security and Defence Policy – a Finnish view, in Bertelsmann foundation, speech van 18 mei 2001.

29

Een sterke EU zal Finland eveneens in staat stellen om de uitbreiding van conflicten, die een weerslag kunnen hebben op het land, doeltreffend te bestrijden. In onderstaande citaten uit het regeringsrapport worden de belangrijkste standpunten van Finland ten opzichte van de EU weergegeven: “Finland supports Union enlargement, as this is of key importance to stability and security in Europe.” “Finland emphasises that EU crisis management should be implemented using the comprehensive range of means available to the EU.” “Finland is contributing to implementation of the EU’s common headline goal.” “Finland is taking an active role in developing the Union’s civilian crisis management capacity.” Tijdens de Europese Raad van Nice (december 2000), werd ondermeer besloten om de belangrijkste functies van de WEU te integreren in de EU. Vermits er 28 Europese landen, verdeeld over vier categorieën (de lidstaten, de staten met een waarnemend statuut, de geassocieerde lidstaten en de geassocieerde partners), in relatie staan tot de WEU, zal dit het ingewikkelde parcours naar een GBVB niet vereenvoudigen. Tien lidstaten hebben het Verdrag van Brussel van 1954 ondertekend. In 1992 werd de categorie toegevoegd van staten met een waarnemend statuut. Deze staten48, waaronder Finland, waren niet bereid om toe te treden tot de WEU, maar hebben het Verdrag van Maastricht wel ondertekend. De hoofdreden om niet als volwaardig lid toe te treden tot de WEU, is het artikel V dat de verplichting oplegt voor een gemeenschappelijke verdediging. De positie van de staten met een waarnemend statuut vormden tot de Europese Raad van Nice een belangrijk probleem in de opname van de WEU in de EU.49 Artikel 17 van het Verdrag van Amsterdam bepaalt immers dat alle lidstaten volwaardig kunnen deelnemen aan crisismanagementoperaties en peacekeeping-taken. Voor de uitvoering echter werd gebruik gemaakt van de middelen van de WEU. In het kader van de WEU hebben enkel de volwaardige lidstaten een beslissingsrecht, en kunnen de staten met een waarnemend statuut enkel deelnemen aan de goedgekeurde actie. Door de aanpassing van artikel 17 tijdens de Top van Nice en de oprichting van de permanente politieke en militaire structuren tijdens de Top van Helsinki, is de beschreven problematiek grotendeels opgelost. Een complexiteit bestaat nog steeds door het feit dat de activiteiten van het EVDB zich beperken tot de Petersbergtaken, terwijl de WEU het concept behoudt van de collectieve verdediging (artikel V).

48

De andere staten met een waarnemend statuut zijn: Oostentijk, Denemarken, Ierland en Zweden. E. Antola, From a civilian power to a world power: the European Union in world affairs, in National Defence College Helsinki, No 8, 2000. 49

30

Het gemeenschappelijk defensiebeleid van de EU kan uitmonden in een collectieve defensie indien de Europese Raad daartoe besluit en mits de vijftien lidstaten, en dus inclusief Finland, een besluit in die zin aannemen en bekrachtigen. In overeenstemming met de genomen beslissingen, moet de EU in staat zijn om de meest veeleisende Petersbergtaken uit te voeren. We hebben in voorgaande studies reeds vastgesteld dat de lidstaten een verschillende interpretatie hebben van wat hieronder precies moet begrepen worden.50 Vanuit het Finse perspectief is een precieze definitie niet noodzakelijk. Daarenboven stelt de Finse minister van Buitenlandse Zaken dat alle lidstaten hun eigen soevereine nationale beslissingen nemen voor de deelname aan een internationale operatie.51 Wat de specifieke situatie voor Finland betreft, vereist de wet dat er een VN- of OVSE-mandaat bestaat voor deelname aan een internationale operatie. Tuomioja benadrukte eveneens dat het EVDB noch zal uitmonden in een ‘euroarmy’, noch dat de Europese Unie zich zal omvormen tot een militaire alliantie. Dat neemt niet weg dat de nieuwe opdrachten, de intrede van militairen in de EU en de strategische planning een nieuwe dimensie geven aan de EU. Het is belangrijk dat de middelen bepaald in de Headline Goal effectief ter beschikking gesteld worden van de EU en dat ze voldoende technisch uitgerust worden. 52

3.3.3. Northern Dimension Reeds voor de toetreding van Finland en Zweden tot de EU hebben deze landen getracht om de Europese Commissie aan te sporen een veelomvattend beleid te voeren ten aanzien van de Baltische staten. In 1995 resulteerde dit in de publicatie van het rapport: “Current state of and perspectives for cooperation in the Baltic Sea region”. Het rapport voorzag eveneens in een langetermijn initiatief voor deze regio. Dit initiatief werd voorgesteld tijdens de Council of the Baltic Sea States (CBSS) in mei 1996.53 Het onderlijnde ondersteuningsmaatregelen voor democratie en politieke stabiliteit,

50

Van Camp S., Het Verenigd Koninkrijk in het kader van de Europese defensie-integratie, DSC, januari 2002. 51 Tuomioja E., European Security and Defence Policy – a Finnish view, in Bertelsmann foundation, speech van 18 mei 2001. 52 Tuomioja E., Sécurité et défense (le point de vue finlandais sur la PECSD), in Défense Nationale, maart 2001. 53 The Council of the Baltic Sea States werd opgericht in 1992 op basis van een politieke verklaring (de Kopenhagen-verklaring) met Denemarken, Duitsland, Estland, Finland, IJsland, Letland, Litouwen, Noorwegen, Polen, Rusland, Zweden en de Europese Commissie als lidstaten. De zes werkdomeinen zijn: 1) bijstand voor nieuwe democratische instellingen, 2) economische en technologische bijstand, 3) humanitaire zaken en gezondheid, 4) milieu en energie, 5) cultuur, onderwijs, toerisme en informatie, 6) tranport en communicatie.

31

economische ontwikkeling, regionale samenwerking en maatregelen om de rol van de CBSS te versterken. Het Finse initiatief van de Northern Dimension van de EU was een poging om het reeds gedane werk in deze materie te vervolledigen en het verloop ervan te versnellen. Eerste minister Lipponen lanceerde het Northern Dimension initiatief in 1997. Het werd goedgekeurd tijdens de Europese Raad van Feira (juni 2000). Het initiatief sloot nauw aan bij de problemen die voortvloeien uit de uitbreiding van de EU. De Finnen stelden vast dat de EU zich niet volledig rekenschap had gegeven van de implicaties van de uitbreiding van de EU met de Baltische Staten en van een gemeenschappelijke grens met Rusland. Het programma was in eerste instantie een waarschuwing voor Brussel om een aangepast programma te voorzien zoals er reeds één bestond voor de regio van de Middellandse Zee. Het programma wordt vaak omschreven als een strategie voor de EU-relaties met de nietEU-landen van de noordelijke regio. Het is echter belangrijk nota te nemen van de beperkende bepaling gemaakt door de Finse regering dat Northern Dimension geen militaire of veiligheidsaspecten omvat. “The European Commission defined the principles which were to be used in the programme for the Northern Dimension of the EU. Since then it has been firmly on the EU agenda in several meetings, but effective practical measures are still needed.” 54

3.3.4. De EU en de VS Door de Amerikanen geïnspireerde strijd tegen het terrorisme, recente wendingen in hun beleid (de as van het kwaad, het nieuwe initiatief inzake NMD,…) en de in 2002 aangekondigde verhoging van de defensie-uitgaven tot een nooit bereikt niveau, lijkt de strategische, militaire kloof tussen de Verenigde Staten en Europa steeds groter te worden. Voor minister Vilén is het nutteloos dat de Europese staten zouden trachten deze Amerikaanse herbewapening te volgen in kwantiteit of kwaliteit. Volgens hem moeten de Europese staten hun nationale strijdkrachten verder ontwikkelen in overeenstemming met hun veiligheidsdoelstellingen. Het belang van het internationaal crisismanagement neemt steeds meer toe en deze trend vereist eveneens structurele en kwalitatieve veranderingen. Nochtans is het belangrijk dat de kloof in militaire capaciteiten de divergentie tussen het Amerikaanse en het Europese veiligheidsbeleid niet vergroot. Het belang van een samenwerking tussen de VS en de EU is groot, dit partnerschap moet de internationale veiligheid versterken. De EU heeft een grotere wereldlijke verantwoordelijkheid dan ooit en de VS moeten verder blijven bijdragen tot stabiliteit, ook in Europa.55

54 55

Stenlund P., The EU’s Northern Dimension, Speech at the Royal Danish Defence College, 24 maart 2000. Vilén J., Speech to the National Defence Course, www.valtioneuvosto.fi, 4 maart 2002.

32

3.4.

Relatie NAVO-EU en militaire niet-gebondenheid

3.4.1. Relatie NAVO-EU In het kader van de relatie tussen de EU en de NAVO, is Finland van mening dat de oprichting van een EU-capaciteit, voor een optreden in samenwerking met de NAVO, zowel het Europees potentieel als de transatlantische veiligheidssamenwerking zal versterken. Er wordt echter wel gesteld dat de gemeenschappelijke capaciteiten verder moeten ontwikkeld worden, zodat de Unie indien nodig onafhankelijk kan optreden. 56 Nochtans wil Finland in dit kader zodanig handelen dat de duurzame banden tussen Europa en de Verenigde Staten behouden blijven. “Finland supports the preservation of strong transatlantic relations in matters concerning Euro-Atlantic security.” “Finland supports the development of cooperation between the EU and the US in questions concerning European and international security.” Het behoud van de transatlantische link blijft voor Finland de allereerste prioriteit. Een binding met de NAVO vormt een noodzakelijke voorwaarde voor een verdere vooruitgang van een Europese veiligheidsen defensie-identiteit. Een eventuele toetreding van Finland tot de NAVO kan pas in 2004 besproken worden na het aantreden van een nieuwe regering (zie § 3.2. De NAVO). De strijdkrachten die Finland ter beschikking stelt in het kader van de Helsinki Headline Goal (zie § 4.3. Deelname aan Vredesondersteunende en Humanitaire Opdrachten) zijn strikt gebaseerd op de strijdkrachten en capaciteiten zoals vastgelegd in het Planning and Review Process van de NAVO. Dit instrument is voor Finland het uitgangspunt voor de ontwikkeling van de interoperabiliteit van de strijdkrachten. President Tarja Halonen benadrukte eveneens de positieve facetten van de huidige intense militaire samenwerking met de NAVO en de EU, maar ze stelde dat er geen noodzaak is om een wederzijdse defensieverplichting in te voeren in de Europese Unie.57 Zij benadrukte eveneens dat een volwaardige toetreding tot de NAVO uitgesloten is gedurende haar presidentschap.

56 57

The Finnish Security and Defence Policy 2001, Report by the Council of State to Parliament, 13 juni 2001. Halonen T., Speech aan de universiteit van Stockholm, 2 mei 2000.

33

3.4.2. De militaire niet-gebondenheid van Finland Sinds 1995 werd inzake het nationale veiligheidsbeleid neutraliteit vervangen door militaire niet-gebondenheid. Dit betekent dat Finland in vredestijd niet toetreedt tot militaire bondgenootschappen en dus in oorlogstijd kan terugvallen op neutraliteit. Voordien was het concept neutraliteit meer beperkend, in die zin dat zij de militaire samenwerkingsverbanden, zoals die vandaag zo prominent aanwezig zijn, niet toelieten. Militaire samenwerkingsverbanden voor vredeoperaties zijn momenteel dus mogelijk op voorwaarde dat er geen verplichting van wederzijdse militaire bijstand is (artikel 5 van de NAVO of artikel V van de WEU). Twee tegenstrijdige aspiraties, het belang van de EU en de NAVO enerzijds en een militaire niet-gebondenheid anderzijds, blijven de paradox vormen van het Finse veiligheidsbeleid. Hoe de militaire niet-gebondenheid en de Europese besluitvorming inzake veiligheid, buitenlands en defensiebeleid moeten verzoend worden is niet helemaal duidelijk. Is er een uitweg uit deze onverenigbaarheid? Een overzicht van een aantal relevante studies in deze materie geeft de indruk dat Finland op termijn weinig keuze zal hebben. (i)

Voor K. Ruhala, professor in strategische studies aan het National Defence College in Finland, bestaat een optimale oplossing uit een actieve betrokkenheid bij de ontwikkeling van de defensiedimensie van de EU. Hij is van oordeel dat Finland een netto-voordeel bekomt en bijgevolg niet hoeft te vrezen voor een ontwikkeling van de EU naar een veiligheidsalliantie.58 Finland kan het zich niet veroorloven zich te isoleren van het veiligheidsbeleid van de EU of de NAVO sinds de Finse veiligheid rechtstreeks beïnvloed wordt door de beslissingen die in de NAVO of de EU genomen worden. Finland is rechtstreeks betrokken bij het militaire en het veiligheidsbeleid van de Europese Unie.

(ii)

T. Ries, hoofdonderzoeker van het National Defence College in Finland is eveneens van oordeel dat Finland actief moet betrokken blijven bij de ontwikkelingen van het EVDB. “For Finland this is tremendously significant and sensitive, and taking part, and excerting influence over this field is as important, if not more so, as being part of the EMU.”

58

Ruhala K., Finland’s Security – The Case for European Union., in Security-Political prospects in Northern Europe at the beginning of the millenium, juni 2000.

34

”Marginalizing herself (Finland) from the formulation of such policies would be surely unwise.” (iii)

Risto E. Penttilä is eveneens van mening dat er weinig plaats in de EU zal zijn voor niet-gebondenheid. “The further the EU goes in building a common foreign and security policy, the less room there is for non-alignement and neutrality.” 59 In het kader van de NAVO stelt hij dat hoe groter de internationale integratie is, hoe minder behoefte er is aan collectieve defensie en militaire allianties. Dergelijke axioma’s verklaren waarom Finland en Zweden tijden de IGC naar aanleiding van het Verdrag van Amsterdam, voorstelden om de Petersbergtaken in het nieuwe verdrag in te voeren. Zo werd voor Finland ook het probleem van de automatische bijstandsverplichting van het Verdrag van Brussel ontweken. Penttilä besluit hier eveneens uit dat naarmate de integratie in de EU toeneemt, er minder noodzaak zal zijn voor Finland en Zweden om toe te treden tot de NAVO.

(iv)

Bianco is ook van oordeel dat de Finse niet-gebondenheid onder druk staat in de EU.60 In de eerste plaats omdat crisisbeheersing deel uitmaakt van een groter raamwerk dat ruimte biedt voor een verdere ontwikkeling van het defensiebeleid in de EU. Volgens het verdrag van Maastricht moet het EVDB leiden tot een ‘gemeenschappelijke defensie’. Het zal in de toekomst voor Finland op politiek vlak steeds complexer worden om de grens tussen crisisbeheersing en defensie te onderscheiden. De Hoge Vertegenwoordiger van het GBVB met de functie van secretaris-generaal van de WEU kan zich ook over kwesties van collectieve verdediging van de WEU buigen. In tweede instantie zijn de Petersbergtaken ook niet volledig compatibel met de niet-gebondenheid. Bij een vrede-afdwingende operatie kan de inzet van zware militaire middelen en partijdigheid noodzakelijk blijken. Finland kan voor elk geval beoordelen of het aan een dergelijke operatie zal meedoen. De niet-gebondenheid lijkt steeds meer een relatief begrip te worden.

(v)

De toenemende vervaging van de begrippen neutraliteit en militaire nietgebondenheid komt ook tot uiting in de studie van D. Austin.61 Hij is van oordeel dat momenteel, vooral door de nieuwe vormen van militaire samenwerking tussen de NAVO en haar voormalige tegenstanders, de concepten neutraliteit en militaire niet-gebondenheid aan betekenis hebben ingeboet sinds het einde van de Koude Oorlog.

59 Risto E. Penttilä, Non-alignement, obsolete in Today’s Europe?, in European Security Integration. Implications for Non-alignement and Alliances, 1999. 60 Bianco S., De kunst van het overleven, het Finse buitenlands en veiligheidsbeleid, in Atlantisch Perspectief, Nr 2, 2001. 61 Austin D., NATO Expansion to Northern Europe, in European Security, No I, Spring 1999, London.

35

(vi)

Tenslotte is P. Sivonen van mening dat een eventuele toetreding van Finland tot de NAVO in eerste instantie zal bepaald worden door de ontwikkeling van de relatie tussen de EU en de NAVO. Hij is immers van oordeel dat de huidige toestand geen lidmaatschap vereist. Het is slechts indien er een significante wijziging optreedt dat een lidmaatschap zal overwogen worden. De toetreding van Polen, Tsjechië en Hongarije zullen wel een invloed uitoefenen op het beleid van Finland, maar zeker niet in die mate om het lidmaatschap te overwegen. Een factor die anderzijds wel een beslissende invloed kan hebben is de toenemende ontwikkeling van de NAVO van een zuivere defensie-alliantie naar een crisismanagement organisatie.62 Voorlopig blijft de Finse bevolking voorstander van de niet-gebondenheid. In juli 2000 oordeelden 71 % van de Finnen tijdens een opiniepeiling dat hun land nietgebonden moest blijven.63 Het politieke establishment ziet momenteel geen probleem in de blijkbaar tegenstrijdige aspiraties. Voor de Finse minister van Buitenlandse Zaken E. Tuomioja is er geen probleem. Hij stelt dat Finland, als lid van de EU, zonder voorbehoud alle verplichtingen en verantwoordelijkheden, die voortvloeien uit de ontwikkeling van het EVDB, heeft aanvaard. Hij benadrukt expliciet dat: “Being military non-allied does not pose any hindrances for full and equal participation in executing the CFSP.”64 Het standpunt van de verschillende politieke partijen werd samengevat in onderstaande statements. A. Kalliomäki, leider van de Sociaal Democratische Partij, zegt dat de veranderingen in de Finse veiligheidsomgeving tot gevolg hebben dat een toetreding tot de NAVO niet al te veel opschudding zal veroorzaken. K. Bremer benadrukt dat Finland de mogelijkheden moet ontwikkelen om invloed uit te oefenen op de veiligheid van Europa en dat het NAVO-lidmaatschap in deze context moet beschouwd worden. R. Vistbacka van de rechtse True Finns Party, waarschuwt dat met het bestaande NAVO-samenwerkingsverband Finland reeds heeft ingestemd met een ‘latent NAVO-lidmaatschap’ dat snel kan geactiveerd worden indien nodig. J. Laakso van de Linkse Alliantie, zegt dat het PfP-programma Finland reeds in een ontzettend nauwe samenwerking met de NAVO heeft gebracht en vraagt zich af of Finland überhaupt nog militair niet-gebonden is?65

62

Sivonen P., Finland and NATO, in Finnish and Swedish security, Stockholm, juni 2001. www.vn.fi/vn/plm/tika1199.htm. 64 Tuomioja E., European Security and Defence Policy – a Finnish view, in Bertelsmann foundation, speech van 18 mei 2001. 65 Glogan T., Finland debates NATO membership, in Jane’s Defence Weekly, 13 maart 2002. 63

36

Voor Finland is een deelname aan de vredesondersteunende operaties van de NAVO volledig compatibel met de doelstelling om het veiligheidsbeleid af te stemmen op de EUintegratie. Vanaf 1997 wordt naar aanleiding van het rapport ‘European Security and Finnish Defence’ de link benadrukt tussen de Finse militaire strijdkrachten en het EUintegratieproces. “Finland’s credible independent defence capability supports the collective security of the Union and its members. An effectively-functioning Union accords with Finland’s security interests.” Het is in deze context ook niet helemaal duidelijk wie volgens de huidige Finse grondwet belast is met het Fins buitenlands en veiligheidsbeleid. Sectie 93 van de Finse grondwet stelt dat:66 “The foreign policy of Finland is directed by the President of the Republic in co-operation with the Governement.” Het is volgens Finse analisten onduidelijk wat de relatie is tussen de president en de regering, wie uiteindelijk de beslissingen neemt. De verdere bepalingen in de Finse grondwet zijn ook onduidelijk inzake de verantwoordelijkheid voor de nationale voorbereidingen in verband met beslissingen die genomen werden in de Europese Unie. De vage bepalingen van de grondwet zijn minder belangrijk indien de president en de regering tot een consensus komen inzake het veiligheidsbeleid. Deze consensus is echter met de huidige president Halonen en de eerste minister Lipponen niet vanzelfsprekend.67

3.4.3. De publieke opinie Tijdens Eurobarometer 54.1 van december 2000 werden drie specifieke militaire thema’s onderzocht. Een kort overzicht. (1) Het type van militaire strijdmacht waarover de EU zou moeten beschikken. - De oprichting van een snelle interventiemacht van 60.000 man, zoals bepaald tijdens de Europese Top van Helsinki (juni 1999) is voor 73 % van de Finnen een goede zaak (EU-gemiddelde is 73 %). - Op de vraag hoe die Europese strijdmacht er moet uitzien, is het merendeel van de Finnen (31 %) van oordeel dat er een permanente snelle interventiemacht moet opgericht worden, naast de bestaande nationale legers (EU-gemiddelde is 37 %). Een belangrijk aandeel (26 %) is desalniettemin van oordeel dat er geen ‘Europees 66

The Constitution of Finland, www.om.fi/constitution/3340.htm Ries T., Finland: The Case For NATO, Security-Political Prospects in Northern Europe at he Beginning of the Millenium, juni 2000. 67

37

leger’ moet komen en dat enkel de nationale legers moeten blijven bestaan (het EUgemiddelde is hiervoor slechts 13 %). (2) De bevoegde instantie voor het defensiebeleid en voor een militaire interventie. - Volgens 42 % van de Finnen moeten de beslissingen inzake een Europees defensiebeleid genomen worden door de nationale regeringen, 41 % is van oordeel dat de EU die bevoegdheid moet hebben en 17 % is van oordeel dat die bevoegdheid bij de NAVO ligt. De gemiddelde cijfers voor de EU bedragen respectievelijk 24 %, 43 % en 17 %. Een aanzienlijk groter percentage Finnen tegenover het EU-gemiddelde is inderdaad van mening dat de beslissingsbevoegdheid voor deze materie bij de nationale regering moet liggen.

-

De beslissing voor een militaire interventie zou volgens 45 % van de Finnen bij de EU en volgens 42 % bij de nationale regeringen moeten liggen. De gemiddelde EU-cijfers zijn respectievelijk 47 % en 37 %. In tegenstelling tot het vorige item blijkt Finland voor deze beslissingsbevoegdheid meer ‘EU-gezind’ te zijn dan de andere EU-landen.

(3) De functies van een EU-krijgsmacht tegenover deze van de nationale krijgsmacht. - Voor de verdeling van de functies tussen de EU-krijgsmacht en de nationale krijgsmacht is er een grote overeenstemming tussen de resultaten van Finland en deze van de EU. - De belangrijkste opdrachten voor de EU-krijgsmacht zouden volgens de Finse publieke opinie respectievelijk de verdediging van het grondgebied van de EU en het verzekeren van de vrede in de EU moeten zijn. De resultaten van deze Eurobarometer werden verder geanalyseerd door H. Sorensen.68 Met betrekking tot de gegevens van Denemarken, Finland en Zweden, besluit Sorensen: “ In short, Denmark has an international, Finland a national, and Sweden an EU regional public opinion profile.” De resultaten van Finland en meer specifiek het nationaal getinte publieke opinieprofiel ervan, verklaart hij door de veiligheidssituatie van Finland tijdens de Koude Oorlog. De nauwe verwantschap van Finland met de Sovjetunie werd door de publieke opinie niet als wederzijds ervaren en men was van oordeel dat ze geen bescherming gaf aan Finland, integendeel zelfs. Het mag misschien in eerste instantie vreemd lijken dat de Finse nationale oriëntatie een internationale reden heeft die teruggaat tot de periode van de Koude Oorlog. Sorensen zoekt tevens een verklaring in de politieke houding van Finland eind jaren negentig. Door de vergaande betrokkenheid met de Europese integratie, maar door tegelijkertijd militair niet-gebonden te blijven, heeft Finland bijgedragen tot een beperkt 68

Sorensen H., Results for the three Nordic EU countries, in Public Opinion and European Defence – Convergence or Divergence, colloquium van 3 en 4 april 2001, Brussel.

38

proces van verandering maar met een maximum aan stabiliteit voor het noordelijk gedeelte van het continent. Het is tevens de oude consideratie tegenover Rusland die Finland uit de NAVO houdt. Tijdens de Koude Oorlog was er de vrees, nu is er de verstandhouding, maar nog steeds gebaseerd op de perceptie om een evenwicht te behouden in Noord-Europa.

39

3.5.

OVSE en Raad van Europa

3.5.1. OVSE Vanaf 1990 heeft de OVSE aanzienlijk haar rol uitgebreid in de preventie en het oplossen van crisissen.69 De organisatie legt zich vooral toe op de organisatie en het toezicht van verkiezingen, de ondersteuning van democratische instellingen en het bevorderen van het respect voor de mensenrechten en de rechten van de minderheden. Begin 2000, was de OVSE betrokken bij ongeveer 20 projecten, met meer dan 3000 medewerkers. Gedurende jaren heeft de OVSE getracht onderliggende conflicten op te lossen in de voormalige Sovjetunie, zonder succes echter. Tijdens de OVSE-Top in Istanbul (november 1999) werd een politiek bindend Charter for European Security goedgekeurd. De deelnemende staten bevestigden de duurzaamheid van hun gemeenschappelijke waarden en stelden een gemeenschappelijke veiligheidsruimte tot doel. Er werd eveneens een platform voorzien ter verbetering van de samenwerking tussen de OVSE en andere internationale veiligheidsorganisaties. Finland ondersteunt de OVSE als organisatie, die de gemeenschappelijk goedgekeurde normatieve basis voor internationale relaties implementeert en versterkt. Finland is van mening dat de actiedomeinen van de OVSE bijdragen tot crisispreventie en bijdragen tot betere voorwaarden voor de Europese veiligheid. Nochtans lijken voor D. Austin de activiteiten van de OVSE te eng gericht naar conflictbeheersing en het toezicht houden over verkiezingen en referenda in landen met civiele en militaire conflicten. Hij benadrukt ook de beperkingen die voortvloeien uit het besluitvormingsproces in de OVSE, dat uitgevoerd wordt op basis van unanimiteit.70

3.5.2. Raad van Europa De Raad van Europa tracht de Europese veiligheid en stabiliteit te versterken door in de lidstaten de democratische waarden, de rechtsregels en de mensenrechten te promoten. De criteria voor toetreding tot de Raad van Europa en de bijstand- en

69 Tijdens de CSCE-Top van 21 november 1990 keurden de staatshoofden en regeringsleiders van de dan 34 deelnemende staten het Charter van Parijs voor een Nieuw Europa goed. Tijdens de Top in Boedapest in 1994 werd naast een aantal institutionele beslissingen eveneens de benaming CVSE vervangen door OVSE. 70 Austin D., NATO Expansion to Northern Europe, in European Security, No I, Spring 1999, London.

40

samenwerkingsprogramma’s om deze criteria te bereiken, hebben in sterke mate bijgedragen tot de democratische ontwikkeling. In 1999, werd op initiatief van Zweden, de functie van Commissaris voor de Mensenrechten gecreëerd.

Het belang van de Raad van Europa voor Finland wordt als volgt uitgedrukt: “Finland consider the work done by the Council of Europe to promote democracy, the rule of law and human rights to be very important. Finland actively supports assistance and cooperation programmes organised by the Council of Europe in new member countries (…)” 3.6.

Internationale samenwerking

3.6.1. NORDCAPS Finland neemt deel aan het Nordic Coordinated Arrangement for Military Peace Support (NORDCAPS). Deze overeenkomst heeft als doel troepeneenheden op te richten waarin de Finse, Zweedse en Noorse bijdragen mekaar moeten aanvullen. De pool van Scandinavische strijdkrachten is voldoende om een brigade samen te stellen. Het is de gemeenschappelijke Scandinavische doelstelling om tegen 2003 deze brigade operationeel te maken voor vredesondersteunende opdrachten. De tekortkomingen in het domein van commando en controle en ondersteuning zullen tegen 2003 verholpen zijn. Deze strijdkrachten kunnen zowel gebruikt worden voor EU- als NAVO-geleide operaties, alsook voor VN- en eventueel OVSE-geleide operaties. Vanaf oktober 2000 werden in Stockholm permanente planningselementen voor NORDCAPS geïnstalleerd. De positieve ervaringen gedurende de KFOR-operatie, hebben de belangstelling van Groot-Brittannië opgewekt voor een deelname aan de NORDCAPSactiviteiten.

3.6.2. Bilaterale samenwerking Deze vorm van samenwerking richt zich in eerste instantie naar Zweden enerzijds en de Scandinavische landen anderzijds.

41

Wat de Scandinavische samenwerking betreft wordt het accent gelegd op het NORDCAPS. Daarnaast is er tussen de Scandinavische landen eveneens een belangrijke samenwerking in volgende domeinen: staf- en communicatie-oefeningen, joint oefeningen en oefeningen met grondstrijdkrachten, oefeningen voor luchtmacht en marine, uitwisselingsprogramma’s voor stafofficieren, professoren en studenten, uitwisseling van informatie betreffende zeebewaking. De samenwerking tussen Finland en Zweden, gebaseerd op bilaterale overeenkomsten, heeft een lange traditie. De huidige opportuniteiten om de veiligheidssamenwerking tussen Finland en Zweden te verhogen zijn gebaseerd op hun geografische nabijheid, het EU-lidmaatschap en de militaire niet-gebondenheid. (i) Defence Material Cooperation Het raamwerk voor deze samenwerking tussen de Scandinavische landen werd ondertekend midden jaren negentig. Begin 2001 werd een belangrijke stap gezet. De Scandinavische landen besloten om de interpretatie van de overeenkomsten uit te breiden met bilaterale projecten. Projecten kunnen initieel op bilaterale basis opgezet worden, om nadien eventueel uitgebreid te worden met andere Scandinavische landen en eventueel met niet-Scandinavische landen. Een bilateraal programma onderzoekt momenteel de mogelijkheden van een multifunctioneel wapen dat als torpedo kan gebruikt worden, zeemijnen en sensoren, informatie-uitwisseling in verband met hovercrafts en trainingssimulatoren. De ministers van Defensie hebben in juni 2001 een overeenkomst ondertekend die de industriële samenwerking tussen Noorwegen, Zweden en Finland en eventueel later Denemarken, moet verbeteren. Deze overeenkomst moet de basis leggen voor het politiek en wettelijk kader van de industriële samenwerking. De gemeenschappelijke belangstelling voor de aanschaf van de Nordic Standard Helicopter en de nieuwe generatie mortieren AMOS, kaderen in deze samenwerking. (ii)

Samenwerking in internationaal crisismanagement

NORDCAPS biedt een goed kader voor een verdere bilaterale samenwerking tussen Finland en Zweden. Zo werd tussen beide landen het initiatief genomen voor de in Stockholm gesitueerde permanente planningselementen. Vanuit deze bilaterale samenwerking werd ook het concept voor de Scandinavische brigade ontwikkeld. De bilaterale trainingen voor internationaal crisismanagement gaven eveneens aanleiding tot bilaterale marine-manoeuvres, waarbij Zweedse onderzeeërs opereerden naast Finse schepen. De bilaterale samenwerking heeft ook de training van het bataljon voor de FRDF ondersteund.

42

“Bilateral co-operation within the Headline Goal offers several interesting options.”71 (iii)

Bewaking van de zee en het luchtruim, vluchtveiligheid

De samenwerking inzake de bewaking van de zee en het luchtruim heeft nog niet tot concrete resultaten geleid. Een overeenkomst tussen Zweden en Finland met betrekking tot de mogelijkheid om noodprocedures te trainen voor militaire vliegtuigen in het territorium van de partner, werd ondertekend in juli 2001. Het Fins-Zweedse samenwerkingsbeleid is de laatste jaren intens, maar tegelijkertijd ook turbulent geweest. De ervaring en de verstandhouding met Rusland en het Finse enthousiasme voor de EU zijn niet altijd even gemakkelijk te verzoenen met de Zweedse leidende politieke rol in het noorden van de EU en het EU-scepticisme van de Zweedse bevolking, die de Zweedse regering ervan weerhoudt om een volwaardige leidersschapsrol op te nemen.72

3.6.3. Defensie-industrie De internationale samenwerking in defensie-industrie moet de Finnen toelaten een belangrijke positie in te nemen op deze markt. Het Finse ministerie van Defensie ziet een aantal belangrijke voordelen in een dergelijk partnerschap: het Finse potentieel om producten te ontwikkelen, die voldoen aan de nieuwe vereisten van de strijdkrachten, zal aanzienlijk verhogen, de import van defensie-uitrusting in crisistijd zal eenvoudiger zijn, de interoperabiliteit zal verhogen tijdens operaties in het kader van internationaal crisismanagement. In november 2000 trad Finland toe tot de Western European Armaments Group (WEAG). Hierdoor kan het deelnemen aan en een invloed uitoefenen op de ontwikkelingen van de Europese samenwerkingsprojecten in het kader van defensie. De leveringen aan de Finse defensie zijn ontoereikend om de Finse defensie-industrie draaiende te houden. De Europese samenwerking biedt mogelijkheden voor buitenlandse orders. Besluit

71

J. Harjula, Finnish and Swedish Security Cooperation, in Sweden and Finland: Security Perceptions and Defence Policy, National Defence College, Helsinki 2001. 72 Knudsen O., The Northern security agenda: an overall perspective, Stockholm 2001.

43

Deelname aan internationaal crisismanagement wordt steeds belangrijker in het Finse veiligheidsbeleid. Maar de niet-gebondenheid blijft een essentieel element in de Finse visie om de veiligheid en de stabiliteit in Noord-Europa te behouden. Daarom ziet Finland zijn niet-lidmaatschap van de NAVO als haar bijdrage tot de veiligheid in Noord-Europa. Een NAVO-lidmaatschap staat momenteel niet op de agenda van de huidige regering en enkel fundamentele veranderingen in het veiligheidsperspectief zouden hierin verandering kunnen brengen. De politieke discussie zal gevoerd worden na de verkiezingen in maart 2003, wanneer de nieuwe regering zich zal voorbereiden op het defensierapport van 2004. Een rechtstreekse betrokkenheid bij de ontwikkeling van het EVDB van de Europese Unie is eveneens noodzakelijk voor Finland, wil het enige invloed uitoefenen op de verdere ontwikkeling van deze materie. Naar de toekomst toe lijkt voor Finland de idee van een gemeenschappelijke defensie een stap te ver. De niet-gebondenheid is immers een beleid dat men ook in de toekomst wil handhaven. Momenteel lijken de beslissingen inzake defensie genomen tijdens de Europese Raad in Keulen en Helsinki reeds vergaand genoeg. Voor Finland is het in eerste instantie belangrijk dat de EU zich ontwikkelt in het domein van een crisismanagement capaciteit. De uitbreiding van de EU moet eveneens bijdragen tot de stabiliteit en de veiligheid in Europa. Andersson B., hoofd van European Security Studies, vat misschien nog op de beste manier samen hoe Finland het probleem met betrekking tot de defensie en de verwante internationale relaties wil omkaderen: 73 “My answer to the question of what would best serve the defences in the NordicBaltic region would be: Not national, not European nor transatlantic defence but a carefully selected blend of all of them and with a Nordic dimension added to the list.”

73

Andersson B., National, European or Transatlantic Defence?, 4-6 juni, Helsinki 2001.

44

45

4. Opdrachten van de Strijdkrachten

4.1.

Doelstellingen en taken van de strijdkrachten

Zoals reeds aangehaald in de vorige hoofdstukken, zijn de doelstellingen van de Finse defensie: de onafhankelijkheid van het land verzekeren, het behoud van de leefvoorwaarden van de inwoners, het behoud van de territoriale integriteit en het beschermen van de werking en de vrijheid van de staat, in alle omstandigheden. Om deze doelstellingen te realiseren werden voor de strijdkrachten acht specifieke taken vastgesteld:74 1) toezicht houden over het Finse grondgebied in samenwerking met andere toezichthoudende autoriteiten; 2) verzekeren van de territoriale integriteit, met gebruik van geweld indien nodig; 3) verdedigen van het land en haar gerechtelijk systeem, de leefvoorwaarden en de basisrechten van de bevolking; 4) het behoud en de ontwikkeling verzekeren van de militaire paraatheid; 5) voorzien in militaire training; ondersteunen van vrijwillige defensietraining, verhogen van de motivatie voor defensie en aanmoedigen van activiteiten om de fysieke conditie van de inwoners te verbeteren; 6) voorzien van uitvoerende bijstand in het kader van de handhaving van de wet en de openbare orde zoals voorgeschreven door de wet; deelnemen aan reddingsoperaties door het beschikbaar stellen van uitrusting, personeel en diensten, indien dit noodzakelijk geacht wordt door de aard van het incident. Deelname aan reddingsoperaties mag de nationale defensietaken van de strijdkrachten niet op het spel zetten; 7) deelnemen aan vredesondersteunende opdrachten zoals voorzien in de Akte Peace Support Operations 2000; 75 8) uitvoeren van andere functies, voorgeschreven door de wet. Een geloofwaardige defensie, die in staat is om deze taken te realiseren moet volgens de Finse regering in eerste instantie gebaseerd zijn op: een hoog trainingsniveau van de manschappen; de beschikbaarheid van voldoende en modern militair materieel; een sterke wil van de burgers om de natie te verdedigen; de paraatheid en betrouwbaarheid van het defensiesysteem, zoals vereist door de bestaande situatie. 74 75

Information Division of the Defence Staff, The Finnish Defence Forces 2001-2002, 2001. Zie paragraaf 4.3. Deelname aan vredesondersteunende en humanitaire opdrachten.

46

Tijdens Eurobarometer 54.1, gehouden in december 2000, bleek dat de Finnen ten opzichte van de overige EU-leden, het grootste vertrouwen hebben in hun nationaal leger. Tijdens dit onderzoek verklaarde 91 % van de Finnen ‘eerder vertrouwen’ te hebben in hun leger. Het EU-gemiddelde situeert zich op 71 %. 4.2.

Defensieplanning

Naast de summier beschreven doelstellingen en taken, wordt in het rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001 vooral aandacht besteed aan de defensieplanning. De nadruk in defensieplanning wordt gelegd op de preventie en het afslaan van een strategische aanval. De planning voorziet ook in de mogelijkheid dat opeenvolgende crisissen en dreigingen zich kunnen voordoen. Finland beoogt dreigingen te anticiperen, maatregelen te nemen om de situatie te stabiliseren en verdedigende maatregelen te treffen, die de Finse mogelijkheden moeten verhogen om buiten de gewapende acties te blijven. In het kader van een regionale crisis, is het de doelstelling om de gevolgen van een crisis te beperken of te voorkomen dat ze zich over Finland verspreiden. Dit moet bereikt worden door een verhoogde intelligence, surveillance and command capacity, door het gebruik van de strijdkrachten in vredestijd, door het mobiliseren van strijdkrachten voor oorlogstijd en door de bescherming van doelen met nationaal belang. Het Finse antwoord op verderaf gelegen regionale crisissen, met een impact op de veiligheid van Europa, zal een deelname bevatten aan operaties van internationale veiligheidssamenwerking en multinationaal crisismanagement. Het antwoord zal gebaseerd zijn op situatiegebonden beslissingen. Indien druk wordt uitgeoefend op Finland, zal dit beantwoord worden door een verhoging van: de territoriale waakzaamheid, de capaciteit om territoriale schendingen af te slaan, het gebruik van intelligence and command and control systems, en de bescherming van nationale instellingen. Naarmate de druk toeneemt, zal het defensievermogen verhoogd worden. Om een strategische aanval te voorkomen, die het gevolg is van een uitgeoefende druk, is het essentieel dat de afschrikkingswaarde van defensie zo hoog mogelijk is. De geloofwaardigheid en de capaciteit om een militaire verrassingsaanval te voorkomen, zijn hiervoor de centrale factoren.

47

4.3.

Deelname aan vredesondersteunende en humanitaire opdrachten

4.3.1. Principes Volgens de Finse Peacekeeping Act, kan Finland enkel deelnemen aan militair crisismanagement indien dit gebaseerd is op een mandaat van de VN of de OVSE. De herziene Peacekeeping Act, die in werking trad vanaf begin 2001, laat Finse soldaten toe om deel te nemen aan humanitaire bijstand of aan operaties om de humanitaire bijstand te beveiligen, volgens het verzoek van de intergouvernementele instellingen verbonden met de VN. Beslissingen tot deelname aan peacekeeping opdrachten worden genomen door de president, volgens het voorstel van de regering. De regering moet hiervoor het parlement raadplegen. Het ministerie van Buitenlandse Zaken en het ministerie van Defensie zijn verantwoordelijk voor de politieke voorbereiding, de begeleiding en de supervisie van het militair crisismanagement. De strijdkrachten zijn verantwoordelijk voor de praktische implementatie.76 Finland beschikt over een Finnish Rapid Deployment Force (FRDF) die ter beschikking kan gesteld worden van de internationale organisaties. Deze strijdkracht omvat twee infanteriebataljons, één geniebataljon, één transportcompagnie en een CIMICcompagnie.77 De strijdkracht beschikt eveneens over twee mijnenleggers van de marine. Momenteel beschikt de FRDF nog niet over elementen van de Finse luchtmacht. Een deelname van de luchtmacht aan crisismanagement operaties wordt nog bestudeerd. Tijdens de Capabilities Commitment Conference, op 20 november 2000 in Brussel, werd de Finse toezegging in het kader van de Helsinki Headline Goal vastgelegd als volgt: een totaal van 1500 manschappen, bestaande uit één bataljon gemechaniseerde infanterie, één compagnie transport en de nodige eenheden voor bevelvoering, ondersteuning en logistiek. De Finse bijdrage benadert deze van andere vergelijkbare EU-lidstaten inzake defensie, zoals Zweden en Oostenrijk.78

76

Dit is de situatie sinds de herziene Peacekeeping Act in werking trad. Compagnie gespecialiseerd in de civiel-militaire samenwerking. 78 Zie gelijkaardige studies: ‘Zweden in het kader van de Europese defensie-integratie’, Van Camp S., DSC, oktober 2002 en ‘Oostenrijk in het kader van de Europese defensie-integratie’, Van Camp S., DSC, oktober 2002. 77

48

4.3.2. Overzicht van de interventies Finland nam voor de eerste maal deel aan een peacekeeping operatie in 1956, en heeft sindsdien meer dan 40.000 manschappen ter beschikking gesteld in verschillende operaties. In 2001 namen ongeveer 1600 manschappen deel aan tien verschillende operaties. Volgens de Finse Peacekeeping Act mogen maximum 2000 manschappen tegelijkertijd deelnemen aan de verschillende opdrachten. Finland draagt sinds 1982 bij tot UNIFIL (Libanon) van de VN. Een Fins bataljon van ongeveer 650 man was er permanent gelegerd in de regio. Door de beslissing van de VN- Veiligheidsraad om de omvang van deze opdracht te verminderen, werd de Finse bijdrage sinds midden 2001 gehalveerd. Finland neemt ook deel aan de VN-operaties in Cyprus en aan de grens tussen Ethiopië en Eritrea. Sinds 1996 werden de Finse peacekeepers betrokken bij de NAVO-geleide IFOR/SFOR strijdkrachten in Bosnië. Een Fins bataljon is betrokken bij de NAVO-geleide KFOR strijdkracht in Kosovo. De kern van het bataljon bestaat uit het 1 Infanterie Bataljon van de Finse RDF. In het voorjaar van 2002 bestond het Finse bataljon uit 820 man. De principes voor een deelname aan operaties van crisismanagement worden vastgelegd in de Finse Peacekeeping Act. Finland kan enkel deelnemen aan militair crisismanagement indien dit gebaseerd is op een VN of OVSE-mandaat. Finland mag niet deelnemen aan de uitvoering van militaire maatregelen op basis van artikel 42 of 51 van het VN-Charter.79 Sinds 2001 kunnen Finse militairen deelnemen aan operaties voor humanitaire bijstand op vraag van de organisaties van de VN. Finland kan tijdens de eerste fase van de peacekeeping operatie in Afghanistan (International Security Assistance Force, ISAF) deelnemen met maximum 50 peacekeepers. Tot dit besluit kwam de Finse president tijdens een vergadering op 21 december 2001 met de Commissie voor Buitenlands en Veiligheidsbeleid. Finland werd door het Verenigd Koninkrijk gevraagd om een contingent te leveren met een detachement gespecialiseerd in civiele en militaire samenwerking (CIMIC). De uiteindelijke beslissing tot deelname werd door het Finse parlement genomen in januari 2002.

4.4.

Civilian Crisis Management

79

- Artikel 42 laat toe om maatregelen te nemen van militaire aard na goedkeuring van de Veiligheidsraad (embargo, blokkade, gewapende interventie). - Artikel 51 geeft het recht tot individuele of collectieve zelfverdediging in het geval van een gewapende aanval tegen een lid van de VN.

49

De laatste jaren wordt in de internationale organisaties steeds meer belang gehecht aan het civiele crisismanagement. Ondanks de beperkte militaire impact vormt deze materie een belangrijk aspect in het rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001. In het kader van de VN, werd naar aanleiding van het Brahimi Rapport, de complementariteit benadrukt van het militaire en het civiele crisismanagement. Tijdens de OVSE-Top in Istanbul in 1999 werd beslist om een systeem van Rapid Expert Assistance and Cooperation Teams (REACT) op te zetten. Dit systeem moet trachten om vlugger burgerexperts naar crisisgebieden te sturen en hun efficiënte te verhogen. De EU heeft eveneens een belangrijke ervaring in civiel crisismanagement operaties in de Balkan. Belangrijke beslissingen in dit domein werden genomen tijdens de EU-Top in Feira (juni 2000).80 Voor het jaar 2001 had het Finse ministerie van Buitenlandse Zaken een budget voorzien van bijna 7 miljoen Euro voor de deelname van burgerpersoneel aan crisismanagement taken. Vier prioriteiten werden vastgelegd. Begin 2001 namen 30 Finse politiemannen deel aan vier operaties in Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Kosovo en Albanië. In het kader van de beslissing tijdens de EU-Top in Feira om 5000 politiemannen beschikbaar te hebben, stelde Finland er 70 ter beschikking. Het ministerie van Justitie zal in samenwerking met het ministerie van Buitenlandse Zaken 40 mensen opleiden, die kunnen ingezet worden als juridisch administratief expert. Finland zal de deelname mogelijk maken van experts in het domein van de civiele administratie, de heropbouw en de ontwikkeling van communicatie- en transportinfrastructuur en de gezondheidszorg. Finland levert een belangrijke bijdrage aan civiele bescherming in het kader van de EU, de NAVO en het VN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA). Ongeveer 200 man professioneel reddingspersoneel is beschikbaar in de Finn Rescue Force (FRF).

4.5.

Voorzorgsmaatregelen maatschappij

en

bestrijding

van

dreigingen

voor

de

De Finse voorzorgsmaatregelen zijn gebaseerd op het concept van een totale nationale verdediging.81 De toegenomen interdependentie tussen de verschillende sectoren 80

De Unie heeft er besloten de civiele aspecten van de crisisbeheersing uit te bouwen en zich daarbij te richten op vier prioriteiten: politie, versterking van de rechtsstaat, versterking van het civiel bestuur en civiele bescherming. 81 Totale nationale verdediging omvat volgens de Finse bepalingen: militaire, economische en burgerverdediging, sociaal welzijn en gezondheidszorg, functionering van technische systemen, publieke orde en veiligheid en defensie-informatie-activiteiten.

50

van de maatschappij maken een intensieve samenwerking noodzakelijk. Finland betracht dat de maatschappij als geheel kan functioneren onder alle omstandigheden. Uitzonderlijke omstandigheden, zoals de oorlog tussen twee landen, een economische crisis, een belangrijke ramp,… worden gedefinieerd in de Emergency Powers Act en de State of Defence Act. De defensiecapaciteiten, zoals vastgelegd in de Emergency Powers Act, omvatten alle acties en activiteiten noodzakelijk voor de verschillende maatschappelijke sectoren. Het gaat zowel om voorzorgsmaatregelen als bestrijding van dreigingen. Doorheen het rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001 en andere algemene documenten die de Finse samenleving beschrijven, kunnen we vaststellen dat er bijzonder veel aandacht besteed wordt aan ‘het overleven van de maatschappij’. De 1300 km grens met Rusland en de geschiedenis hebben hierin ongetwijfeld een belangrijk aandeel.

Besluit Het Finse defensiesysteem werd in het verleden steeds ontwikkeld op basis van nationale premissen. De factoren die een invloed hadden waren vooral de geopolitieke positie, de oorlogservaringen, de grote omvang van het territorium, de geringe bevolkingsomvang en de beschikbare economische middelen. Tijdens de Koude Oorlog was de ontwikkeling van de nationale verdediging hoofdzakelijk ingegeven door de dreiging om het Finse grondgebied en het luchtruim militair te gebruiken voor een aanval tegenover een derde partij. De territoriale verdediging was het uitgangsprincipe, een algemene dienstplicht was hiervoor een noodzakelijk instrument. Een grotere internationale betrokkenheid heeft er weliswaar toe geleid dat in 1998 een snelle interventiemacht werd opgericht (Finnish Rapid Deployment Force) en dat in het kader van de Helsinki Headline Goal een Finse toezegging werd gedaan van 1500 manschappen. Vervolgens werd de deelname aan vredesondersteunende opdrachten in 2001 herzien in een nieuwe Peacekeeping Act. Maar bij het overlopen van de huidige taken van de strijdkrachten, zoals ze bepaald werden in het jaar 2001, moet vastgesteld worden dat ze nog steeds sterk nationaal gericht zijn. Zolang het concept van militaire niet-gebondenheid behouden blijft zal dit voor de toekomst grotendeels het geval zijn. Finland moet immers zelf instaan voor de verdediging van het grondgebied.

51

5. Structuur van de Strijdkrachten en Personeelsgebonden Aspecten 5.1.

Structuur

5.1.1. Algemeen De hoofddoelstelling van de structurele veranderingen in de Finse defensie, uiteengezet in het rapport van 1997, was het ontwikkelen van de paraatheid en de reactiecapaciteit van de strijdkrachten en haar een geloofwaardige capaciteit geven om een strategische aanval af te slaan. De mogelijkheid om deel te nemen aan internationaal crisismanagement werd eveneens benadrukt. Het accent werd dus verlegd van de capaciteit om een grootschalige aanval af te slaan, naar de capaciteit om een strategische aanval te voorkomen en af te slaan. Een belangrijk deel van de vereiste maatregelen, om de structurele veranderingen te implementeren, werd uitgevoerd tussen 1997 en 2000. De modernisering van de strijdkrachten werd inderdaad ingeleid door de structurele veranderingen. De omvang van de oorlogsstrijdkrachten werd in eerste instantie teruggebracht van 540.000 tot 430.000 manschappen. De eenheden die uitgerust waren met verouderd materieel werden ontbonden. De commando- en controlestructuur werd aangepast. Het accent lag vooral op het verkorten van de commandoketen. 1820 personen die tewerkgesteld waren bij de militaire staf kregen nieuwe taken toegewezen en 550 van hen muteerden naar een nieuwe functie.82 Meer personeel werd toegewezen aan de operationele commandotaken van de marine en de luchtmacht. De militaire provincies, die instaan voor aangelegenheden met betrekking tot de dienstplicht, de mobilisatie en de organisatie en het commando van de lokale verdediging werden beperkt in hun bevoegdheden en personeel. Meer verantwoordelijkheid werd overgedragen aan de regionale bevelhebbers, die een belangrijker aandeel kregen in de planning en de verdediging van hun respectievelijke grondgebieden. Er waren tevens belangrijke hervormingen in de opleiding en de dienstperiode van de dienstplichtigen. Het jaarlijks aantal te trainen reservisten werd in het rapport vastgelegd op 35.000. In 1999 hadden 8.700 reservisten een training gevolgd, dit is minder dan 25 % van het vooropgestelde doel. In 2000 waren dat er 28.400.

82

Hollo I, Finnish Defence Forces – The Present and the Future, in Security in the North, NDC, Helsinki 2000.

52

Als gevolg van de structurele veranderingen werden er tekortkomingen vastgesteld in de bewaking van het grondgebied. De efficiënte ervan werd nadien verhoogd door een verbeterde samenwerking en de invoering van nieuwe technologieën.

5.1.2. De hervormingen 2001-2008 De domeinen die een bijzondere aandacht zullen krijgen in de hervormingen voor de periode 2001-2008 zijn: het commando- en controlesysteem, de paraatheid van de operationele formaties van de landmacht, de interoperabiliteit voor militair crisismanagement, de informatiemaatschappij en de relatie tussen economie (handel en industrie) en de strijdkrachten. Vervolgens zal de totale omvang van de strijdkrachten in oorlogstijd verder verminderd worden tot 350.000 manschappen in 2008 (zie paragraaf 5.2. Personeel). Anderzijds zal getracht worden het vermogen van de operationele formaties te verbeteren door een verhoging van de vuurkracht en de mobiliteit van de operationele brigades. Er zal vervolgens van 2002 tot 2004 een analyse ondernomen worden die moet leiden tot het defensieconcept voor 2010.83 Algemene dienstplicht en territoriale verdediging blijven hierin nog steeds de uitgangspunten vormen. De richtlijnen voor die hervormingen zijn vervat in de volgende punten: herziening van het territoriaal defensieconcept, vermindering van het aantal operationele formaties en een verhoogde vuurkracht en mobiliteit, vermindering van het aantal regionale formaties, vermindering van het aantal commando-echelons. De hervormingen 2001-2008 zoals ze vastgelegd zijn in het regeringsrapport zijn in volle ontwikkeling en hebben zowel een impact op de commandostructuren van de strijdkrachten als op de verschillende machten. (i)

De Commandostructuur van de strijdkrachten

De strijdkrachten staan onder het bevel van de stafchef, die rechtstreeks ondergeschikt is aan de president. De president neemt in samenwerking met de regering alle beslissingen met betrekking tot het buitenlands beleid. Een belangrijk instrument voor deze samenwerking is het Kabinet van Buitenlandse Zaken en het Security and Defence Committee. 83

De hervormingen zullen voorgesteld worden in het veiligheidsen defensiebeleid van het rapport dat moet verschijnen tegen 2004.

53

De beslissing om deel te nemen aan een opdracht voor peacesupport wordt genomen door de president op voorstel van de regering. Voorafgaand aan een dergelijk voorstel moet de regering de commissie van Buitenlandse Zaken van het parlement raadplegen. Indien de opdracht verder reikt, dan moet de regering het parlement raadplegen. De defensiestaf fungeert rechtstreeks onder de stafchef (in de domeinen van het militair commando) en onder de minister van Defensie (in de administratieve domeinen). De stafchef leidt de drie landmachtcommando’s (West, Oost en Noord), de marine en de luchtmacht. De marine en de luchtmacht zijn momenteel nog onafhankelijke machten met eigen hoofdkwartieren. Onder de drie landmachtcommando’s bevinden zich de 12 militaire provinciehoofdkwartieren, die de nodige maatregelen treffen voor de dienstplicht in de betreffende regio en die verantwoordelijk zijn voor de mobilisatie van de oorlogseenheden en de lokale defensie.

Presiden

Parlement Staatsraad

Stafchef

Kabinetscommissie voor Buitenlands en Veiligheidsbeleid

Ministerie van Defensie

Veiligheids- en Defensiecommissie Defensiestaf

Landmachtcommando’s

Marine Luchtmacht

Militaire Provincies en brigades

Marinecommando

Luchtmachtcommando

De defensiestaf en de commandostructuren zullen verder ontwikkeld worden op basis van de organisatorische veranderingen, ingevoerd op 1 januari 2001. Het hoofddoel is de integratie van de planning-, commando- en controlesystemen en de inlichtingendiensten van de verschillende machten in één joint concept. Een eerste fase zal bereikt worden door de aanschaf van middelen voor inlichtingen, bewaking en commando en controle (periode 2000 tot 2005). Concreet gaat het om mobiele elektronische inlichtingen- en bewakingsunits, het combineren van de systemen voor datatransfert van de verschillende machten en de modernisering van het bewakings- en commando- en controlesysteem van de luchtmacht.

54

(ii)

De landmacht

Het accent voor de investeringen voor nieuw materieel van de Finse strijdkrachten, zal gelegd worden op de landmacht, met het oog op de verbetering van de paraatheid en de reactiecapaciteit. De landmacht zal het vereiste niveau om een strategische aanval te voorkomen en af te slaan, bereiken tegen het einde van dit decennium. De belangrijkste doelstelling is de opwaardering van drie Jaeger brigades tot readiness brigades. De vuurkracht en mobiliteit van de readiness brigades zullen verbeterd worden door de aanschaf van nieuwe infanterie gevechtsvoertuigen, APC's, gemotoriseerde mortieren en antitank missiles. Nieuwe transmissiemiddelen, een nachtzichtcapaciteit en een verbeterde grond-luchtverdediging moeten een betere operationaliteit verzekeren. In oorlogstijd kan de landmacht beschikken over 9 Jaeger brigades, twee gepantserde brigades en één brigade voor kustverdediging. Indien nodig kunnen nog 11 infanteriebrigades, uitgerust met ouder materieel, gevormd worden. De brigades bestaan enkel in oorlogstijd, maar de 9 Jaeger brigades en één gepantserde brigade hebben ook een trainingsopdracht in vredestijd. (iii)

De marine

Bij de marine zal het accent van de investeringen gelegd worden op de vervanging van schepen en een verhoging van de mobiliteit van de kustverdediging. Het intelligence, surveillance and command and control systeem van de marine zal tegen 2010 geïntegreerd worden in dat van de andere strijdkrachten. De modernisering van de marine voor de periode 2001-2006 is reeds begonnen, en dit in overeenstemming met de Navy procurement authorizations. Het hoofdproject is ‘Squadron 2000’; een eskader voornamelijk uitgerust met T-2000 hovercrafts. Deze hovercrafts hebben de voordelen dat ze een hoge snelheid en mobiliteit kunnen bereiken, dat ze bruikbaar zijn gedurende het volledige jaar en dat ze kunnen voorzien worden van een wijzigbare wapenconfiguratie. De mijnveegcapaciteit zal verbeterd worden door de ontwikkeling van nieuwe mijnenjagers en de Helsinki Class fast attack missile craft zal gemoderniseerd worden. Door de aanschaf van nieuw materieel voor de mobiele kusteenheden zal in de toekomst de vaste kustverdediging vervangen worden. De mobiele kustartillerie van de marine blijft niet meer behouden. (iv)

De luchtmacht

De volledige F-18 Hornet vloot, die uit 64 toestellen bestaat, is operationeel. Vanaf 2000 begon de Finse luchtmacht met de aanschaf van zeven F-18D tweezitter en 57 éénzitter F-18C. Dit gevechtsvliegtuig moet instaan voor de bewaking van het Finse luchtruim.

55

Het intelligence, surveillance and command and control systeem van de luchtmacht zal verbeterd worden en eveneens geïntegreerd worden in deze van de andere strijdkrachten. De transport- en liaisonvliegtuigen zullen gedurende dit decennium vervangen worden.

5.2.

Personeel

5.2.1. Kwantitatief aspect In vredestijd bestaan de Finse strijdkrachten uit 16.500 manschappen, waarvan er 8.500 militairen en 8000 burgers zijn. Ieder jaar worden er 27.000 dienstplichtigen, waarvan ongeveer 500 vrouwen, en 30.000 reservisten opgeleid en getraind. Voor het jaar 2001 werden volgende gegevens opgetekend: 84 - Burgers: 7974 (waarvan 4146 vrouwen) - Onderofficieren: 4057 (waarvan 3 vrouwen) - Officieren: 3079 (waarvan 1 vrouw) - Gespecialiseerd militair personeel: 1268 (waarvan 283 vrouwen) In overeenstemming met het rapport The Finnish Security and Defence Policy 2001, moet de omvang van de strijdkrachten in oorlogstijd verminderd worden van de 430.000 manschappen, die momenteel voorzien zijn, tot 390.000 manschappen tegen het jaar 2008. De verdeling over de verschillende machten is als volgt vastgesteld: - Landmacht: 345.000 - Luchtmacht: 35.000 - Marine: 39.000 Deze troepen worden versterkt met grenstroepen, die ondergebracht worden in The Frontier Guard. In oorlogstijd heeft zij een capaciteit van 22.000 man. Indien vereist kunnen de grenstroepen gedeeltelijk of geheel opgenomen worden in de strijdkrachten door middel van een decreet. In oorlogstijd is eveneens bijkomend personeel voorzien om de mobilisatie en het verder functioneren van de maatschappij te verzekeren. Het rapport voorziet een behoefte aan 17.000 manschappen in vredestijd voor 2008. Er wordt de mogelijkheid gelaten om dit aantal aan te passen in functie van toekomstige vereisten. Eventuele personeelsinkrimpingen zullen steeds zoveel mogelijk gebaseerd zijn op natuurlijke afvloeiingen.

84

Information Division of the Defence Staff, The Finnish Defence Forces 2001-2002, 2001.

56

5.2.2. Dienstplicht De duur van de militaire dienst bedraagt 180, 270 of 362 dagen. Voor officieren, onderofficieren en dienstplichtigen in bijzondere functies bedraagt de termijn 362 dagen. De dienstperiode voor de andere dienstplichtigen bedraagt 180 of 270 dagen, afhankelijk van de job. In principe vat de dienstplicht aan op de leeftijd van 18 jaar, maar kan uitgesteld worden tot de leeftijd van 28 jaar. Sinds 1995 is er een dienstplicht op vrijwillige basis mogelijk voor vrouwen. Na de dienstplicht wordt een opfrissingstraining voorzien van respectievelijk 100, 75 of 40 dagen. Het is de bedoeling om eenheden voor oorlogstijd, per interval van vijf jaar te hertrainen. In deze context worden jaarlijks ongeveer 30.000 reservisten opgeroepen. Een belangrijk aspect vormen de vrijwillige defensietrainingen die georganiseerd worden door de National Defence Training Association.85 De hoofddoelstelling van deze defensietrainingen wordt als volgt omschreven: “to reinforce defence motivation, promote defence capability and support preparations made by authorities for exceptional circumstances.” Deze militaire training bestaat uit een basistraining, een gespecialiseerde training en cursussen voor leiderschap. Een dienstplichtige kost de Finse staat 37 Euro per dag. Hierin worden 15,2 Euro aan voorzieningskosten (huisvesting, voeding, gezondheidszorg, transport,…) voorzien. De overige kosten zijn voor opleiding en training. Het voortbestaan van de dienstplicht wordt op korte termijn niet in vraag gesteld. Volgens de actuele bepalingen vormt de algemene dienstplicht zelfs in het defensieconcept 2010 nog een uitgangspunt. Deze algemene dienstplicht is inderdaad noodzakelijk indien de Finse regering wenst vast te houden aan het andere uitgangspunt, namelijk de territoriale verdediging.

5.2.3. Opleiding en training van het personeel De opleiding en training van het personeel moeten in eerste instantie gericht zijn naar de vereisten zoals bepaald in oorlogstijd. De strijdkrachten hebben behoefte aan professioneel, gemotiveerd personeel, dat in voldoende getale aanwezig is en beschikt over de nodige capaciteiten om zowel de werkzaamheden in oorlogstijd als in vredestijd te kunnen uitvoeren. Vanaf het najaar van 2001 werd een nieuw opleidingsprogramma voor de officieren ingevoerd. De officieren worden opgesplitst in beroepsofficieren, die een universitaire 85

In 2000 namen 38.000 mensen deel aan deze trainingen.

57

opleiding hogere graad volgen, en vaste-termijn-officieren, die een universitaire opleiding lagere graad volgen. De academische opleiding wordt georganiseerd aan het National Defence College en voor sommige vakdomeinen aan de Frontier and Coast Guard School. Het National Defence Institute wordt vervangen door de Army Academy, die voorziet in een basistraining voor officieren van de landmacht en de voortgezette training voor onderofficieren. Het concept van vaste-termijn-officieren biedt het voordeel van flexibiliteit. Het is de bedoeling dat tegen 2015 één vierde van het personeel een vastetermijn-statuut heeft. De sterke ontwikkeling van de laatste jaren, enerzijds in het domein van crisismanagement en anderzijds in het technologische domein, hebben een sterke invloed gehad op de opleiding van het personeel en het aantal manschappen die een functie uitoefenen in deze domeinen. Besluit De structurele veranderingen moeten de voorwaarden creëren voor een aangepaste paraatheid, reactiecapaciteit en flexibiliteit. De belangrijkste reorganisaties kunnen samengevat worden in een aanpassing van de commandostructuur, een verhoogde operationaliteit van de Jaeger brigades en een vermindering van de oorlogsstrijdkrachten. Deze aanpassingen moeten een beperkte accentverschuiving onderlijnen van een territoriale verdediging naar een groter internationaal engagement.

58

59

6. Defensiebegroting Teneinde een geloofwaardige defensie te behouden, is het noodzakelijk om een defensiebegroting te plannen in functie van de langetermijn behoeften. Deze begroting mag niet afhankelijk zijn van economische fluctuaties, maar moet gebaseerd zijn op de doelstellingen van het Finse veiligheidsbeleid, zoals beschreven in de eerste twee hoofdstukken. The Finnish Security and Defence Policy 2001 legt de defensiebegroting vast tot 2008. Volgende bedragen werden hierin voorzien: - Voor 2002: 1,65 miljard Euro - Voor 2003: 1,68 miljard Euro - Voor 2004: 1,71 miljard Euro - Voor de periode tot 2008: 1,75 miljard Euro Met deze vooruitzichten blijkt de trend van een dalende defensiebegroting, die werd ingezet tijdens de beginjaren negentig, te worden omgekeerd. De defensiebegroting stemt ongeveer overeen met 1,3 % van het BNP. Hiermee situeert Finland zich op een twaalfde plaats in het EU-peloton. Het gemiddelde voor de lidstaten van de EU bedraagt ongeveer 2%. Zweden en Noorwegen spenderen 1,8% van het BNP aan defensie. Het aandeel van de defensie-uitgaven ten opzichte van de totale staatsuitgaven bedroeg in Finland 4,51% voor het jaar 2001. Van deze begroting wordt 40,7% gespendeerd aan personeelsuitgaven, 18,3% aan operationele werkingskosten, 6,2% aan de dienstplicht en 34,8% voor de aanschaf van nieuw materieel. Net zoals voor Zweden moet er vastgesteld worden dat een groot deel van de defensiebegroting geïnvesteerd wordt in nieuw materieel. De modernisering van de luchtmacht door de aanschaf van de 64 nieuwe F-18 Hornet gevechtsvliegtuigen was de belangrijkste investering van het voorbije decennium. De opwaardering van drie Jaeger brigades tot readiness brigades zal voor het huidige decennium een belangrijk aandeel van de investeringen vergen. De uitgaven voor troepen die operationeel zijn in het internationale crisismanagement en de aanschafkosten voor het specifieke materieel voor deze operaties, worden gefinancierd met middelen buiten de defensiebegroting. Voor het jaar 2001 werd 21,8 miljoen Euro aan peacekeeping operaties gespendeerd. Na het einde van de Koude Oorlog volgt Finland de algemene Europese trend van dalende defensie-uitgaven. Het uiteenvallen van de Sovjetunie werd niet aangegrepen als een mogelijkheid om meer geld te spenderen voor een onafhankelijk Europees veiligheidsen defensiebeleid. Europa zag het eerder als een opportuniteit om een aanzienlijk vredesdividend te innen.

60

Tijdens de jaren negentig is deze terugval van het defensiebudget voor de meeste EU-lidstaten bijzonder drastisch. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de procentuele vermindering van het budget voor defensie tussen 1996 en 2000. 86

35% 30% 25% 20% 15% 10% 5%

in Sp a

m do

d

Ki ng

la n Ire U

ni te d

ec e re G

tu ga l Po r

Fi nl an d em bo ur g Lu x

Ita ly

Be lg iu m

k

Au st ria

ds

en m ar D

ce

rla n

et he

N

Fr an

en Sw ed

G

er m an

y

0%

Besluit Finland spendeert aanzienlijk minder van het BNP aan defensie dan de meeste Europese EU-lidstaten. Een belangrijk deel van deze begroting wordt echter voorzien voor de aanschaf van nieuw materieel. Er moet eveneens niet uit het oog verloren worden dat de kosten zowel voor de operationele troepen als voor de aanschaf voor specifiek materieel in verband met internationaal crisismanagement buiten deze begroting vallen. De vooruitzichten tot het jaar 2008 geven een stijgende trend aan van de defensiebegroting.

86

CDS, Présentation comparative et thématique des politiques de défense des Etats membres de l'Union Européenne, Sécurité et Stratégie, december 2001.

61

7. Militaire uitrusting

De Finse maatschappij is nauw betrokken bij defensie-aangelegenheden. Er is de overtuiging dat de bekwaamheid van de strijdkrachten om te functioneren onder uitzonderlijke omstandigheden, voor een groot gedeelte gebaseerd is op de voorzieningen van de maatschappij. (i)

Wat het specifiek militair materieel betreft, kunnen de strijdkrachten voor een deel rekenen op de binnenlandse defensie-industrie, die economisch en technologisch concurrentieel is. De strategie van deze industrie wordt bepaald door de minister van Handel en Industrie. In vergelijking met de meeste andere Europese partners is deze industrie vrij beperkt; een veertigtal firma’s. De conventionele productie is geconcentreerd in de Patria Group, die instaat voor ongeveer de helft van de Finse defensie-industrie.

(ii)

Voor telecommunicatie, voedings- en energietoevoer, constructie en transport zullen de strijdkrachten in het geval van mobilisatie, voor een groot deel moeten rekenen op de dienstverlening van de maatschappij. Via de Emergency Powers Act kan het materieel, gebruikt door de reservisten, aangevuld worden met materieel elders uit de maatschappij. De State of Defence Act laat toe dat alle maatschappelijke middelen aangewend worden voor de nationale verdediging in oorlogstijd.

Wijzigingen in enerzijds de oorlogsvoering en anderzijds de structuur van de maatschappij, hebben ertoe geleid dat steeds minder materieel uit de maatschappij kan aangewend worden voor de specifieke behoeften van bijvoorbeeld de snel ontplooibare strijdkrachten voor crisismanagement. Het gemiddeld aandeel van de defensiebegroting dat gespendeerd wordt aan investeringen bedraagt 34,8 % (wat overeenstemt met een jaarlijks beschikbaar budget van 0,5 miljard Euro). Dit impliceert dat de militaire uitrusting gemiddeld een levensduurte moet hebben van 25 jaar, rekeninghoudende met de moderniseringen. De huidige levensduurte neigt eerder naar 20 jaar. Dit heeft tot gevolg dat de huidige militaire uitrusting niet tijdig kan vervangen worden.87 Een overzicht van de verschillende machten werd opgesteld aan de hand van gegevens uit volgende documenten: - The Military Balance 2001-2002, - Facts about the Finnish Defence Forces 2001-2002, uitgegeven door de Finse defensiestaf, 87

Information Division of the Defence Staff, The Finnish Defence Forces 2001-2002, 2001.

62

-

Finnish Military Defence 1999-2000, Organisation of National Defence, eveneens uitgegeven door de Finse defensiestaf.

De landmacht beschikt over T-72 M1 en T-55 M gevechtstanks en BMP-1 en BMP-2 infanteriegevechtsvoertuigen (AIFV). De vuursteun is gebaseerd op getrokken artillerie (122 mm, 130 mm, 152 mm en 155 mm), self-propelled houwitsers (122 mm en 152 mm), meervoudige raketwerpers (122 mm) en mortieren (81 mm en 120 mm). De vuurkracht van de twee pantserbrigades is gebaseerd op de Russische T-72 M1 (65 stuks per brigade en een totaal van 160 stuks) en de BMP-1 en BMP-2. De Jaeger brigades zijn opgebouwd rond de APC's.88 Tijdens het jaar 2002 waren er vergaande onderhandelingen, die zouden moeten uitmonden in een akkoord, voor de aankoop van 100 Duitse Leopard 2A4 gevechtstanks. De opwaardering van de huidige T-72 en T-55 zou meer kosten om uiteindelijk hetzelfde prestatieniveau te bekomen. Deze 2A4 werden geproduceerd tijdens de jaren tachtig. Finland wil ze in dienst houden tot eind jaren 2020, of tot eind jaren 2030 mits de nodige opwaarderingen. Gezien de wijzigende veiligheidssituatie in de Baltische regio, hebben Finse defensiemedewerkers gedebatteerd of aanvalshelikopters geen alternatief kunnen bieden. Minister van Defensie Enestam benadrukte dat deze discussie de toekomstige richting van de Finse landstrijdkrachten niet zal beïnvloeden.89 De marine kan naast commando- en steunschepen, beschikken over negen schepen uitgerust met anti-ship missiles (RBS-15), 10 mijnenleggers en 13 mijnenvegers. Voor de verdediging van de kustlijn zijn er momenteel nog 61 geschutskoepels met een 100 mm kanon en 190 statische artilleriestukken van 130 mm (met een maximale dracht van 25 km) beschikbaar. Naar de toekomst toe zou de vaste kustartillerie afgeschaft worden. De luchtmacht is sinds het jaar 2000 gebaseerd op de F-18 (Hornet) vloot; zij beschikt over zeven F-18D (tweezitter) en 57 éénzitter F-18C gevechtsvliegtuigen (interceptors). Deze worden naast transport- en liaisonvliegtuigen, vervolledigd met 20 Hawk 50/51A gevechtsvliegtuigen voor luchtverdediging en verkenning en 22 Hawk 51A voor training.

88

APC: Armoured Personnel Carrier. De Finse landmacht beschikt over BTR-50, BTR-60, MT-LBV en SisuXA 180. 89 Glogan T., Finland to buy used Leopard 2 tanks from Germany, in Jane’s Defence Weekly, 27 februari 2002.

63

Besluit We stellen vast dat de Finse strijdkrachten over een bijzonder grote hoeveelheid militaire uitrusting kunnen beschikken. Een groot deel van die uitrusting is voorzien om de grote reservecapaciteit in oorlogstijd te bewapenen. In vredestijd bestaan de Finse strijdkrachten uit 16.500 manschappen (waarvan 8000 burgers), maar de omvang van de strijdkrachten in oorlogstijd kan oplopen tot 430.000 strijdkrachten. Dit aantal moet gereduceerd worden tot 390.000 manschappen tegen het jaar 2008.90 Het accent van de strijdkrachten ligt bij de landmacht.

90

Zie Hoofdstuk 5, Structuur van de Strijdkrachten en Personeelsgebonden aspecten.

64

65

8. Besluit

8.1.

Synthese

Ondanks de grote omwentelingen in het Fins buitenlands en defensiebeleid sinds het einde van de Koude Oorlog, is de geopolitieke realiteit quasi ongewijzigd gebleven. Deze realiteit wordt gekenmerkt door de 1300 km lange grens met Rusland, de min of meer geografische isolatie tegenover het Westen en de belangrijke militair-strategische ligging van Finland. Nemen we daarbij de historische gebeurtenissen in overweging (de verwoede pogingen van Rusland in de twintigste eeuw om Finland opnieuw in het rijk te integreren), dan is het duidelijk dat het Fins buitenlands en defensiebeleid nog steeds sterk beïnvloed wordt door wat er in Rusland gebeurt. Ondanks deze geopolitieke realiteit is de snelheid en de mate waarin Finland zich van Oost naar West keerde opmerkelijk. Na een lange traditie van neutraliteit en een beleid afgestemd op Russische belangen, trad het in 1995 zonder voorbehoud toe tot de EU. Een jaar later trad Finland toe tot de Europese Monetaire Unie. In 1997 lanceerde het met Zweden het voorstel voor de opname van de Petersbergtaken in het Verdrag van Amsterdam. Sinds 2002 lijkt het NAVO-lidmaatschap niet langer taboe en vanaf 2004, bij het aantreden van de nieuwe regering, zou het ook effectief tot de mogelijkheden kunnen behoren. De EU-lidstaten worden geacht een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid na te streven. Het ontbreken van een reële vijand en belangrijke gemeenschappelijke belangen op politiek, sociaal en economisch vlak, doen vermoeden dat het vrij eenvoudig moet zijn om een GBVB te ontwikkelen. De werkelijkheid lijkt net het omgekeerde aan te geven. Door het ontbreken van een gemeenschappelijke vijand heeft elke natie de ruimte en de mogelijkheden benut om meer het accent te leggen op zijn eigen veiligheidsbelangen. De drie noordelijke EU-lidstaten (Denemarken, Finland en Zweden) hebben onderling heel wat gemeenschappelijke kenmerken, maar toch blijken hun respectievelijke veiligheidsen defensiepercepties sterk te verschillen. De belangrijkste kenmerken voor Finland kunnen als volgt samengevat worden: (i)

Dreigingsperceptie Voor Finland is de dreiging van een grootschalig militair conflict in Europa klein. Dreigingen die ervaren worden voor de Finse veiligheid zijn: regionale of lokale conflicten in Europa of aan haar perimeter, de proliferatie van massavernietigingswapens en de ongecontroleerde verspreiding van conventionele wapens, en de niet militaire dreigingen. Voor Finland vereisen de milieuproblemen en de nucleaire risico’s een bijzondere aandacht.

66

(ii)

In het Finse veiligheidsen defensiebeleid wordt sterk rekening gehouden met ongunstige ontwikkelingen in Rusland, die kunnen bijdragen tot een crisis in NoordEuropa en de regio van de Baltische Zee. Ook de spanningen in de bilaterale relaties tussen Rusland en de Baltische Staten ondermijnen de veiligheid in de regio van de Baltische Staten. Veiligheidsconcept Het Finse veiligheidsconcept is sterk nationaal gericht: de militaire nietgebondenheid, het beleid dat de handhaving van de Finse onafhankelijkheid en de Finse belangen benadrukt en het behoud van een geloofwaardige defensiecapaciteit. Dit heeft tot gevolg dat de verdediging van het grondgebied en de dienstplicht behouden blijven. Anderzijds is er de snelle en groeiende overtuiging van het belang van de internationale organisaties. De deelname aan een internationale samenwerking ter bevordering van veiligheid en stabiliteit via de VN, OVSE, EU en het PfPprogramma van de NAVO concretiseert deze overtuiging. De oprichting van de FRDF en de militaire deelname aan internationale operaties zijn voor de Finse strijdkrachten hier de rechtstreekse gevolgen van.

(iii)

Militaire deelname aan internationale operaties Volgens de Finse Peacekeeping Act kan Finland enkel deelnemen aan militair crisismanagement indien dit gebaseerd is op een VN of OVSE-mandaat. Finland mag niet deelnemen aan de uitvoering van militaire maatregelen op basis van artikel 42 of 51 (zie voetnota op pagina 49) van het VN-Charter. Sinds 2001 kunnen Finse militairen eveneens deelnemen aan operaties voor humanitaire bijstand op vraag van de organisaties van de VN. Het land heeft een lange traditie inzake deelname aan internationale operaties. Recent waren ook peacekeepers betrokken bij de NAVO-geleide IFOR/SFOR strijdkrachten in Bosnië. Een Fins bataljon maakt deel uit van de NAVO-geleide KFOR strijdkracht in Kosovo en 50 manschappen nemen deel aan de peacekeeping operatie ISAF in Afghanistan. Er mogen maximum 2000 manschappen tegelijkertijd deelnemen aan de verschillende opdrachten. De FRDF werd zo geconcipieerd dat ze op een doeltreffende manier kan ingezet worden in het kader van de internationale organisaties. Finland heeft in het kader van de Headline Goal 1500 manschappen ter beschikking gesteld.

(iv)

Belangrijkste militaire component Bij de Finse strijdkrachten wordt het accent gelegd op de landmacht. Net zoals bij een aantal andere lidstaten van de EU (bijvoorbeeld Duitsland en Zweden) was de territoriale verdediging ook na het beëindigen van de Koude Oorlog een concept waarvan men moeilijk kon afstappen. Dit heeft tot gevolg dat bij deze strijdkrachten de landmacht sterk vertegenwoordigd is en dat zij grotendeels gebaseerd is op tanks en zwaar gepantserde voertuigen, die niet altijd even geschikt zijn voor een projectie naar een buitenlands operatietoneel. Het is een van de belangrijke problemen die men momenteel ondervindt bij de Europese Rapid Reaction Force. Europa kan wel putten uit een arsenaal van 18.000 tanks, maar er is een belangrijk tekort aan

67

ondermeer middelen voor commandovoering en inlichtingenvergaring, aan Air-toGround Surveillance en aan munitie voor precisiebombardementen. De Finse investeringen voor nieuw defensiematerieel richten zich vooral naar de landmacht, met het oog op de verbetering van de paraatheid en de reactiecapaciteit. De belangrijkste doelstelling is de opwaardering van drie Jaeger brigades tot readiness brigades. In oorlogstijd kan de landmacht beschikken over 9 Jaeger brigades, twee gepantserde brigades en één brigade voor kustverdediging. Indien nodig kunnen nog 11 infanteriebrigades gevormd worden.

8.2.

Consequenties

Voor Finland blijft de militaire niet-gebondenheid een belangrijk element. De laatste jaren echter wordt steeds meer het belang erkend van de NAVO, niet alleen als militaire capaciteit, maar vooral als een politiek instrument dat de groeiende gemeenschap van vrije democratische staten kan bevestigen en vrijwaren. De toetreding van de Baltische staten tot de NAVO en de EU wordt door Finland als fundamenteel beschouwd voor de stabiliteit en de veiligheid in deze regio. Finland wenst zich ook in de toekomst als volwaardig lid van de EU te ontwikkelen. De Finse regering beseft echter dat in het domein van GBVB de EU een sterke verbondenheid met de NAVO zal behouden. Dit impliceert voor Finland dat het voor een deel het NAVO-beleid zal moeten volgen, ten gevolge van het EU-lidmaatschap, zonder dat het een invloed kan uitoefenen in dat beleid. Deze laatste factor zou wel eens de belangrijkste hefboom kunnen worden om Finland te overtuigen om toe te treden tot de NAVO. De regering heeft reeds benadrukt dat tijdens de huidige regeerperiode hier geen sprake kan van zijn, maar dat vanaf 2004 een NAVOlidmaatschap tot de mogelijkheden behoort. Een belangrijke rem lijkt de publieke opinie te zijn, die veel belang hecht aan de militaire niet-gebondenheid. Maar hoever is de huidige verbondenheid van Finland met de NAVO nog verwijderd van een formeel lidmaatschap? Finland heeft een aantal nieuwe accenten gelegd in het veiligheidsbeleid maar de basiscomponenten van het beleid drukken in eerste instantie toch een continuïteit aan. De hervormingen die de komende jaren voorzien zijn en het relatief groot aandeel van de begroting dat beschikbaar is voor investeringen moeten Finland de mogelijkheid bieden om een volwaardige partner te zijn op het Europees veiligheidstoneel. Net zoals voor Zweden wordt de integratie in een militaire alliantie nog verhinderd door het concept van de militaire niet-gebondenheid. In deze context is het belangrijk dat er een ruime politieke en publieke consensus ontstaan.

68

Onwillekeurig komt een perceptie van tegenstellingen op na een studie van het Finse veiligheidsbeleid. Er zijn belangrijke samenwerkingsverbanden met de NAVO maar een lidmaatschap is niet voor morgen. Finland wil een volwaardige partner zijn in de EU, ook inzake het EVDB, maar deze betrokkenheid lijkt zijn grenzen bereikt te hebben na de Europese Raad van Keulen en Helsinki. Er zijn belangrijke hervormingen in de krijgsmacht maar de algemene dienstplicht en de territoriale verdediging blijven de uitgangspunten. Finland is het voorbije decennium ontzettend snel geëvolueerd van een neutrale staat met nauwe banden met de Sovjetunie naar een volwaardig lid van de EU. Misschien is er nu wel behoefte aan een periode van consolidatie waarbij ook op binnenlands vlak en door de publieke opinie deze ommekeer moet verwerkt worden.

69

Bibliografie Artikels Andersson B., National, European or Transatlantic Defence?, 4-6 juni, Helsinki 2001. Antola E., From a civilian power to a world power: the European Union in world affairs, in National Defence College Helsinki, No 8, 2000. Austin D., NATO Expansion to Northern Europe, in European Security, No I, Spring 1999, London.Bianco S., De kunst van het overleven, het Finse buitenlands en veiligheidsbeleid, in Atlantisch Perspectief, Nr 2, 2001. Enestam J., Finland and the Common European Security and Defence Policy, National Defence College, Helsinki, juni 2001. Enestam J., Uitbreiding van de NAVO: Finland zou ook kunnen opteren voor een toetreding, in Nouvelles Atlantiques Nr 3366, 6 maart 2002. Glogan T., Finland to buy used Leopard 2 tanks from Germany, in Jane’s Defence Weekly, 27 februari 2002. Glogan T., Finland debates NATO membership, in Jane’s Defence Weekly, 13 maart 2002. Harjula J., Finnish and Swedish Security Cooperation, in Sweden and Finland: Security Perceptions and Defence Policy, National Defence College, Helsinki 2001. Hollo I, Finnish Defence Forces – The Present and the Future, in Security in the North, NDC, Helsinki 2000. Knudsen O., The Northern security agenda: an overall perspective, Stockholm 2001. Knudsen O., Cooperative Security in the Baltic Sea Region, Chaillot Papers, november 1998. Raunio T., Parliamentarizing Foreign Policy Decision-Making, Finland in the European Union, Londen, Thousand Oaks, 2001. Ries T., Finland: The Case For NATO, Security-Political Prospects in Northern Europe at the Beginning of the Millenium, juni 2000.

70

Ries T., The Atlantic Link, A view from Finland, in The Trans-Atlantic Link, SNDC, Stockholm, november 2001. Risto E. Penttilä, Non-alignement, obsolete in Today’s Europe?, in European Security Integration. Implications for Non-alignement and Alliances, 1999. Ruhala K., Finland’s Security – The Case for European Union., in Security-Political prospects in Northern Europe at the beginning of the millenium, juni 2000. Sivonen P., Finland and NATO, in Finnish and Swedish security, Stockholm, juni 2001. Tuomioja E., Sécurité et défense (le point de vue finlandais sur la PECSD), in Défense Nationale, maart 2001.

Boeken, Documenten, toespraken Andersson B., National, European or Transatlantic Defence?, Symposium Sweden and Finland: Security Perceptions and Defence Policy, Helsinki, 4-6 juni, 2001. CDS, Présentation comparative et thématique des politiques de défense des Etats membres de l'Union européenne, Sécurité et Stratégie, december 2001. Halonen T., Speech aan de universiteit van Stockholm, 2 mei 2000. Information Division of the Defence Staff, The Finnish Defence Forces 2001-2002, 2001. Lipponen P., Future of Europe – the Finnish model, lezing aan de London School of Economics, 14 februari 2002. Report by the Council of State to Parliament, The Finnish Security and Defence Policy 2001, 13 juni 2001. Report by the Council of State to Parliament, European Security and Finnish Defence, 17 maart 1997. Sorensen H., Results for the three Nordic EU countries, in Public Opinion and European Defence – Convergence or Divergence, colloquium van 3 en 4 april 2001, Brussel. Stenlund P., The EU’s Northern Dimension, Speech at the Royal Danish Defence College, 24 maart 2000. Tuomioja E., European Security and Defence Policy – a Finnish view, in Bertelsmann foundation, speech van 18 mei 2001.

71

The Military Balance 2000/2001 Van Camp S., Zweden in het kader van de Europese defensie-integratie’, DSC, oktober 2002. Van Camp S., Het Verenigd Koninkrijk in het kader van de Europese defensie-integratie, DSC, januari 2002.

Websites www.vn.fi, The Finnish Security and Defence Policy 2001, Report by the Council of State to Parliament. www.vn.fi/vn/plm/tika1199.htm. www.formin.fi/doc/eng/policies/repterro.htm www.valtioneuvosto.fi, Vilén J., Speech to the National Defence Course, 4 maart 2002. www.om.fi/constitution/3340.htm, The Constitution of Finland. www.nato.int

72

73

Bijlage Overzicht van de ondertekende en de geratificeerde Verdragen door Finland91

91

www.iiss.org

74

Lijst van de gebruikte afkortingen AIFV AIPSC APC ARRC BNP CEN CENCOOP CFE CFSP CJTF CSBM DCI EAG EAPC EG EMOP ESDP EU EVDB FPÖ GBVB IFOR IGC ISAF JRRF MAP MINURSO NBC NAVO OCC OCCAR ÖVP OVSE PARP PfP PG PSC RC SC SFOR SHAPE SPÖ

Armoured Infantry Fighting Vehicle Austrian International Peace Support Command Armoured Personnel Carrier ACE Rapid Reaction Corps Bruto Nationaal Product Central European Nations Central European Co-operation for Peace Support Conventional Armed Forces in Europe Common Foreign and Security Policy Combined Joint Task Force Confidence and Security Building Measures Defence Capabilities Initiative European Air Group Euro-Atlantic Partnership Council Europese Gemeenschap Enhanced and More Operational Partnership European Security and Defence Policy Europese Unie Europees Veiligheids- en Defensiebeleid Freiheitliche Partei Österreichs Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid Implementation Force Intergouvernementele Conferentie International Security and Assistance Force Joint Rapid Reaction Forces Membership Action Plan United Nations Mission for the Referendum in the Western Sahara Nucleair Biologisch Chemisch Noord-Atlantische Verdragsorganisatie Operational Capabilities Concept Organisation Conjointe de Coopération en matière d’armement Österreichische Volkspartei Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Planning and Review Process Partnership for Peace Partnership Goal Political and Security Committee Regional Commander Strategic Commander Stabilization Force Supreme Headquarters Allied Powers Europe Sozialdemokratische Partei Österreichs

75

STANAG UNDOF UNFICYP UNIKOM UNOMIG UNPROFOR UNTSO VK VN VOREIN VS WEAG WEU

Standardisation Agreement United Nations Disengagement Observer Force United Nations Peace-keeping Force in Cyprus United Nations Iraq-Kuwait Observation Mission United Nations Observation Mission in Georgia United Nations Protection Force United Nations Truce Supervision Organization Verenigd Koninkrijk Verenigde Naties Vorbereitete Einheiten Verenigde Staten Western European Armaments Group West-Europese Unie

76

Voorwoord Tijdens de parlementsverkiezingen van oktober 1999 haalde de extreem rechtse FPÖ meer dan een kwart van de stemmen. De partij werd daarmee de tweede partij van het land. De sociaal-democratische SPÖ bleef de grootste partij, maar sloot een coalitie met FPÖ uit. Ook een voortzetting van de oude coalitie met de conservatieve ÖVP bleek uitgesloten. Terwijl Victor Klima, leider van de SPÖ, een minderheidsregering probeerde te vormen, bleek een regeringscoalitie tussen de FPÖ en de ÖVP mogelijk. In februari 2000 sloten de leiders van beide partijen een akkoord en rondde president Klestil de nieuwe Oostenrijkse regeringsvorming af. W. Schüssel van de ÖVP werd de nieuwe kanselier. Veertien lidstaten van de EU besloten om Oostenrijk met diplomatieke sancties te treffen vanwege de FPÖ-regeringsdeelname. In september 2000 werden de sancties opgeheven na het onderzoeksrapport van de ‘Drie Wijzen’. Op het binnenlands vlak verklaarde de nieuwe regering in haar coalitieprogramma, dat zij de grondwet met betrekking tot de neutraliteit wou herzien, vermits het neutraliteitsaspect volgens haar niet meer in overeenstemming was met het Oostenrijkse engagement in het GBVB. Een dergelijke aanpassing van het Oostenrijks veiligheidsbeleid kan echter niet plaatsvinden zonder de goedkeuring van de Oostenrijkse bevolking door middel van een referendum. De minister van Defensie H. Scheibner (FPÖ) voorzag in mei 2000 een hervorming van het leger. Op zijn voorstel heeft de ministerraad op 3 mei 2000 besloten tot de oprichting van een commissie van experts ter uitwerking van een nieuwe veiligheidsen defensiedoctrine. Het defensieconcept dat nog van 1983 dateerde, was niet meer in overeenstemming met de nieuwe Europese geopolitieke context. Dit concept voorzag voor de strijdkrachten slechts één taak, namelijk de verdediging van het grondgebied. In januari 2001 heeft de commissie haar werk afgerond en het rapport Sicherheitsund Verteidigungsdoktrin overgemaakt aan de regering met hierin de nieuwe doctrine voor het veiligheidsen defensiebeleid. Volgens dit rapport heeft de neutraliteit in de actuele Europese context geen substantiële draagwijdte meer. De commissie beveelt de overgang aan van het concept neutraliteit naar dit van solidariteit. Zij pleit eveneens voor een actieve deelname van Oostenrijk aan het GBVB en een toetreding tot de NAVO. Op 9 september 2002 zet kanselier Schüssel de coalitie met de FPÖ stop. Daarmee komt een einde aan de omstreden regering en zullen nieuwe verkiezingen op het einde van het jaar gehouden worden. Concrete aanleiding voor de val is het opstappen van drie FPÖpolitici nadat J. Haider in een open machtsstrijd zijn greep op de partij had vernieuwd. Het is momenteel nog niet duidelijk welke nieuwe coalities mogelijk zijn en hoe het Oostenrijks beleid de komende maanden verder zal evolueren.

77

1. Nationale Perceptie van de Strategische Omgeving In haar regeringsprogramma had de regering besloten het Oostenrijks veiligheidsen defensiebeleid te herzien en aan te passen aan de veranderde omstandigheden. Het was de bedoeling om voor het eerst sedert de politieke ommekeer in Europa, een politiekstrategisch concept uit te werken voor een integrale hervorming van het Oostenrijks veiligheidsbeleid. In de Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, die goedgekeurd werd door de Oostenrijkse regering op 23 januari 2001, werd een analysegedeelte opgenomen dat aan de hand van vijf hoofdstukken de krijtlijnen uitzet voor het Oostenrijks veiligheidsbeleid: 92 - Algemene grondslagen van het Europees veiligheidsbeleid; - Algemene situatie op het gebied van het veiligheidsbeleid; - Functie van de mondiale, transatlantische en Europese veiligheidsorganisaties; - Situatie in Oostenrijk op het gebied van het veiligheidsbeleid; - Grondslagen van het Oostenrijks veiligheidsbeleid.

1.1.

Ombuiging van het Europees veiligheidsbeleid

De politieke ommekeer in 1989/90 heeft volgens de commissie geleid tot een grondige hervorming van het Europees veiligheidsbeleid. Deze ombuiging van de veiligheidsperceptie bestaat er in dat: voor de eerste maal een regeling kon worden getroffen op het gebied van vrede en stabiliteit die geheel Europa omvat; het duidelijk herkenbare beeld van een overwegend militaire dreiging vervangen is door nieuwe uitdagingen op het gebied van het veiligheidsbeleid en door een complex geheel van gevaren en risico’s, die politieke, economische, militaire, sociale, culturele, informatietechnologische of ecologische oorzaken kunnen hebben; er ook van kleinere staten aandacht en engagement worden gevraagd voor ontwikkelingen die, ver buiten de eigen grenzen, relevant zijn voor het veiligheidsbeleid, terwijl er geen sprake kan zijn van 'nationale' veiligheid zonder evenveel aandacht voor de 'Europese' veiligheid en dat men niet meer voldoende beschermd is tegen crisishaarden in verafgelegen gebieden; moderne gemeenschappen steeds kwetsbaarder worden en beïnvloed worden door internationale ontwikkelingen. Al die veranderingen moeten leiden tot een fundamentele hervorming van het veiligheidsbeleid en niet tot een loutere aanpassing van oude concepten. Daarom vraagt de commissie ook om, voor het eerst sedert 1955, een 'echt veiligheidsbeleid' uit te werken. De huidige situatie vergt dat men zich afkeert van 'een beleid als reactie op dreigingen' en dat een actief en preventief veiligheidsbeleid wordt ontwikkeld. 92

Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, Wenen, 23 januari 2001.

78

Daarom moet volgens de commissie een modern Europees veiligheidsbeleid in de eerste plaats een preventief stabiliseringsbeleid zijn teneinde een zo groot mogelijke politieke, economische, militaire, sociale en ecologische stabiliteit tot stand te brengen. Een dergelijk op vrede en stabiliteit gericht veiligheidsbeleid vergt een integrale benadering en dus een samenwerking tussen alle militaire en niet-militaire krachten. Dit impliceert dus een belangrijke mentaliteitswijziging en een radicale omkeer tegenover het beleid dat in Oostenrijk gedurende bijna een halve eeuw gevoerd werd. Het Landesverteidigungsplan was een defensieconcept dat nog dateerde van 1983 en dat zijn oorsprong vond in een besluit van de nationale Raad en in een resolutie aangenomen werd door de Ministerraad in 1975. In dat concept werd voor de krijgsmacht slechts één taak weerhouden, namelijk de verdediging van het grondgebied. De gevolgen van een dergelijk concept zijn bijzonder nefast geweest voor Oostenrijk. Het publieke debat werd gedomineerd door een afkeer tegenover conflicten en er was een overschatting van het veiligheidseffect dat het neutraliteitsstatuut zou voortbrengen.93 Het gevolg was dat Oostenrijk gedurende jaren zijn defensie verwaarloosd heeft en dat de minimale militaire uitgaven de toekomst van de krijgsmacht bedreigden. De terughoudendheid van de Oostenrijkers sinds 1945 tegenover alles wat ook maar iets met het militaire aspect te maken heeft, vertaalt zich ook vandaag nog in het ontbreken van een 'defensiewil'.94

1.2.

De situatie van Europa en Oostenrijk op het gebied van het veiligheidsbeleid

Aangezien de politieke hervormingen in Europa en de hervormingen van het Europees veiligheidsbeleid nog niet beëindigd zijn, kunnen er volgens de commissie drie gebieden onderscheiden worden met een verschillende stabiliteit: - het stabiele en geïntegreerde EU/NAVO Europa; - staten waarvoor de toetreding tot de EU en/of de NAVO in het vooruitzicht is gesteld; - staten die nog geen deel uitmaken van de kern van stabiele staten. Een sterke betrokkenheid van de VS op het Europese continent, ook militair, zal de ontwikkeling van het veiligheidsbeleid, alsook de vrede en de stabiliteit in Europa fundamenteel blijven bepalen. Voor de toekomst van Europa zal het evenwel beslissend zijn dat de EU voortgaat op het concept dat tot een gemeenschappelijke defensie kan leiden. De commissie is van oordeel dat het voor een staat zoals Oostenrijk des te belangrijker is zich te integreren in de systemen en de organisaties met betrekking tot het internationale veiligheidsbeleid. Het alternatief zou bestaan uit een irrationele en uiterst dure loskoppelingstrategie of een passieve aanvaarding van de ontwikkelingen. 93

In 1955 werd de permanente neutraliteit vastgelegd in het Oostenrijkse Staatsverdrag. Lingens P., Wehrloses Österreich. Neutralität oder NATO. Alternativen in der Sicherheitspolitik, Wenen, 2000. 94

79

1.3.

Functie van de mondiale, veiligheidsorganisaties

transatlantische

en

Europese

Veiligheid en stabiliteit kunnen vandaag slechts worden gewaarborgd door een samenwerking tussen organisaties die functioneel in mekaars verlengde liggen en die mekaar ondersteunen. Daartoe behoren in het bijzonder de VN, de OVSE, de EU en de NAVO. Alle genoemde organisaties bieden concurrerende voordelen en leveren door hun samenwerking een specifieke bijdrage. Geen enkele organisatie kan op zich alleen alle uitdagingen met betrekking tot het veiligheidsbeleid aan. Voor de consolidatie van het vredesgebied in Europa is volgens de commissie een nauwe verwevenheid en samenwerking tussen de EU en de NAVO beslissend. Het ontwikkelen van de NAVO van een zuivere defensiealliantie naar een meer politiek gerichte organisatie draagt op beslissende wijze bij tot de uitbreiding en de consolidatie van het Europees vredesen stabiliteitsgebied.

1.4.

Veiligheidssituatie in Oostenrijk

De commissie onderscheidt in de huidige veiligheidssituatie in Oostenrijk een aantal positieve factoren. Daartoe behoren in het bijzonder de stabiliteit in eigen land en de economische voorspoed, maar ook de uitbreiding van de EU en de NAVO. Nochtans wordt ook Oostenrijk getroffen door het hele gamma van uitdagingen en risico’s inzake het veiligheidsbeleid (militair risico, proliferatierisico, destabiliseringsrisico, globaliseringsrisico, beschavingsrisico). Een militaire agressie tegen Oostenrijk waardoor het in zijn bestaan zelf zou worden bedreigd, is pas denkbaar nadat zich een strategische verandering heeft voltrokken in de politiek-militaire situatie. Aangezien deze positieve situatie op lange termijn ook weer kan veranderen, moet een verantwoord veiligheidsbeleid voortaan ook rekening houden met de mogelijkheid dat er in de toekomst militaire bedreigingen kunnen ontstaan. De commissie gaat ervan uit dat de Oostenrijkse militaire defensiecapaciteit niet zelfstandig moet instaan voor de verdediging van het hele Oostenrijkse grondgebied. De afschrikking uitgaande van de defensiecapaciteiten van de NAVO zorgt ervoor dat ook voor Oostenrijk de defensiecapaciteit zo gering mogelijk kan blijven. De instandhouding van een 'operationeel minimum' moet eerder tot doel hebben een geschikt reactievermogen van Oostenrijk te waarborgen. In de plaats van een gemakkelijk in te schatten, overwegend militaire dreiging zijn er een groot aantal nieuwe veiligheidsrisico’s gekomen: - verspreiding van massavernietigingswapens; - verdere ontwikkeling en beschikbaarheid van luchtoorlogswapens voor lange afstand;

80

-

-

informatiestrijd zowel op civiel als op militair vlak; nadelige gevolgen van conflicten die tot buiten het geconsolideerde Europa kunnen reiken in de vorm van gedwongen vluchtelingenstromen, verstoring van de buitenlandse handel, grensoverschrijdende milieuhinder, wapen-, drugs- en mensensmokkel; toename van niet-conventionele gevaren, die kunnen uitgaan van acteurs die al dan niet een staat vertegenwoordigen zoals terroristische bewegingen, georganiseerde-misdaadbendes, sekten, maar ook van afzonderlijke staten.

Volgens de commissie bestaat het grootste gevaar voor de veiligheid van Oostenrijk uit een destabilisering van Europa. Van bijzondere betekenis blijft de geografische nabijheid van de nog steeds onstabiele Balkan. Het Oostenrijks ministerie van Buitenlandse Zaken stelt dat het huidig buitenlands beleid van Oostenrijk wordt bepaald door de volgende vier prioriteiten:95 (1) Het versterken van de EU en de Oostenrijkse positie in de EU sinds de buitenlandse relaties zich in grotere mate hebben aangepast aan de EU en de samenwerking met de Oostenrijkse partners in de EU. (2) Het mee bepalen van de EU-uitbreiding, in het bijzonder sinds vier buurstaten van Oostenrijk weldra zullen toetreden tot de EU. (3) Het intensifiëren van het beleid van goede relaties met de kandidaatlidstaten moet opgevat worden als een strategisch partnerschap. (4) De samenwerking in de stabiliteit van de Balkan heeft rechtstreekse gevolgen voor Oostenrijk.

1.5.

Centraal- en Oost-Europa

Oostenrijk is van oordeel dat de politieke hervormingen en de consolidering ervan in Centraal- en Oost-Europa als succesvol beëindigd kunnen beschouwd worden. De economische overgang is nog niet volledig rond. De toetreding van deze landen tot de EU staat centraal in de belangstelling. De bilaterale contacten kennen een lange traditie, maar zijn sinds 1989 enorm toegenomen. Tijdens het EU-voorzitterschap in 1998, verklaarde Oostenrijk dat de EU-uitbreiding één van haar prioriteiten was. De regering die in het jaar 2000 aantrad, blijft betrokken bij een gemeenschappelijk Europa gebaseerd op solidariteit tussen de leden en het respect voor de diversiteit van cultuur, geschiedenis en tradities. Vanuit het Oostenrijks standpunt is het belangrijk een snelle vooruitgang te bekomen in de toetredingsonderhandelingen enerzijds en de kandidaat-lidstaten bij te staan in woord en daad anderzijds.

95

Bundesministerium für auswärtige Angelegenheiten, Austrian Foreign Policy Guidelines, www.bmaa.gv.at.

81

In juni 2001 lanceerde de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken B. FerroWaldner samen met haar collega’s van vijf kandidaatlidstaten, Polen, Slovenië, Slowakije, Hongarije en Tsjechië een regionaal partnerschap. Dit partnerschap moet een brug slaan tussen het verleden en de gemeenschappelijke Europese toekomst en het moet de bestaande samenwerking versterken. Het partnerschap is het gevolg en de verderzetting van de reeds bestaande nauwe samenwerking tussen deze landen op verschillende niveaus en het beoogt het vergemakkelijken van een toekomstige en EU-gerichte samenwerking. "The goal of this Partnership is to become the building block for the participating countries' common and succesful future within the European Union."96 De groeiende nauwe samenwerking tussen Oostenrijk en de Centraal- en Oost-Europese landen is gebaseerd op wederzijdse belangen. 1.6.

Rusland en het GOS

Volgens Oostenrijk is het GOS er als structurele organisatie niet in geslaagd een politieke en een economische integratie te realiseren. Het GOS heeft aan regionaal belang ingeboet, de betrokken staten onderhouden eerder bilaterale relaties en zijn meer begaan met hun binnenlandse problemen. In Rusland is na de machtsovername van president Poetin een centralisatie van de macht merkbaar. De economische ontwikkelingen in het jaar 2000 waren gunstig, maar op lange termijn is het noodzakelijk dat de regering structurele hervormingen doorvoert. Wat betreft het buitenlands beleid is de Oostenrijkse regering van mening dat de heroriëntering beperkt is. E is afkeuring tegenover de NAVO-uitbreiding en Rusland speelt een belangrijke rol voor een oplossing van de regionale conflicten in Nagorno-Karabakh, Transnistra, Abkhazia, Centraal-Azië en Kosovo. De gewapende inzet van de Russische strijdkrachten in Tsjetsjenië remt de relaties met het Westen. Oostenrijk ervaart echte geen rechtstreekse dreiging meer van Rusland en het defensiebeleid wordt dan ook minimaal beïnvloed doo wat er daar gebeurt.

Besluit De Oostenrijkse regering die in het begin van het jaar 2000 aan de macht kwam had besloten het veiligheidsen defensiebeleid te herzien. Voor het eerst na het einde van de Koude Oorlog moest een nieuwe perceptie van de strategische omgeving leiden tot een integrale hervorming van het Oostenrijks veiligheidsbeleid. In vergelijking met de meeste andere EU-lidstaten komt Oostenrijk bijzonder laat met een politiek-strategisch concept dat een gevolg is van het wegvallen van de Oost-West tegenstelling en van de omwentelingen van 1989 en 1990.

96

www.bmaa.gv.at/politik/osteuropa.html.en

82

De hervorming van het Europees veiligheidsbeleid heeft voor Oostenrijk het belangrijke gevolg dat men niet langer een beleid als reactie op dreigingen moet uitwerken, maar dat een actief en preventief veiligheidsbeleid kan ontwikkeld worden. De commissie erkent het fundamenteel belang voor Oostenrijk om zich te integreren in een internationale veiligheidsbeleid waarbij een samenwerking tussen de EU en de NAVO centraal staat. Een militaire agressie tegen Oostenrijk, waardoor het in zijn bestaan wordt bedreigd, is momenteel niet denkbaar. Het veiligheidsbeleid moet er echter wel rekening mee houden dat in de toekomst deze situatie kan veranderen. Dit impliceert echter niet dat van de Oostenrijkse defensiecapaciteit kan verwacht worden dat zij zelfstandig moet instaan voor de verdediging van het Oostenrijkse grondgebied. Door de integratie in een internationaal veiligheidsbeleid kan het zich beperken tot een geschikt reactievermogen. De ontwikkelingen in Rusland worden algemeen gunstig ervaren. De Oostenrijkse veiligheid wordt het meest bedreigd door een destabilisering van Europa waarbij de onstabiele Balkan de belangrijkste factor lijkt. Een 'Europese' perceptie van de strategische omgeving lijkt bijzonder complex. Zij moet immers rekening houden met de nationale verschillen en reflexen. Deze verschillende percepties zijn in belangrijke mate nog een gevolg van het historisch verleden en de geopolitieke realiteit die voor elke EU-lidstaat verschillend zijn. In deze context heeft C. Patten reeds meermaals de rol geanalyseerd van de Europese Commissie in de opkomende structuur van het GBVB. Hij argumenteerde dat zolang het buitenlands beleid in eerste instantie een aangelegenheid blijft van de democratisch verkozen regeringen der verschillende lidstaten, het louter intergouvernementele een recept is voor zwakheid en middelmatigheid. "There is a strong need to harness the strengths of the European Community in the service of European foreign policy."97 Patten heeft dan ook gepleit voor een 'onverdeelbaarheid' van het Europees buitenlands beleid, dat niet kan beperkt worden tot één pijler van het Verdrag. "It has to integrate three stands: national policies, community policies, and CFSP itself (second pillar)."98 Verenigbaarheid en coördinatie tussen de vijftien lidstaten van de EU zijn misschien grotendeels bereikt volgens Missiroli, maar de mogelijkheid om een meerwaarde te geven lijkt nog ver af: "Yet synergy, i.e.; the ability to add value to, and multiply, the impact of all external policies by acting together, still seems far on the EU horizon."99

97 Missiroli A., Coherence, effectiveness, and flexibility for CFSP/ESDP, in Europas ferne Streitmacht, Hamburg, 2002. 98 Patten C., speech van 15 juni 2000, www.europa.eu.int/comm/external-relations 99 Missiroli A., Coherence, effectiveness, and flexibility for CFSP/ESDP, in Europas ferne Streitmacht, Hamburg, 2002.

83

2. Veiligheids- en Defensieconcepten 2.1.

Inleiding

De laagste uitgave voor defensie in Europa gecombineerd met een halsstarrig vasthouden aan de neutraliteit, kenmerken de Oostenrijkse benadering van het veiligheidsen defensiebeleid. Volgens H. Scheibner, de minister van Defensie die werd aangeduid nadat de centrum-rechtse regering in 2000 aan de macht kwam, zullen deze hoekstenen in de komende jaren wijzigen.100 Hij benadrukte dat de Oostenrijkse regering voor de eerste keer een duidelijke en onverminderde tegemoetkoming maakte tegenover de Europese solidariteit inzake defensie en veiligheid. Vermits de neutraliteit nog steeds een factor van nationaal bewustzijn is, werd er niet radicaal vanaf gestapt, maar ligt de idee van een wederzijdse bijstand (solidariteit) binnen de EU nauw aan het hart. 2.2.

Het huidige beleid

In het hoofdstuk ‘Veiligheid’ van het coalitieprogramma van de regering, dat begin 2000 werd gepubliceerd101, verklaart de regering dat zij in de geest van de Europese solidariteit en in het kader van de nationale veiligheid een actieve rol wil spelen in de ontwikkeling van een functionerend Europees veiligheidsen defensiebeleid. Deze algemene doelstellingen worden in de veiligheidsen defensiedoctrine vertaald naar concrete acties.102 Wat de nationale veiligheidsbelangen betreft gaat het om volgende punten: - Het verzekeren van de territoriale integriteit, de zelfbeschikking en de vrijheid van handelen. - De bescherming van het grondwettelijk systeem gebaseerd op de rechtsspraak en de democratie. - Het verzekeren van de interne veiligheid en de bescherming van de nationale grenzen. - De bescherming van de Oostenrijkse bevolking, het rechtssysteem, de economische en sociale basis, de fundamentele waarden en het behoud van een gezonde omgeving. - Het handhaven van een stabiel politieke, economische en militaire omgeving en een Europese stabiliteit. - Het handhaven van de Oostenrijkse belangen in de EU en het bevorderen van de EUbelangen in een globaal kader. De bescherming van deze vitale nationale veiligheidsbelangen is de hoofddoelstelling van het Oostenrijks veiligheidsbeleid.

100

Schneider H., An interview from …, in Jane’s Defence Weekly, 8 maart 2000, www.janes.com, Austrian government coalition program, A new governance for Austria, 2000. 102 Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, www.bmlv.gv.at, Wenen, 23 januari 2001. 101

84

De regering benadrukt anderzijds de verbondenheid van de nationale veiligheid met deze van Europa. De regering staat dan ook achter een efficiënt EU-geleid crisismanagementsysteem dat de EU in staat moet stellen om, in overeenstemming met het VN-Charter, een bijdrage te leveren tot internationale vrede en veiligheid. Vanuit de Oostenrijkse perceptie beperkt deze verantwoordelijkheid zich niet tot het Europese continent. Het behoud en het versterken van de transatlantische link en een globale ontwapening, een wapencontrole en het verhinderen van de proliferatie van massavernietigingswapens, zijn naast het waarborgen van de mensenrechten en de democratie, elementen die hiertoe moeten bijdragen. De regering vindt het belangrijk dat in dit EU-samenwerkingsverband, de verschillende lidstaten gelijke rechten en verantwoordelijkheden hebben. “The aim is the creation of a European peace, security and defence community with participation by Austria and the other EU member countries on a basis of equal rights and responsibilities.” Oostenrijk wil inspanningen leveren opdat deze vredes-, veiligheidsen defensiegemeenschap: - kan beschikken over efficiënte gemeenschappelijke besluitvormingsstructuren waarin alle EU-leden volwaardig kunnen deelnemen met gelijke rechten, - beroep kan doen op geloofwaardige Europese civiele en militaire capaciteiten, - gekenmerkt wordt door een intensieve samenwerking in de Europese wapenindustrie, - een gelijk belang onderschrijft voor civiele conflictpreventie en de niet-militaire aspecten van crisismanagement alsook deze van militair crisismanagement. De regering tracht te verzekeren dat er een garantie van wederzijdse bijstand tussen de EUlanden komt: “in the event of an armed attack on one member state the other EU states will afford it all the military and other aid and assistance in their power, in accordance with the provisions of article 51 of the UN Charter.”103 De regering wil zich in haar internationale relaties laten leiden door de principes voor de handhaving van de wereldvrede zoals bepaald in het Charter van de VN. Zij wil verzekeren dat de Oostenrijkse soldaten kunnen gebruikt worden voor zowel de nationale verdediging als voor peacekeeping en peacemaking operaties. Deelname aan agressieoorlogen en het stationeren van nucleaire wapens op Oostenrijks grondgebied zullen niet toegelaten worden. Vanuit de perceptie dat de Europese en de transatlantische veiligheid nauw met elkaar verbonden zijn is het voor de Oostenrijkse regering belangrijk om een goede samenwerking te vinden tussen de EU en de NAVO. 103

Artikel 51 van het Handvest van de VN omvat het recht tot individuele of collectieve zelfverdediging in geval van een gewapende aanval tegen een Lid van de VN, totdat de Veiligheidsraad de noodzakelijke maatregelen ter handhaving van de internationale vrede en veiligheid heeft genomen.

85

2.3.

Het huidige standpunt in vergelijking met dat van de vorige regering

De coalitieregering van ÖVP en FPÖ, die sinds februari 2000 aan de macht is, heeft in tegenstelling tot de vorige regering dus een duidelijk standpunt ingenomen ten voordele van de Europese defensiegemeenschap, zonder de gebruikelijke ‘als’ en ‘maar’. In onderstaande overzichtstabel worden de standpunten met betrekking tot een aantal defensievraagstukken van de nieuwe regering vergeleken met deze van de vorige regering.104 Standpunten van de regering tot 1999 1. Oostenrijk ondersteunt volledig de werking van de Europese veiligheidsstructuren. Neutraliteit moet gehandhaafd blijven onder alle omstandigheden. 2. Toetreding tot de NAVO wordt zelfs als optie niet in overweging genomen. 3. De WEU zal voor de Petersbergtaken afhankelijk worden van een beslissing van de EU. 4. Een zogenaamd ‘ruim veiligheidsbeleid’ bekeek economische, ecologische en sociale stabiliteitsvraagstukken vanuit een zelfde belang als interne en externe veiligheidsproblemen. 5. Een vermindering van de posities in de administratieve afdelingen, een verbetering van de uitrusting, van de trainingsfaciliteiten en van de kwartieren zijn de belangrijkste militaire hervormingen. 6. De defensiebegroting wordt stelselmatig verminderd tot 0,79 % van het BNP.

104

Mäder H. , Judgement by Actions not Words, in Military Technology, juli 2000.

86

Standpunten van de nieuwe regering 1. Oostenrijk zal actief deelnemen aan de ontwikkeling van een functionerend EVDB. Neutraliteit moet door een referendum herzien worden. 2. Oostenrijk wil in een meer intensieve dialoog treden met de NAVO en evalueren of een actieplan voor lidmaatschap toepasbaar is. 3. Oostenrijk wenst dat de bijstandsgarantie tussen EU-landen toepasbaar wordt op Oostenrijk voor een actieve EU geleide crisismanagement rol. Een deelname aan de Europese veiligheidsstructuren met gelijke rechten wordt beoogd. De doelstelling is een Europese vredes-, veiligheidsen defensiegemeenschap. 4. De militaire verdediging van een land is een belangrijk en onmisbaar element. 5. De regering heeft de intentie om de uitrusting en de slagkracht van de strijdkrachten en hun aanvaarding door de maatschappij te verbeteren. 6. De defensiebegroting wordt opgetrokken tot 1 % van het BNP. In vergelijking met de vorige regering is er dus een duidelijke evolutie merkbaar naar een groter internationaal engagement. Het Oostenrijks veiligheidsbeleid wordt geloofwaardiger door enerzijds een actievere deelname aan het EVDB en een intensievere dialoog met de NAVO, en anderzijds door het verhogen van de nationale defensie-inspanningen. Deze evolutie wordt niet enkel ondersteund door de beleidsprincipes van de regering, maar wordt ook hard gemaakt door concrete acties. In het kader van de EU, heeft Oostenrijk na het Verdrag van Amsterdam de grondwet aangepast opdat een deelname aan de Petersbergtaken niet beperkt zou worden door de neutraliteitsbepalingen. De Oostenrijkse regering dringt aan op de invoering van een bijstandsgarantie tussen de EU-lidstaten en zij benadrukt het belang van een verdere EU-integratie in de tweede pijler. De regering heeft in het jaar 2000 eveneens besloten deel te nemen aan de WEAG als volwaardig lid en in november 2001 heeft zij 2000 militairen toegezegd in het kader van de Helsinki Headline Goal (zie paragraaf 3.4 Europese Unie). Nadat tijdens de jaren negentig de basis werd gelegd voor een nauwere samenwerking met de NAVO, door de toetreding in 1995 tot het PfP en door de deelname vanaf 1997 aan het Planning and Review Process (PARP), wordt Oostenrijk ook actief betrokken bij de werkzaamheden van de Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC). In het jaar 2000 nam Oostenrijk deel aan 229 PfP-activiteiten en 11 PfP-oefeningen met bijna 2000 manschappen. Steeds meer Oostenrijkse politieke stemmen gaan op voor een toetreding tot de NAVO (zie paragraaf 3.2. NAVO). De defensiebegroting zou na de opeenvolgende inkrimpingen van de voorbije jaren, waarbij een Europees dieptepunt werd bereikt van 0,8 % van het BNP, opnieuw opgetrokken worden tot 1 % van het BNP voor het jaar 2003. Na de belangrijke defensie-aankopen voor de landmacht eind jaren negentig, werden vanaf het jaar 2000 omvangrijke aankoopprogramma's voor de luchtmacht goedgekeurd, met ondermeer de aankoop van 24 Eurofighters. Deze aankopen moeten de slagkracht van de Oostenrijkse strijdkrachten aanzienlijk verbeteren. (zie hoofdstuk 6 Defensiebegroting en hoofdstuk 7 Militaire uitrusting).

87

In welke mate de nieuwe regering, na de verkiezingen op het einde van dit jaar, deze lijn zal verder zetten, is momenteel niet duidelijk. Veel zal afhangen of de bestaande coalitie van ÖVP en FPÖ zal gehandhaafd blijven. In dat geval is de kans groot dat, na het opstappen van de drie FPÖ-politici, J. Häider een grotere impact op de regering wil hebben en het (vice)-kanselierschap zal opeisen. 2.4.

Doelstellingen van het nieuwe veiligheidsbeleid

Waarheen dit nieuwe Oostenrijkse veiligheidsbeleid moet leiden, kan het best afgeleid worden van de concrete vaststellingen en voorstellen die de commissie heeft gedaan in haar bijlage aan de Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin.105 De titel, 'There is no Austrian security without European security', geeft een duidelijke indicatie van de ingeslagen weg. 1. De nieuwe veiligheidsdreigingen kunnen enkel aangepakt worden in een internationale context. 2. Het oude reactiegerichte beleid moet vervangen worden door een preventief veiligheidsbeleid. 3. Oostenrijk beschouwt de EU vooral als een baanbrekend politiek veiligheidsconcept. 4. Oostenrijk realiseert haar veiligheidsbeleid in het kader van de EU. 5. De veiligheid van Europa, en dus van Oostenrijk hangt in eerste instantie af van de operationaliteit van de EU en de NAVO. 6. Oostenrijk bevordert de goede samenwerking tussen de EU en de NAVO. 7. De toekomstige politieke vrijheid van handelen van Oostenrijk hangt af van haar proportionele bijdrage aan de Europese veiligheid. 8. Oostenrijkse heeft de wil om bij te dragen tot de operationaliteit van de EU en de NAVO. 9. Het neutraliteitsconcept is voorbijgestreefd. 10. Oostenrijk is niet neutraal, maar niet-gebonden. 11. Niet-gebondenheid impliceert een beperkte politieke vrijheid van handelen. 12. Gewapende strijdkrachten hebben een fundamenteel belang voor de politieke vrijheid van handelen van de Westerse democratieën, vooral in crisistijd. 13. De nieuwe klemtoon van het Oostenrijks veiligheidsbeleid richt zich naar het versterken van de Europese veiligheid en stabiliteit. Uit deze bepalingen komt onmiskenbaar het internationale kader naar voor. Er is duidelijk een ommekeer waarneembaar van neutraliteit naar solidariteit. 2.5.

De gevolgen van 11 september 2001

Tijdens de Raad van de EU ministers van Buitenlandse Zaken, op 8 oktober 2001 in Luxemburg, onderlijnde Oostenrijk haar volledige solidariteit in de strijd tegen het 105

Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin (annex), www.bmlv.gv.at, Wenen, 23 januari 2001.

88

terrorisme. Het was vanuit Oostenrijks perspectief eveneens belangrijk om naast een militaire actie in Afghanistan, 300 miljoen Euro aan humanitaire hulp vanuit de EU te spenderen. De Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken drukte de mening uit dat de EU haar politieke rol moest versterken in de strijd tegen het terrorisme. In dit kader ziet FerreroWaldner twee concrete domeinen waarin de EU haar verantwoordelijkheid moet opnemen. Het gras moet weggemaaid worden voor de voeten van het terrorisme op diplomatiek en economisch vlak. “In concrete terms this means that we have to intensify our dialogue with the Arab world and with Islam at the diplomatic level (…). At the economic level we are already in the process of drying up the terrorists’ flows of funding. In addition, however, we must lend economic support to the moderate forces in the Arab world. In this respect I am thinking primarily in terms of economic and cooperation agreements with states like Pakistan, Iran and the Central Asian republics."106 Deze maatregelen moeten echter in nauw akkoord met de VN genomen worden, die een centrale rol vervullen in de strijd tegen het terrorisme. Een rechtstreekse bedreiging voor Oostenrijk werd niet ervaren, wat niet wegneemt dat het ministerie van Binnenlandse Zaken de nodige maatregelen heeft getroffen om de binnenlandse veiligheid te verzekeren. De Oostenrijkse regering zag naar aanleiding van het antiterroristische front, dat gevormd werd na de aanslagen van 11 september, mogelijkheden voor diplomatieke initiatieven.Tijdens het debat over de nationale veiligheidsraad in het Oostenrijkse parlement verklaarde de minister van Buitenlandse Zaken: “The world changed on 11 September. Against the background of the ‘anti-terrorist front’ we now have the opportunity for many diplomatic initiatives, and we are seizing this opportunity in various bodies, especially within the EU.”107 Ze benadrukte eveneens dat het EU-uitbreidingsproces nu snel moet vorderen, zonder echter aan kwaliteit in te boeten. Ferrero-Waldner leverde een belangrijke bijdrage voor de toetreding van Syrië tot het antiterroristische front door haar onmiddellijk vertrek naar het Midden-Oosten. Het was belangrijk om te benadrukken dat dit geen front was tussen de Westerse wereld en de Islamitische wereld, maar tussen de beschaafde en niet-beschaafde wereld. Ook de CentraalAziatische staten moeten betrokken worden bij deze strijd tegen het terrorisme. De terreuraanslagen van 11 september moesten de Europese Unie aansporen om de ontwikkeling van het EVDB en de oprichting van een eigen defensiemacht te versnellen. Een jaar later heeft de strijd tegen het terrorisme onenigheid in de EU naar voor gebracht. De intentie van president Bush om eventueel een aanval te lanceren op Irak zonder een resolutie van de VN, heeft het Europese kamp meer dan ooit verdeeld. 106

Ferrero-Waldner B.,Diplomatic and economic measures required to cut the ground from under the feet of terrorism, www.bmaa.gv.at 107 Ferrero-Waldner B.,Foreign policy must move towards conflict prevention, www.bmaa.gv.at

89

Ferrero-Waldner benadrukte tijdens haar speech op 2 september 2002 dat de EU een gemeenschappelijk standpunt zou moeten innemen. Voor Oostenrijk is het uitermate belangrijk dat er een overeenkomst bereikt wordt tussen de VN en Irak over de terugkeer van de inspecteurs. "In this context we attach particular importance to the opinion adopted by the UN Security Council. We must be aware of the fact that we could all be affected by the threat posed by weapons of mass destruction and their actual use. However, one must not forget the serious concerns shared by the countries in the region with a view to the potential consequences of military action against Iraq."108

108

Ferrero-Waldner B, Speech on the occasion of the Ambassadors' Conference 2002, Wenen, 2 september 2002.

90

Besluit Oostenrijk wil duidelijk en onverminderd tegemoetkomen aan de Europese solidariteit inzake defensie en veiligheid. Dit heeft tot gevolg dat Oostenrijk niet langer kan vasthouden aan een enge neutraliteit en een bijzonder laag defensiebudget. De regering hecht belang aan het feit dat in dit EU-samenwerkingsverband, de verschillende lidstaten gelijke rechten en verantwoordelijkheden hebben. Het is voor Oostenrijk eveneens belangrijk dat het engagement van de EU inzake crisismanagement een bijdrage levert tot internationale vrede en veiligheid en dat deze verantwoordelijkheid zich niet beperkt tot het Europese continent. Door de verbondenheid van de Europese en de transatlantische veiligheid moet een goede samenwerking gevonden worden tussen de EU en de NAVO. In Oostenrijk is sinds het aantreden van de nieuwe regering een sterkere tendens merkbaar om actief deel te nemen aan de ontwikkeling van een functionerend Europees Veiligheids- en Defensiebeleid. Deze wil moet naast een aantal politieke beleidsbeslissingen echter ook vertaald worden naar concrete maatregelen, zoals het herzien van de neutraliteit en een verbetering van de uitrusting en de slagkracht van de strijdkrachten. Hiervoor is een belangrijke publieke consensus vereist. Het herzien van de neutraliteit moet gepaard gaan met een referendum. Een verhoging van het budget voor defensie vraagt eveneens de steun van de publieke opinie. Het is net hier dat het Oostenrijkse schoentje lijkt te wringen.

91

3. Allianties en Internationale Samenwerking 3.1.

De Neutraliteit

3.1.1. Historiek De Oostenrijkse republiek onstond in 1918, op het puin van de OostenrijksHongaarse Dubbelmonarchie. Na de Eerste Wereldoorlog stelde Keizer Karel I zijn bevoegdheden ter beschikking en onmiddellijk riepen de ‘Duitse’ leden van de Reichsrat de republiek uit. Aanvankelijk had Oostenrijk de intentie om het land in Duitsland te doen opgaan. De vrede van Saint-Germain verhinderde dit echter en in 1920 kwam een nieuwe grondwet tot stand die van Oostenrijk een bondsrepubliek maakte. In 1932 werd Dolfuss kanselier. Hij trok alle macht naar zich toe in een poging om uiterst-links en uiterst-rechts voor te zijn. In 1933 werd deze positie van Dolfuss in een nieuwe grondwet gelegaliseerd. Dit was niet naar de zin van de Oostenrijkse en de Duitse nazi’s en Dolfuss overleed tijdens een mislukte putsch. Zijn opvolger Schuschnigg zette het beleid verder. Op 12 maart 1938 trokken Duitse troepen de grens over en werd de Anschluss een feit. Na de Duitse capitulatie in 1945 werd Oostenrijk bezet door Franse, Britse, Amerikaanse en Russische troepen en in bezettingszones verdeeld. In 1955 kwamen Oostenrijk en de Sovjetunie overeen dat de troepen zich zouden terugtrekken indien het land ‘spontaan’ en unilateraal de permanente neutraliteit zou uitroepen. Op 15 mei 1955 werd deze situatie vastgelegd in het Staatsverdrag. Dit Staatsverdrag hield eveneens een verbod tot hereniging met Duitsland in. 3.1.2. Situering De federale grondwet van 1955 met betrekking tot de permanente neutraliteit is gericht op de vrijwaring van de Oostenrijkse onafhankelijkheid. Het land trachtte op deze manier een integratie in de bestaande militaire machtsblokken en elke betrokkenheid tot de militaire dimensie van het Oost-West conflict te vermijden. De neutraliteit kon in het begin eveneens beschouwd worden als een identiteitskenmerk om zich te onderscheiden van Duitsland. De neutraliteit verbood de deelname aan een militaire alliantie, en dus ook aan deze waarvan Duitsland lid was.109

109

In 1955 trad de Bondsrepubliek Duitsland toe tot de NAVO.

92

Tegenwoordig is het niet meer zo vanzelfsprekend om zich het rechtstreeks verband te herinneren tussen de toetreding van Duitsland tot de NAVO, het Oostenrijks Staatsverdrag en de oprichting van het Warschaupact. De anti-Duitse dimensie van het Oostenrijks scepticisme tegenover de NAVO, vormt één van de vele argumenten die pleiten voor de neutraliteit. Voor de linkse politieke strekking kan er onmiddellijk de oude antiAmerikaanse en zelfs anti-Westerse reflex aan toegevoegd worden.110 Nochtans mocht deze neutraliteit voor de Oostenrijkers niet leiden tot een isolement. Neutraliteit heeft als optie in een veiligheidsbeleid slechts betekenis als het zich actief en eensgezind richt naar een internationale vrede. In tegenstelling tot Zwitserland zijn de Oostenrijkse beleidsvoerders er steeds van overtuigd geweest dat de toetreding tot de VN niet onverenigbaar is met het neutraliteitsprincipe. Ook de andere ondertekenaars van het Staatsverdrag, de VS, het VK, Frankrijk en de Sovjetunie, hadden er geen bezwaar tegen dat Oostenrijk toetrad tot de VN. Het was dus de initiële doelstelling dat Oostenrijk in het domein van de buitenlandse politiek, en zeker in het domein van de veiligheid zich niet kon verbinden met het Westen of het Oosten. Maar sinds deze tegenstelling vanaf 1990 grotendeels is weggevallen, en bij wijze van voorbeeld voormalige Warschaupact-landen zijn toegetreden tot de NAVO, is eveneens de belangrijkste dimensie van de Oostenrijkse neutraliteit verdwenen. Het neutraliteitsvraagstuk werd tijdens de regeringscoalitie van ÖVP en SPÖ tussen 1986 en 2000 nooit in vraag gesteld. Zelfs niet tijdens de Europese omwentelingen van 1989 en 1990 en tijdens de toetreding van Oostenrijk tot de EU in 1995. Algemeen werd getracht het onderwerp zo weinig mogelijk aan te snijden en het eerder in een vage obscuriteit te houden. Tegenover hun landgenoten verkondigden de Oostenrijkse politieke leiders de gehechtheid aan de neutraliteit, maar op het Europese forum trachten ze deze neutraliteit te minimaliseren. Tijdens de officiële aanvraag voor toetreding tot de EU in 1990 heeft Oostenrijk trouwens benadrukt dat het als volwaardig lid wenste toe te treden in overeenstemming met de fundamentele doelstellingen van de Europese eenheidsakte en van de verdragen. De Europese Commissie oordeelde toen in haar advies over de Oostenrijkse toetreding dat deze toetreding ‘algemeen positief’ was. Zij formuleerde echter wel een zekere terughoudendheid op politiek vlak en zag in de neutraliteit een ‘bron van problemen’. De Commissie benadrukte dat de onderhandelingen tijdens de IGC over de politieke unie een gelegenheid zijn om aan Oostenrijk garanties te vragen over haar vermogen om de verplichtingen na te komen die het GBVB in de toekomst zal opleggen.111

110 111

Unterberger A., L’Autriche et la sécurité de l’Europe, in L’Autriche et l’Union européenne, Wenen, 1998. Martens S., La neutralité à la croisée des chemins, in La Défense en Europe, Paris, 2001.

93

Het is de oorlog in Kosovo die voor de eerste maal een verdeeldheid brengt in de politieke consensus over de neutraliteit. Reeds voor de luchtaanvallen van de NAVO van 24 maart 1999, maken de Oostenrijkse geheime diensten inlichtingen over aan de Westerse geallieerden. De diensten verschaffen inlichtingen over de etnische zuiveringen van de Serven in oktober 1998. Zij oordelen ook dat de NAVO-luchtaanvallen niets zullen bijdragen tot het lot van de Kosovaren en dat zij zelfs de positie van Milosevic zullen versterken. De voormalige kanselier V. Klima (SPÖ), die sterk gekant was tegen het opgeven van de neutraliteitsoptie, wordt voor een dilemma geplaatst: de neutraliteit behouden of een partner worden van de partijen die tussenkomen. Klima verklaart dat hij voorstander is van een NAVO-interventie, maar tegen een toetreding is van Oostenrijk tot de NAVO en de WEU. In het vooruitzicht van de Oostenrijkse verkiezingen van oktober 1999 ligt voor Klima de oplossing in een Aktive Neutralitätspolitik, waarbij Oostenrijk door een politiek van ‘constructieve onthouding’ bijdraagt tot een Europese solidariteit. Voor hem is een regeringscoalitie met een partij die een toetreding tot de NAVO voorziet, uitgesloten. Voor de voorzitter van de ÖVP, A. Kohl, is daarentegen de neutraliteit een mythe geworden. Hij is van oordeel dat Oostenrijk eigenlijk al afgestapt is van de neutraliteit sinds de Golfoorlog, door toepassing zonder voorbehoud van de economische sancties volgens de resoluties van de Veiligheidsraad en de toestemming om het Oostenrijkse luchtruim te laten doorvliegen door vliegtuigen op weg naar de Perzische Golf. Zijn standpunt wordt versterkt na de toetreding van Oostenrijk tot de EU in 1995 en doordat het land actief deelneemt aan de diplomatieke acties van de EU, de VN en de NAVO. 3.1.3. De neutraliteit in vraag gesteld De neutraliteit heeft voor de naoorlogse generatie een belangrijke emotionele waarde. Afstappen van een politiek die Oostenrijk gedurende decennia naar vrede heeft geleid, is moeilijk te aanvaarden. Het actuele neutraliteitsdebat is dus eigenlijk ook voor een deel een debat over de Oostenrijkse identiteit. Voor vele Oostenrijkers heeft het beleid in belangrijke mate bijgedragen tot de welvaart van het land, wat het Europees beleid te bieden heeft, is nog af te wachten. Misschien houden vooral de sociaal-democraten zich vast aan deze neutraliteit vanuit de gedachte: “het is niet mogelijk dat alle waarden die wij toen verdedigden zo verkeerd waren”.112 Tijdens zijn eerste regeringsverklaring van 9 februari 2000, heeft de nieuwe kanselier W. Schüssel de gehechtheid van de regering aan een gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid benadrukt. Dit veronderstelde eveneens een verdieping van de relaties met de NAVO om een latere eventuele toenadering niet uit te sluiten.

112

Khol A., Die Sicherheitslüge, in Profil, Wenen, 31 mei 1999.

94

In mei 2000 voorziet de minister van Defensie H. Scheibner, in het kader van de hervorming van het leger, de inzet van speciale legereenheden voor operaties van vredeshandhaving en crisisbeheersing. Deze flexibele en mobiele eenheden, die reeds vanaf 1993 operationeel waren, moeten de taken vervullen in het kader van het GBVB.113 Het defensieconcept dat nog van 1983 dateerde was niet meer in overeenstemming met de nieuwe Europese geopolitieke context. Dit concept voorzag voor de strijdkrachten slechts één taak, namelijk de verdediging van het grondgebied. De coalitieregering van ÖVP en FPÖ, die sinds februari 2000 aan de macht is, moet dus een diepgaand debat voeren over de hervorming van het buitenlands en veiligheidsbeleid en de plaats van Oostenrijk in Europa. Beide partijen verklaren actief te willen deelnemen aan een gemeenschappelijk Europees veiligheidssysteem, waarbij de toetreding tot de NAVO een mogelijk scenario is. Momenteel is de FPÖ de enige politieke partij die zich resoluut uitspreekt voor een toetreding tot de NAVO. De neutraliteit vormt volgens de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken, Benita Ferrero-Waldner (ÖVP), geen belemmering voor de EU-besluitvorming. Zij benadrukt dat Oostenrijk de verdragen van Maastricht en Amsterdam heeft ondertekend en dat Oostenrijk dus binnen de Europese Unie zal meewerken aan de toekomstige gemeenschappelijke defensiepolitiek. De grondwet verbiedt nog steeds dat het land lid wordt van een defensiegemeenschap en dat er buitenlandse troepen op het grondgebied worden gestationeerd. Maar dat hoeft volgens haar de ontwikkeling van de defensiegemeenschap in de EU niet in de weg te staan. Zij benadrukt dat Oostenrijk ‘nadenkt over een nieuwe defensiepolitiek’.114 Voor de oppositiepartijen SPÖ en de Groenen is er daarentegen geen enkele reden om de neutraliteit in vraag te stellen. Oostenrijkse analisten vinden dat het huidige concept hypocriet is en getuigt van een gebrek aan solidariteit. Het is immers moeilijk om, sinds de conflicten in voormalig Joegoslavië, nog te spreken van een neutraal politiek beleid.

113

In het Verdrag van Maastricht, dat in werking trad op 1 november 1993, schreven de lidstaten voor het eerst een gemeenschappelijk buitenlands beleid als doelstelling. Het GBVB had nog geen duidelijk geformuleerde doelstellingen. Het verdrag specificeert wel dat het GBVB op termijn tot een gemeenschappelijk defensiebeleid, en mettertijd tot een gemeenschappelijke defensie zou kunnen leiden. Onduidelijkheid was er ook door de relatie tussen de EU en de WEU. In de verklaring van de WEU (10 Dec 1991) wordt de WEU aangeduid als de defensiecomponent van de EU en als het instrument om de Europese pijler van het Atlantisch Bondgenootschap te versterken. Het Verdrag van Amsterdam brengt meer duidelijkheid door de opname van de Petersbergtaken en de daadwerkelijke ondersteuning van de EUoptredens door de WEU. Het GBVB eerbiedigt de uit het Noord-Atlantisch Verdrag voortvloeiende verplichtingen van bepaalde lidstaten, waarvan de gemeenschappelijke defensie gestalte krijgt in de NAVO, en is verenigbaar met het in dat kader vastgestelde veiligheidsen defensiebeleid (artikel 17). 114 Mappes-Niediek N., Neutraal Oostenrijk staat pal achter EU-defensie, NRC Handelsblad, 26 november 2001.

95

Ook J. Solana heeft niet geaarzeld om het Oostenrijks concept ‘voorbijgestreefd’ te noemen.115 Op de vraag of de neutraliteit nog de beste veiligheidsgarantie biedt voor Oostenrijk, antwoordt A. Kohl dat tijdens de Koude Oorlog de neutraliteit zijn doelstelling bereikt heeft en dat het dus een goed veiligheidsbeleid was. Momenteel is de Europese solidariteit het beste veiligheidsconcept voor Oostenrijk. Hij voegt eraan toe dat de permanente neutraliteit niet meer bestaat, maar dat men nu moet spreken van een solidariteit met de internationale gemeenschap. Door grondwettelijke herzieningen en wetsontwerpen is veel mogelijk geworden in vergelijking met de situatie van 1955. Oostenrijk kan deelnemen aan acties van de VN, het kan deelnemen aan het PfPprogramma, het kan sancties uitvaardigen tegenover oorlogsvoerende mogendheden en het kan deelnemen aan gemeenschappelijke acties in het kader van de Petersbergtaken.116 Naar aanleiding van de informele top van de EU ministers van Defensie in Sintra (Portugal) waar de consequenties in verband met Artikel 5 besproken werden in het geval van een samensmelting van de WEU met de EU, was de Oostenrijkse minister van Defensie, H. Scheibner ervan overtuigd dat de garantie van wederzijdse bijstand essentieel is, zeker voor de kleinere staten. Hij voegde eraan toe dat de huidige Oostenrijkse wettelijke situatie toelaat dat men volwaardig deelneemt aan het EVDB. Met betrekking tot het neutraliteitsvraagstuk, verwoordde Scheibner: “I personally believe that Austria has not been a neutral state any more ever since it joined the EU. However, a formal dismissal of the last elements of neutrality would demand consensus between all political parties as well as the approval by the Austrian population.”117 De Oostenrijkse stafchef, generaal H. Pleiner, houdt het eerder op een ‘militaire neutraliteit’ en hij is van oordeel dat ook in de toekomst dit één van de belangrijkste principes zal blijven. “The issue of a conceivable Austrian membership in NATO is not so relevant for the time being.”118 In 2000 verklaart de regering, in het hoofdstuk ‘Veiligheid’ van het coalitieprogramma119, dat zij de grondwet met betrekking tot de neutraliteit wil herzien, vermits het neutraliteitsaspect niet meer in overeenstemming is met het Oostenrijkse engagement in het GBVB.

115

Martens S., La neutralité à la croisée des chemins, in La Défense en Europe, Paris, 2001. Khol A., Die Sicherheitslüge, in Profil, Wenen, 31 mei 1999. 117 Interview met H. Scheibner, From Neutrality to Common European Defence Policy, in Military Technology, juli 2000. 118 Interview met generaal H. Pleiner, Reviewing the Austrian Military Structure, in Military Technology, juli 2000. 119 Austrian government coalition program, A new governance for Austria, 2000. 116

96

“In the event of a further development of Austria’s foreign and security policy, the federal constitutional law on neutrality will be redrafted to make it clear that it does not apply to Austria’s active participation in solidarity in the development of the European Union’s common security and defence policy and to participation in a European peace, security and defence policy and to participation in a European peace, security and defence community with equal rights and responsibilities, including a guarantee of mutual assistance.” Er werd wel de belangrijke bepaling toegevoegd dat een dergelijke aanpassing van het Oostenrijkse veiligheidsbeleid niet zal plaatsvinden zonder de goedkeuring van de Oostenrijkse bevolking door middel van een referendum. In januari 2001 heeft een commissie van experts een rapport overgemaakt aan de regering met betrekking tot een nieuwe doctrine voor het veiligheidsen defensiebeleid.120 Volgens dit rapport heeft de neutraliteit in de actuele Europese context geen substantiële draagwijdte meer. De commissie beveelt de overgang aan van het concept neutraliteit naar dit van solidariteit. Zij pleit eveneens voor een actieve deelname van Oostenrijk aan het GBVB en een toetreding tot de NAVO. Het nieuwe veiligheidsen defensiebeleid impliceert dat een moderne krijgsmacht tegelijkertijd drie principes naar voor moet brengen: - het leger moet instaan voor de verdediging van het grondgebied, - het leger heeft een stabiliteitsfunctie in het kader van het internationale preventiebeleid, - het leger moet bijstand kunnen verlenen door samenwerking met de VN, NAVO, EU en OVSE. De accentverschuivingen in het Oostenrijks veiligheidsen defensiebeleid stonden centraal in een toespraak die de minister van Defensie H. Scheibner in juni 2002 te Zürich heeft gehouden. Geen enkele staat kan immers nog alleen en op eigen kracht het hoofd bieden aan de nieuwe bedreigingen die na de strategische ommekeer in het begin van de jaren ’90 zijn ontstaan. Aangezien het veiligheidsbeleid geen doel op zich mag zijn maar moet dienen tot bescherming van de bevolking, kan volgens Scheibner neutraliteit in de klassieke zin van het woord geen antwoord meer bieden op deze nieuwe gevaren en risico’s. Daarenboven hebben neutrale staten aan belang ingeboet als bemiddelaars bij een conflict en hebben internationale organisaties deze rol overgenomen, met trouwens meer kans op slagen. Door zonder voorbehoud lid te worden van de Europese Unie heeft Oostenrijk dan ook beklemtoond dat het wil meewerken aan een Europees veiligheidsen defensiebeleid. De deelname aan internationale operaties blijft eveneens fundamenteel voor Oostenrijk op voorwaarde dat ze gemachtigd worden door een mandaat van de VN-Veiligheidsraad, behalve wanneer een veto binnen de Veiligheidsraad een snel ingrijpen bij een ernstig conflict verhindert.

120

Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, www.bmlv.gv.at, Wenen, 23 januari 2001.

97

Niettegenstaande dit alles, benadrukte Scheibner, is toetreding tot de NAVO in Oostenrijk nog niet aan de orde omdat er nog geen meerderheid voor te vinden is. Hij stelt zich echter de vraag of het wel zinvol is mee te werken aan het Europees veiligheidsen defensiebeleid zonder lid te zijn van de NAVO. Oostenrijk ondervindt daarvan trouwens reeds de problemen.121 Samengevat zijn de volgende wettelijke bepalingen momenteel relevant voor de Oostenrijkse veiligheidsstatus en het neutraliteitsconcept:122 - De grondwet van 1955 met betrekking tot de Oostenrijkse neutraliteit. - Artikel 23f van de Oostenrijkse grondwet met betrekking tot de deelname aan het GBVB en artikel 9a met betrekking tot landsverdediging. - Het Verdrag van de EU, in het bijzonder artikel 17. - De samenwerkings- en solidariteitsbepalingen van de grondwet zoals aangepast in 1998 met betrekking tot eenheden op zending en buitenlandse opdrachten. - De wet op export, import en transit van oorlogsmaterieel met de aanpassingen van 1982, 1991 en 2001. - De wet op het verblijf van buitenlandse troepen op Oostenrijks grondgebied. - Sectie 320 van het Oostenrijks Strafwetboek met betrekking tot de neutraliteitsschending. In het kader van de paragrafen over de VN en de EU zal nader ingegaan worden op de hier opgesomde relevante bepalingen. 3.1.4. De publieke opinie versus de neutraliteit. Het voorbije decennium werd er in Oostenrijk veel onderzoek gedaan naar de publieke opinie in verband met het neutraliteitsvraagstuk. 123 In 1991 was 51 % van de Oostenrijkse bevolking van oordeel dat de neutraliteit geen probleem zou inhouden voor een toetreding tot de EU. Ook in december 1994, met het oog op de concrete toetreding, was 61 % van de ondervraagden van oordeel dat de neutraliteit een essentieel onderdeel is van het beleid en dat er niet moet vanaf gestapt worden. In 1995 werd de volgende vraag voorgelegd: Uitgaande van de veronderstelling dat belangrijke militaire spanningen zouden groeien tussen de twee supermachten, wat is volgens u het meest voordelig voor de Oostenrijkse veiligheid: NAVO-lidmaatschap of neutraliteit?

121

Lz, Österreich zwischen Neutralität und Nato, Neue Zurcher Zeitung, 6 juni 2002. Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, 23 januari 2001 123 Kernic F., Callaghan J., Manigart P., Public Opinion on European Security and Defense, Frankfurt 2002. 122

98

De neutraliteit haalde het overtuigend met 70 %, slechts 18 % van de bevolking was van oordeel dat een toetreding tot de NAVO de beste oplossing was. Indien Oostenrijk toch zou toetreden tot een internationale organisatie, dan genoten de bestaande organisaties, zoals de NAVO, meer goedkeuring dan nieuwe veiligheidssystemen die nog moesten opgericht worden. Het opgeven van de neutraliteit werd echter als belangrijkste bezwaar aangehaald voor een eventuele toetreding tot de NAVO. Met de toetreding van Oostenrijk in 1995 tot de EU lijkt de trend zich meer te ontwikkelen in de richting van de solidariteit. Tijdens een studie uitgevoerd in februari 1996, is 68 % van de Oostenrijkse bevolking voorstander van een deelname aan een Europees veiligheidssysteem. Een meerderheid van 76 % was van oordeel dat Oostenrijk haar solidariteit moest betuigen met de andere EU-lidstaten met betrekking tot de buitenlandse veiligheid. Ook de voorstanders van de neutraliteit moesten terrein prijsgeven. Februari 1996 Oostenrijk zou… verder moeten vasthouden aan de neutraliteit afstappen van de neutraliteit geen antwoord

64 % 36 % -

Augustus 1995 71 % 26 % 3%

In 1998 is nog steeds 56 % van de bevolking tegen een toetreding tot de NAVO, terwijl 40 % voorstander is van een toetreding. Tijdens Eurobarometer 54.1, gehouden in december 2000, is 36 % van de bevolking in Oostenrijk van oordeel dat beslissingen met betrekking tot het Europees defensiebeleid door de EU moeten genomen worden en 36 % is van oordeel dat deze beslissingen op nationaal vlak moeten genomen worden. De NAVO lijkt hierin geen rol te hebben voor de Oostenrijkers, terwijl nochtans 17 % van de EU-bevolking hier een tegenovergestelde mening over had. De beslissingsbevoegdheid voor een militaire interventie, moet voor 56 % van de Oostenrijkers bij de nationale regering liggen. Het EU-gemiddelde bedraagt 47 %. Ook wat betreft de oprichting van een snelle interventiemacht in het kader van de Helsinki Headline Goal, is slechts 63 % van de Oostenrijkers van mening dat dit een goede zaak is (Het EU-gemiddelde bedraagt 73 %).124 Vanuit de publieke opinie wil Oostenrijk wel effectief nauw betrokken zijn bij de ontwikkelingen van het GBVB en het EVDB, maar anderzijds wil het niet afstappen van de neutraliteit. Daarom dat een nauwe samenwerking met de EU meer voor de hand ligt dan een eventuele toetreding tot de NAVO. Deze toetreding zou immers een radicaal afstappen van het neutraliteitsbeleid betekenen, terwijl de EU-samenwerking in het veiligheidsdomein slechts een afzwakking van de neutraliteit tot gevolg heeft.

124

Manigart P., Perceptions des Européens à l'égard d'une Politique Européenne de Sécurité et de Défense, in symposium on Public Opinion and European Defence, Brussel, 3-4 april 2001.

99

G. Gustenau heeft het in deze context over de 'post-neutral' countries. "… it continues to follow the concept of a cozy isolationism based upon neutrality, maybe in a softer version than during the last decades."125 3.2.

VN

Op 14 december 1955 trad Oostenrijk toe tot de VN. De Oostenrijkse beleidsvoerders waren van mening dat de toetreding tot de VN niet onverenigbaar was met het neutraliteitsprincipe (zie § 3.1. De neutraliteit). De deelname tijdens de Koude Oorlog aan vredesopdrachten geleid door de VN, vormden voor Oostenrijk een onderdeel van hun actief neutraliteitsbeleid. Oostenrijk heeft steeds veel belang gehecht aan de inspanningen ondernomen door de VN om de wereldvrede en de internationale veiligheid te handhaven. Het land heeft dan ook steeds bijgedragen tot de internationale VN-veiligheidsaanpak. De eerste internationale opdracht werd uitgevoerd in 1960 in Kongo. Sinds 1960 hebben meer dan 40.000 Oostenrijkse soldaten als blauwhelmen deelgenomen aan verschillende operaties van vredeshandhaving zoals in Kongo, Namibië, Cambodja, Afghanistan en Cyprus. Oostenrijk heeft dus in verband met de vredeshandhaving in het kader van de VN steeds een belangrijke bijdrage geleverd (zie § 4.3. Deelname aan Vredesondersteunende en Humanitaire Opdrachten). Sedert de Golfoorlog heeft zich een wending voorgedaan in de Oostenrijkse neutraliteit. Deze is niet meer gepast vanaf het ogenblik dat militaire acties toegelaten worden in het kader van hoofdstuk VII van het Handvest van VN.126 Oostenrijk kwam tot het besluit dat de verplichtingen die voortvloeien uit het VN-Charter voorrang hebben op de neutraliteitsverplichtingen. Als gevolg hiervan gaf Oostenrijk toelating tijdens de Golfoorlog, voor de transit van troepen en om het grondgebied te overvliegen. De wet op export, import en transit van oorlogsmaterieel en Sectie 320 van het Oostenrijks Strafwetboek met betrekking tot de neutraliteitsschending moesten aangepast worden. 127 Vanaf 1989 zijn de voorwaarden voor het optreden van de Veiligheidsraad overeenkomstig hoofdstuk VII van het Handvest aanzienlijk verbeterd. Bij het uitbreken van de Golfoorlog was de Veiligheidsraad weliswaar niet in staat om zelfstandig dwingende maatregelen te nemen, maar heeft hij toch toegestaan dat er onder de leiding van de NAVO of een lead nation, een coalitie van staten werd gevormd, die wapengeweld zou gebruiken tegen de agressor. 125

Gustenau G., Towards a Common European Policy on Security and Defense: an Austrian View of Challenges for the 'Post-Neutrals', in Occasional Papers, Parijs, ISS, oktober 1999. 126 Hoofdstuk VII bepaalt dat geweld mag gebruikt worden indien de internationale vrede en veiligheid zouden worden bedreigd. De vredesondersteunende operaties uitgevoerd vanuit dit hoofdstuk zijn dwingend van aard. Hoofdstuk VI geeft daarentegen een opsomming van de vredelievende middelen om geschillen tussen Staten te regelen. Het betreft hoofdzakelijk diplomatieke middelen zoals onderhandeling, bemiddeling,… De vredesondersteunende operaties uitgevoerd vanuit dit hoofdstuk zijn niet dwingend van aard. 127 Cornaro M., Comment rester neutre et devenir Européen?, in La défense en Europe, Paris, 1998.

100

Oostenrijk werd vanaf het midden van de jaren negentig betrokken bij dergelijke peacemaking operaties, doch initieel zonder de ontplooiing van gevechtstroepen. Met betrekking tot Kosovo, heeft Oostenrijk in juli 2000 het voorbehoud ingetrokken wat de inzetregels van KFOR betreft. Deze rules of engagement sloten een Oostenrijkse deelname uit. De gebeurtenissen in Kosovo leidden in 2001 tot nieuwe wetsaanpassingen. De nieuwe aanpassing van de wet op export, import en transit van oorlogsmaterieel (de vorige dateerde van 1991 als gevolg van de Golfoorlog) moest de procedure vereenvoudigen. De goedkeuring van de wet op het verblijf van buitenlandse troepen op Oostenrijks grondgebied moest een nieuwe wettelijke basis vormen voor het verblijf van dergelijke troepen op Oostenrijks grondgebied. Het algemeen belang van de Oostenrijkse verbintenis tegenover de VN wordt benadrukt in het coalitieprogramma van de regering.128 - Oostenrijk ondersteunt de inspanningen van de Secretaris-generaal van de VN om de organisatie te versterken, en de regering wil constructief samenwerken in het ontwerpen van EU-voorstellen in deze context. - De regering wil haar inspanningen voor ontwapening en wapencontrole, tegen de proliferatie van nucleaire wapens, en in het bijzonder in de uitbreiding van het humanitair internationaal recht verder zetten. - Binnen de beschikbare middelen, wil Oostenrijk verder haar goede diensten aanbieden voor de oplossing van conflicten. “Conflict prevention and conflict resolution make an essential contribution to Austria’s own security and for that reason are a focal point of our governmental activities.” Momenteel maakt Oostenrijk deel uit van de UN Stand-by Forces High-Readiness Brigade (SHIRBRIG). Deze multinationale brigade moet binnen de dertig dagen ontplooid kunnen worden voor een duur van maximum zes maanden voor peacekeeping operaties. 3.3. NAVO 3.3.1. Bestaande samenwerkingsverbanden tussen de NAVO en Oostenrijk Vanaf februari 1995 maakt Oostenrijk deel uit van het Partnerschap voor de Vrede van de NAVO (PfP). Op 10 februari 1995 ondertekende W. Schüssel het document dat de relatie bepaalt tussen Oostenrijk en het PfP. De samenwerking richt zich in eerste instantie naar peacekeeping opdrachten, humanitaire hulp en rampenbestrijding, en zoek- en reddingsoperaties. De deelname vanaf 1997 aan het PARP, moest de interoperabiliteit verbeteren tussen enerzijds de Oostenrijkse strijdkrachten en anderzijds de NAVO en de andere PfP-leden. 128

Austrian government coalition program, A new governance for Austria, 2000.

101

Oostenrijk neemt sindsdien ook deel aan gemeenschappelijke militaire trainingen in het kader van het Cooperative Adventure Exchange van het PfP. Oostenrijk is ook actief betrokken bij de werkzaamheden van de EAPC.129 Voor Oostenrijk kon op deze manier de mogelijkheid verbeterd worden om deel te nemen aan gemeenschappelijke opdrachten van vredeshandhaving of humanitaire hulp op vraag van de VN of de OVSE. Reeds in 1995 nam Oostenrijk deel aan vijf manoeuvres in het kader van het PfP. Vanaf 1996 nam het land deel aan IFOR en SFOR met een contingent van 300 man voor transport- en logistieke opdrachten. In november 1998 brengt Oostenrijk de Secretaris-generaal van de NAVO op de hoogte van haar mogelijkheden om samen te werken met de NAVO in alle peacekeeping maatregelen. De opdrachten kunnen dus worden uitgebreid tot peace enforcement, en vanaf 1999 nam dan ook een Oostenrijks infanteriebataljon deel aan KFOR in Kosovo.130 Voor H. Pleiner is het belangrijkste aspect van deze samenwerking, de verbetering van de militaire interoperabiliteit via de commando- en staftrainingen in de procedures die nodig zijn in het kader van de peacesupport operaties.131 De laatste jaren werden de activiteiten van Oostenrijk in het PfP-programma dus vooral gericht naar de interoperabiliteit in het volledige spectrum van de Petersbergtaken. De toekomstige bijdrage zal bepaald worden door de Helsinki Headline Goal, het Verdrag van Amsterdam, de PARP-richtlijnen, de budgettaire beperkingen en de geleerde lessen. Oostenrijk benadrukt dat er slechts één stel strijdkrachten beschikbaar is voor het EVDB en voor het PfP en dat dus een nauwe samenwerking en coördinatie tussen de Europese Unie en de NAVO noodzakelijk zijn. Nochtans wordt het belang aangehaald dat beide organisaties hun onafhankelijke besluitvorming moeten behouden.132 In het jaar 2000 nam Oostenrijk deel aan 229 PfP-activiteiten met 1311 personeelsleden. Het nam datzelfde jaar eveneens deel aan 11 PfP-oefeningen met meer dan 600 manschappen. In het jaar 2002 neemt Oostenrijk deel aan de PfP-oefening Strong Resolve. Om een verdere interoperabiliteit te verhogen heeft Oostenrijk besloten om STANAG's te introduceren in de Oostenrijkse procedures telkens dit mogelijk zou blijken, ook deze die geen betrekking hebben op de implementatie van de PG.133 129

Voor meer informatie zie: www.nato.int. De vredeshandhaving (peace keeping) wordt gevoerd uit hoofde van Hoofdstuk VI van het Handvest van de VN. Het omvat het ontplooien van strijdkrachten en burgers met de toestemming en de steun van alle in het conflict verwikkelde en bij het conflict betrokken partijen, met het doel de uitvoering van de overeengekomen akkoorden te controleren. De vredesoplegging (peace enforcement) wordt gevoerd uit hoofde van Hoofdstuk VII en omvat acties die met militaire middelen worden gevoerd om de vrede in een conflictzone te bekomen (blokkade, tijdelijke dwangmaatregel, interventie). De toestemming van de betrokken partijen is niet nodig. 131 Interview met generaal H. Pleiner, Reviewing the Austrian Military Structure, in Military Technology, juli 2000. 132 Onderhoud te Wenen op 4 en 5 april 2002, tussen afgevaardigden van de Oostenrijkse en Belgische militaire staf. 133 EAPC, PfP and PARP Assessment 2001 Austria, NATO, 10 april 2001. 130

102

Momenteel heeft Oostenrijk Partnership Staff elements in SHAPE, RC North te Brunssum, RC South te Napels en in de NAVO School te Oberammergau.134 Oostenrijk neemt eveneens deel aan het Enhanced and More Operational Partnership (EMOP). Dit partnerschap werd tijdens de NAVO-Top in Washington (1999) naar voor geschoven en moet bijkomende middelen bieden om de rol van de Alliantie te ondersteunen in de Euro-Atlantische veiligheid. De genomen beslissingen tijdens deze Top zouden het PfP meer operationeel maken en de partners een grotere rol geven in de PfP-planning en de besluitvorming. Dit partnerschap zou eveneens het DCI en het MAP efficiënter maken. De deelname van Oostenrijk aan het Operational Capabilities Concept (OCC) moet toelaten dat een betere operationaliteit bekomen wordt met de Alliantie tijdens toekomstige NAVOgeleide PfP operaties. Oostenrijk heeft 45 Partnership Goals weerhouden. Deze PG zijn voor Oostenrijk eveneens de vertrekbasis voor het verwerven van de nodige capaciteiten in het kader van de EU Headline Goal.135 Indien de NAVO echter zou besluiten tot een operatie, exclusief uitgevoerd door de NAVO, voor de verdediging van de Alliantie of voor een crisis management operatie, dan is Oostenrijk niet gemachtigd om deel te nemen aan het besluitvormingsproces vermits het niet vertegenwoordigd is in de politieke en de militaire organen. De NAVO-luchtaanvallen in voormalig Joegoslavië (1999) toonden aan dat Oostenrijk en de andere neutrale staten, in deze fase niet in staat waren een invloed uit te oefenen. Oostenrijk verbood wel de doorgang van haar luchtruim door zich te beroepen op de neutraliteit. De instemming echter tijdens de Europese Raad van de Oostenrijkse kanselier met de NAVO-aanvallen, toont de contradicties van het Oostenrijks buitenlands en veiligheidsbeleid.136 Met betrekking tot de relatie tussen de Europese Unie en de NAVO, is volgens Oostenrijk de NAVO nog steeds de meest geloofwaardige veiligheidsorganisatie in Europa. Er is echter het steeds groter wordend probleem in het domein van de technologische kloof. Deze zou er kunnen toe leiden dat de Europese landen evolueren van 'operationele' partners naar 'politieke' partners. Er wordt de vraag gesteld of deze evolutie een invloed kan hebben op de mogelijke opdrachten die door de Europese Unie kunnen uitgevoerd worden. Tijdens een tweedaagse 'staftalk' tussen België en Oostenrijk in april 2002 te Wenen, werden ondermeer de consequenties en de verwachtingen van de NAVO-uitbreiding besproken.137 In het kader van de te verwachten implicaties werd de noodzaak aangehaald van het inwinnen van militair advies, het nut van het MAP en het PARP en het belang van de ervaringen van de Balkan operaties. Er werden echter wel de bedenkingen gemaakt of het 134

De militaire commandostructuur voorziet voor de Strategic Commander (SC) in Europa (SACEUR) twee Regional Commanders (RC): Commander-in-Chief Forces North Europe (CINCNORTH) te Brunssum (NL) : Commander-in-Chief Allied Forces South Europe (CINCSOUTH) te Napels. 135 De NAVO heeft 90 Partnership Goals opgesteld voor de periode 2000-2006 om een verbeterde interoperabiliteit te bereiken. 136 Gustenau G., Towards a common European policy on security and defence: an Austrian view of challenges for the 'Post-Neutrals', in Occasional Paper 9, ISS, Oktober 1999. 137 Entretiens d'EM AUTRICHE-BELGIQUE, ACOS STRAT STS IR/IC, 02.063162 van 27 juni 2002.

103

PfP niet teveel aan dynamiek zal verliezen na de uitbreiding van de NAVO vermits de meest dynamische leden dan zullen verdwijnen. Daarom is er de noodzaak om de samenwerking tussen de NAVO en het PfP nog verder uit te breiden en de interoperabiliteit nog te verhogen via het PARP. De strijd tegen het terrorisme is een nieuw convergentiedomein. Een toekomstige toevoeging van Mediterranean Dialogue -landen in het PfP zou de dialoog meer substantie geven en zou een logische verlenging zijn van het bestaande PfP.138 3.3.2. De polemiek van het NAVO-lidmaatschap Volgens de minister van Defensie H. Scheibner is het voor Oostenrijk belangrijker dat het kan deelnemen aan een gemeenschappelijk Europees defensiebeleid, dan dat het tracht om lid te worden van de NAVO. Dit sluit natuurlijk de nauwe samenwerking met de NAVO in het kader van het PfP niet uit. Hij voegt eraan toe dat het NAVO-lidmaatschap afhangt van de brede politieke consensus (2/3 meerderheid in het parlement) en de nationale aanvaarding (2/3 meerderheid van de bevolking) wat echter niet kan verwacht worden op middellange termijn. 139 Een volwaardig lidmaatschap van de NAVO op latere datum behoort tot de mogelijkheden. Men kan zich echter wel de vraag stellen in welke mate de bescheiden defensiebegroting deze toetreding op termijn nog geloofwaardig maakt.140 Een toetreding tot de NAVO moet volgens Scheibner slechts in overweging genomen worden indien de EU er op middellange termijn niet in slaagt om een programma van wederzijdse bijstand te realiseren. 141 De Oostenrijkse president T. Klestil sluit zich aan bij het standpunt van Scheibner tijdens een toespraak die hij hield bij een bezoek aan de NAVO op 3 juli 2002. Hij stelt dat een toetreding tot de NAVO nu niet ter discussie is, in het bijzonder vermits de NAVO zich in een belangrijk veranderingsproces bevindt. Tijdens een onderhoud met Lord Robertson werden eveneens de gewijzigde Oostenrijkse defensiedoctrine en de toekomstige samenwerking met de NAVO, de VN, de EU en de OVSE besproken. Oostenrijk is voorstander van een uitbreiding van de NAVO in het kader van een bijdrage tot de vrede en de stabiliteit in Europa. Klestil benadrukte dat stabiliteit en vrede in het toekomstige Europa ondenkbaar zijn zonder Rusland.142

138

De Mediterranean Dialogue werd gelanceerd tijdens de NAVO-Top te Brussel in 1994. De Dialoog moet bijdragen tot veiligheid en stabiliteit in de regio van de Middellandse Zee, zij moet leiden tot een betere wederzijdse verstandhouding en tot het verbeteren van misopvattingen bij de NAVO met betrekking tot de Mediterranean Dialogue-landen. Zes landen traden initieel toe: Egypte, Israël, Jordanië, Mauritanië, Marokko en Tunesië. Algerije trad toe in februari 2000. 139 Interview met H. Scheibner, From Neutrality to Common European Defence Policy, in Military Technology, juli 2000. 140 Oostenrijk spendeerde in 1999 slechts 0.8 % van haar BNP aan defensie, terwijl het EU-gemiddelde zich op 2.2 % situeerde. Oostenrijk neemt hiermee de laatste plaats in binnen de EU. 141 Schneider H., An interview from …, in Jane’s Defence Weekly, 8 maart 2000, www.janes.com, 142 OTAN/Autriche, L'Adhésion à l'OTAN n'est pas une question d'actualité, à dit le président Klestil, in Nouvelles Atlantiques, 5 juli 2002.

104

De conservatieven van de ÖVP, die van oordeel zijn dat de neutraliteit de vrucht is van hun werk en zich beschouwen als de hoeders van de Oostenrijkse identiteit zijn de voorstanders van een toetreding tot de NAVO. Hun redenering berust op een pragmatisme: de wereld is gegroepeerd op geostrategisch vlak; de enige militaire alliantie die haar leden daadwerkelijk kan verdedigen is bijgevolg de NAVO. De FPÖ is steeds voorstander geweest van een toetreding van Oostenrijk tot de NAVO. De Sociaal-Democraten (SPÖ) handhaven een tegengestelde redenering. Hun terughoudendheid is het resultaat van twee onverenigbare stellingen: ideologisch wantrouwen enerzijds en respect voor de populaire gevoeligheden anderzijds. Zij zijn van oordeel dat de NAVO zal gebruikt worden als instrument voor de belangen van een wereldmacht. Vermits een integratie in de NAVO voor hen emotioneel veel gevoeliger ligt dan de toetreding tot de EU, waarvoor reeds een beroep gedaan werd op de bevolking, is het voor de SPÖ essentieel om in dit kader een referendum te organiseren.143 De coalitieregering verwoordde bij haar aantreden in 2000 dat vanuit de perceptie dat de Europese en de transatlantische veiligheid nauw met elkaar verbonden zijn, het belangrijk is om een goede samenwerking te vinden tussen de EU en de NAVO. Oostenrijk wil de eigen relaties met de NAVO verdiepen en dit in overeenstemming met haar eigen veiligheid en haar deelname aan de Europese veiligheidsarchitectuur. De optie voor het lidmaatschap op een latere datum staat open. Oostenrijk wil komen tot een ‘intensified dialogue’ met de NAVO zonder echter een finale beslissing over de toekomstige relatie met de NAVO vast te leggen. De regering zal eveneens onderzoeken of Oostenrijk voordeel kan halen uit de opportuniteiten geboden door het Membership Action Plan dat de NAVO aanbiedt aan de belangstellende PfP-landen. 3.4.

Europese Unie

3.4.1. Toetreding tot de EU Tijdens de jaren die de Oostenrijkse toetreding tot de EU voorafgingen, hebben de Oostenrijkers er alles aan gedaan om er voor te zorgen dat de integratie in de Europese instellingen niet het synoniem werd van het opgeven van de meest gerespecteerde waarden van het land, waaronder de neutraliteit.

143

Frank M., Autriche, hier la neutralité, aujourd’hui l’Europe, demain, l’OTAN ?, in Courrier International, 19 februari 1998.

105

Met de toetreding op 1 januari 1995 tot de EU heeft Oostenrijk het volledige wettelijke en politieke acquis communautaire aangenomen, wat ondermeer het Verdrag van Maastricht en haar bepalingen van GBVB omvat. Artikel J.4 van dit verdrag opende het perspectief van een gemeenschappelijk defensiebeleid, dat op termijn kan leiden naar een gemeenschappelijke defensie. Het was net dit veiligheidsperspectief dat één van de doorslaggevende redenen was voor een toetreding tot de EU. “One essential reason for Austrian EU accession was the adhesion to the European stability zone which it implied. Austrian security and EU security are inseparable.”144 Tijdens een referendum dat gehouden werd in juni 1994 stemde tweederde van de Oostenrijks bevolking voor een toetreding tot de EU onder deze voorwaarden. Tijdens de ratificatie van de toetredingsakte tot de EU werd een bepaling (artikel 23f) ingevoerd in de Oostenrijkse grondwet waarin gesteld werd dat de beslissingen genomen in het kader van het GBVB voorrang hebben op de Oostenrijkse neutraliteitsbepalingen. Ook de Sectie 320 van het Oostenrijks Strafwetboek met betrekking tot de neutraliteitsschending werd opnieuw aangepast. Op deze wijze kon de grondwet de Oostenrijkse deelname aan het GBVB als gevolg van het neutraliteitsprincipe niet langer beperken. Nadien zal tijdens de ratificatie van het Verdrag van Amsterdam het artikel 23f opnieuw moeten aangepast worden met betrekking tot de Petersbergtaken. De Oostenrijkse deelname aan dergelijke opdrachten werd nu mogelijk op basis van een EU-resolutie, en dus zonder de vereiste van een mandaat van de Veiligheidsraad. In 1995 trad Oostenrijk eveneens toe tot de WEU als waarnemend lid. 3.4.2. Oostenrijk als lid van de EU Tijdens de IGC van 1996 in Turijn, heeft de Oostenrijkse regering enkele richtlijnen voorgesteld met betrekking tot het GBVB. De regering oordeelde dat de inspanningen om conflicten te voorkomen één van de belangrijkste doelstellingen was van het GBVB. De regering stond eveneens achter de bepaling dat het GBVB alle aangelegenheden met betrekking tot de Europese veiligheid moest omvatten en dat dit op termijn kon leiden tot een gemeenschappelijk defensiebeleid en een gemeenschappelijke defensie. Zij oordeelde ook dat de Europese veiligheidspolitiek moest berusten op de actie van meerdere instellingen (EU, WEU, NAVO en OVSE). Oostenrijk sprak zich bijgevolg uit voor een progressieve ontwikkeling van de EUcapaciteiten, die zich in eerste instantie moesten richten naar de preventie van conflicten, het beheer van crisissen en rampen, de handhaving van de vrede en de humanitaire acties. De te volgen weg was deze zoals reeds bepaald in het Verdrag, waarbij in toenemende mate gebruik zou gemaakt worden van de operationele capaciteiten van de WEU.

144

Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, 23 januari 2001.

106

In 1996, stelde de toenmalige coalitieregering een akkoord op, waarin zij eensgezind was ten voordelen van een ruim veiligheidsbeleid en in de geest van een Europese solidariteit. Zij sprak zich uit voor een deelname aan de Europese veiligheidsstructuren. Tijdens het Oostenrijks voorzitterschap van de Europese Unie in 1998, werden in eerste instantie de prioriteiten bepaald door de gebeurtenissen in Kosovo. Volgens W. Schüssel was dit de grootste uitdaging van het Oostenrijks voorzitterschap. Tijdens het voorzitterschap werden eveneens de toetredingsonderhandelingen aangevat met nieuwe kandidaat lidstaten en werd Europa dichter bij de burger gebracht door rekening te houden met de regio’s van de lidstaten. Maar het voorzitterschap kan ook beschouwd worden als een belangrijk symbool in de Oostenrijkse geschiedenis door het feit dat het land zijn verantwoordelijkheden heeft opgenomen, niet enkel voor zichzelf, maar ook voor de andere staten van het continent. De Europese Commissie had reeds tijdens de toetredingsonderhandelingen met Oostenrijk de hoop uitgedrukt dat het land een belangrijke bijdrage kon leveren tot de verstandhouding met de landen van Centraal- en Oost-Europa. Oostenrijk wil ten volle zijn verantwoordelijkheid opnemen tegenover deze regio en tevens in de Balkan. Het is er zich immers van bewust dat haar toekomst verbonden is met de stabiliteit op het Europese continent. De Europese Unie en de uitbreiding ervan worden dus gezien als het belangrijkste instrument om deze stabiliteit, vrede en democratie te verzekeren.145 Ten gevolge van de ratificatie van het EU-Verdrag, nadat het herzien werd bij het Verdrag van Amsterdam in 1999, werd de Oostenrijkse grondwet opnieuw gewijzigd. De wijziging van artikel 23f van de grondwet was noodzakelijk opdat de Oostenrijkse deelname aan de Petersbergtaken niet beperkt zou worden door de Oostenrijkse neutraliteitsbepalingen. Het standpunt van het Oostenrijkse ministerie van Buitenlandse Zaken in verband met de neutraliteit werd toen omschreven als volgt:146 “Since the entering into force of the Treaty of Amsterdam in May 1999, therefore, Austria is virtually no longer neutral within the context of the EU.” Volgens de doelstelling van een Europese gemeenschappelijke defensie, zoals bepaald in artikel J.4 van het Verdrag van Maastricht en artikel 17 van het Verdrag van Amsterdam, heeft de Oostenrijkse regering de intentie om de invoering van een bijstandsgarantie tussen de EU-lidstaten te bepleiten. Een uitvoering van deze doelstelling zal in de onmiddellijke toekomst allicht niet gerealiseerd worden, maar men moet alleszins niet uit het oog verliezen dat de EU onvolledig blijft zolang ze niet beschikt over een gemeenschappelijke defensie.147

145

Busek E., La prise de conscience autrichienne de la nouvelle géopolitique européenne, in Problèmes politiques et sociaux, januari 2001. 146 Bundesministerium für auswärtige Angelegenheiten, Austria and the ESDP, www.bmaa.gv.at 147 Bundesministerium für auswärtige Angelegenheiten, Austria and the ESDP, www.bmaa.gv.at

107

Sinds de Europese Top van Keulen zijn vredesondersteunende operaties mogelijk zonder een mandaat van de VN of de OVSE. Zo kunnen de 'neutrale' EU-landen in het kader van de EU deelnemen aan een dergelijke operatie indien zij dat wensen. Er wordt trouwens door de bepalingen van het Verdrag van Amsterdam de mogelijkheid ingevoerd van een constructieve onthouding zodat zij een dergelijke operatie niet langer hoeven te blokkeren voor politieke redenen.148 Nochtans heeft elke lidstaat een vetorecht indien unanimiteit vereist is, zoals voor de resoluties in verband met het defensiebeleid. Dus de huidige bepalingen van het EU-Verdrag stellen geen onoverkomelijke problemen voor Oostenrijk. De neutraliteit is echter niet in overeenstemming te brengen met de filosofie en de algemene doelstellingen van het GBVB. Het coalitieprogramma van de regering, dat begin 2000 werd gepubliceerd149, benadrukt dat Oostenrijk, in het kader van zijn eigen belang, resoluut zal samenwerken aan een verdere ontwikkeling van de integratie tussen de lidstaten en de uitbreiding van de EU. (i)

De EU-integratie Een verdergaande integratie biedt, volgens de regering, de beste voorwaarden om de nieuwe uitdagingen in de meest diverse domeinen aan te gaan. De regering verklaart haar steun aan de snelle ontwikkeling van een Europese vredes-, veiligheidsen defensiegemeenschap en ze wil verzekeren dat Oostenrijk op basis van een evenwaardig statuut geïntegreerd wordt in de Europese veiligheidsstructuren. Dit betekent dat Oostenrijk volwaardig zal deelnemen aan: - alle plannings- en besluitvormingsstructuren, - de instellingen van de Europese bewapeningssamenwerking, - de multinationale Europese crisismanagement eenheden. Sinds november 2000 is Oostenrijk eveneens volwaardig lid deel van de WEAG.

(ii)

De EU-uitbreiding De uitbreiding van de EU met de nieuwe lidstaten zal het gebied van vrede en stabiliteit vergroten en door een nauwere en meer efficiënte samenwerking in het GBVB zal het internationaal effect van vredesen conflicthandhaving toenemen. De Oostenrijkse regering ondersteunt dan ook volledig het uitbreidingsproces van de EU. De regering benadrukt de speciale relatie die ze heeft met de kandidaatlidstaten van Centraal- en Oost-Europa.

148

Resoluties in het kader van Titel V van het Verdrag worden unaniem aangenomen. Onthouding van stemming door aanwezige of vertegenwoordigde leden vormt geen beletsel voor het aannemen van deze besluiten. Ingeval een lid van de Raad zich van instemming onthoudt, kan dit lid zijn onthouding toelichten (…). In dat geval is het lid niet verplicht het besluit toe te passen, doch aanvaardt het wel dat het besluit de Unie bindt. In een geest van wederzijdse solidariteit onthoudt de betrokken lidstaat zich van ieder optreden dat het optreden van de Unie krachtens genoemd besluit zou kunnen doorkruisen of belemmeren (…) (Artikel 23). 149 Austrian government coalition program, A new governance for Austria, 2000.

108

Voor een succesvolle uitbreiding ziet zij een aantal belangrijke voorwaarden, zoals het voldoen aan de criteria vastgelegd tijdens de Europese Top van Kopenhagen, om de stabiliteit en de veiligheid van de EU en Oostenrijk in het bijzonder, te verzekeren. De regering beseft anderzijds dat de uitbreiding van de EU nog met belangrijke problemen zal geconfronteerd worden, waarvan één nadrukkelijk met Oostenrijk zelf te maken heeft. Oostenrijk is in conflict met buurland Tsjechië, kandidaat voor het EUlidmaatschap, over de kerncentrale van Temelin. Oostenrijk heeft geen kernenergie en Jörg Haider, momenteel gouverneur van de provincie Karinthië, dreigt zelfs met een veto als Tsjechië lid wordt van de EU.150 De Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken B. Ferrero-Waldner wil voorlopig verder onderhandelen over de veiligheidsvraagstukken. Toch spreekt zij zich niet duidelijk tegen een veto uit.151 De uitbreiding van de EU betekent voor Oostenrijk eveneens het overwinnen van de scheiding van Europa, meer dan een decennium na de val van het Ijzeren Gordijn. Nochtans is de regering ervan overtuigd dat in het onderhandelingsproces er geen voorrang mag gegeven worden aan de snelheid ten nadele van de kwaliteit. E. Busek, voormalige vice-kanselier van Oostenrijk en momenteel belast met de uitbreiding van de EU is van oordeel dat de uitbreiding van het grootste belang is voor Oostenrijk. Hij beseft wel dat er in Oostenrijk nog vele vraagtekens geplaatst worden bij de EU-uitbreiding en dat sommige partijen, zoals de FPÖ, radicaal tegen een uitbreiding naar het Oosten zijn, maar hij benadrukt dat het de regeringsverklaring is die van kracht is.152 3.4.3. De Oostenrijkse bijdrage aan de Helsinki Headline Goal Oostenrijk is er voorstander van om de dynamische stuwkracht van het EVDB te behouden. Tijdens de conferentie van 19 november 2001 in Brussel ter verbetering van de capaciteiten van de EU, heeft Oostenrijk toegezegd om bij te dragen met één infanteriebataljon (gemechaniseerde infanterie) van 1000 man voor peace enforcement, één bataljon lichte infanterie (800 man) voor peacekeeping, een NBC-eenheid, een transportcompagnie en een escadrille transporthelikopters. De totale bijdrage omvat ongeveer 2000 soldaten. Aan het bataljon bestemd voor peace enforcement kan een tankeenheid, een gepantserde infanterie-eenheid of een eenheid voor nabije luchtverdediging gehecht worden. Interoperabiliteit moet verzekerd worden door toepassing van de bepalingen van het NAVO PARP.

150

In maart 2000 is Jörg Haider afgetreden als partijvoorzitter van de extreem-rechtse FPÖ Mappes-Niediek N., Neutraal Oostenrijk staat pal achter EU-defensie, NRC Handelsblad, 26 november 2001. 152 Busek E., Osterweiterung ist unsere Chance, in Profil, Wenen, 20 maart 2000. 151

109

Met deze strijdkrachten zal Oostenrijk in staat zijn om tegelijkertijd troepen te ontplooien in vier afzonderlijke opdrachtsgebieden: twee contingenten met de omvang van een bataljon voor langetermijn opdrachten, een kleiner contingent voor een kortetermijn opdracht en een contingent voor rampenbestrijding. Om tegemoet te komen aan de internationale vereisten vanuit het personeelsperspectief is het noodzakelijk om een aantal veranderingen door te voeren in de Oostenrijkse arbeidswetgeving. In de toekomst kan een verplichte deelname voor kader en vrijwilligers ingevoerd worden. De opwaardering van de militaire uitrusting tegen 2003 stelt echter veel grotere problemen: capaciteiten voor luchttransport, technische verkenning, gepantserde wielvoertuigen Pandur en genie- en signalisatieuitrusting moeten aangeschaft worden. Op langere termijn is het een Oostenrijkse doelstelling om bij te dragen met een brigade of het equivalent ervan.153 De huidige budgettaire vooruitzichten doen echter twijfels rijzen over deze ambitieuze doelstelling (Zie Hoofdstuk 6. Defensiebegroting). 3.5.

Oostenrijk als lid van de OVSE

Oostenrijk speelt eveneens een actieve rol in de OVSE. Het land heeft veel belang bij een stabilisatie van de situatie op het Oost-Europese continent. Het veiligheidsconcept van de OVSE biedt een forum voor samenwerking tussen Europese, Noord-Amerikaanse en Centraal-Aziatische landen op een gelijkwaardige basis, en levert dus een onontbeerlijke bijdrage tot een Europese stabiliteit en dus tot de Oostenrijkse veiligheid. Naast de Confidence and Security Building Measures (CSBM) en het CFE-Verdrag, biedt de OVSE tevens een kader voor subregionale wapencontrole.154 Oostenrijk neemt een toetreding tot het herziene CFE-Verdrag, dat nationale plafonds oplegt voor conventionele wapensystemen, in overweging. Oostenrijk beveelt een verdere versterking van de OVSE aan, in het bijzonder wat vroegtijdige waarschuwing, conflictpreventie, civiel crisismanagement en opvolging van conflicten betreft. In bijlage is de volledige lijst opgenomen van de verdragen die Oostenrijk ondertekend en geratificeerd heeft.

153

Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, 23 januari 2001. In naleving van het Dayton-akkoord zijn er ondermeer overeenkomsten over CSBM en wapencontrole voor Bosnië-Herzegowina. 154

110

3.6.


Oostenrijk heeft formele samenwerkingsakkoorden afgesloten met 17 NAVO- en Partnerlanden: Albanië, België, Bulgarije, Tsjechië, Kroatië, Finland, Frankrijk, Duitsland, Italië, Hongarije, Noorwegen, Polen, Roemenië, Slowakije, Slovenië, Spanje en Zweden. Oostenrijk tracht hiermee de andere partners te helpen in de ontwikkeling van hun capaciteiten en de interoperabiliteit verder te ontwikkelen voor de deelname van de strijdkrachten aan internationale operaties. De bilaterale relaties leggen het accent op de opleidings- en trainingssamenwerking, de consultatie bij veiligheidsen militaire beleidskwesties en de bewapeningssamenwerking.155 Oostenrijk hecht vooral veel belang aan de samenwerking met de landen van Oosten Centraal-Europa. Deze samenwerking kan vanuit Oostenrijks perspectief in belangrijke mate bijdragen tot de handhaving van de vrede en de stabiliteit in Europa. De Europese Commissie had tijdens de toetredingsonderhandelingen met Oostenrijk reeds het belang onderstreept van deze samenwerking.156 Ook na de toetreding van Polen, Tsjechië en Hongarije tot de NAVO zal deze samenwerking gehandhaafd blijven. Oostenrijk speelt een belangrijke rol in de regionale samenwerking in het domein van veiligheid en defensie in het kader van de Central European Co-operation for Peace Support (CENCOOP).157 De doelstelling van dit regionaal samenwerkingsverband wordt als volgt omschreven: "To improve the capabilities of the Central European Nations (CEN) in order to respond more effectively to PSO challenges and achieve a higher profile through regional co-operation." 158 Samen met Hongarije, Roemenië, Slovenië, Slowakije en Zwitserland wordt getracht de operationele capaciteit van de deelnemende naties te verhogen en een hoger trainingsniveau te bereiken. Een andere belangrijke factor is het uitwisselen van ervaringen en een verbeterde samenwerking in het domein van de logistiek, training en relevante procedures. Dit moet bereikt worden door standaardisatie, het gemeenschappelijk gebruik van middelen, de harmonisatie van het beleid en gemeenschappelijke oefeningen. Initieel was CENCOOP voorzien als een permanente structuur, maar het legt momenteel meer de nadruk op samenwerking en uitwisseling van informatie. Het programma ging van start met drie internationale opdrachten: de deelname van een Oostenrijks infanteriebataljon aan KFOR (met de deelname van Slowakije en Zwitserland) en de twee multinationale contingenten voor de VN-opdrachten. Een Oostenrijks infanterie bataljon nam met Hongarije en Slovenië deel aan UNFICYP en een Oostenrijks bataljon nam met Slowakije deel aan UNDOF. 155

EAPC, PfP and PARP Assessment 2001 Austria, NATO, 10 april 2001. Cornaro M., Comment rester neutre et devenir européen ?, in La défense en Europe, Paris, 1998. 157 EAPC, PfP and PARP Assessment 2001 Austria, NATO, 10 april 2001. 158 Voor meer informatie zie: www.mod.gov.sk/cencoop. 156

111

De modulaire samenstelling van de vooraf opgezette multinationale eenheden moet de mogelijkheid bieden om de strijdkrachten te versterken die ingesteld worden door de VN of een andere regionale organisatie. De Oostenrijkse regering besloot op 1 november 1999 om toe te treden tot de WEAG. Dit lidmaatschap moet het ministerie van Defensie en de Oostenrijkse defensieindustrie een gemeenschappelijk platform bieden om Europese hoogtechnologische producten te realiseren. Sinds november 2000 is Oostenrijk lid van de WEAG. Dit moet Oostenrijk toelaten om enerzijds goedkoper wapensystemen aan te schaffen en anderzijds om een beter internationale samenwerking te verzekeren voor de Oostenrijkse industrie. De toegang tot internationale sleuteltechnologieën moet mogelijkheden bieden voor de Oostenrijkse high-tech industrie. Onder de naam 'Amadeus 2002' werden van 27 mei 2002 tot 7 juni 2002 omvangrijke multilaterale oefeningen gehouden in het kader van de luchtverdediging. Voor de eerste maal werd een gemeenschappelijke oefening gehouden met vliegtuigen, radars en luchtafweersystemen van Frankrijk, Italië, Zwitserland en Oostenrijk. Een van de belangrijkste doelstellingen was het optimaliseren en het ontwikkelen van de noodzakelijke procedures voor een interoperabiliteit. Ook het gemeenschappelijk beheren van informatie van de verschillende landen, twee neutrale en twee NAVO-landen, werd getest. Na de gebeurtenissen van 11 september 2001 heeft de controle van het luchtruim en de luchtverdediging een nieuwe dimensie gekregen. Een transnationale samenwerking van individuele landen, met verschillende systemen, is noodzakelijk om de nieuwe dreigingen het hoofd te kunnen bieden.159

Besluit Het vastleggen van de neutraliteit in 1955 in het Staatsverdrag was een noodzakelijke voorwaarde voor Oostenrijk om bevrijd te worden van de bezettingstroepen. Het moest in eerste instantie een integratie in de bestaande militaire machtsblokken en een militaire betrokkenheid bij het Oost-West conflict vermijden. De neutraliteit verbood de deelname aan een militaire alliantie en moest Oostenrijk toelaten zich te onderscheiden van Duitsland. Deze neutraliteit mocht echter niet leiden tot een isolement en een Oostenrijkse toetreding tot de VN vormde dan ook geen bezwaar. Maar sinds het einde van de Koude Oorlog is eveneens de belangrijkste dimensie van de Oostenrijkse neutraliteit verdwenen. Nochtans werd het neutraliteitsvraagstuk in die periode nooit in vraag gesteld. Zelfs niet tijdens de toetreding van Oostenrijk tot de EU in 1995. Algemeen werd getracht het onderwerp in een vage obscuriteit te houden.

159

Exercise Amadeus 2002, www.bmlv.gv.

112

De Oostenrijkse politieke leiders lijken tegenover de publieke opinie in Wenen de gehechtheid aan de neutraliteit te verkondigen, terwijl ze trachten deze neutraliteit in Brussel te minimaliseren. Ondanks een vage tendensverschuiving is de Oostenrijkse bevolking trouwens nog steeds gehecht aan deze neutraliteit. Een verdere uitholling van de neutraliteit lijkt een eenvoudiger te bewandelen pad dan het radicaal afstappen ervan. De opeenvolgende aanpassingen van de Oostenrijkse wetsbepalingen hebben deze uitholling vastgelegd. Deze strategie stemt in grote mate overeen met de ontwikkelingen in Finland en Zweden. Er is de politieke Oostenrijkse overtuiging dat het belangrijker is om deel te nemen aan een gemeenschappelijk Europees defensiebeleid, dan dat het tracht lid te worden van de NAVO. Oostenrijk wil komen tot een intensieve dialoog met de NAVO, ondermeer door het PfP-programma, zonder dat het een finale beslissing over de toekomstige relatie met de NAVO wil vastleggen. De NAVO wordt beschouwd als een goed instrument, een hulpmiddel om tegemoet te komen aan de Europese interoperabiliteit. Met de toetreding tot de EU heeft Oostenrijk het volledige wettelijke en politieke acquis communautaire aangenomen, wat ondermeer de bepalingen van het GBVB met het perspectief van een gemeenschappelijk defensiebeleid, dat op termijn kan leiden naar een gemeenschappelijke defensie, omvat. Tijdens een referendum stemde tweederde van de Oostenrijks bevolking voor een toetreding tot de EU onder deze voorwaarden. Voor de ratificatie van het EU-Verdrag, nadat het herzien werd bij het Verdrag van Amsterdam in 1999, werd de Oostenrijkse grondwet opnieuw gewijzigd. Oostenrijk heeft ook de wil uitgedrukt om in de toekomst resoluut verder te werken aan een verdere ontwikkeling van de integratie tussen de lidstaten en de uitbreiding van de EU. Een toetreding tot de NAVO ligt niet in de verwachtingen voor de komende jaren. Een volledige en actieve betrokkenheid bij het EVDB is een feit.

113

4. Opdrachten van de Strijdkrachten 4.1.

Het voorbije decennium

Vanaf de jaren negentig worden naar aanleiding van de geopolitieke veranderingen, de opdrachten en de structuur van de strijdkrachten stelselmatig aangepast. Door de nabijheid van de bestaande en de potentiële crisishaarden in de Balkan moeten de strijdkrachten in staat zijn om een uitbreiding van deze conflicten naar het nationaal grondgebied tegen te gaan. De opdracht van de strijdkrachten om het grondgebied te verdedigen tegenover een militaire aanval wordt dus tijdens de jaren negentig uitgebreid met de prioriteit om de veiligheid en de bescherming van de grenzen te verzekeren en zo te beletten dat Oostenrijk meegesleurd zou worden in deze conflicten. Tussen 1991 en 1994 laat de nieuwe defensiedoctrine een meer flexibel systeem toe waarbij strijdkrachten kunnen geconcentreerd worden langs de grenzen, daar waar de situatie het vereist. Dit had tot gevolg dat de staven van de drie legerkorpsen verhuisd werden. De omvang van de strijdkrachten bedroeg in deze periode ongeveer 60.000 man waarvan 25.000 dienstplichtigen. Door mobilisatie kon de getalsterkte opgetrokken worden tot 120.000 man. Na de toetreding in 1995 tot de EU en het engagement van Oostenrijk om volwaardig deel te nemen aan het GBVB, moest een volledig nieuwe benadering tegenover veiligheid en defensie aangenomen worden. De nieuwe veiligheidsuitdagingen konden niet meer op nationaal vlak aangegaan worden, maar enkel door gemeenschappelijke inspanningen in het kader van internationale organisaties. Het accent kwam meer te liggen op snel ontplooibare strijdkrachten en strijdkrachten die inzetbaar zijn in internationale operaties. In het jaar 2000 was het nog niet volledig duidelijk in welke richting de strijdkrachten zich moesten ontwikkelen om de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw aan te gaan. Voor het eerstvolgende decennium was het duidelijk dat steeds meer het accent zou komen te liggen op professionaliteit en interoperabiliteit, maar de snelheid van deze ontwikkeling zal afhangen van de politieke consensus. De modernisering van de strijdkrachten wordt natuurlijk ook sterk beknot door de beperkte budgettaire middelen. De belangrijkste implementatie die reeds gestart is, betreft de aanschaf van gevechtstanks LEOPARD 2 en de JAGUAR missile tank destroyers, een eerste dotatie van achtenzestig APC PANDUR voor de eenheden ontplooid in peacesupport operaties en de verbetering van de individuele uitrusting.

114

Voor het personeel dat wordt aangeduid om deel te nemen aan peacesupport operaties werd het Austrian International Peace Support Command (AIPSC) opgericht. Deze intermachten organisatie moet het personeel voorbereiden op de deelname aan multinationale en internationale opdrachten. Daarenboven staat zij in voor de organisatie en de leiding van dergelijke operaties. Het is het hoofdkwartier en het trainingscentrum en sinds 1999 vervult het eveneens de rol van PfP trainingscentrum. 4.2.

Naar de toekomst toe

Met betrekking tot de Oostenrijkse strijdkrachten voorziet het rapport van de regeringscoalitie in het jaar 2000 volgende vijf doelstellingen: (1) De militaire nationale verdediging is een beslissend en onontbeerlijk element om vrede, vrijheid, veiligheid en stabiliteit te verzekeren voor Oostenrijk en zijn inwoners. (2) De regering zal bijgevolg het nodige doen om de toekomstige capaciteiten van de strijdkrachten en haar positie in de maatschappij te verbeteren. (3) De territoriale verdedigingsopdrachten, de internationale solidariteitsopdrachten, de rampbestrijdingsopdrachten en de bijstandsoperaties zullen belangrijker worden. (4) De strijdkrachten moeten voorbereid zijn voor al deze opdrachten, met inbegrip van het hele spectrum van Europees crisismanagement (Petersbergtaken), en voor de taken met verwijzing naar stabiliteit en Europese solidariteit. (5) Dit omvat de deelname aan multinationale eenheden voor activiteiten in het kader van internationaal crisismanagement zoals het Eurokorps, en een actieve rol in de militaire structuren van de EU. Vanuit deze doelstellingen voorziet de regering een twintigtal maatregelen die moeten genomen worden. De belangrijkste maatregelen worden hier samengevat. - De voorbereide eenheden (VOREIN) moeten gereorganiseerd worden opdat zij het volledige spectrum van de Petersbergtaken aankunnen en geïntegreerd worden in multinationale eenheden. - De strijdkrachten moeten verder omgevormd worden naar een professionele macht met een sterke reserve component. Dit impliceert ondermeer de oprichting van een commissie van veiligheidsen defensiespecialisten, voorgezeten door de minister van Defensie, het uitwerken van een strategie, het definiëren van de taken voor de strijdkrachten,… - De aanschaf van helikopters en de vervanging van de bestaande interceptievloot wordt voorzien. - De financiële situatie van de strijdkrachten moet verbeterd worden door een verhoging van de defensiebegroting. De opbrengst uit de verkoop van kazernes moet volledig ter beschikking gesteld worden van het MoD. - Een aantal maatregelen heeft tenslotte betrekking op een meer efficiënte organisatie, ook wat de commandostructuur, de militaire agentschappen en het Ministerie van Defensie betreft.

115

Het was eveneens ambitieus dat door de nieuwe regering bij deze maatregelen een timing werd vastgesteld. Zo werd bijvoorbeeld aangehaald dat de reorganisatie van VOREIN onmiddellijk moest aanvatten. Het rapport over de omvorming van de strijdkrachten naar een professionele macht met een sterke reservecomponent moest opgesteld worden voor eind 2000. Het plan voor de financiering van de interceptievloot moest zo snel mogelijk opgemaakt worden.

4.3.

Deelname aan vredesondersteunende en humanitaire opdrachten

Oostenrijk heeft reeds een lange traditie van deelname aan peacekeeping en humanitaire opdrachten. De eerste opdracht vond plaats in Kongo in 1960 en werd gevolgd door de ontplooiing in Cyprus (1963) en de Golan hoogvlakte (1974). Vanaf 1996 nam Oostenrijk deel aan IFOR en SFOR in voormalig Joegoslavië en sinds 1999 aan KFOR. Sinds 1960 hebben meer dan 40.000 Oostenrijkse soldaten als blauwhelmen deelgenomen aan verschillende operaties van vredeshandhaving. De voorbije twee jaar was Oostenrijk betrokken bij de volgende operaties onder mandaat van de VN:160 2000 2001 Cyprus Syrië Georgië Irak/Koeweit Midden-Oosten Westelijke Sahara

(UNFICYP) (UNDOF) (UNOMIG) (UNIKOM) (UNTSO) (MINURSO)

238 man 367 man 5 waarnemers 5 waarnemers 6 waarnemers 4 waarnemers

62 man 373 man 3 waarnemers 2 waarnemers 3 waarnemers 3 waarnemers

In het jaar 2000 en 2001 heeft Oostenrijk deelgenomen aan de volgende operaties onder bevel van de NAVO:161 2000 2001 Bosnië Joegoslavië

(SFOR II) (KFOR)

56 man 480 man

56 man 480 man

De gebeurtenissen vanaf 1999 in voormalig Joegoslavië hebben duidelijk de complexiteit aangetoond van dergelijke operaties in verband met de draagwijdte, de risico’s, de duur en het onvoorspelbare karakter van de crisissen. Die ervaringen hebben ertoe geleid dat de Oostenrijkse Prepared Units (PREPUN) geherstructureerd en gereorganiseerd werden. 160 161

The military Balance 2000-2001 en The military Balance 2001-2002. The military Balance 2000-2001 en The military Balance 2001-2002.

116

De paraatheid, de ondersteuning en de cohesie van de strijdkrachten moesten verbeterd worden om nog te kunnen deelnemen aan het volledige spectrum van de peacesupport operaties. Het is de intentie om gelijktijdig te kunnen deelnemen aan één volledige peacesupport operatie, één peacekeeping opdracht van lage intensiteit en een kortetermijn humanitaire opdracht.162 In 1997 werd de ‘Federal Constitutional Act on Co-operation and Solidarity in Dispatching Units and Individuals Abroad’ aangenomen. Deze wet, die aangepast werd aan de huidige situatie en de wet van 1965 verving, vormt de nieuwe grondwettelijke basis voor de Oostenrijkse deelname aan VN-operaties. Oostenrijk is lid van het ‘Stand-by Arrangement System’, dat opgestart werd in 1994 en het neemt deel aan de ‘VN Stand-by Forces High Readiness Brigade’ met de deelname aan peacekeeping operaties. Om de vrede te bewaren in Afghanistan heeft de Oostenrijkse regering in januari 2002 een totale financiële bijdrage voorzien van bijna 900.000 Euro voor de periode van 2001 tot einde 2004. De Oostenrijkse strijdkrachten stellen 75 soldaten ter beschikking van ISAF voor een periode van 6 maanden.163 In tegenstelling tot de lange traditie lijkt de toekomstige Oostenrijkse deelname aan internationale opdrachten echter bedreigd door het krappe defensiebudget. De minister van Defensie Scheibner zegt hierover: “We will have to establish priorities in international missions: Austria will not automatically take part in all UN and disaster-relief missions.”164 Naar aanleiding van een toespraak van Scheibner in juni 2002 in Zürich, benadrukte hij het belang van een Oostenrijkse deelname aan internationale operaties. Het is zinvol omdat het beter is ter plaatse te zorgen voor stabiliteit in het licht van kwesties als de internationale drugshandel, crisispreventie en de bescherming van de mensenrechten. Volgens Scheibner moeten internationale operaties echter altijd gemachtigd worden door een mandaat van de VN-Veilgheidsraad, behalve wanneer het door een veto binnen de Veiligheidsraad onmogelijk is snel in te grijpen bij een ernstig conflict. De minister verklaarde dat hij gekant is tegen een eventuele militaire interventie van de VS in Irak. 165

162 Interview met H. Scheibner, From Neutrality to Common European Defence Policy, in Military Technology, juli 2000. 163 Ferrero-Waldner B., The Austrian Foreign Minister pledges 12.3 million for Afghanistan, www.bmaa.gv.at 164 Schneider H., An interview from …, in Jane’s Defence Weekly, 8 maart 2000, www.janes.com, 165 Lz, Österreich zwischen Neutralität und Nato, Neue Zurcher Zeitung, 6 juni 2002.

117

Besluit Het Oostenrijks defensiebeleid heeft tot doel om een nationale defensiecapaciteit te behouden, die moet kunnen bijdragen tot de stabiliteit in de eigen regio. Alhoewel de hoofdopdracht van de strijdkrachten de verdediging van het nationaal grondgebied blijft, is Oostenrijk van mening dat ze naast de klassieke militaire opdrachten, moet kunnen bijdragen tot conflictpreventie en crisismanagement. Om deze doelstelling te bereiken is het noodzakelijk een basisstructuur te behouden met een grote flexibiliteit, conventionele strijdkrachten met aangepaste niveaus van paraatheid, die in staat moeten zijn om de grote variëteit aan dreigingen af te slaan, met inbegrip van een beperkte aanval tegenover het Oostenrijkse grondgebied. Hiervoor moet men beroep kunnen doen op een algemene dienstplicht en de mobilisatie van reservestrijdkrachten. De strijdkrachten worden dus onder de huidige internationale verhoudingen als instrument gebruikt voor het verzekeren van de veiligheidsbelangen. Naast de traditionele taken, zoals kenbaar maken van de wil tot zelfhandhaving en afschrikking en verdediging, zijn er echter steeds meer nieuwe taken gekomen, namelijk het inzetten van strijdkrachten in internationaal verband teneinde vrede en stabiliteit te bevorderen, te verzekeren of te herstellen. In het kader van de wereldwijde uitdagingen waarmee de moderne strijdkrachten in het kader van het veiligheidsbeleid worden geconfronteerd, hebben ze volgens de Oostenrijkse commissie drie hoofdfuncties: 166 - verdediging; - stabilisering in het kader van een integraal en preventief veiligheidsbeleid; - hulpverlening.

166

Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, Wenen, 23 januari 2001.

118


Structuur

5.1.1. Inleiding Een herziening van de defensieprioriteiten heeft geleid tot belangrijke herstructureringen van de Oostenrijkse strijdkrachten. Deze werden aangevat in april 1998 en waren beëindigd in het jaar 2000. De herziening kende naast het behoud van de territoriale verdediging en de grensbeveiliging een groter belang toe aan het crisismanagement en de humanitaire opdrachten in een multinationale context. Het accent van de structurele hervormingen lag dan ook op een verbetering van de Oostenrijkse snelle interventiecapaciteit voor nationale en internationale hulpverlening, bijstand aan civiele autoriteiten, NBC bescherming en samenwerking in internationaal crisismanagement en humanitaire hulp.167 De hervormingen moesten de oorlogsstructuren optimaliseren, het beschikbaar aantal strijdkrachten maximaliseren en tegelijkertijd het aantal hoofdkwartieren, eenheden en infrastructuurmiddelen verminderen. Het is de bedoeling om het equivalent van twee brigades (10.000 man) permanent beschikbaar te houden voor beperkte defensiebehoeften. Deze troepen moeten kunnen beschikken over gepaste commando- en controlemiddelen en zij moeten kunnen rekenen op de steun van een onafhankelijke luchtmacht. Bijkomend zijn 'on call' 5000 reservetroepen beschikbaar voor grensbeveiliging. De organisatie voor vredestijd kan naar een volledige sterkte voor oorlogstijd gebracht worden door de structuur voor vredestijd te versterken en door de mobilisatie van 20 territoriale reservebataljons. In deze nieuwe structuur zijn eveneens de strijdkrachten voor internationale operaties voorzien. De Austrian International Peace Support Command (AIPSC), een hoofdkwartier van brigadeniveau, werd operationeel vanaf het najaar van 1999. De nieuwe structuur die bereikt werd in het jaar 2000 leidde tot de ontbinding van een aanzienlijk aantal actieve elementen: één korpshoofdkwartier, één brigade hoofdkwartier, drie infanterieregimenten en twee artillerieregimenten. Bij de reservestrijdkrachten werden twaalf infanterie brigadehoofdkwartieren en zestien infanteriebataljons opgeheven. Twee gemechaniseerde brigades en drie infanteriebrigades zijn sindsdien nog beschikbaar. De overige infanterie-eenheden (drie regimenthoofdkwartieren, tien regimenten en de twintig reservebataljons) werden omgevormd tot 20 territoriale reservebataljons.

167

EAPC, PfP and PARP Assessment 2001 Austria, NATO, 10 april 2001.

119

Het in januari 2001 afgeronde rapport Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin zal als basis gebruikt worden voor verdere herzieningen van de Oostenrijkse strijdkrachten. Als daarenboven de huidige budgettaire beperkingen nog doorgevoerd worden tot na het jaar 2005, dan zal dit ongetwijfeld leiden tot verdere inkrimping van de omvang en de structuur van het leger. In juli 2001 werden eveneens de herstructureringen van de militaire staf afgerond. Deze worden besproken in de volgende paragraaf. 5.1.2. Algemeen Oostenrijk is een democratische republiek en het is tevens een federale staat. Het is samengesteld uit negen autonome federale provincies. De Oostenrijkse wetgeving is gebaseerd op de federale grondwet en de EU-wetgeving. De federale grondwet is gebaseerd op volgende fundamentele principes: het democratisch, het republikeins, het federaal, het grondwettelijk principe, het principe van de scheiding der machten en het liberaal principe. De president is zowel het staatshoofd als de bevelhebber van de Oostenrijkse strijdkrachten. De minister van Defensie voert het commando en de controle en hij wordt hierin bijgestaan door de stafchef. "The Federal Minister of Defense possesses command of the Austrian Armed Forces in peace time and heads the administration within the limits of the formal authorization given to him by the Federal Government." De verantwoordelijkheid voor landsverdediging komt enkel toe aan de federatie. Een bijzonder parlementair orgaan, de commissie voor Landsverdediging, onderzoekt de voorgestelde wetgeving en verstrekt dienaangaande advies voordat deze wordt doorgezonden naar het nationale parlement. Zoals voor andere aangelegenheden, gaan de wetsontwerpen in verband met defensie meestal uit van de federale regering. De minister van Landsverdediging is verantwoordelijk voor het opmaken van deze ontwerpen en het voorleggen ervan aan het nationale parlement. Het federale ministerie van Landsverdediging, de centrale administratieve overheid voor de Oostenrijkse strijdkrachten, beschikt over een eigen juridische dienst. Naast de parlementaire commissie voor Landsverdediging bestaat er een Nationale Raad voor Landsverdediging (Landesverteidigungsrat), die sinds 1956 voorgezeten wordt door de federale kanselier. Militaire aangelegenheden op topniveau worden behandeld binnen deze Raad, die fundamentele beslissingen neemt inzake de planning, de opdrachten en de structuur van de Oostenrijkse strijdkrachten. Tot de leden van de Raad behoren de minister van Landsverdediging, de Stafchef van het leger, de Generaltruppeninspektor, naast vertegenwoordigers van de politieke partijen. De opperbevelhebber (de president) wordt vertegenwoordigd door zijn adjunct.

120

De twee militaire inlichtingendiensten zijn ook onderworpen aan de parlementaire controle, uitgeoefend door de Vaste Subcommissie van de bovenvermelde commissie voor Landsverdediging. Onder de minister en de militaire staf bevinden zich de militaire formaties. Er zijn twee korpsen (Korps I in het Oosten en Korps II in het Westen van Oostenrijk), het militair commando van Wenen en de luchtmachtdivisie waaronder de lucht- en de luchtverdedigingsmiddelen zijn ondergebracht. Daarnaast zijn er de provinciale militaire commando's met administratieve en territoriale verantwoordelijkheden. De militaire organisatie wordt nog vervolledigd met de Nationale Academie voor Defensie, de Maria Theresia Academie, de wapenscholen en een aantal agentschappen. Op 1 juli 2001 was de eerste fase van de herstructurering van de Oostenrijkse militaire staf van kracht geworden. Deze herstructurering, die werd goedgekeurd na onderhandelingen met de vakbondsorganen en -afgevaardigden en na voorlegging van een tijdschema voor de betreffende reorganisaties, zou moeten leiden tot duidelijke personeelsbesparingen. 168 Zie het gedetailleerde organigram in bijlage. Deze herstructureringen hebben tot doel: - de structuur van de staf en de generale staf in overeenstemming te brengen met de verminderde omvang van het leger; - de top af te stemmen op de inschakeling van het leger voor internationale vredesoperaties; - strategische materies te concentreren op het centrale niveau en de operationele materies op een ondergeschikt niveau; - de organisatie en de beschikbaarstelling van human resources te ondersteunen ten gunste van de troepen; - het centrale niveau te herleiden tot drie secties (met inbegrip van de generale staf); - taken die niet relevant zijn voor het centrale niveau te delegeren aan ondergeschikte diensten en commando’s; - personeelsbesparingen van ongeveer 20 % door te voeren. Concreet bestaan de maatregelen erin dat het aantal secties, groeperingen en divisies dermate teruggeschroefd werden dat er 222 diensten naar een ondergeschikt niveau overgeheveld werden en dat er 300 effectief weggevallen zijn. -

168

De centrale sectie staat in voor centrale personeelsaangelegenheden, juridische aangelegenheden, logistiek en door de president opgelegde taken; Sectie II (de controlesectie) (90 arbeidsplaatsen) staat in voor de controle op de budgettaire uitgaven, de revisie en de rapportering; Sectie III (de generale staf) staat de minister bij in zijn bevoegdheden om het leger ter beschikking te stellen en te bevelen en omvat de volgende staven: coördinatie, planning, leiding en uitrusting. Striedinger, Zur Österreichischen Verteidigungspolitik, in ÖMZ, mei 2001.

121

-

Op de onderschikte niveaus bevinden zich het commando landmacht en het commando luchtmacht (200 arbeidsplaatsen). Plannen tot invoering van een commando voor de ondersteuning van de leiding en een commando inzetondersteuning zijn nog te detailleren. Wel werd reeds werk gemaakt van de samenvoeging van de dienst militaire gebouwen en opmetingen met de Administratie gebouwen.

Op 1 juli 2001 werd ook de wet betreffende de militaire bevoegdheden van kracht, die de bevoegdheden van de militaire diensten en organen regelt en voorziet in specifieke instanties voor de rechtsbescherming van militairen. Deze bevoegdheden waren tot hiertoe vervat in afzonderlijke bepalingen van wetten en verordeningen, die werden aangevuld met nieuwe bepalingen, waaronder deze betreffende bijkomende instanties. - Een deel van deze wet behelst de wachtdienst, de militaire informatiedienst en de luchtruimbewaking. - Een ander deel betreft het recht van het leger om aanspraak te maken op goederen of diensten voor zover ze kunnen ingezet worden voor de verdediging van het land. - Het deel betreffende de rechtsbescherming handelt over de schadevergoeding van burgers die nadeel hebben ondervonden door de uitoefening van militaire bevoegdheden (schadeloosstelling, recht om een klacht in te dienen, onafhankelijke personen die instaan voor de juridische controle op de informatiediensten). 5.1.3. Landmacht De landmacht bestaat uit twee korpsen, samengesteld uit gevechtsbrigades en steuneenheden van bataljons- of regimentsniveau. De artillerie-eenheden worden gedirigeerd door het korps. De getrokken artillerie werd geleidelijk afgevoerd zodat de artillerieregimenten nu opgebouwd zijn rond de opgewaardeerde self-propelled SP M109. Korps I omvat drie brigades en een aantal eenheden rechtstreeks onder bevel van het korps. De gemechaniseerde brigade is uitgerust met Leopard 2/A4 gevechtstanks. Van de twee infanteriebrigades is er één voorzien voor luchtlandingsoperaties en is de andere uitgerust met Pandur APC. Korps II bestaat uit één gemechaniseerde brigade en één infanteriebrigade die gespecialiseerd is voor operaties in de bergen. Een aantal steuneenheden staan rechtstreeks onder bevel van het korps. Naast deze vermelde eenheden, die op vredesvoet bestaan, zijn er 20 infanteriebataljons die worden opgericht na mobilisatie en onder bevel geplaatst worden van de provinciale militaire commando's.

122

Het AIPSC voert het bevel over de Oostenrijkse strijdkrachten die ontplooid zijn in internationale opdrachten en zorgt voor de voorbereidende training. De huidige prepared units (PREPUN) zullen verbeterd worden door een grotere nadruk te leggen op het gebruik van de bestaande eenheden. De beschikbare middelen voor de humanitaire opdrachten werden besproken in paragraaf 3.4.3. De Oostenrijkse bijdrage aan de Helsinki Headline Goal. 5.1.4. Luchtmacht Oostenrijk heeft geen gescheiden luchtmacht. De luchtmachtdivisie bestaat uit drie luchtregimenten, drie regimenten voor de verdediging van het luchtruim en één regiment voor de bewaking van het luchtruim. De luchtmachtdivisie maakt deel uit van de landmacht. Naast de middelen ter verdediging van het luchtruim, de drie regimenten uitgerust met missiles en kannonen, bestaat de Oostenrijkse luchtmacht uit ongeveer 150 vliegtuigen en vaste en mobiele radarstations. Ter bescherming van de strijdkrachten beschikt Oostenrijk over een luchtvervoerbare Mistral SHORAD/MANPADS vuureenheid met een radar voor doelverwerving. Het systeem zal slechts tegen het jaar 2003 gevechtsklaar zijn. Momenteel ontbreken een IFF en UHF, die noodzakelijk zijn voor multinationale luchtoperaties.169 Momenteel wordt de bewaking van het luchtruim verzekerd door 24 Draken interceptors. Deze zullen in de nabije toekomst vervangen worden door 24 Eurofighter Typhoon (zie hoofdstuk 7, militaire uitrusting). Zes squadrons voor transport, communicatie en search and rescue zijn uitgerust op basis van helikopters. In het kader van een volledige mobilisatie zullen er slechts heel beperkte wijzigingen doorgevoerd worden aan de structuur voor vredestijd. 5.2.

Personeel

5.2.1. Kwantitatief aspect De Oostenrijkse strijdkrachten zijn momenteel (jaar 2002) opgebouwd uit ongeveer 36.000 militairen. Er zijn ongeveer 2.700 officieren, 11.900 onderofficieren en 2.200 kortetermijn-vrijwilligers. Er zijn zowat 19.000 dienstplichtigen beschikbaar. Daarnaast zijn er meer dan 9.000 burgers tewerkgesteld bij het leger. De strijdkrachten bestaan dus enerzijds uit beroepsmilitairen en dienstplichtigen, die de beschikbare strijdkrachten in vredestijd vormen, en anderzijds uit de reservestrijdkrachten. Allen behoren tot de landmacht.

169

SHORAD: Short Range Air Defence, MANPADS: Man Portable Air Defence System IFF: Identification Friend or Foe, UHF: Ultra High Frequency

123

De luchtmachtdivisie beschikt over 6.800 personeelsleden (die dus inbegrepen zijn in de totaliteit van 36.000 militairen). In vergelijking met 10 jaar geleden geeft dat de volgende evolutie:170 1991 Militairen in actieve dienst171 Dienstplichtigen Reserve strijdkrachten172

2001

44.000 22.400 242.000

34.600 17.200 72.000

De militairen in actieve dienst zijn verminderd met bijna 20 %, waarbij het aandeel van de dienstplichtigen evenredig is gebleven. De reservestrijdkrachten zijn teruggebracht tot minder dan één derde van het oorspronkelijke contingent. Om de internationale opdrachten momenteel te kunnen vervullen, kan Oostenrijk zich niet beperken tot de beroepsmilitairen. Oostenrijk wil echter in het concept van de Forces for International Operations evolueren naar een systeem van beroepssoldaten. Zij hebben het voordeel dat ze sneller beschikbaar zijn (NAVO-geleide PfP-operaties kunnen een beschikbaarheid vereisen van 30 dagen, de Helsinki Headline Goal voorziet een ontplooiing van 60.000 manschappen binnen de 60 dagen). Reservestrijdkrachten zullen echter nodig blijven om de lopende buitenlandse opdrachten af te lossen. De wet voorziet dat het Oostenrijks personeel voor buitenlandse opdrachten vrijwilliger is. Het nieuwe concept dat een voldoende omvangrijke pool voorziet om 2000 manschappen te kunnen ontplooien, zal de huidige problemen gedeeltelijk oplossen door per personeelscategorie een variabel contractueel systeem te voorzien. De strijdkrachten omvatten 10.000 manschappen die zijn ondergebracht in 'eenheden die snel beschikbaar zijn' en 5000 manschappen zijn beschikbaar 'on call' reserve voor veiligheidstaken aan de grens. Tien jaar geleden stonden er nog 7.500 soldaten aan de grens met voormalig Joegoslavië en Slovenië voor de bescherming van de Oostenrijkse soevereiniteit en de bevolking. 5.2.2. Dienstplicht Jaarlijks zijn er ongeveer 30.000 dienstplichtigen die hun militaire dienst vervullen. De dienstplicht beslaat een periode van 7 maanden. Alle mannen worden verplicht om de dienstplicht te vervullen. In sommige gevallen wordt een alternatieve burgerdienst vervuld van 12 maanden. Na de dienstplicht moeten minimum 30 dagen, gespreid over 8 à 10 jaren, volbracht worden als reservist voor een opfrissingstraining.

170

The Military Balance 1991-1992, The Military Balance 2001-2002. De dienstplichtigen zijn hierin inbegrepen. 172 Beschikbaar in een termijn van 72 Hr. 171

124

Sinds 1998 kunnen vrouwen op vrijwillige basis een dienstplicht vervullen. Momenteel zijn er zo'n 170 vrouwen in deze situatie. De Militia bestaat uit personeel, beschikbaar na mobilisatie van de reservestrijdkrachten. Sinds 1992 werd het totale ‘mobilisatiecontingent’ verminderd van 200.000 man tot 110.000 man. Het is de bedoeling om dit aantal op korte termijn nog te verminderen tot 92.000. Door de grote politieke ommekeer in het begin van de jaren ’90, is Europa, met uitzondering van de Balkan, uitgegroeid tot een gebied met duurzame vrede en stabiliteit. Dit heeft tot gevolg dat naast het veiligheidsbeleid ook de strijdkrachten in Europa aan enorme veranderingen onderhevig zijn. Zo ook in Oostenrijk, waar wordt gepleit voor een minder omvangrijk beroepsleger en voor een afschaffing van de dienstplicht. De polemiek over de voor- en de nadelen van de dienstplicht, die gevoerd werd in zowat alle Europese landen, is momenteel ook in Oostenrijk aan de gang, weliswaar met enkele eigen accenten. In de huidige discussie wordt, naast meer algemene argumenten voor de invoering van een beroepsleger, de vraag gesteld of de dienstplicht nog wel zinvol is in een maatschappij die waarden als individualisme en zelfverwezenlijking hoger in het vaandel voert dan het dienen van de gemeenschap. Onderstaande specifieke argumenten worden in de Oostenrijkse polemiek naar voor gebracht. 173 1. Beroepssoldaten zijn beter geschikt voor militaire taken dan dienstplichtigen Op het eerste gezicht is dit een logisch argument. Naast de voor de hand liggende redenen zoals een grotere ervaring is er het probleem van een eventuele inzet in het kader van internationale vredesoperaties. Deze gebeurt telkens op basis van een vrijwillige melding, wat betekent dat er pas ter plekke aan teambuilding kan worden gedaan. Voor een bepaalde periode aangestelde beroepssoldaten, die dezelfde opleiding hebben genoten, zijn echter snel (bij de indiensttreding hebben zij met een mogelijke inzet bij internationale operaties ingestemd) en onmiddellijk met de nodige teamgeest beschikbaar. De argumenten tegen de invoering van een beroepsleger en de opschorting van de dienstplicht zijn: (a) Militair-strategisch Bij de invoering van de dienstplicht werd vooropgesteld dat kleine, dure beroepslegers niet geschikt waren om de nationale staten te verdedigen tegen grote oprukkende legers. Bovendien zijn grote staande legers weinig zinvol in een periode van duurzame vrede, zoals deze voor de komende 10 tot 15 jaar in het vooruitzicht is geteld. In dit opzicht is het echter veel belangrijker te bedenken dat elke burger het recht heeft zijn vrijheid en zijn eigendom te kunnen verdedigen.

173

Stupka A., Wofür ein Berufsheer?, Truppendienst, juni 2001.

125

Wanneer grootmachten als de VS of Groot-Brittannië de dienstplicht opgeschort hebben, is dit begrijpelijk omdat zij wegens hun wereldwijde belangen ook gedurende langere vredesperioden over een omvangrijk beroepsleger moeten kunnen beschikken. Maar in een land als Oostenrijk, waar steeds spaarzaam werd omgesprongen met investeringen in defensie is het zeer de vraag of men ook de financiële gevolgen van een beroepsleger wil dragen. (b) Vanuit de optiek van een democratisch beleid Alleen het militair apparaat mag geweld gebruiken om het bestaan van de staat te beveiligen, zij het bij oorlog of rampenbestrijding. Derhalve mag de band tussen leger en maatschappij niet verloren gaan door het leger te beschouwen als een beveiligingsfirma met eigen personeel. Het gevaar van een beroepsleger ligt echter niet zozeer in het voorgaande dan wel in het bestaan van een leger als instelling zelf: het leger kan een staat binnen de staat worden. 2. De dienstplicht is schadelijk voor de economie Het is inderdaad zo dat in veel bedrijfstakken zowel het personeel als de bedrijven zelf nadeel ondervinden van de dienstplicht, zoals het ontnemen van werknemers uit het productieproces, de inkomstenderving en het verloren gaan van kennis, wat de herinschakeling in het beroepsleven bemoeilijkt. Deze argumenten moeten echter genuanceerd worden in die zin dat zij, - voor geschoolde arbeidskrachten, met uitzondering van de inkomstenderving, ook gelden voor vrouwen tijdens het bevallingsverlof. Dit moet echter worden beschouwd als een noodzakelijke toegeving van de economie aan de gemeenschap; - niet gelden voor hulpkrachten in opleiding, noch voor pas afgestudeerden. Deze ondervinden vooral nadeel door het individueel inkomstenverlies. Daarnaast is het zo dat veel takken van de economie, vooral het toerisme, baat hebben bij de dienstplicht. Het leger wordt in Oostenrijk bijvoorbeeld ingezet voor het onderhoud van de skipistes. Ook in het kader van de rampenbestrijding is het leger zinvol voor taken die de brandweer niet aankan bij gebrek aan middelen en personeel. Indien men in Oostenrijk zou overwegen een 'technisch hulpteam' op te richten zoals in Duitsland, dan blijft de ondersteuning door het leger nog steeds noodzakelijk. Bovendien speelt hier ook de kostenfactor, vermits een leger van dienstplichtigen op grote schaal, over een langere tijd en relatief goedkoop kan worden ingezet. Tot slot kunnen dienstplichtigen politietaken op zich nemen, zoals dit reeds tien jaar het geval is in Burgenland bij de grenscontrole. De oprichting van een grenspolitie zou handenvol geld kosten.

126

3. Moreel : de dienstplicht als repressieve dwangmaatregel De vrijheid van het individu onderstelt dat deze bevrijd moet worden van alle verplichtingen die geen zin meer hebben, waaronder de dienstplicht, wegens het bestaan van een duurzame vrede. Deze moet integendeel worden verdedigd door degenen die zich daarvoor interesseren. Men moet ook bedenken dat duurzame vrede nog geen eeuwige vrede betekent. Wel moet worden nagedacht over de structuur en de nieuwe taken van de toekomstige strijdkrachten. Bovendien geeft de dienstplicht te kennen dat alle burgers waarde hechten aan de vrije democratische samenleving en dat zij deze willen verdedigen. Volgens Stupka kan uit het voorgaande worden afgeleid dat er gegronde redenen zijn om de dienstplicht niet lichtvaardig af te schaffen of op te schorten, enkel en alleen omdat een beroepsleger nu eenmaal van deze tijd is en wel om bij vredesoperaties in het kader van de Petersbergtaken te kunnen worden ingezet als een snelle interventiemacht. In het kader van dergelijke opdrachten zijn beroepssoldaten volledig op hun plaats omdat zij snel beschikbaar zijn doordat zij een passende opleiding hebben gekregen, in team hebben leren werken en zich klaar moeten houden voor een inzet. Het inzetten van dienstplichtigen is hier echter enkel moreel verantwoordbaar op grond van het rechtvaardigheidsbeginsel, maar biedt de politieke gezagsdragers geen perspectief op aanvaarding vanuit de optiek van een democratisch beleid. De andere taken echter, zijnde de verdediging van Europa, de hulpverlening bij rampen van menselijke of natuurlijke oorsprong, de ondersteuning van andere overheidsinstanties en de hulpverlening aan de economie, kunnen het best worden vervuld door dienstplichtigen. Volgens A. Stupka is het raadzaam de dienstplicht niet af te schaffen of op te schorten, maar tegelijkertijd in een beroepsleger te voorzien in het kader van de Europese interventiemacht, die Oostenrijk ter beschikking moet stellen als solidariteitsbijdrage aan een eengemaakt Europa.

Voor de minister van Defensie Scheibner moet net zoals in de andere landen van de EU het Oostenrijkse leger, zonder daarom de dienstplicht prijs te geven, evolueren naar een leger van beroepsvrijwilligers.174 De randvoorwaarden voor deze ontwikkeling zijn wel anders dan in de andere Europese landen. De verdediging van het eigen territorium, waarvoor de nodige strijdkrachten beschikbaar gesteld moeten kunnen worden, blijft des te meer een noodzaak zolang Oostenrijk geen deel uitmaakt van een verdedigingsalliantie. Daaraan gekoppeld blijft de ondersteuning van de civiele instanties met het oog op de uitvoering van politietaken of rampenbestrijding.

174

Scheibner H., Eine neue Verteidigungspolitik für Österreich, in ÖMZ, januari 2001.

127

Wel is het zo dat deelname aan internationale vredesoperaties thans een gelijkwaardige prioriteit is, meer bepaald om veiligheid en stabiliteit te waarborgen in Europa door de Europese buitengrenzen te beveiligen. Dit vergt naast de vreedzame middelen tot conflictbeëindiging, efficiënte strijdkrachten. Deze strijdkrachten vereisen niet alleen intentieverklaringen, maar ook de nodige militaire middelen en dus investeringen. Dit is trouwens ook in het eigen nationale belang. Een mislukking zou de positie van Oostenrijk binnen de internationale gemeenschap in het gedrang brengen. Nieuw is echter ook dat deze nationale bijdragen op objectieve wijze moeten worden geëvalueerd in een internationaal, dit is een Europees kader. Daartoe is er wel een nationale consensus nodig, waarbij voor ogen moet worden gehouden dat de mening als zou Oostenrijk zich moeten concentreren op 'soft security' (peacekeeping, rampenbestrijding, zoek- en reddingsdiensten en civiel crisisbeheer) volledig voorbijgaat aan de realiteit. Dit is immers in strijd met de gemeenschappelijk vastgelegde Europese behoeften alsook met de eisen verbonden aan actuele conflictscenario’s. Dit is duidelijk gebleken naar aanleiding van de mislukte inzet van de OVSE-strijdkrachten in Kosovo in 1999. Naast investeringen in de coöperatiecapaciteiten zijn er echter ook hervormingen binnen het leger zelf nodig. De evolutie naar een beroepsleger, waartoe ook een stevig uitgebouwd leger van reservisten en dienstplichtigen moet worden gerekend, is echter pas mogelijk over een langere tijdspanne en binnen specifieke randvoorwaarden. De Oostenrijkse defensiepolitiek en daarmee samengaand het Oostenrijkse leger moeten dus evolueren in de zin van een Europeanisering van de verdediging.

Besluit Net als in andere landen van Europa, staat ook in Oostenrijk de dienstplicht ter discussie. Een commissie van experts werd bij het aantreden van de nieuwe regering belast met het onderzoeken of de afschaffing van de dienstplicht een haalbare optie is. De trend naar een beroepsleger zal in de toekomst zeker verder gezet worden, maar de Oostenrijkse bijdrage aan de Helsinki Headline Goal (ongeveer 2000 manschappen) en de deelname aan internationale opdrachten (ongeveer 1000 manschappen voor het jaar 2002) zijn niet haalbaar met de huidige capaciteit aan actief kader. Daarenboven worden sinds 1991 zowat 2000 Oostenrijkse militairen permanent ontplooid aan de Oostenrijkse oostgrens om bij te dragen tot de preventie tegenover clandestiene immigratie.

128

6. Defensiebegroting De uiterst krappe defensiebegroting waarover de Oostenrijkse strijdkrachten de laatste jaren slechts konden beschikken, heeft geleid tot een catastrofale situatie in het domein van de militaire uitrusting.175 Deze situatie had een belangrijke invloed op ondermeer de aankoopprogramma’s voor de transportcapaciteit, de telecommunicatie, de verkennings- en C3-middelen, de helikopters, de interceptor gevechtsvliegtuigen en de nieuwe APC en de AIFV. De laatste tien jaar bleef de defensiebegroting constant onder de 1 % van het BNP, en vanaf 1998 werd het budget zelfs verder gereduceerd tot 0.8 % van het BNP. Naast de historische traditie om quasi geen budget te voorzien voor de aankoop van nieuw materieel (zie hoofdstuk 7, de militaire uitrusting), moet een belangrijke oorzaak gevonden worden in de aanzienlijke problemen om de nationale begroting in overeenstemming te brengen met de EMU-criteria. Oostenrijk wil deze criteria bereiken tegen het jaar 2003. Dit zal verdere personeelsinkrimpingen en een vertraging van de aankoopprogramma's tot gevolg hebben.

1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

1986

1985

Aandeel van het BNP in %

Vanuit deze context is de toekomst van de Oostenrijkse strijdkrachten niet bijzonder rooskleurig. De Oostenrijkse regering moest voor het financieel jaar 2000-01 ongeveer 2 miljard Euro besparen. Scheibner zegde hierover: “It is much harder to solve shortcomings when in power than to point to them when in opposition like I did when I was Chairman of the Parliamentary Defence Committee. (…) There will be hard negotiations because of the financial situation but we will see a working solution.”

175

Mäder J., Judgment by Actions not Words, Military Technology, juli 2000.

129

De intentie van de regering om het defensiebudget te verhogen tot 1 % van het BNP gedurende deze regeringsperiode (die loopt tot het jaar 2003) zal de tendens van het voorbije decennium weliswaar keren, maar door het ontbreken van een langetermijn begrotingsplan is het niet mogelijk om de defensiebegroting te bepalen voor de jaren 2003 tot 2006. Met een defensiebegroting van 1 % blijft Oostenrijk in vergelijking met de andere EUlidstaten op de laatste plaats. Het EU-gemiddelde situeert zich rond de 2 %. De Oostenrijkse begroting voor defensie in het jaar 2000 bedroeg 1,9 miljard Euro. Ook wat betreft de militaire uitgaven uitgedrukt per inwoner en per militair, situeert Oostenrijk zich ver onder het EU-gemiddelde. Voor het jaar 2000 werd in Oostenrijk 210 Euro per inwoner aan defensie gespendeerd. Het EU-gemiddelde bedraagt ongeveer 340 Euro. Oostenrijk spendeerde in het jaar 2000 minder dan 50.000 Euro per militair, terwijl het EU-gemiddelde meer dan 75.000 Euro bedroeg.176 Scheibner is voorstander van het convergentiecriterium om in de toekomst binnen de EU een minimumbesteding voor defensie, uitgedrukt in procent van het BNP, vast te leggen. Het herstructureringsprogramma van de strijdkrachten heeft weliswaar tot besparingen geleid, maar het zal voor de toekomst bijzonder moeilijk blijven om tegemoet te komen aan de investeringsplannen. Het aandeel van de defensiebegroting voor investeringen bedroeg in 1998 nog 19,2 %, maar viel terug tot 9,4 % in 1999 om te stijgen tot 11,3 % in 2000. Voor de twee laatste jaren bleef het investeringspercentage onder de 10 %. In vergelijking met twee andere niet-gebonden EU-lidstaten ligt dit percentage bijzonder laag. In het jaar 2000 besteedde respectievelijk Zweden 48,8 % en Finland 34 % van het defensiebudget aan ontwikkeling en investeringen.

25 20 Aandeel van de defensiebegroting voor investeringen in %

15 10 5 0 1998

1999

2000

2001

2002

Naast de lichte stijging van de defensiebegroting, voorziet de regering eveneens provisies voor het vergoeden van de extra kosten voor de strijdkrachten voor de buitenlandse opdrachten en de bijstand aan het ministerie van Binnenlandse Zaken voor de grenscontroles. Ook de opbrengsten van de verkoop van militair materieel mag integraal aangewend worden door de strijdkrachten, terwijl ze voordien overgedragen werden aan de

176

The Military Balance 2000-2001.

130

algemene federale begroting. Deze laatste twee maatregelen merken we op als tendens bij de meeste lidstaten van de EU. Oostenrijkse defensiespecialisten zijn van oordeel dat minimum 1 % van het Oostenrijkse BNP moet gespendeerd worden om een geloofwaardige defensie te behouden. Hun oproep voor een langetermijn aankoopprogramma werd niet gevolgd.177

Besluit Gedurende de laatste decennia werd het Oostenrijks veiligheidsen defensiebeleid gekenmerkt door het behoud van de neutraliteit, gecombineerd met een bijzonder lage uitgave voor defensie. Scheibner is sinds zijn aantreden in het jaar 2000 erin geslaagd het accent te verleggen van de neutraliteit naar de Europese solidariteit. Wat de defensiebegroting betreft moet er vastgesteld worden dat er de laatste jaren, net zoals in de meeste andere EU-lidstaten, een dalende trend is. Het vredesdividend dat vrijkwam door het wegvallen van de 'Oost-West' tegenstelling werd onvoldoende aangewend om de strijdkrachten aan te passen aan de nieuwe opdrachten. De nadruk werd vooral gelegd op inkrimping. De Europese eenmaking en de EMU-criteria lieten de meeste regeringen weinig keuze. De Oostenrijkse intentie om het defensiebudget opnieuw te verhogen tot 1 % van het BNP maakt weliswaar een einde aan een lange traditie, maar biedt anderzijds onvoldoende ruimte om enerzijds een verdere personeelsinkrimping tegen te gaan en anderzijds het investeringsniveau voldoende op te trekken. Vooral dit laatste aspect lijkt de meeste defensiespecialisten te verontrusten. Een krappe defensiebegroting waarvan maar slechts 10 % besteed wordt aan investeringen lijkt ontoereikend om in de toekomst een geloofwaardige defensie te behouden.

177

www.james.com/company/consultancy_project11.shtml, Austrian Defense Constraints

131

7. Militaire uitrusting 7.1.

Historische inleiding

Toen Oostenrijk in 1955 haar soevereiniteit bekwam, voorzag kanselier Raab in eerste instantie een beperkt uitgerust leger op basis van lichte infanterie. Nadat de Hongaarse opstand van 1956 had aangetoond dat een symbolische verdediging ontoereikend was, werd besloten het concept voor de Oostenrijkse verdediging van de grenzen te herzien. Bovendien schonken de vertrekkende bezettingsmogendheden een aanzienlijk aantal AIFV's (26 Russische T34, 56 Britse Charioteers en 46 Amerikaanse M24) voor de organisatie van de Oostenrijkse strijdkrachten. In 1957 leverden de Verenigde Staten 150 gevechtstanks M47 in 'bruikleen' en kocht Oostenrijk 70 Franse AMX 13 tankdestroyers. In 1960 kwam men tot de vaststelling dat er teveel AIFV's waren en werden er gemechaniseerde formaties opgericht. Achter deze idee stond de latere generaal Spannocchi, die in de jaren zeventig terugkeerde naar zijn doctrine voor de verdediging van Oostenrijk op basis van lichte infanterie.178 7.2.

Hedendaagse consequenties

De neveneffecten van deze herbewapeningspolitiek met beperkte financiële middelen kunnen tot vandaag doorgetrokken worden. De initiële defensiebudgetten moesten immers enkel voorzien in de personeels- en de werkingskosten en niet in de aanschafkosten. Met een defensiebegroting van minder dan 0.9% van het BNP wordt Oostenrijk enkel nog gevolgd door Luxemburg en IJsland.179 Het jarenlang functioneren met een ontoereikend budget had tot gevolg dat defensie moest afzien van noodzakelijke opwaarderingen en de aanschaf van noodzakelijke uitrusting. Dit heeft ertoe geleid dat het materieel verouderd is en dat het belangrijke tekortkomingen vertoont. Het probleem werd geïllustreerd in de Oostenrijkse pers toen het leger gebruik moest maken van private transmissiemiddelen tijdens grootschalige oefeningen.180 In 1996 keurde de regering het 'Mech-Paket' goed dat een belangrijk element vormde in de modernisering van de strijdkrachten. Het oorspronkelijke 'gemechaniseerde pakket' voorzag de aankoop van: - 114 gevechtstanks Leopard 2/A4, - 90 tankdestroyers Jaguar 1/HOT, - 112 AIFV Ulan, - 224 APC Pandur, - 45 gepantserde verkenningsvoertuigen Pandur.

178

www.janes.com, Austrian Defense Constraints. Op basis van een vergelijking van de 27 landen die behoren tot de NAVO/PfP/EU. 180 www.janes.com, Austrian Defense Constraints. 179

132

Afhankelijk van de verschillende bronnen varieert de totale kostprijs van dit pakket van 230 miljoen Euro tot 550 miljoen Euro. Daarenboven werd de aankooplijst nadien ingekrompen tot 114 Leopards, 87 Jaguars, 112 Ulans en 129 Pandurs. De Leopards werden gekocht van het Nederlands leger. Zij werden gebouwd tussen 1982 en 1986, waarbij alle modellen nadien werden opgewaardeerd tot de Leopard 2/A4. Een basisdotatie munitie werd eveneens geleverd. De Leopards werden verdeeld over twee tankbataljons (54 voor elk bataljon) en zes voor de pantserschool. Vanaf september 1998, tijdens de FTX 'Kristall 98', waren de Leopards in gebruik in het Oostenrijkse leger. Zij moesten de verouderde M60 A3 van 1964 vervangen. De Jaguars met de bijhorende HOT-missiles werden gekocht van het Duitse leger. Deze voertuigen werden vanaf 1978 in het Duitse leger in gebruik genomen, maar zouden volgens experts nog over een goede operationaliteit beschikken. De HOT-missiles, die hun deugdelijkheid hebben bewezen tijdens de Golfoorlog, hebben een dracht van 4000 meter. De Jaguars werden eveneens voor de eerste maal ingezet in het Oostenrijkse leger in september 1998. Aan het antitankbataljon 1, gestationeerd in Neustad, werden 72 Jaguars toegewezen.181 De pantserschool kreeg er zes en twaalf worden als reserve behouden. Voor de opleiding en de training van het personeel waren er belangrijke samenwerkingsakkoorden met het Nederlandse en het Duitse leger. Zo werd er ondermeer gebruik gemaakt van trainingsfaciliteiten in Nederland en namen Oostenrijkse officieren deel aan Jaguar-trainingscursussen in Munster. Om tegemoet te komen aan de eisen van de sociaal-democratische coalitie en om niet enkel gebruikt buitenlands materieel aan te schaffen, werd voorzien dat de regering voor het einde van dit jaar een contract voor 129 Pandurs zou toekennen bij het in Oostenrijk gevestigde Steyr-Daimler-Puch. Deze voertuigen zijn bestemd voor twee gemechaniseerde infanteriebataljons voor internationale opdrachten. Het prototype zou vanaf 2004 beschikbaar moeten zijn en de leveringen zouden moeten lopen vanaf december 2005 tot december 2008. Het basisvoertuig wordt uitgerust met een 40 mm MK 19 automatische granaatwerper met dagen nachtzicht, een 76 mm rookgranaatwerper, een NBC-verdedigingssysteem en een bescherming tegen mijnen. De versie voor verkenningsopdrachten is uitgerust met een 30 mm kanon en een 7.62 mm machinegeweer. De koepel is met uitzondering van de bepantsering identiek aan deze van het AIFV Ulan, waarvan er 112 worden geleverd aan het Oostenrijkse leger.182 De AIFV Ulan zijn dus eveneens uitgerust met een 30 mm kanon. Het contract werd ondertekend in mei 1999 met een levering vanaf mei 2001.

181

Het antitankbataljon I is ontstaan uit het voormalige met Kurassier-uitgeruste Tankbataljon I van de ontbonden 9 Gemechaniseerde Infanteriebrigade. 182 Foss C., Austria ready to move on Pandur II APC, in Jane's Defence Weekly, 1 mei 2002.

133

Naast deze belangrijkste aankopen voor de landmacht van de voorbije jaren, dringt de vervanging van het Saab J 350 Draken gevechtsvliegtuig zich eveneens op. “The Draken is long past its useful service life and a replacement is absolutely necessary.” 183 J. Bernecker, stafchef van de luchtmacht, verklaart dat de Draken tot het jaar 2005 in dienst zal blijven, tien jaar langer dan initieel gepland. Oostenrijk heeft de onderhoudscontracten met het Zweedse Celsius Airtech verlengd zodat 2000 vlieguren tot het jaar 2003 kunnen gehandhaafd blijven. Nadien zal het aantal vlieguren drastisch verminderen. In 1999 werd eveneens een samenwerkingsakkoord ondertekend tussen Oostenrijk en Zweden, waarbij door het kopen van vlieguren, de Oostenrijkse piloten ervaring konden opdoen bij de Zweedse luchtmacht. Een aankoop van 30 nieuwe toestellen leek voor Bernecker het minimum. Het argument dat de NAVO een deel van het luchtruim voor haar rekening zou nemen bij een Oostenrijkse toetreding tot de alliantie, is politiek niet relevant. 184 Vijf gevechtsvliegtuigen kwamen in aanmerking voor de opvolging: nieuwe of gebruikte Lockheed Martin F-16, de Boeing F/A-18, de Dassault Mirage 2000-5, de Saab JAS 39 Gripen en de Eurofighter Typhoon. Op 2 juli 2002 heeft de Oostenrijkse ministerraad de knoop doorgehakt en besloot zij tot de aankoop van 24 Eurofighter Typhoon, voor een waarde van 1,292 miljard Euro. Dit Europees gevechtsvliegtuig is het product van een samenwerking tussen het Britse BAE Systems, de Europese groep EADS en het Italiaanse Alenia. Op die datum waren er reeds 620 exemplaren besteld van de Eurofighter: 232 voor het Verenigd Koninkrijk, 180 voor Duitsland, 121 voor Italië en 87 voor Spanje. Daarmee is Oostenrijk het eerste land, dat niet tot het productieconsortium behoort, dat een aanzienlijke bestelling plaatste. Vanaf het jaar 2003 zouden reeds zes toestellen beschikbaar zijn voor Oostenrijk. Om de leemte op te vullen in het Oostenrijkse militaire luchttransport zal overgegaan worden tot de aanschaf van drie Britse C-130 Hercules transportvliegtuigen. Momenteel wordt beroep gedaan op gehuurde toestellen. Zo staan er bijvoorbeeld een Spaanse Casa, een Iljuschin van Oekraïne en een Zuid-Afrikaanse Hercules ter beschikking. Soms wordt beroep gedaan op een Belgische C-130. Door de aankoop van de drie Britse C-130 toestellen kunnen de hoge leasingkosten uitgespaard worden.185 In het jaar 2000 werden negen Blackhawk helikopters aangekocht met een optie voor drie bijkomende helikopters. De opleiding voor personeel en bemanning vatte aan in het jaar 2001 en de eerste levering vond plaats in 2002.

183

Schneider H., An interview from …, in Jane’s Defence Weekly, 8 maart 2000, www.janes.com, Toen de Oostenrijkse regering in 1985 besloot tot het aankopen van 24 gebruikte Drakens van Zweden, was het de bedoeling dat deze gevechtsvliegtuigen zouden vervangen worden in 1995. 185 www.bmlv.gv.at, Neue Transportflugzeuge für das Bundesheer, Wenen, 15 april 2002. 184

134

Besluit Tijdens de Koude Oorlog werd het voor Oostenrijk al vlug duidelijk dat een symbolische verdediging van het grondgebied niet het nodige veiligheidssentiment zou verschaffen. De bezettingsmogendheden wilden Oostenrijk niet aan haar lot overlaten en stelden in grote mate gepantserde voertuigen en wapensystemen ter beschikking ter verdediging van de grenzen. Het feit dat de initiële defensiebudgetten niet moesten voorzien in de aanschaf van nieuw materieel heeft lange tijd nadien nog gevolgen gehad. Zelfs de huidige begroting voor defensie getuigt van een bijzonder laag investeringsniveau: amper 10 % wordt besteed voor de aanschaf van nieuw materieel terwijl de meeste EUlanden streven naar 20 %.186 Vergeten we daarbij niet dat Oostenrijk het reeds moet stellen met het laagste defensiebudget (uitgedrukt in % van het BNP) van de vijftien EU-lidstaten. Het omvangrijke 'Mech-Paket' dat door de regering in 1996 werd goedgekeurd, moest in belangrijke mate bijdragen tot de modernisering van de landstrijdkrachten. Wat de gevechtstanks en de tankdestroyers betreft gaat het om materieel dat gemiddeld reeds meer dan 20 jaar in gebruik was in respectievelijk het Nederlandse en het Duitse leger. De aankoop van de Pandur wielvoertuigen moet vooral tegemoet komen aan de eisen van de internationale opdrachten. Met de beslissing tot de aankoop van 24 Eurofighter Typhoon gevechtsvliegtuigen in 2002 moet de Oostenrijkse luchtmacht opnieuw in staat zijn om aan te sluiten met de meest geavanceerde partners.

186

Een verdeling van 60 % voor personeelskosten, 20 % voor werkingskosten en 20 % voor investeringen wordt algemeen billijk geacht.

135

8. Consequenties en Besluiten 8.1.

Nationaal

De Oostenrijkse neutraliteit werd in 1955 vastgelegd in de grondwet en zij had een aantal specifieke doelstellingen, zoals het handhaven van de politieke onafhankelijkheid en de territoriale onschendbaarheid. In de hedendaagse situatie is de Oostenrijkse politieke onafhankelijkheid slechts haalbaar in de context van meervoudige wederzijdse relaties en interacties waardoor de staten geïntegreerd worden in een systeem van interdependentie. Oostenrijk heeft in de loop van de naoorlogse geschiedenis beslist om zich stelselmatig te integreren. Dit moest telkens gepaard gaan met een aanpassing van de grondwet. De deelname aan een gemeenschap van Europese staten gebaseerd op gelijkheid en de deelname aan de Euro-Atlantische veiligheidsalliantie moeten in de huidige context de beste veiligheidsgaranties bieden aan Oostenrijk. De toetreding van Oostenrijk tot de VN duidde het begin aan van een nieuwe neutraliteitsperceptie. Het was het begin van een stelselmatige uitholling van het concept. In de jaren negentig veranderde het concept opnieuw fundamenteel toen Oostenrijk toetrad tot de EU en het PfP van de NAVO. Oostenrijk heeft zich de facto van de neutraliteit afgekeerd door zonder neutraliteitsvoorbehoud toe te treden tot de Europese Unie. Daarmee heeft Oostenrijk immers alle juridische en politieke verworvenheden van de EU, inclusief de bepalingen inzake het GBVB, overgenomen.187 Ook het Verdrag van Amsterdam en de gebeurtenissen in Kosovo maakten een wijziging van de grondwet noodzakelijk. Om te kunnen bijdragen aan het hele spectrum van de Petersbergtaken heeft Oostenrijk bijvoorbeeld artikel 23f van zijn grondwet herzien. Dat de neutraliteit steeds meer aan betekenis moest inboeten kan ook afgeleid worden van de gebruikte terminologie. Er wordt momenteel gesproken over ‘militaire neutraliteit’, een ‘actief neutraliteitsbeleid’, 'post-neutraliteit' en 'niet-gebondenheid'.188 Oostenrijk kan momenteel deelnemen aan alle Petersbergtaken. Het is eveneens mogelijk voor Oostenrijk om deel te nemen aan alle operaties in het kader van het PfP, met inbegrip van peace enforcement. De Oostenrijkse neutraliteit belet momenteel dus enkel een deelname aan een gemeenschappelijke defensie (artikel 5 of V van respectievelijk het NAVO- of het WEU-Verdrag) of een vredesondersteunende operatie in het kader van de NAVO of de EU zonder een mandaat van de VN of de OVSE. Wat de gemeenschappelijke defensie betreft maakt Oostenrijk als lid van de EU aanspraak op haar volledig recht op politieke deelname, maar zonder dat zij momenteel zich in de positie bevindt om deze aanspraak te ondersteunen met een gepaste militaire deelname.

187

Derhalve moet Oostenrijk vandaag, net zoals Finland en Zweden, beschouwd worden als een nietgebonden land. 188 Zie ook S. Van Camp, Finland, Zweden in het kader van de Europese defensie-integratie, CDS, juni 2002.

136

De Oostenrijkse regering heeft de intentie om de invoering van een bijstandsgarantie tussen de EU-lidstaten te bepleiten. Zij is van oordeel dat de EU niet volwaardig is zolang ze niet beschikt over een gemeenschappelijke defensie. Met het huidige neutraliteitsstatuut van Oostenrijk zou deze situatie onverenigbaar zijn. Een aanpassing van de grondwet voorafgegaan door een referendum zijn in deze context noodzakelijk. Het is echter duidelijk dat in de huidige situatie de publieke opinie in Oostenrijk hiervoor nog niet te vinden is. Wat de positie betreft tegenover de vredesondersteunende operaties zonder VN- of OVSEmandaat in het kader van de EU, kan Oostenrijk zich onttrekken door beroep te doen op het principe van de constructieve onthouding. Het is echter de vraag in welke mate deze maatregelen nog passen in een Europees solidariteitsconcept. Solidariteit impliceert immers de wil om samen risico's te lopen in het hele spectrum van militaire operaties. Vermits het toekomstig Europees defensiebeleid sterk verbonden zal blijven met de WEU en de NAVO is het niet volwaardige lidmaatschap van Oostenrijk tegenover deze organisaties moeilijk houdbaar. In Wenen verkondigen de politieke leiders de gehechtheid aan de neutraliteit, maar in Brussel trachten ze deze neutraliteit te minimaliseren. Het probleem schuilt in het feit dat de neutraliteit voor de naoorlogse generatie nog een belangrijke emotionele waarde heeft. Afstappen van een politiek die Oostenrijk gedurende decennia naar vrede heeft geleid, is moeilijk te aanvaarden en impliceert eveneens een debat over de Oostenrijkse identiteit in het algemeen. De politieke turbulenties als gevolg van de verkiezingen in 1999 hebben echter de aandacht toegespitst op andere problemen. De gebeurtenissen van 11 september 2001 hebben evenmin de aanzet kunnen geven voor de oplossing van het neutraliteitsvraagstuk. De eventuele toetreding tot de NAVO of de ontwikkeling van een gemeenschappelijke defensie in het kader van de EU zullen de Oostenrijkers uiteindelijk toch ‘bevrijden van de schim’ die er nog rest van de neutraliteit. 8.2.

Oostenrijk in vergelijking met Finland en Zweden

Van de niet-gebonden EU-lidstaten heeft enkel Oostenrijk verklaard dat het zijn huidige status wil veranderen. In overeenstemming met de Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin van januari 2001, zal Oostenrijk een NAVO-lidmaatschap evalueren met het oog op een toetreding tot de organisatie. De commissie pleit voor een actieve deelname van Oostenrijk aan het GBVB en een toetreding tot de NAVO. Finland en Zweden hebben goede relaties met de NAVO, maar geen van beide landen heeft momenteel concrete plannen voor een toetreding. Net als Oostenrijk nemen ze deel aan het PfP en de EAPC en hebben ze belangrijke ervaringen opgedaan tijdens IFOR, SFOR en KFOR. Finland en Zweden verklaren echter dat hun huidige status van niet-gebondenheid de beste garantie biedt voor een stabiliteit in de Baltische regio en dus ook voor Europa. De geografische nabijheid van Rusland heeft voor deze beide landen een grotere impact op het nationaal veiligheidsbeleid dan dit het geval is voor Oostenrijk.

137

Indien één van de niet-gebonden landen toch zou besluiten om toe te treden tot een militaire alliantie (clausule van wederzijdse bijstand), moet echter in belangrijke mate rekening gehouden worden met de publieke opinie, die er momenteel nog niet voor te vinden is. Oostenrijk, Finland en Zweden hebben anderzijds in 1995 bij hun toetreding tot de EU het volledige acquis communautaire aangenomen en hebben steeds positief gereageerd op de ontwikkelingen van het EVDB. Artikel J.4 van het Verdrag van Maastricht opende nochtans het perspectief van een gemeenschappelijk defensiebeleid, dat op termijn kan leiden naar een gemeenschappelijke defensie. Er is echter een nuanceverschil merkbaar. Het was net dit veiligheidsperspectief dat één van de doorslaggevende reden was voor Oostenrijk voor een toetreding tot de EU. Voor Finland en Zweden ligt het accent telkens op conflictpreventie en crisismanagement. Beide landen hebben een belangrijke bijdrage geleverd door hun initiatief om de Petersbergtaken op te nemen in de EU. Een gemeenschappelijke defensie lijkt voor hen eerder een aspect te zijn dat de stabiliteit bedreigt. De niet-gebondenheid is voor Finland en Zweden nochtans geen deel van de grondwet en het wordt evenmin weerhouden in een document met betrekking tot de relatie met andere landen of organisaties. In Oostenrijk daarentegen is de neutraliteit opgenomen in de grondwet en hebben de verschillende toenaderingen tot de EU en de NAVO telkens geleid tot een aanpassing van de grondwet. Finland en Zweden benadrukken dat de niet-gebondenheid geen doel op zich is, maar dat het momenteel de beste optie biedt voor de veiligheidsgaranties van beide landen. Oostenrijk is steeds meer van oordeel dat een evolutie naar solidariteit de beste garanties biedt voor de veiligheid. De opname van een gemeenschappelijke bijstand in het kader van de EU is een wens van de Oostenrijkse regering. Er wordt steeds meer benadrukt dat de nieuwe veiligheidsdreigingen enkel kunnen aangepakt worden in een internationale context en dat de veiligheid van Oostenrijk in eerste instantie afhangt van de operationaliteit van de EU en de NAVO. "There is no Austrian security without European security". De niet-gebondenheid wordt ervaren als een beperkte politieke vrijheid van handelen. Een gemeenschappelijk buitenlands beleid, dat uiteindelijk het draagvlak moet zijn voor gemeenschappelijke militaire acties, impliceert in eerste instantie een gemeenschappelijke perceptie van de strategische omgeving. Voor Oostenrijk worden de ontwikkelingen in Rusland algemeen gunstig ervaren en wordt de nationale veiligheid het meest bedreigd door de onstabiele Balkan. Deze perceptie is fundamenteel verschillend van deze van Finland of Zweden bijvoorbeeld. Voor die landen zijn de geografische nabijheid en de politieke ontwikkelingen van de Baltische Staten enerzijds en de situatie in Rusland anderzijds de meest bepalende factoren. Dat lidstaten terugvallen op de eigen nationale standpunten, kwam ook duidelijk tot uiting tijdens de maand september van dit jaar, naar aanleiding van het voornemen van de Amerikaanse president Bush om desnoods alleen een aanval te lanceren op Irak. De strijd tegen het terrorisme heeft de ontwikkeling van een Europees defensiebeleid niet kunnen bevorderen. Een geloofwaardige Europese perceptie van de strategische omgeving moet rekening houden met de nationale belangen, het historisch verleden en de geopolitieke realiteit die voor elke EU-lidstaat verschillend zijn.

138

Bibliografie Artikels Busek E., Osterweiterung ist unsere Chance, in Profil, Wenen, 20 maart 2000. Busek E., La prise de conscience autrichienne de la nouvelle géopolitique européenne, in Problèmes politiques et sociaux, januari 2001. Cornaro M., Comment rester neutre et devenir Européen?, in La défense en Europe, Paris, 1998. Foss C., Austria ready to move on Pandur II APC, in Jane's Defence Weekly, 1 mei 2002. Frank M., Autriche, hier la neutralité, aujourd’hui l’Europe, demain, l’OTAN ?, in Courrier International, 19 februari 1998. Gustenau G., Towards a Common European Policy on Security and Defense: an Austrian View of Challenges for the 'Post-Neutrals', in Occasional Papers, Parijs, ISS, oktober 1999. Kernic F., Callaghan J., Manigart P., Public Opinion on European Security and Defense, Frankfurt 2002. Khol A., Die Sicherheitslüge, in Profil, Wenen, 31 mei 1999. Klestil T., OTAN/Autriche, L'Adhésion à l'OTAN n'est pas une question d'actualité, in Nouvelles Atlantiques, 5 juli 2002. Lingens P., Wehrloses Österreich. Neutralität oder NATO. Alternativen in der Sicherheitspolitik, Wenen, 2000. Mäder J., Judgement by Actions not Words, Military Technology, juli 2000. Manigart P., Perceptions des Européens à l'égard d'une Politique Européenne de Sécurité et de Défense, in symposium on Public Opinion and European Defence, Brussel, 3-4 april 2001. Mappes-Niediek N., Neutraal Oostenrijk staat pal achter EU-defensie, NRC Handelsblad, 26 november 2001. Martens S., La neutralité à la croisée des chemins, in La Défense en Europe, Paris, 2001. Missiroli A., Coherence, effectiveness, and flexibility for CFSP/ESDP, in Europas ferne Streitmacht, Hamburg, 2002.

139

Scheibner H., Eine neue Verteidigungspolitik für Österreich, in ÖMZ, januari 2001. Striedinger, Zur Österreichischen Verteidigungspolitik, in ÖMZ, mei 2001. Unterberger A., L’Autriche et la sécurité de l’Europe, in L’Autriche et l’Union européenne, Wenen, 1998.

Boeken, Documenten, toespraken Entretiens d'EM AUTRICHE-BELGIQUE, ACOS STRAT STS IR/IC, 02.063162 van 27 juni 2002. Austrian government coalition program, A new governance for Austria, 2000. EAPC, PfP and PARP Assessment 2001 Austria, NATO, 10 april 2001. Expertenentwurf, Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, Wenen, 23 januari 2001. Ferrero-Waldner B, Speech on the occasion of the Ambassadors' Conference 2002, Wenen, 2 september 2002. Gustenau G., Towards a common European policy on security and defence: an Austrian view of challenges for the 'Post-Neutrals', in Occasional Paper 9, ISS, Oktober 1999. Interview met generaal H. Pleiner, Reviewing the Austrian Military Structure, in Military Technology, juli 2000. Interview met H. Scheibner, From Neutrality to Common European Defence Policy, in Military Technology, juli 2000. Handvest van de Verenigde Naties en Statuut van het Internationaal Gerechtshof, VN, 1995. The military Balance 2000-2001 en The military Balance 2001-2002.

Websites Bundesministerium für auswärtige Angelegenheiten, Austrian Foreign Policy Guidelines, www.bmaa.gv.at Ferrero-Waldner B.,Diplomatic and economic measures required to cut the ground from under the feet of terrorism, www.bmaa.gv.at

140

Ferrero-Waldner www.bmaa.gv.at Bundesministerium www.bmaa.gv.at

B.,Foreign

für

policy

auswärtige

must

move

towards

Angelegenheiten,

Austria

conflict

and

prevention,

the

ESDP,

Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin, www.bmlv.gv.at, Wenen, 23 januari 2001. Sicherheits- und Verteidigungsdoktrin (annex), www.bmlv.gv.at, Wenen, 23 januari 2001. Exercise Amadeus 2002, www.bmlv.gv.at www.bmlv.gv.at, Neue Transportflugzeuge für das Bundesheer, Wenen, 15 april 2002. www.janes.com, Austrian Defense Constraints. Schneider H., An interview from …, in Jane’s Defence Weekly, 8 maart 2000, www.janes.com www.mod.gov.sk/cencoop www.nato.int Patten C., speech van 15 juni 2000, www.europa.eu.int/comm/external-relations

141

Bijlagen

142

Lijst van de gebruikte afkortingen ACE AMF ARRC BALTBAT BNP CBSS CFE CFSP CJTF CSBM DCI EAG EAPC EG EMU ESDP ESDI EU EVDB FMV GBVB IFOR ISAF JRRF JRDF NMD NAVO OCCAR OPIL OVSE PfP PSC SHORAD SWEDINT UNPROFOR UK VN VS WEAG WEU

Allied Command Europe Allied Mobile Force ACE Rapid Reaction Corps Baltic Battalion Bruto Nationaal Product Council of the Baltic Sea States Conventional Armed Forces in Europe Common Foreign and Security Policy Combined Joint Task Force Confidence and Security Building Measures Defence Capabilities Initiative European Air Group Euro-Atlantic Partnership Council Europese Gemeenschap Europese Monetaire Unie European Security and Defence Policy European Security and Defence Initiative Europese Unie Europees Veiligheids- en Defensiebeleid Försvarets materielverk (Zweedse administratie voor defensiematerieel) Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid Implementation Force International Security Assistance Force Joint Rapid Reaction Forces Joint Rapid Deployment Force National Missile Defense Noord-Atlantische Verdragsorganisatie Organisation Conjointe de Coopération en matière d’armement Joint Operations Staff Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Partnership for Peace Political and Security Committee Short Range Air Defence System Swedish Forces International Command United Nations Protection Force United Kingdom Verenigde Naties Verenigde Staten Western European Armaments Group West-Europese Unie

143

144

Voorwoord Het Zweeds Parlement, de ‘Riksdag’, keurde in 1999 en in 2000 in twee parlementaire resoluties, de voorstellen goed voor een nieuwe defensie. Deze voorstellen werden gedaan enerzijds in het “witboek 1999/2000:30” en anderzijds in het “rapport 1999/2000:FoU2”. Deze documenten kwamen tot stand door een samenwerking tussen de Zweedse defensiecommissie en de regering. De regering is in het voorjaar van 1999 van mening dat de veiligheidssituatie dermate gewijzigd is, dat voor de Zweedse defensie een herziening en modernisering noodzakelijk zijn. Zij zet haar krachtlijnen voor een nieuw defensiebeleid uiteen in het “witboek 1999/2000:30”, met als titel: The New Defence, prepared for the next millennium. De regering verwoordt de noodzaak om over een modern, flexibel en veelzijdig leger te beschikken. De eenheden en wapensystemen, die het Zweeds leger nodig heeft voor de toekomst, moeten in staat zijn om gebruikt te worden voor zowel de verdediging van het Zweedse grondgebied als voor de deelname aan internationale operaties. De defensiecommissie is een instrument voor consultaties van de regering over het defensiebeleid met de politieke partijen in het parlement. Op 30 september 1999 stelde zij haar krachtlijnen voor aan de minister van Defensie, Dr von Sydow. De commissie werd voorgezeten door staatssecretaris Lars Danielsen. De defensiecommissie analyseerde de veiligheidsontwikkelingen in 1999 en leidde hieruit de besluiten af voor het Zweeds veiligheidsen defensiebeleid. De commissie gaf in het rapport eveneens haar standpunten weer voor een nieuwe defensiestructuur. In augustus 2001 werd een nieuw rapport gefinaliseerd, met als titel: A New Structure for Enhanced Security – Network Defence and Crisis Management. In dit rapport werden de resultaten van het vorige rapport opgevolgd door toepassing van een ruimere benadering van het veiligheidsconcept. De commissie deed voorstellen voor het ontwerp van een nieuw raamwerk voor crisismanagement. Ter aanvulling van het vorige rapport werden er eveneens belangrijke voorstellen gedaan in het kader van de rekrutering, de vrijwillige defensie-activiteiten, de procedure voor de aanschaf van materieel en het onderzoek en de ontwikkeling. Voor specifieke beleidsdomeinen werden bijkomende commissies opgericht. De regering gaf op 23 juni 1999 de toelating aan de minister van Defensie om een commissie op te richten met als doelstelling, het formuleren van voorstellen voor een meer geïntegreerde benadering van ‘civil defence and emergency preparedness planning’. De besluiten van deze commissie werden gepubliceerd op 11 mei 2001, onder de titel: Vulnerability and Security in a New Era. Een militaire doctrine voor vredesondersteunende operaties, werd reeds in oktober 1997 gepubliceerd, onder de titel: Peace Support Operations.

145

146

1. Nationale Perceptie van de Strategische Omgeving 1.1.

Algemeen

De Zweedse defensiecommissie189 en de regering190 geven een synthese van de huidige geopolitieke context en trachten hieruit de gevolgen af te leiden voor het Zweeds veiligheidsbeleid. De laatste jaren is de veiligheidssituatie aanzienlijk veranderd. Dit heeft te maken met het feit dat de beperkingen ingevolge de Koude Oorlog weggevallen zijn en dat er zo beter kan bijgedragen worden tot de collectieve veiligheid in Europa, dit zowel langs diplomatieke als langs militaire weg. De ontwikkelingen van de laatste jaren hebben ook aangetoond dat de dreiging dat Zweden wordt meegesleurd in een oorlog tussen grootmachten, is weggevallen. Zweden ziet echter wel een gevaar in de regionale en lokale conflicten, alsook in het bestaan van autoritaire regimes en het uiteenvallen van staten, zonder dat zulks gepaard gaat met de nodige sociale controle. De Zweedse defensiecommissie stelt een groeiende interdependentie vast tussen volkeren en landen als gevolg van een toenemende globalisering. De laatste jaren is uit de evolutie van de internationale toestand gebleken dat crisissen snel tot ontwikkeling kunnen komen en verstrekkende gevolgen kunnen hebben. De noodzaak om maatregelen inzake internationaal crisisbeheer te kunnen nemen wordt daardoor nog meer in de verf gezet. In de internationale relaties worden de economische en handelsbeschouwingen steeds belangrijker, zij hebben dan ook een groeiende impact op de veiligheidsproblematiek. Conflicten van lokale origine kunnen een rechtstreekse of onrechtstreekse impact hebben tot ver buiten het conflictgebied en kunnen de internationale vrede en veiligheid ondermijnen. Op korte termijn zijn de Balkan, het Midden-Oosten, Korea, China-Taiwan, het Indische subcontinent en gebieden in Afrika, de regio’s met het grootste potentieel aan problemen. Het conflict in Kosovo in de lente van 1999, waarbij de Kosovaarse Albanezen steeds meer door de Joegoslavische overheid werden vervolgd en waarbij de NAVO is opgetreden om hieraan een einde te stellen, was een voorbeeld van de nieuwe vormen van crisis en crisisbeheer in het Europa van vandaag. Soms wordt de verbeterde veiligheidssituatie van de laatste jaren als broos ervaren. Dat geldt bijvoorbeeld voor de betrekkingen tussen Rusland en de NAVO-landen.

189

De Zweedse defensiecommissie, A New Structure for Enhanced Security-Network Defence and Crisis Management, augustus 2001. 190 The New Defence, prepared for the next millenium, the Government Bill 1999/2000:30.

147

Tezelfdertijd hebben de gebeurtenissen aangetoond hoe belangrijk het is dat de internationale gemeenschap in staat is om gezamenlijk op te treden en verenigd te blijven, iets waartoe Rusland uiteindelijk in aanzienlijke mate heeft kunnen bijdragen. De commissie is eveneens sterk bezorgd voor de gevolgen van de Amerikaanse beslissingen om het missile defence system verder te ontwikkelen. Vooral de gevolgen ervan voor de internationale ontwapening en voor de niet-proliferatie zijn verontrustend. De nucleaire, biologische en chemische wapens spelen een prominente rol in het internationale veiligheidsdebat. De proliferatie van dergelijke wapens vormt hierin een belangrijk element. Een andere bezorgdheid van de commissie is het neveneffect van de ontwikkelingen in de informatietechnologie van de voorbije jaren en het risico dat uitgaat van criminele groepen, terroristen en andere ondemocratische groepen, die gemakkelijker toegang kunnen vinden tot de nieuwe technologieën. Het Verdrag van Amsterdam werd van kracht in de loop van 1999. Sindsdien maakt crisisbeheer deel uit van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid van de EU. Op de Europese Top van Keulen in juni 1999 beslisten de Lidstaten om meer effectieve middelen en mechanismen te voorzien voor crisisbeheer. Voor Zweden is het duidelijk dat defensie over een groot aanpassingsvermogen moet beschikken, waarbij onzekerheid omtrent de toekomst een belangrijk uitgangspunt is. Het vermogen van landen om gezamenlijk strijdkrachten in te zetten om gewapende conflicten te beheersen en menselijk lijden te lenigen, is een belangrijk aspect van de nieuwe veiligheidssituatie in Europa en in de wereld. Dit vereist dat het internationaal recht in acht wordt genomen, met inbegrip van de eerbied voor de mensenrechten. De deelname van Zweden aan inspanningen ter bevordering van de algemene veiligheid en het crisisbeheer wordt ook beschouwd als een middel om de eigen veiligheid te vrijwaren. De conclusie is dat een dreigende invasie niet langer het leidmotief voor de structuur van de strijdkrachten mag zijn. Een invasie met het doel Zweden te bezetten lijkt ondenkbaar in de komende 10 jaar, dit op voorwaarde dat Zweden beschikt over het nodige defensievermogen. Zulks betekent evenwel niet dat er in de komende 10 jaar geen sprake meer kan zijn van enige dreiging en het is natuurlijk onmogelijk om met enige zekerheid te zeggen wat er op lange termijn kan gebeuren. Een gewapende aanval, hoofdzakelijk vanuit de lucht, of beperkte acties tegen doelwitten in Zweden of andere vormen van opzettelijke dreiging of drukuitoefening worden zelfs in de huidige wereldsituatie mogelijk geacht. Deze zouden bedoeld kunnen zijn om de Zweedse samenleving te ontwrichten. De Zweedse defensie moet zich kunnen aanpassen aan dergelijke nieuwe dreigingen.

148

1.2.

Het strategisch belang van Noord-Europa

Vanaf de veertiende eeuw werden de Scandinavische en de Baltische regio zeer belangrijk voor de andere Europese staten. De groei van de Europese steden en wereldhandelsvloten was onmogelijk zonder bevoorrading uit het Noorden. Intra-Scandinavische rivaliteit en opeenvolgende oorlogen met de aangrenzende dynastieën, die uit waren op regionale overheersing en een 'status van grootmacht', volgden mekaar op tot het begin van de negentiende eeuw. Vanaf het Congres van Wenen in 1815 hebben de Pruisen, later het volledige Duitse Rijk, Rusland, het Britse Rijk en later de VS in onderlinge strijd, steeds meer de geopolitiek gedefinieerd van Noord-Europa. Vooral na WO I waren de Noord-Europese staten op veiligheidsvlak volledig afhankelijk van de relaties tussen de grootmachten, zodat de interne militaire en geopolitieke rivaliteit volledig naar de achtergrond werd verschoven. Tijdens de Koude Oorlog leerden de staten in Noord-Europa de kunst een evenwicht te vinden tussen Oost en West. Er lijkt zich de voorbije eeuwen een informele verstandhouding te hebben ontwikkeld in deze regio. Deze verstandhouding gaat uit van het dubbele credo: - geen Scandinavische staat zou in staat mogen zijn om Noord-Europa te domineren, - geen van de grootmachten zou een hegemonie, een overwicht mogen bekomen in het regionale subsysteem.191 Het strategisch belang van de regio is de laatste jaren verminderd. Nochtans hebben in Noord-Europa, de Amerikanen, de Russen en de Europese staten rechtstreekse belangen. Het Europees beleid van de Scandinavische landen behoudt Amerikaanse en Russische dimensies en het Atlantisch beleid wordt er bepaald door de Europese ambities. De belangrijke voorraden aan ruwe olie en gas onderlijnen het belang van Noord-Europa als energieleverancier. Na het uiteenvallen van de Sovjetunie is het belang van Noord-Europa voor Moskou toegenomen. De grenzen met de Baltische en de Scandinavische staten situeren zich nu immers het dichtst bij de Russische politieke, demografische en industriële centra. Via Kola behoudt Rusland het hele jaar door een ijsvrije toegang tot de Atlantische Oceaan. In Noord-Europa staat Rusland rechtstreeks tegenover de 'Sea Power' Amerika. En ook in geo-economische termen heeft Rusland via Noord-Europa rechtstreekse toegang tot de wereldhandel. Voor de VS blijft de kust van Noord-Europa belangrijk. Immers, de noodzaak voor een eventuele opbouw van een militaire aanwezigheid in Europa verhoogt het belang van deze kusten. Ondanks de belangrijke toenaderingen tussen de VS en Rusland zijn de grote strategische tegenstellingen nog niet volledig naar de geschiedenis verwezen. Een illustratie hiervan is de "as van het kwaad" van George W. Bush in tegenstelling tot de recente toenaderingen tussen Rusland en Irak. Zo heeft Moskou de intentie om een nieuw vijfjaren-

191

Bingen J., North-western Europe in the post-Cold War World, in The Baltic Room, SNDC, Stockholm 2000.

149

samenwerkingsakkoord te ondertekenen ter waarde van 40 miljard dollar met Bagdad. En ondanks de goede verstandhouding tussen Putin en Bush, heeft Moskou het plan bekendgemaakt voor een verhoogde nucleaire samenwerking met Iran en werd de leider van Noord-Korea uitgenodigd voor een bezoek aan Rusland.192 Het rechtstreeks strategisch belang van Noord-Europa is inderdaad sterk verminderd in vergelijking met dat voor de Europese dynastieën in de voorbije eeuwen, maar in een ruime geopolitieke context blijft het naar de terminologie van Halford Mackinder nog steeds het ontmoetingspunt van 'Rimland', 'Heartland' en 'World Island'.193 De Zweden beseffen het strategisch belang van deze regio omwille van de verbondenheid met: - Rusland, - De Baltische Staten, - De Noord-Atlantische regio.

1.2.1. Rusland Met betrekking tot Rusland oordeelt de defensiecommissie dat de situatie complex is en dat het moeilijk is om betrouwbare voorspellingen te maken voor de toekomst. Er zijn bemoedigende signalen van een hernieuwing van het Russisch hervormingsproces, maar vele binnenlandse problemen moeten er nog opgelost worden. Rusland zal echter door zijn omvang en de middelen waarover het kan beschikken, altijd een grote invloed willen behouden in deze regio. Vermits het merendeel van de Russische onderzeeërs, uitgerust met nucleaire wapens, zich in de regio van Kola bevinden, zal het strategisch belang ervan zelfs een mondiale impact hebben. De onzekerheid in Rusland houdt in eerste instantie dit land zelf en zijn volk in haar greep, maar ook in Zweden zijn de gevolgen hiervan voelbaar. De Russische maatschappelijke instellingen zijn nog altijd broos en er zijn veel belangenconflicten in het land. Zodoende blijft de binnenlandse politieke toekomst onzeker. Zulks heeft vooral interne gevolgen voor Rusland zelf maar kan ook verwikkelingen 192

Baker P., Russia and Iraq to sign broad economic accord, in The Herald Tribune, 19 augustus 2002. Halford Mackinder ontwikkelde in 1904 zijn theorie van de grote geopolitieke invloedssferen in The Geographical Pivot of History. De wereld werd door de ontwikkeling van de transport- en communicatiemiddelen teruggebracht tot twee grote 'eilanden': een wereldeiland (World Island) met Europa, Azië en Afrika en het eiland bestaande uit Noord- en Zuid-Amerika. World Island is op zijn beurt samengesteld uit: - een strategisch sterk gebied in het centrum van Eurazië (Heartland) dat belangrijke natuurlijke rijkdommen en een grote bevolking bezit, en dat ontoegankelijk is voor de maritieme mogendheden, - een interne ring die toegang geeft tot het Heartland over land en zelf toegang heeft tot de zee en de externe ring die toegankelijk is via zee-engten (Rimland). 193

150

meebrengen voor en druk uitoefenen op de internationale betrekkingen van het land. De onzekerheid, samenhangend met de broosheid van de Russische maatschappelijke instellingen, deed zich voelen in de herfst van 1999, toen de Russische leiders grootschalige militaire operaties en aanvallen uitvoerden tegen doelwitten in Tsjetsjenië. Door het onvermogen om dit conflict langs politieke weg te regelen kwamen er grootschalige vluchtelingenstromen op gang. De economische crisis in Rusland is nog steeds niet opgelost. Er is dan ook slechts weinig ruimte voor een handhaving of een aanpassing van de militaire capaciteiten. Ontoereikende sociale controle, een verdere ontbinding van de strijdkrachten, algemeen verspreide georganiseerde misdaad en terrorisme kunnen een aanzienlijke druk uitoefenen op de veiligheid van de buurlanden. Het gevaar voor gewapende conflicten in de Federatie blijft bestaan, vooral in de Kaukasus, waar tal van disputen nog niet zijn opgelost. Terwijl het belangrijk is aandacht te besteden aan de risico’s verbonden aan de onzekerheid omtrent de toekomstige evolutie in Rusland, is het even belangrijk voort te bouwen op de positieve veranderingen die er alsnog plaatsvinden. Een stabiel, democratisch en voorspoedig Rusland is van doorslaggevend belang voor een blijvende vrede op het continent. Uit een algemene vergelijking van de Zweedse perceptie in het rapport van 1999 met deze in het rapport van 2001, kan men vaststellen dat de commissie in 1999 veel bezorgder was over de situatie in Rusland:194 “The future course of Russia remains uncertain and it is difficult to predict the external consequences of that country’s deep internal crisis (…). Russia does not hesitate to defend its national interests when they are perceived to be at stake, both in its own neighbourhood and on a global scale. Instability in Russia represents the greatest threat to security in northern Europe.” 1.2.2. De Baltische staten Het Zweeds beleid tijdens de Koude Oorlog tegenover de Baltische staten, een beleid zonder uitkomst gedurende bijna vijftig jaar, werd in eerste instantie bevestigd gedurende de eindjaren tachtig en veranderde pas merkbaar vanaf 1990. Na de glasnost en de perestrojka van M. Gorbatsjov, werden vanaf 1988 groeiende tekenen van nationalisme waargenomen in de Baltische staten. De nationalistische bewegingen leidden tot een verklaring van economische onafhankelijkheid. Het proces evolueerde naar democratisering en de verklaringen voor onafhankelijkheid (voorjaar 1990). De internationale erkenning van hun status als onafhankelijke staten kwam er in augustus 1991.

194

De Zweedse defensiecommissie, A changing world – A reformed Defence, januari 1999.

151

Het Zweeds beleid werd in deze cruciale fase in eerste instantie gekenmerkt door continuïteit en dus door een groeiende divergentie tussen de Zweedse bepalingen en de ontwikkelingen in de Baltische staten. “Resistance to change was our first observation. Given Sweden’s location, it is perhaps not surprising that the initial change was slow in coming. After all, the basic foreign policy orientation of a country is more resistant to change than any other aspect of its external policy.”195 Niet alleen de geopolitieke factor, maar ook het ontbreken van een alliantieverbondenheid (vanwege het beleid van neutraliteit) hebben ertoe geleid dat Zweden, en ook Finland, tussen 1985 en 1990 een grotere behoedzaamheid aan de dag legden tegenover de nationalistische bewegingen in de Baltische staten. Het is pas vanaf 1990 dat er een wijziging merkbaar is. Er was de voorzichtige Zweedse steun voor enerzijds de Baltische aspiraties naar onafhankelijkheid en anderzijds de erkenning van de onafhankelijkheid. Vanaf 1991 richtte de Zweedse regering haar aandacht op de consolidatie van de Baltische onafhankelijkheid en vanaf 1993 werd het belang benadrukt van een deelname van Estland, Letland en Litouwen aan de Europese samenwerkingsstructuren. Vooral de integratie in de EU van de Baltische Staten was prioritair voor Zweden. Zweden was in eerste instantie verontrust over het Russisch uitgangspunt dat de Baltische staten na hun onafhankelijkheid verder onder een Russische invloedssfeer moesten blijven. Het identificeren van de Baltische staten als toekomstige kandidaten of toekomstige lidstaten van de EU en de NAVO was voor de Zweedse regering de beste opportuniteit om aan te tonen dat deze gebieden niet langer onder Russische invloedssfeer zouden blijven. Door te benadrukken dat de Baltische Staten niet uitgesloten waren van een Europese integratie hoopte de Zweedse regering niet alleen om de Baltische aspiraties te ondersteunen, maar trachtte ze eveneens het Zweeds algemeen belang inzake regionale stabiliteit en veiligheid te verhogen. Er was ook een economische doelstelling: de Baltische staten waren van alle Centraal- en Oost-Europese landen de tweede belangrijkste handelspartner van Zweden. De regering was eveneens bezorgd over de milieuvervuiling en de georganiseerde misdaad, die in een EU-context doeltreffender kunnen aangepakt worden. Toen het PfP-initiatief werd gelanceerd in januari 1994, werd het verwelkomd door de Zweedse regering. Ze benadrukte onmiddellijk het belang om de Baltische Staten te laten deelnemen onder dezelfde voorwaarden als de andere Centraal- en Oost-Europese landen.196

195

Karlsson M. en Knudsen O., Sweden and the Baltic States, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. 196 De drie Baltische staten ondertekenden het PfP-document in februari 1994. Zweden trad toe op 9 mei 1994.

152

Vanaf 1996 startte Zweden met de wapenverkoop en de levering van wapens en uitrusting aan Estland, Letland en Litouwen. Vanaf datzelfde jaar werden ook voor deze landen de aspiraties voor een NAVO-toetreding ondersteund. De Zweedse regering argumenteerde dat het belangrijk was voor Zweden om te vermijden dat er een veiligheidsvacuüm zou gecreëerd worden in de regio als de NAVO naar het Oosten zou uitbreiden. Tijdens deze periode werd anderzijds het argument aangehaald dat een Zweedse toetreding tot de NAVO het regionale evenwicht zou verstoren. Von Sydow stelde in 1997 dat een toetreding van de Baltische staten tot de NAVO de veiligheid zou verhogen in de regio. De Zweedse steun voor een toetreding werd het duidelijkst naar voorgebracht in oktober 2000.197 Reeds voor de toetreding van Finland en Zweden tot de EU hebben deze landen getracht om de Europese Commissie aan te sporen een veelomvattend beleid te voeren ten aanzien van de Baltische staten. In 1992 werd The Council of the Baltic Sea States (CBSS) opgericht op basis van een politieke verklaring (de Kopenhagen-verklaring) van Denemarken, Duitsland, Estland, Finland, IJsland, Letland, Litouwen, Noorwegen, Polen, Rusland, Zweden en de Europese Commissie. De zes werkdomeinen die werden vastgelegd zijn: 1. bijstand voor nieuwe democratische instellingen, 2. economische en technologische bijstand, 3. humanitaire zaken en gezondheid, 4. milieu en energie, 5. cultuur, onderwijs, toerisme en informatie, 6. transport en communicatie. In 1995 resulteerde de samenwerking in de publicatie van het rapport: “Current state of and perspectives for cooperation in the Baltic Sea Region”. Dit rapport voorzag eveneens in een langetermijnperspectief voor deze regio. Het initiatief werd voorgesteld tijdens de CBSS in mei 1996.198 Het onderlijnde ondersteuningsmaatregelen voor democratie en politieke stabiliteit, economische ontwikkeling, regionale samenwerking en maatregelen om de rol van de CBSS te versterken. Het werk werd nadien verder gezet tijdens de tweede CBSS-Top in Riga in januari 1998. De laatste CBSS-Top in Sint Petersburg op 10 juni 2002 stond ondermeer in het teken van de tiende verjaardag van de CBSS. Bij deze gelegenheid werd benadrukt dat de CBSS in belangrijke mate heeft bijgedragen tot het creëren van een gemeenschappelijke identiteit 197 198

-

Statement by the Ministry of Foreign Affairs, 5 th Baltic Security Conference, Stockholm, Oktober 2000. Voor verdere informatie zie: EU-documenten: www.europa.eu.int/comm/external-relations/north-dim/doc 'Orientation for a Union Approach towards the Baltic Sea Region', Communication from the Commission to the Council, 25 oktober 1994. 'Report on the Current State of and Perspectives for Cooperation in the Baltic Sea Region', 29 november 1995. 'Initiative for the Baltic Sea Region', communication from the Commission, 10 april 1996. '11th Ministerial Session of the Council of the Baltic Sea State', 6 maart 2002. '4th Baltic Sea States Summit, Chairman's Conclusions', 10 juni 2002.

153

voor de regio van de Baltische Zee. De multilaterale samenwerking is een belangrijke politieke en economische factor geworden die bijdraagt tot de veiligheid en de stabiliteit in Europa. Naar de toekomst toe werd het belang aangehaald van een EU-uitbreiding met Estland, Letland, Litouwen en Polen. Deze uitbreiding zal nieuwe perspectieven openen voor de relaties tussen de EU en Rusland, maar ze kan tegelijkertijd nieuwe problemen veroorzaken in het domein van de handel, de economische samenwerking en de menselijke contacten. De regeringsleiders benadrukten eveneens dat de problematiek rond Kalingrad een voorbeeld moet worden van een vruchtbare samenwerking tussen de EU en Rusland. Zij kwamen ook overeen om de aandacht toe te spitsen op de grensoverschrijdende samenwerking in de verschillende domeinen teneinde de regio verder te ontwikkelen. Het initiatief van de Northern Dimension in 1997 was een poging om het reeds gedane werk in deze materie te vervolledigen en het verloop ervan te versnellen. Het werk gerealiseerd in het kader van de CBSS heeft een grote impact op het verloop van de Northern Dimension. Tijdens de Europese Raad van Feira (juni 2000) werd een Action Plan for the Northern Dimension in the external and cross-border policies of European Union goedgekeurd.199 Het programma kan beschouwd worden als een strategie voor de EU-relaties met de nietEU-landen van de noordelijke regio. Het is echter belangrijk nota te nemen van de beperkende bepaling gemaakt door de Finse regering dat Northern Dimension geen militaire of veiligheidsaspecten omvat. De EU had zich niet volledig rekenschap gegeven van de implicaties van de uitbreiding van de EU met de Baltische Staten en de gemeenschappelijke grens met Rusland. Het programma was in eerste instantie een waarschuwing voor Brussel om een aangepast programma te voorzien zoals er reeds één bestond voor de regio van de Middellandse Zee. Met betrekking tot de Baltische Staten, stelt de commissie vast dat op bepaalde momenten deze staten nog onder een aanzienlijke politieke druk staan. Voor het einde van dit jaar zal de Europese Commissie een Northern Dimension Act Report opstellen. Het hoofddoel van dit verslag is om per sector een hedendaags beeld te schetsen van de implementatie van het Action Plan zoals het vastgelegd werd tijdens de Europese Raad van Feira.200 Zoals men kan afleiden uit de recente veiligheidsanalyses (enerzijds in het "witboek 1999/2000:30” en anderzijds in het “rapport 1999/2000:FoU2") lijkt momenteel voor Zweden de algemene situatie in de Baltische regio, net zoals in Rusland gestabiliseerd. Dit is in tegenstelling echter tot het rapport van 1998. 201

199

Voor verdere informatie zie: EU-documenten: www.europa.eu.int/comm/external-relations/north-dim/doc 'Action Plan for the Northern Dimension in the external and cross-border policies of European Union', 14 juni 2000. 200 Voor verdere informatie zie: EU-documenten: www.europa.eu.int/comm/external-relations/north-dim/doc - The Northern Dimension, Overview, 1 maart 2002. 201 De Zweedse defensiecommissie, Swedish Security Policy in the Light of International Change, februari 1998. -

154

Het rapport beschreef de problematiek in de Baltische regio toen als volgt: “In the Baltic region the structure of the European security system still does not satisfy the requirements of all the parties. For Estonia, Latvia and Lithuania in particular, uncertainty over the security solutions they can attain, and Russia’s strong objections to their joining NATO, are serious problems.” “Of long-term significance for the security situation is their relationship with Russia. There is a lack of trust (…).” 1.2.3. De Noord-Atlantische regio Het belang van de Noord-Atlantische regio wordt door de Zweedse regering aangehaald in het kader van de natuurlijke rijkdommen. Vooral de olievoorraden zijn van belang voor meerdere landen en organisaties. Noorwegen is één van de grootste uitvoerders van ruwe olie in de wereld en Europa’s tweede gasproducent. De EU zal in de toekomst steeds meer afhankelijk worden van de Noorse energieleveringen. Een wedijver of rivaliteit tussen grootmachten met betrekking tot het MiddenOosten, kan leiden tot repercussies in Noordwest-Europa voor strategische of geoeconomische redenen. Een ‘NAVO-solidariteit’ omtrent het Midden-Oosten is er nooit geweest, ook niet tijdens de Koude Oorlog. Een rivaliteit tussen grootmachten over het Midden-Oosten zou de Scandinavische landen kunnen blootstellen aan uiteenlopende belangen.202 J. Bingen vindt dat ‘de grootste dreiging’ voor de Scandinavische landen, de landen zelf zijn. De niet-bereidheid en het onvermogen om de nieuwe en meer complexe veiligheidsomgeving van de regio te aanvaarden. De strijdkrachten worden volgens hem geherstructureerd volgens abstracte strategische concepten, die het regionaal, Europees en globaal strategisch belang niet weerspiegelen. 1.3.

De Europese veiligheid

Voor Zweden staan de ontwikkelingen in Centraal- en Oost-Europa centraal in het Europese veiligheidsbeleid en volgende items bepalen de agenda:203 - de uitbreiding van de NAVO en de EU, - de toekomstige relaties met Rusland, - de toekomstige ontwikkelingen van de EU, - de toekomstige rolverdeling tussen de EU, NAVO, WEU en OVSE.

202

Bingen J., North-western Europe in the post-Cold War World, in The Baltic Room, SNDC, Stockholm 2000. 203 The information Departement of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001.

155

De Europese Unie wordt momenteel als de belangrijkste organisatie voor Europese samenwerking beschouwd. De toetreding tot de EU met het behoud van de militaire nietgebondenheid is de meest markante Zweedse verandering in haar internationale relaties van de voorbije decennia. De commissie erkent het belang van het Europees Veiligheids- en Defensiebeleid dat zich continu ontwikkelt en dat geïnstitutionaliseerd wordt. Twee jaar voordien, in het rapport A changing world – A reformed Defence 204, benadrukte de commissie vooral het belang van de uitbreiding van de EU voor de Europese veiligheid. De commissie was in het bijzonder bezorgd voor de signalen van vertraging in dat proces. In de volgende hoofdstukken zal men inderdaad kunnen vaststellen dat de uitbreiding van de EU met landen van Centraal- en Oost-Europa, het prioritaire element vormt van de Zweedse regering met betrekking tot de EU. Voor Zweden lijkt de uitbreiding van de NAVO van 1999 (met Hongarije, Polen en Tsjechië) in eerste instantie vooral tegemoet te komen aan de vraag voor meer veiligheid van de betrokken landen. De samenwerkingsakkoorden tussen Rusland en de NAVO en de terughoudendheid van de NAVO om in deze nieuw lidstaten militaire middelen te ontplooien hebben bijgedragen tot ‘a comparatively smooth enlargement process’. Een verdere uitbreiding van de NAVO moet kaderen in een nieuwe Europese veiligheidsarchitectuur.205 1.4.

Gevolgen voor het Zweeds veiligheidsbeleid

De gevolgen van deze globale ontwikkelingen voor het Zweeds veiligheidsbeleid kunnen samengevat worden in vier punten. - De veiligheidsomgeving zal in het algemeen gunstig blijven. Grootschalige militaire aanvallen lijken weinig waarschijnlijk in de nabije toekomst. Dit neemt de mogelijkheid niet weg van militaire of andere dreigingen op kleinere schaal, eventueel uitgevoerd door andere actoren dan de staten. - In de toekomst kunnen een aanzienlijk aantal conflicten, met belangrijke gevolgen voor zowel het conflictgebied als er buiten, verwacht worden. Deze conflicten zullen menselijk lijden veroorzaken en kunnen een potentiële dreiging vormen voor de vrede en de Zweedse veiligheid. Het is daarom in het belang van Zweden om vrede en veiligheid te bevorderen.

204

De Zweedse defensiecommissie, A changing world – A reformed Defence, januari 1999. De Zweedse regering verwijst hier naar het uitgangspunt van de NAVO dat een uitbreiding van de organisatie zal bijdragen tot een grotere stabiliteit en veiligheid in Europa. NATO Handbook, chapter 3 'The Opening up of the Alliance', Brussels, 2001. 'It will encourage and support democratic reforms, including the establishment of civilian and democratic control over military forces. It will foster the patterns and habits of cooperation, consultation and consensus-building (…) It will increase transparency among states, and will reinforce the tendency toward integration and cooperation in Europe.'

205

156

-

-

Het beschermen van de technische infrastructuur is van vitaal belang voor de nationale veiligheid. Het veiligheidsbeleid moet ook trachten om de basisstructuur en de nationale waarden die cruciaal zijn voor de overleving van de maatschappij te beschermen. Het is noodzakelijk om de mogelijkheden te definiëren van dreigingen die momenteel niet beschouwd worden als gewapende aanvallen. Het beleid moet een mogelijkheid bieden om aanvallen van niet-statelijke actoren af te slaan; actoren die geavanceerde methodes en wapens, met inbegrip van de niet-conventionele wapens, kunnen gebruiken.

Vanuit de perceptie van de strategische omgeving en de gevolgen ervan voor het Zweeds veiligheidsbeleid, doet de defensiecommissie een aantal concrete principevoorstellen met rechtstreekse implicaties voor de krijgsmacht:206 - Een nieuwe structuur moet opgericht worden om de materie met betrekking tot de kwetsbaarheid en de veiligheid aan te pakken. - Deze nieuwe structuur moet tegemoet komen aan het principe dat de publieke middelen voor het beheer van crisissen gebruikt moeten worden op een rationele en een kostenefficiënte wijze. - Het concept ‘veiligheid en voorbereidheid’ zou gebruikt moeten worden om de preventieve maatregelen te beschrijven die noodzakelijk zijn om crisissen aan te pakken. Een dergelijk concept, dat moet aangenomen worden door alle verschaffers van essentiële diensten, moedigt een meer geïntegreerde en sectoroverschrijdende benadering aan. - Het concept ‘crisismanagement’ zou gebruikt moeten worden om alle genomen maatregelen voor, tijdens of na een crisis aan te duiden. - Het concept ‘total defence’ zou gebruikt moeten worden om alle voorbereidingen en de operaties gedurende een oorlog aan te duiden. In dergelijke situaties moet het gebruik van alle beschikbare publieke middelen kunnen opgevorderd worden door de wetgeving. Dit concept wordt verder uiteengezet in paragraaf 4.1. Het Zweedse systeem van 'total defence'. Besluit Zweden is van oordeel dat na de beëindiging van de Koude Oorlog er beter kan bijgedragen worden tot de collectieve veiligheid in Europa. Dit kan zowel langs diplomatieke als langs militaire weg. Het scenario waarin Zweden wordt meegesleurd in een oorlog tussen grootmachten, is weggevallen: een dreigende invasie mag niet langer het leidmotief voor de structuur van de strijdkrachten zijn. De Zweedse defensiecommissie is wel van oordeel dat er een risico bestaat voor de Zweedse veiligheid ingevolge regionale en lokale conflicten. Zij stelt een groeiende interdependentie vast als gevolg van een toenemende globalisering. Op korte termijn worden de Balkan, het Midden-Oosten, Korea, China-Taiwan, het Indische

206

De Zweedse defensiecommissie, A New Structure for Enhanced Security-Network Defence and Crisis Management, Chapter 2; Consequences for Sweden's security policy, augustus 2001.

157

subcontinent en gebieden in Afrika, beschouwd als de regio’s met het grootste potentieel voor problemen. Rusland zal door zijn omvang en de middelen waarover het kan beschikken, altijd een grote invloed behouden in de Noordelijke regio. De situatie is momenteel complex en moeilijk te voorspellen, maar het is voor Zweden even belangrijk voort te bouwen op de positieve veranderingen die er plaatsvinden. Na een initiële terughoudendheid van Zweden tegenover de Baltische staten in hun nationalistische aspiraties, kiest de regering na de onafhankelijkheid van Estland, Letland en Litouwen resoluut voor de steun aan het integratieproces van deze staten in de NAVO en de EU. De Europese Unie wordt als de belangrijkste organisatie voor Europese samenwerking na de Koude Oorlog beschouwd. De toetreding tot de EU met het behoud van de militaire niet-gebondenheid was voor de regering een fundamentele verandering in haar internationale relaties. Vermits vanuit de Zweedse perceptie grootschalige militaire aanvallen weinig waarschijnlijk lijken in de nabije toekomst, maar er wel rekening gehouden moet worden met militaire of met andere dreigingen op kleinere schaal die de Zweedse veiligheid kunnen bedreigen, is het belangrijk om deze dreigingen te definiëren en de gevolgen ervan te bepalen voor het defensiebeleid.

158

2. Veiligheids- en Defensieconcepten 2.1.

Historische inleiding

Sinds de onafhankelijkheid van Finland in december 1917, heeft Zweden geen gemeenschappelijk grens meer met Rusland. De gevolgen van de burgeroorlog in Rusland in 1918 en de dreiging van de Bolsjewieken, leken Zweden dan ook minder te verontrusten dan dit het geval was voor Finland. Zweden gaf er in eerste instantie de voorkeur aan om Duitsland op afstand te houden om zo de bondgenoten niet te irriteren die zich aan de andere zijde bevonden tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het was deze houding tegenover Duitsland, die Finland en Zweden verder uit mekaar deed drijven.207 Ook de sympathie van de Zweedse regering voor een petitie van de bevolking van de strategisch belangrijke Alandeilanden voor een hereniging met het voormalige moederland en het sturen van een militaire expeditie naar deze eilanden, zette veel kwaad bloed in Finland. Het was voor de Zweden een opportuniteit om na 110 jaar van Russische dominantie, deze archipel opnieuw te integreren in het Zweedse defensiesysteem. Velen in Zweden waren er immers van overtuigd dat de Finse onafhankelijkheid slechts van korte duur zou zijn en dat Rusland vroeg of laat zou terugkeren.208 In het licht van de Volkenbond begon Zweden vanaf 1925 radicaal zijn strijdkrachten te reduceren. Zweden legde de nadruk op de wettelijke en de morele aspecten van de internationale relaties, maar was er in mindere mate voorstander van om het nationaal zelfbeschikkingsrecht te onderwerpen aan een supranationale besluitvorming, in de naam van een gemeenschappelijke defensie. Ontgoocheld door de onbekwaamheid van de Volkenbond om de kleinere staten een effectieve bescherming te bieden, trachtte Zweden in 1932 een samenwerking tussen neutrale staten, de zogenaamde Oslo-staten, te bevorderen. In tegenstelling tot gehoopt, was men niet in staat om tijdens de vooravond van de Tweede Wereldoorlog te bemiddelen tussen de antagonisten. Tijdens deze periode werd veel energie gespendeerd om een bevredigende oplossing te vinden voor de vitale Alandeilanden, maar door een verschillende defensieperceptie tussen Finland en Zweden werd er geen oplossing gevonden. Het feit dat Zweden tijdens de Fins-Russische oorlog van 1939-40 niet is tussengekomen, heeft in Finland tot bittere commentaren geleid. Er waren geen verdragsbepalingen voor een dergelijke tussenkomst, en in de Zweedse regering waren er dan ook vele tegengestelde opinies voor of tegen een dergelijke interventie. Zweden legde 207

De Finse activisten, die een gewapende actie voorbereidden om de Russen te verdrijven, hadden reeds voor 1917 hun vertrouwen in de Zweedse bereidheid verloren om hen te helpen. De Zweden hielden zich immers strikt aan hun neutraliteit. Het was bijgevolg onder Duits toezicht dat deze activisten de Finse Jaeger beweging vormden. 208 Nevakivi J., Finnish and Swedish Security Policy before 1945, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

159

zichzelf geen neutraliteit op, maar verklaarde zich ‘niet-oorlogsvoerend’. Het land stuurde geen troepen maar deed al het mogelijke om het conflict snel tot een einde te brengen. Tijdens de winter van 1941 raakte Finland aan de zijde van Duitsland in de strijd tegen Rusland verwikkeld, Zweden bleef echter een vredeseiland in het midden van het oorlogsgewoel. Vermits de naoorlogse geschiedenis van Zweden voor een groot deel bepaald wordt door de houding tegenover enerzijds de NAVO en de militaire niet-gebondenheid en anderzijds de EU, zal zij in de gelijknamige paragrafen besproken worden (zie § 3.2. NAVO en militaire niet-gebondenheid en § 3.3. Europese Unie). 2.2.

Algemeen

Vanuit de huidige nationale perceptie van de strategische omgeving (zie hoofdstuk 1), kan de dreiging van een invasie in Zweden buiten beschouwing gelaten worden als bepalende basis voor de vaststelling van de middelen voor een totale verdediging. Dit betekent niet dat alle dreigingen verdwenen zijn. Een gewapende aanval, vanuit de lucht, door operaties tegen afgebakende doelen in Zweden en het uitoefenen van een externe druk, worden nog als mogelijk beschouwd. Het veiligheidsconcept moet rekening houden met de nieuwe veiligheidssituatie in Europa, waarin lokale conflicten hun oorsprong vinden in politieke, religieuze, etnische, economische, sociale en milieufactoren. De dreiging die uitgaat van het mogelijk gebruik van nucleaire, biologische en chemische wapens en de verspreiding ervan naar andere staten, organisaties en terroristische groeperingen, moet in rekening gebracht worden. De defensiecommissie stelt vast dat het Zweeds veiligheidsbeleid steeds meer verweven is met een brede internationale samenwerking in Europa. Deze brede samenwerking is van fundamenteel belang geweest voor de belangrijkste verbeteringen van de Zweedse veiligheidssituatie sinds het einde van de Koude Oorlog. Een dreigende invasie met het oog op een bezetting van Zweden lijkt uitgesloten in de komende 10 jaar, althans voor zover het land over de fundamentele defensiecapaciteiten blijft beschikken. Het Zweeds defensiebeleid is niet langer toegespitst op het gevaar meegesleurd te worden in een oorlog tussen de twee machtsblokken maar wel op: ‘de gevaren verbonden aan lokale en regionale conflicten en op de gevaren verbonden aan het ontstaan van autoritaire regimes, het uiteenvallen van staten of een ontoereikende sociale controle in bepaalde landen.’ De acteurs die zouden kunnen optreden tegen Zweden en haar veiligheid kunnen bedreigen, zijn in eerste instantie geen grootmachten met overweldigende militaire middelen maar veeleer kleine staten of organisaties en groepen, die geografisch misschien zelfs ver van Zweden verwijderd zijn maar toch invloed zouden willen uitoefenen door gebruik van dreigingen of geweld.

160

Door de gewijzigde Zweedse perceptie werden de bepalingen tegenover veiligheid geherdefinieerd. In Europa, is het de Zweedse hoofddoelstelling om een permanente samenwerking te verzekeren tussen alle staten, op basis van vertrouwen. De Zweedse veiligheid moet gebaseerd zijn op een aanvaardbaar niveau van wederzijdse veiligheid in stabiele politieke en economische relaties tussen democratische staten.

2.3.

Het Zweeds veiligheidsbeleid

Het Zweeds veiligheidsbeleid beoogt het behoud van de vrijheid en de nationale onafhankelijkheid van het land in alle omstandigheden. Het beleid heeft zowel een nationale als een internationale dimensie. - Nationaal, moet het land in staat zijn om militaire dreigingen die rechtstreeks betrekking hebben op Zweden af te slaan. Het moet eveneens situaties kunnen voorkomen of verwerken die, zonder rechtstreeks de Zweedse vrede en onafhankelijkheid te bedreigen, vrij snel de normale werking van de maatschappij kunnen verstoren. Zulks vereist een algemeen inzicht in het hele gamma van operaties gaande van conflictpreventie, over crisisbeheer tot de verdediging tegen een gewapende aanval. - Internationaal en in samenwerking met andere staten, moet er actief gewerkt worden aan vrede en een verhoogde veiligheid in de gehele wereld. Het is dan ook fundamenteel voor de Zweden dat absolute voorrang gegeven wordt aan een Zweedse bijdrage tot internationale samenwerking. In het Zweeds veiligheidsbeleid wordt de militaire niet-gebondenheid gehandhaafd. Dit moet het land in staat stellen om neutraal te blijven in het kader van een naburige oorlog. Een grotere Zweedse bijdrage aan activiteiten ter bevordering van de gemeenschappelijke veiligheid en het gezamenlijk crisisbeheer is volledig verenigbaar met het Zweeds beleid inzake militaire niet-gebondenheid. Samenwerking houdt immers niet in dat er wederzijdse defensiewaarborgen moeten worden gegeven in het geval van een gewapende aanval. De militaire niet-gebondenheid veronderstelt dat Zweden beschikt over een toereikende defensiecapaciteit. Door het behoud van deze capaciteit draagt Zweden bij tot een stabiliteit in het veiligheidsbeleid van de Noord-Europese regio. Zweden is voorstander om effectief bij te dragen tot joint peace-support acties en crisismanagement zowel in Europa als elders. Een ander belangrijk concept in het Zweeds veiligheidsbeleid is de wapencontrole. Het CFE-Verdrag van 1990 bepaalt gelijke plafonds, initieel voor de lidstaten van de NAVO en het Warschaupact, in verband met zware conventionele bewapening. Momenteel hebben 30 partijen het verdrag ondertekend. Tegen januari 2000 werden reeds 51.500 conventionele wapens vernietigd of omgevormd tot niet-militair gebruik.

161

Op 19 november 1999 werd door de dertig CFE-partijen the Agreement on Adaption of the CFE Treaty ondertekend tijdens een OVSE-Top in Istanbul: het introduceerde een nieuw regime van wapencontrole, gebaseerd op nationale en territoriale plafonds. Zweden trad niet toe tot de CFE-Verdragen. Nochtans wordt het belang ervan voor het toekomstig Europees veiligheidsconcept benadrukt, maar de regering is van oordeel dat de ondertekening van deze verdragen het Zweeds veiligheidsperspectief zou schaden. Het exact bekendmaken van de totale capaciteit aan militaire uitrusting neemt een element van onzekerheid weg dat momenteel in het voordeel van Zweden speelt. In 1998 verklaarde Zweden, toen de onderhandelingen aan de gang waren in het kader van de aanpassing van het CFE-Verdrag, dat de overeenkomsten de bijzondere situatie van de betrokken partijen en hun recht om over een militaire capaciteit te beschikken voor hun eigen veiligheid, in overweging moesten nemen. In het kader van de VN, ondertekende Zweden de conventie op het totale verbod van antipersoneelsmijnen.209 Meer dan twee miljoen van dergelijke mijnen moesten vernietigd worden voor eind 2001. Zie bijlage voor een overzicht van de ondertekende en de geratificeerde verdragen.

2.4.

De gevolgen van 11 september 2001

Naar aanleiding van de aanslagen in New York en Washington op 11 september 2001 werd de strijd tegen het terrorisme bovenaan de agenda geplaatst. De dreigingen voor de internationale vrede en veiligheid kunnen enkel aangepakt worden door een internationale samenwerking en Zweden wil een actieve rol spelen in de inspanningen om het terrorisme te bestrijden in het kader van de EU, de NAVO en de VN. De belangrijkste concrete acties die Zweden inmiddels ondernam om het terrorisme te bestrijden waren: 210 - Opstellen van een wetsvoorstel Globaal zijn er ongeveer 12 antiterrorismeconventies en -protocollen. Zweden trad tot al deze conventies en protocollen toe. Zweden is eveneens gebonden aan de internationale resolutie 1373 van de VN-Veiligheidsraad ter bestrijding van het internationaal terrorisme.

209

De '1997 Convention on the Prohibition of the Use, Stockpilling, Production and Transfer of AntiPersonnel Mines and on their Destruction' trad in werking op 1 maart 1999. Het beoogt een totale verwijdering van alle antipersoneelsmijnen (APM). De Landmine Monitor schat dat er ongeveer 250 miljoen APM gestockeerd zijn in minstens 104 landen. Voor meer informatie zie Wareham M., 'APM Stockpiles and their Destruction', Geneve, 1999, www.icbl.org/lm/1999/stockdestr . 210 Ministry for Foreign Affairs, Measures to combat terrorism, www.utrikes.regeringen.se, 9 november 2001 en Ministry for Foreign Affairs, Sweden and Finland present a joint action against terrorism in the EuroAtlantic Partnership Council (EAPC), www.regeringen.se, 7 november 2001.

162

Om de Zweedse wetgeving volledig in overeenstemming te brengen met de bepalingen van de resolutie werd een wetsvoorstel opgesteld dat de financiële middelen van de terroristische organisaties moet bevriezen. - Immigratie- en asielaangelegenheden De resolutie van de Veiligheidsraad heeft eveneens betrekking op de immigratie- en de asielaangelegenheden. De Zweedse immigratiedienst en de dienst vreemdelingenzaken hebben de nodige maatregelen getroffen om te vermijden dat terroristen Zweden zouden gebruiken als uitvalsbasis voor hun terroristische acties. - De antiterrorismesamenwerking van de EU In de EU worden door de lidstaten inspanningen geleverd om het samenwerkingsbeleid te versterken. Zweden draagt in dit kader bij tot de coördinatie en de activering van het continue werk in de strijd tegen het terrorisme.211 - De strijd tegen het terrorisme in de EAPC Zweden en Finland hebben in een gemeenschappelijk initiatief voorgesteld om de rol van de EAPC te versterken in de strijd tegen het terrorisme. De hoofddoelstelling van het initiatief is om de samenwerkingsdomeinen te bepalen in de EAPC, dus de samenwerking tussen de NAVO-landen en de PfP-landen. Dit initiatief omvat de volgende voorstellen: - terrorisme moet op de agenda geplaatst worden tijdens de eerstvolgende NAVO/EAPC ministeriële vergadering, (Praag - Nov 02), - aanzienlijke steun moet geboden worden aan de Centraal-Aziatische staten om hun deelname aan de EAPC-antiterrorisme activiteiten te bevorderen, - de coördinatie en de samenwerking tussen de civiele autoriteiten van de EAPClidstaten moet verbeterd worden, - de EAPC moet onderzoeken hoe de samenwerking in de strijd tegen het terrorisme in de PfP-activiteiten kan ingevoerd worden, - in het kader van de EAPC moet een samenwerking op het niveau van experts ingesteld worden om het terrorisme te bestrijden. De concrete voorstellen moeten opgenomen worden in het EAPC Actie Plan voor 20022004.

211

Tijdens een Top, die plaats vond op 21 september 2001 in Brussel onder auspiciën van het Belgisch EUvoorzitterschap, werd een actieplan aangenomen waarin 60 objectieven werden vastgesteld om het terrorisme te bestrijden. Voor meer details en commentaren, zie ISIS Europe, European Security Review, oktober 2001 (www.isis-europe.org).

163

Besluit De belangrijkste conclusie in verband met het Zweeds defensiebeleid, uit de internationale ontwikkelingen van de afgelopen jaren, is dat er behoefte bestaat aan een versterking van het Zweeds vermogen om bij te dragen aan het Europees crisisbeheer. Met het oog daarop moeten de maatregelen die de internationale capaciteiten kunnen vergroten voorrang hebben op de maatregelen die enkel van belang zijn ter bevordering van het nationaal defensievermogen. De paraatheid van Zweden moet wel van die aard zijn dat het land in staat blijft om af te rekenen met gewapende dreigingen die het land rechtstreeks kunnen treffen in geval van een crisis volgend uit de huidige internationale toestand. Zweden moet ook het hoofd kunnen bieden aan de moeilijke situaties die kunnen ontstaan door een gewapende aanval in haar belangensfeer.

164

3. Allianties en Internationale Samenwerking 3.1.

VN

Met betrekking tot de VN benadrukt de defensiecommissie de wereldwijde verantwoordelijkheid van de organisatie voor het behoud van de internationale vrede en veiligheid. De commissie stelt echter vast dat de VN dikwijls niet voldoende eensgezindheid en politieke wil tussen haar leden kan vinden om een actie te ondernemen. Enkel de VS is bekwaam om waar dan ook in een conflict tussen te komen, maar doet dat hoofdzakelijk indien haar eigen belangen bedreigd zijn. In verband met de hervormingen van de VN vermeldt het rapport:212 “Sweden sees it as particularly important that the UN is vigorously reformed, thereby creating the conditions for an improvement in the UN’s financial situation and enabling the organization to work more effectively to prevent conflicts and carry out peace-keeping operations.” Hoe ver men wil gaan hangt in eerste instantie af van de mate waarin de permanente leden van de Veiligheidsraad de VN willen beschouwen als het geschikte instrument om hun belangen te verdedigen. Vervolgens benadrukt de commissie dat het vanzelfsprekend is dat de VN momenteel niet de capaciteit heeft om peace enforcement operaties te leiden, zoals bepaald in hoofdstuk VII van het Charter. Het levert wel de opportuniteit om ad hoc coalities, “coalitions of the willing”, te vormen in functie van de conflictsituatie. Deze situatie vereist een mandaat van de VN en voldoende staten die de verantwoordelijkheid wensen op te nemen. Het vereist ook een organisatie, zoals de NAVO, die de operatie kan leiden. Zweden neemt deel aan de snelle interventiebrigade van de VN (SHIRBRIG) en voorziet om voor deze multinationale formatie, stap voor stap, een versterkte compagnie infanterie (die in 2003 zal vervangen worden door een bataljon), een compagnie genie, een compagnie militaire politie en personeel voor het hoofdkwartier ter beschikking te stellen. Een stafofficier is permanent ter beschikking gesteld van het planningselement van deze multinationale formatie en vijf stafofficieren worden ter versterking voorzien tijdens oefeningen en operaties.213

212

De Zweedse defensiecommissie, Swedish Security Policy in the light of International Change, februari 1998. 213 EAPC, Evaluation PfP et PARP 2001 Suède, NAVO, 2 mei 2001.

165

3.2.

NAVO en militaire niet-gebondenheid

3.2.1. Inleiding De meeste conflicten waarin Zweden betrokken raakte waren het gevolg van een ruimere internationale context: - het Brits-Russische conflict (1833-1907) - de Brits-Duitse rivaliteit (1890-1945) - de Russisch-Duitse rivaliteit (1890-1945) - de Amerikaans-Russische tegenstelling (1945-1990). Dit heeft tot gevolg gehad dat Zweden overtuigd was van haar afhankelijkheid van de internationale veiligheid. Zweden heeft pakweg de laatste twee eeuwen dan ook een minder actief buitenlands beleid gevoerd. De enige strategie die gevoerd werd was deze van een ‘balance of power’. Zweden stelde alles in het werk om stabiliteit in de regio te verzekeren en zag hiervoor de militaire niet-gebondenheid als het ultieme middel. 3.2.2. De Tweede Wereldoorlog Zweden is er gedurende de Tweede Wereldoorlog in geslaagd om de oorlog te ontwijken door het gebruik van een pragmatisch beleid van neutraliteit. De houding van Zweden tegenover de niet-gebondenheid is dan ook verschillend van deze van de Scandinavische landen die bezet werden (Noorwegen en Denemarken). Na WO II werd het fragiele evenwicht in Noord-Europa verstoord en vervangen door de dominantie van de Sovjetunie, ondermeer door de bezetting van de Baltische staten. De VS leken initieel weinig geïnteresseerd in Scandinavië. Deze omstandigheden hadden een belangrijke impact op het Zweeds beleid. Zweden wenste goede relaties te onderhouden met het Westen, zonder de Sovjetunie te discrimineren. Dit laatste aspect kan geïnterpreteerd worden als een compensatie van het Zweedse pragmatische beleid gedurende WO II, waarin er eerst toenadering was tot Duitsland (tot 1943), en nadien toen de oorlogskansen keerden, tot de geallieerden. Het buitenlands beleid was gefocust op de Zweedse rol als bruggenbouwer tussen Oost en West. 3.2.3. Tijdens de Koude Oorlog De VS hadden Zweden graag zien toetreden tot de NAVO, maar de Zweedse positie van neutraliteit werd gerespecteerd. De bilaterale samenwerking tussen Amerika en Zweden moest de Zweedse verdediging versterken, wat uiteindelijk ook een goede zaak zou zijn voor de NAVO.

166

Deze samenwerking was vooral gebaseerd op de geostrategische situatie van Scandinavië. Door de centrale ligging als niet-NAVO-land, de sterke defensiecapaciteit, het stabiel buitenlands beleid en de bereidheid om samen te werken met het Westen zonder de Sovjetunie te verontrusten, had Zweden in deze periode een belangrijke stabiliserende rol. 3.2.4. Na de Koude Oorlog Ondanks de belangrijke omwentelingen na de val van de Berlijnse muur waren er in eerste instantie weinig veranderingen in het Zweeds beleid. Zweden trachtte met de militaire niet-gebondenheid de ‘balance of power’ in evenwicht te houden en Rusland niet voor het hoofd te stoten. De belangrijkste nieuwe factor was de onafhankelijkheid van de drie Baltische staten. Nadat duidelijk werd dat de onafhankelijkheidsaspiraties van deze staten geen radicale impact zouden hebben op de veiligheid in de Baltische regio, wenste Zweden de Baltische staten hierbij actief te steunen. Het werd eveneens duidelijk dat er voor de NAVO een nieuwe taak weggelegd was en dat zij als organisatie meer dan ooit een belangrijke actor zou worden in het Europees veiligheidsbeleid. De organisatie evolueerde steeds meer van een militaire alliantie naar een organisatie met een politieke betekenis. De meeste landen van het voormalige Warschaupact traden toe tot de NAVO of hebben zich kandidaat gesteld voor een toetreding. Ook Zweden zocht toenadering tot de NAVO. Men was er zich van bewust dat de toekomstige veiligheidsarchitectuur van Europa voor een groot deel in de NAVO zou worden bepaald. Passief vanaf de zijlijn staan toekijken betekende dat men geen rekening zou houden met de Zweedse standpunten en dat Zweden dus geen invloed meer zou hebben op de Europese veiligheid. Zweedse troepen namen deel aan IFOR en nadien ook aan SFOR en KFOR. Sinds mei 1994 nam Zweden actief deel aan het PfP-programma. 3.2.5. De huidige situatie In de recente geschiedenis is de polemiek voor een eventuele toetreding van Zweden tot de NAVO vrij eenzijdig gebleven. In 1994 wonnen de sociaal-democraten de verkiezingen. De toenmalige eerste minister Carlsson benadrukte dat er geen veranderingen in het beleid van de niet-gebondenheid in overweging werden genomen en dat het Zweedse NAVO-lidmaatschap eerder de Zweedse nationale veiligheid zou verminderen. Hij gaf hiervoor echter geen specifieke reden. Carlsson benadrukte wel het belang van de NAVO voor de Europese veiligheid en stabiliteit.

167

In een rapport gepubliceerd in 1995 214, besluit de defensiecommissie dat de NAVO beschouwd wordt als de belangrijkste component van de Europese veiligheidsstructuur. In het rapport komt men eveneens tot het besluit dat de militaire niet-gebondenheid behouden blijft en dat het NAVO-lidmaatschap, de Zweedse belangen noch de stabiliteit in de regio ten dienste kan zijn. Een specifieke reden wordt gegeven in de context van een nucleaire oorlog. Het rapport argumenteerde dat de beste bescherming tegenover een nucleaire oorlog, een veiligheidsbeleid is dat Zweden uit een conventionele oorlog houdt. In 1996 schreven de toenmalige ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie dat het Zweedse NAVO-lidmaatschap niet kon besproken worden.215 De redenen werden gevonden in een gebrek aan militaire dreiging, die het opgeven van het beleid van militaire niet-gebondenheid, konden motiveren. Een beleid dat Zweden reeds meer dan 180 jaar uit een oorlog heeft gehouden. De militaire niet-gebondenheid was echter geen doel op zich maar een middel om Zweden te beschermen en de voorwaarden te creëren voor een actieve vredesopbouw in een gebied waarin de betekenis van militaire veiligheid was verminderd. Het Zweeds veiligheidsbeleid had bijgedragen tot stabiliteit in de regio. De thema’s zoals de militaire niet-gebondenheid en de verhoogde samenwerking met de NAVO werden hernomen in de regeringsverklaring van 1997 inzake het buitenlands beleid. Er werd geargumenteerd dat: “Military non-alignment was a means for Swedish policy, and not a goal.” Ook na de NAVO-Top in Madrid van 1997, waar de Alliantie had besloten om drie voormalige landen van het Warschaupact uit te nodigen voor toetredingsonderhandelingen, hield Zweden vast aan het gevoerde beleid: “Sweden does not want to engage in mutual security guarantees. Sweden’s policy of non-alignment remains firmly in place. It provides the best way for Sweden to stay out of war and to contribute to peaceful developments in Europe and globally.” In 1998 publiceerde de defensiecommissie een nieuw rapport waarin eveneens werd besloten dat door de militaire niet-gebondenheid, Zweden bijdraagt tot de stabiliteit van Noord-Europa en dat het de voorwaarden creëert voor nationale vrijheid en dat daarom geen verandering in het beleid nodig is. Tijdens de verkiezingen in Zweden van 1998, was het NAVO-lidmaatschap geen onderwerp in de verkiezingscampagne. De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken A. Lindh hield zich tijdens speeches in 1999 aan de standaardformuleringen van de voorbije jaren. De NAVO werd geprezen als het meest efficiënte instrument voor militair crisismanagement, maar het Zweeds beleid van niet-gebondenheid werd behouden en het werd beschouwd als een middel om Europa te versterken. De eerste minister G. Persson verkondigde een gelijkaardige visie: “Sweden does not need any security guarantees and giving such to others would not contribute to European security.” 214 215

De Zweedse defensiecommissie, mei 1995. Huldt B., Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

168

Nochtans benadrukte hij de Zweedse steun aan de Baltische staten in hun streven naar het NAVO-lidmaatschap. Tot 1999 werden de argumenten voor een eventuele toetreding van Zweden tot de NAVO geopperd door twee oppositiepartijen, de Liberalen en de Gematigden, onder de voorwaarden dat de NAVO eerst moest omgevormd worden naar ‘a new all-European security order’ met goede relaties tot Rusland. In november 1999, tijdens een meeting van de Liberale Partij, werd besloten om te stemmen en te streven voor een onmiddellijke toetreding tot de huidige NAVO. Dit betekende dat de parlementaire eenheid met betrekking tot de militaire nietgebondenheid was verbroken. De reacties van de andere politieke partijen op deze historische en revolutionaire gebeurtenissen waren verrassend gematigd. Dit kon waarschijnlijk verklaard worden door het feit dat de Liberale Partij een kleine partij is en dat de grote centrum-rechtse partij, de Gematigden, veeleer het belang benadrukten van de Zweedse deelname aan de nieuwe crisimanagement capaciteiten van de Europese Unie. Het huidige uitgangspunt van de militaire niet-gebondenheid is dat Zweden op deze manier kan bijdragen tot de stabiliteit in Noord-Europa en de voorwaarden kan creëren voor een nationale vrijheid van handelen.216 Dit beleid laat niet toe om lid te worden van militaire allianties, maar sluit niet uit dat Zweden deelneemt aan andere vormen van veiligheidssamenwerking waarin het accent gelegd wordt op samenwerking op basis van vertrouwen, conflictpreventie en crisismanagement. Het is trouwens voor Zweden belangrijk dat het kan deelnemen aan de Europese veiligheidssamenwerking. De Zweedse niet-deelname aan militaire allianties is onder andere gebaseerd op de wil om over de nationale bevoegdheid en capaciteit te beschikken om op een onafhankelijke wijze de defensiecapaciteit te gebruiken en te handhaven in een crisis- of oorlogssituatie. Dit impliceert: “Our national defence technology and defence industry competence should be such as to enable us to supply the defence forces as far as possible with cost-effective, high-quality material, and to do so in a situation of increasing international tension and rearming.” De ontwikkelingen in Bosnië hebben voor Zweden de noodzaak aangetoond van enerzijds een NAVO-crisismanagementcapaciteit voor de Europese veiligheid en anderzijds de Amerikaanse aanwezigheid. Belangrijke vragen in deze context zijn: zal het in de toekomst mogelijk zijn om een crisis in Europa op te lossen zonder de NAVO of de VS? De Zweedse defensiecommissie gelooft dat de NAVO een centrale rol zal blijven spelen in Europa, dat de VS verder hun engagement in de Europese veiligheid zullen nakomen en dat Rusland de samenwerking met de NAVO en het Westen zal verder zetten.

216

De Zweedse defensiecommissie, A New Structure for Enhanced Security-Network Defence and Crisis Management, augustus 2001.

169

Zweden drukt ook de wens uit dat de NAVO en Rusland in de toekomst verder gebruik zullen maken van de Permanent Joint Council. De samenwerking mag zich echter niet beperken tot deze landen en daarom wordt tevens het belang aangehaald van de Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC). Zweden is van oordeel dat alle landen die deelnemen aan de veiligheidssamenwerking en aan internationaal crisimanagement, de mogelijkheid moeten hebben om te discussiëren en de richting te beïnvloeden van het gemeenschappelijke werk. Een actieve deelname aan de EAPC zal bijdragen tot wederzijds begrip en vertrouwen. Tijdens het voorjaar van 1994, toen de NAVO het PfP-concept217 lanceerde, maakte dit deel uit van het Zweeds veiligheidsdebat. De regering promootte sterk een deelname aan het concept zodat het parlement de toetreding in mei 1994 unaniem goedkeurde. De Zweedse deelname aan het PfP-programma is gericht naar een samenwerking in peacekeeping, ondersteuning van de nieuwe democratieën, reddingswerk, humanitaire opdrachten, civiele noodplanning en crisismanagement. De commissie is van oordeel dat het PfP-programma sterk kan bijdragen tot een efficiënte crisismanagementcapaciteit. Het is essentieel dat alle landen hieraan actief deelnemen. Jaarlijks neemt Zweden deel aan ongeveer vijftien terrein- en stafoefeningen. Ook in deze context vindt de commissie het belangrijk dat de deelnemende landen in een vroeg stadium kunnen toetreden en zo de planning en het commando kunnen beïnvloeden. In het jaar 2000 hebben eenheden en het personeel van de drie machten van de Zweedse strijdkrachten deelgenomen aan elf PfP-oefeningen en aan zes oefeningen 'in de geest van het PfP'. Een groot deel van de geplande PfP-activiteiten werd in de loop van dat jaar niet gerealiseerd als gevolg van de belangrijke herstructureringen van de krijgsmacht. Zweden wil in de toekomst voorrang geven aan de deelname van de meest veeleisende oefeningen om zo de competenties van het militair personeel en het trainingsniveau van de eenheden bestemd voor het PfP te verbeteren. Een deelname aan deze activiteiten moet Zweden toelaten om de doelstellingen inzake samenwerking met de NAVO in het kader van het PfP te bereiken. De deelname aan de PfP-activiteiten wordt gecoördineerd door de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie. Zweden maakt gebruik van de ervaring opgedaan als gevolg van haar lange traditie in het domein van de vredeshandhaving en haar vertegenwoordigers bij de VN, de OVSE, de WEU en de EU om de geschikte personen tewerk te stellen in de verschillende afdelingen van de ministeries en het leger met betrekking tot het PfP.218

217

Het PfP-programma werd formeel ingesteld tijdens de NAVO-Top van Brussel op 10 en 11 januari 1994. Voor meer uitgebreide informatie zie www.nato.int. “Joint exercices, courses and seminars are arranged within a partnership agreement. The programme also fosters transparency in defence planning and democratic control of armed forces. Partnership is enabling countries that aspire to NATO membership to attain the requisite capability. It is developing the preparedness to cooperate with forces from NATO countries in conducting peacekeeping and crisis-management tasks.” 218 EAPC, Evaluation PfP et PARP 2001, NAVO, 2 mei 2001.

170

Zweden beschouwt het Planning and Review Process (PARP)219 als het belangrijkste instrument om haar strijdkrachten voor te bereiden voor de PfP-activiteiten en zij ziet de deelname aan het PARP tevens als een middel om haar bijdragen tot de Headline Goal van de EU te realiseren. Om de doelstellingen inzake interoperabiliteit te bereiken, heeft de NAVO 90 Partnership Goals (PG) vooropgesteld voor de periode 2000-2006. Daaruit heeft Zweden een selectie van 60 PG gemaakt. Op 12 maart 2002 hebben Zweden en Finland een gezamenlijk document overgemaakt aan NAVO secretaris-generaal Lord Robertson en de 46 EAPC-landen met voorstellen voor de toekomstige ontwikkelingen van de EAPC en het PfP. De herziening van de EAPC zal verder gezet worden tot de NAVO-Top van november 2002 in Praag.220 De voorstellen hebben betrekking op: - het versterken van de rol van de EAPC en het PfP tijdens de praktische samenwerking gedurende joint peace support inspanningen en het aanpassen van de gemeenschappelijke capaciteit om de crisismanagement opdrachten uit te voeren, aan de bijdrage en behoeften van ieder land, - de verdere ontwikkeling van militaire en civiele oefenactiviteiten voor crisismanagement en reddingsdiensten, - een betere samenwerking in civiel crisismanagement en rampenbestrijding.221 Een uitbreiding van de NAVO met de Baltische staten zal uiteraard het Zweeds veiligheidsbeleid beïnvloeden. Argumenten die momenteel aangehaald worden tegen het NAVO-lidmaatschap, zoals het provoceren van Rusland en het complexer maken van de situatie voor de Baltische staten, zullen grotendeels hun relevantie verliezen. De nauwe relaties die momenteel bestaan tussen enerzijds Zweden en anderzijds de NAVO als organisatie en de meeste NAVO-landen, zouden kunnen leiden tot een situatie waarin de situatie zo nauw verwant wordt met een feitelijk lidmaatschap, dat het NAVOlidmaatschap slechts een formaliteit blijft en op deze manier een binnenlandse polemiek vermeden wordt. De meerderheid van de Zweedse bevolking is echter geen voorstander van een toetreding tot de NAVO. Nochtans is er een tendens merkbaar. Tijdens een opiniepeiling die gehouden werd in 1996, was slechts 18 % van de Zweedse bevolking voorstander van een toetreding tot de NAVO en 70 % was hiertegen gekant.

219

“The Planning and Review Process is offered to Partners on an optional basis and draws on NATO’s extensive experience in defence planning. It is in essence a biennial process involving both bilateral and multilateral elements. On the basis of each Partner’s information, a planning and Review Assessment is developed, a set of Partnership Goals is also prepared.” 220 De herzieningen hebben betrekking op de NAVO-uitbreiding, de nauwere relaties tussen de NAVO en Rusland, de zich ontwikkelende EU-crisismanagement capaciteit, een verbeterd grensveiligheidsconcept en de samenwerking ter bestrijding van het terrorisme. 221 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Sweden and Finland present proposals for the development of EAPC and PfP, Press release, 12 maart 2002, www.regeringen.se.

171

In 1998 was het aandeel van de voorstanders reeds toegenomen tot 31 % en waren de tegenstanders gereduceerd tot 44 %. Na het uitbreken van de oorlog in Kosovo in maart 1999 viel het aandeel van de voorstanders sterk terug tot 25 % en nam het aantal voorstanders van de militaire nietgebondenheid terug toe tot 60 %. De laatste opiniepeilingen geven opnieuw een stijging van het aantal voorstanders weer tot ongeveer 35 %, terwijl de tegenstanders nog 42 % vertegenwoordigen.222 3.3.

Europese Unie

3.3.1.Toetreding tot de EU Zweden trad toe tot de EU op 1 januari 1995 na een referendum waarin 53,2 % van de bevolking bevestigend en 46,8 % tegen stemde. 223 Deze toetreding was vooral een rechtstreeks gevolg van de internationale omwentelingen van 1989 tot 1991. In het kader van de toetredingsonderhandelingen aanvaardde de Zweedse regering zowel het volledige acquis communautaire als de langetermijn ambities zoals uitgedrukt in het Verdrag van Maastricht. Zweden vroeg geen uitzonderingen zoals Denemarken dit deed met betrekking tot de EMU en het GBVB, of zoals het Verenigd Koninkrijk dat in verband met de EMU en het sociale charter een bijzondere regeling bediscussieerde. Eveneens in 1995 bekwam Zweden een waarnemend statuut in de WEU. 3.3.2. Zweden als lid van de EU Tijdens de IGC van 1996 was er een brede eensgezindheid dat de EU meer substantiële stappen zou moeten ondernemen om de ambities van het Verdrag van Maastricht te realiseren. De lidstaten van de EU hadden verschillende meningen over de opties en de concrete inhoud waartoe deze hervormingen moesten leiden. In maart 1997 werd door een aantal lidstaten het ambitieuze voorstel gelanceerd voor een toenadering die zou leiden tot een volledige integratie van de WEU in de EU. Het Verenigd Koninkrijk, gesteund door Ierland, Denemarken, Zweden en Finland waren hiertegen gekant. In het kader van de Zweedse niet-gebondenheid en het wijdverspreide scepticisme aldaar tegenover de ‘machtsambities’ van de EU, was er weinig belangstelling voor een militaire integratie. Zweden benadrukte het belang van een veiligheidsconcept dat gericht was op conflictpreventie en peacekeeping-operaties in plaats van territoriale verdediging.224

222 223

Winnerstig M., Sweden and NATO, in Finnish and Swedish security, Stockholm, juni 2001. Malmborg M., Sweden in the EU, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

172

Zweden, en ook Finland, wensten twee elementen te bekomen in de evolutie van het GBVB. - Vooreerst wenste men de algemene consensus te bekomen dat de draagwijdte van het GBVB beperkt zou blijven tot de Petersbergtaken, - Vervolgens wilden zij er zich van verzekeren dat alle lidstaten die deelnemen aan het GBVB het recht hebben om onder gelijke voorwaarden deel te nemen aan het gemeenschappelijk beleid. Wat dit laatste aspect betreft was er geen probleem voor zover het om peacekeeping operaties ging. In dit domein hadden Zweden en Finland immers een ruime ervaring. Bij crisismanagement operaties waarbij meer substantiële militaire middelen zouden vereist zijn, zou de militaire capaciteit van de NAVO van veel groter belang zijn. In dit geval bestond er het risico voor de niet-NAVO-landen dat zij hun invloed zouden verliezen, zelfs indien de operatie werd uitgevoerd door de EU/WEU. Het feit dat de WEU zou toegelaten worden om de operaties uit te voeren was aanvaardbaar voor Zweden, maar een volledige samensmelting van de WEU met de EU was niet compatibel met de militaire niet-gebondenheid. Door de nadruk te leggen op de Petersbergtaken was Zweden in staat om een constructieve wil te tonen in het verdiepen van de EU, in een domein waarin het eerder als probleemmaker werd gezien vanwege de neutraliteitspolitiek. De neutrale landen slaagden erin om het beslissingsproces te beïnvloeden omdat er een gebrek aan cohesie was tussen de ‘grote’ lidstaten. Het Verdrag van Amsterdam heeft de politieke band tussen de EU en de WEU en onrechtstreeks de militaire interdependentie tussen de WEU en de NAVO versterkt. De waarnemende WEU-landen (zoals Zweden) worden in principe op gelijk niveau geplaatst als de volwaardige WEU-leden in de planning en de uitvoering van de Petersbergtaken. Deelname aan de Europese veiligheid staat echter in nauwe relatie met de NAVO. Door de toegang van de WEU tot de NAVO-middelen, kunnen waarnemende WEU-landen volwaardig deelnemen aan de langetermijn planning van de WEU-geleide operaties. Wat de concrete implementatie betreft van de crisismanagement operaties, waarbij de voorbereiding plaats grijpt in het kader van de NAVO, zullen de waarnemende WEU-landen een ondergeschikte positie bekleden. In het kader van de Helsinki Headline Goal heeft Zweden een toezegging gedaan van 1900 militairen. Het betreft hier hoofdzakelijk een pantserinfanteriebataljon, een geniecompagnie, een onderzeeër, een mijnenveegeenheid, verkennings- en gevechtsvliegtuigen en luchttransport.225

224

Halonen T. en Hjelm-Wallen L., in Dagens Nyheter, 21 april 1996. Swedish contribution to EU crisismanagement, Försvarsdepartementet, Pressmeddelande, Stockholm, 9 november 2000. 225

173

Tijdens Eurobarometer 54.1 van december 2000, blijkt dat de Zweedse bevolking met betrekking tot de vragen over het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid, zich rond het EU-gemiddelde situeert. De oprichting van een snelle interventiemacht in het kader van de Helsinki Headline Goal werd door 73 % van de Zweden als positief ervaren, wat overeenstemt met het EU-gemiddelde. Tijdens de Europese Raad van Nice (december 2000), werd ondermeer besloten om de belangrijkste functies van de WEU te integreren in de EU.226 Vermits er 28 Europese landen, verdeeld over vier categorieën (de lidstaten, de staten met een waarnemend statuut, de geassocieerde lidstaten en de geassocieerde partners), in relatie staan tot de WEU, zal dit het ingewikkelde parcours naar een GBVB niet vereenvoudigen. Tien lidstaten hebben het Verdrag van Brussel van 1954 ondertekend. In 1992 werd de categorie toegevoegd van staten met een waarnemend statuut. Deze staten227, waaronder Zweden, waren niet bereid om toe te treden tot de WEU, maar hebben het Verdrag van Maastricht wel ondertekend. De hoofdreden om niet als volwaardig lid toe te treden tot de WEU, is het artikel V dat de verplichting oplegt voor een gemeenschappelijke verdediging. De positie van de staten met een waarnemend statuut vormde tot de Europese Raad van Nice een belangrijk probleem in de opname van de WEU in de EU.228 Artikel 17 van het Verdrag van Amsterdam bepaalt immers dat alle lidstaten volwaardig kunnen deelnemen aan crisismanagement operaties en peacekeeping taken. Voor de uitvoering echter werd gebruik gemaakt van de middelen van de WEU. In het kader van de WEU hebben enkel de volwaardige lidstaten een beslissingsrecht, en kunnen de staten met een waarnemend statuut enkel deelnemen aan de goedgekeurde actie. Door de aanpassing van artikel 17 tijdens de Top van Nice en de oprichting van de permanente politieke en militaire structuren tijdens de Top van Helsinki, is de beschreven problematiek grotendeels opgelost. Een complexiteit bestaat nog steeds door het feit dat de activiteiten van het EVDB zich beperken tot de Petersbergtaken, terwijl de WEU het concept behoudt van de collectieve verdediging (artikel V). Het gemeenschappelijk defensiebeleid van de EU kan uitmonden in een collectieve defensie indien de Europese Raad daartoe besluit en mits de vijftien lidstaten, en dus inclusief Zweden, een besluit in die zin aannemen en bekrachtigen.

226 De WEAG en artikel V, met name de gemeenschappelijke verdediging, blijven behouden in het kader van de WEU. 227 De andere staten met een waarnemend statuut zijn: Oostentijk, Denemarken, Ierland en Finland. 228 E. Antola, From a civilian power to a world power: the European Union in world affairs, in National Defence College Helsinki, No 8, 2000.

174

3.3.3. Het Zweedse voorzitterschap in 2001 Het programma van het Zweedse voorzitterschap van de EU in 2001, legde vooral de nadruk op het belang van een snelle uitbreiding van de EU met de kandidaten van Centraal- en Oost-Europa. De andere prioritaire domeinen die van belang zijn in het kader van deze studie, waren de verbetering van de Europese capaciteit voor crisismanagement en de ontwikkeling van een gemeenschappelijke strategie voor conflictpreventie. De institutionele hervormingen waren niet in het programma opgenomen. De huidige focus van het GBVB op conflictpreventie is in grote mate het gevolg van de prioriteiten van het Zweedse voorzitterschap, dat een uitstekende werkrelatie onderhield met de commissaris voor Externe Relaties, Chris Patten. Na een ontmoeting tussen Patten en de Zweedse minister voor Buitenlandse Zaken Anna Lindh in september 2000 begon de Commissie aan haar document: Communication on Conflict Prevention. Dit document tracht het conflictpreventie-perspectief te leiden naar allesomvattende EUacties zowel in het intergouvernementele als in het communautaire domein en hierin een duidelijke rol af te bakenen voor de Commissie. “The Commission Communication on Conflict Prevention identified development co-operation as one of the most powerful instruments at the EU’s disposal for treating the root causes conflict.”229 Tijdens het Zweedse voorzitterschap werd de aanzet tot een publiek debat gegeven in de eerste vergadering van de Raad ‘Algemene Zaken’230, op 22 januari 2001. Daarin werden de intenties verkondigd om met de Commissie samen te werken teneinde een EU-programma voor conflictpreventie overeen te komen tijdens de Europese Top van Göteborg (juni 2001). De Zweedse regering benadrukte tevens dit thema door een aantal publieke seminaries en conferenties voor en tijdens het voorzitterschap te ondersteunen. Zweden trachtte via het voorzitterschap zich te identificeren als een representatieve actor van de EU, die in staat is een constructieve bijdrage te leveren tot het beleid. In deze context, is het GBVB een belangrijk Britse instrument (Het Verenigd Koninkrijk behoort immers niet tot de EMU en Schengen). Zweden, dat ook niet tot de EMU behoort, profileert zich in eerste instantie in de EU-uitbreiding en vervolgens in het crisismanagement en tracht op deze manier een invloedrijke partner te worden. De focus op de EU-uitbreiding heeft drie voordelen voor Zweden: - het uitbreidingsproces zal het integratieproces vertragen; - een uitbreiding met de Baltische staten moet de EU geografisch aantrekkelijker maken; - de historische missie en de politieke wil om de Unie succesvol uit te breiden, zou plaats vinden onder de Zweedse vlag. 229

Communication form the Commission on Conflict Prevention, COM (2000) 211, 11 april 2001. De samenstelling van de zittingen van de Raad met de ministers van Buitenlandse Zaken, wordt de Raad ‘Algemene Zaken’ genoemd en deze behandelt de externe betrekkingen en het algemeen beleid.

230

175

Het benadrukken van crisismanagement is in eerste instantie een gevolg van de recente ontwikkelingen van het GBVB. Het huidige GBVB verschilt inderdaad sterk van het beleid van 1995 toen Zweden toetrad tot de EU. De toenadering van de WEU tot de EU werd door Zweden en Finland geanticipeerd door het compromisvoorstel om enkel Petersbergtaken toe te voegen. Voor verschillende landen is dit slechts een stap voorwaarts en geen einddoel. Elke gelegenheid wordt door de Zweedse officiële instanties aangewend om conflictpreventie en crisismanagement te benadrukken en de gemeenschappelijke defensie naar de achtergrond te verschuiven. In het vooruitzicht van de beslissing om te beschikken over een gemeenschappelijke defensiecapaciteit, had Zweden steeds sterk benadrukt dat dit niet mocht leiden tot een Europees leger.231 Een tweede belangrijke overweging in het benadrukken van crisismanagement moet gevonden worden in de binnenlandse aangelegenheden. Door het accent op crisismanagement te leggen, trachtte Zweden het belang voor het thuisfront te onderlijnen van het Europees veiligheidsbeleid. Hierdoor zou het Zweeds scepticisme tegenover het GBVB moeten verminderen. Het Zweedse voorzitterschap kende inderdaad een grote prioriteit toe aan de uitbreiding en het crisismanagement, maar verzette zich anderzijds sterk tegenover een toegenomen supranationaliteit en toonde geen belangstelling voor de institutionele hervormingen, die nochtans noodzakelijk zijn voor een geloofwaardige werking van de EU na de voorziene uitbreiding. De ontwikkelingen van de veiligheidsen defensiedimensie in de EU sinds Saint Malo, hebben het militair niet-gebonden Zweden doen knarsetanden. Op termijn lijkt een grotere bereidheid van Zweden tot samenwerking waarschijnlijk. Deze toenemende bereidheid zal zowel voortvloeien uit de veiligheidsoverwegingen als uit de belangen voor de defensie-industrie. Veranderingen voor de defensie-industrie, die prominent aanwezig is in Zweden, kunnen belangrijke economische consequenties voor het land tot gevolg hebben. 3.3.4. De uitbreiding van de EU In de vorige paragraaf werd reeds aangehaald dat de uitbreiding van de EU een prioriteit was van het Zweedse voorzitterschap. Welke zijn nu de belangrijkste implicaties van deze uitbreiding voor Zweden?232 Vanuit Zweeds perspectief wordt de uitbreiding gezien als een middel om het vredesproject te verbreden door economieën, landen en volkeren met elkaar te verweven.

231

Finland deelde eveneens deze mening. De Helsinki-conclusies van het voorzitterschap stipuleren duidelijk dat: “This process does not imply the creation of a European army.” 232 Herolf G., EU Enlargement and its effects on the European Security Architecture, in The Baltic Room extending the Northern Wing of the European House, Swedish National Defence College, 2001.

176

Voor Zweden wordt vooral de uitbreiding van de EU met de Baltische staten gezien als een middel om de eigen veiligheid te verhogen. De belangrijkste redenen moeten gevonden worden in de nieuwe situatie van deze landen. (i) Vooreerst is er het feit dat deze landen nu de mogelijkheid hebben om toe te treden tot een organisatie uit eigen vrije keuze. Dit is een factor die ook de stabiliteit van Zweden zal verhogen. (ii) Vervolgens zal het lidmaatschap van de EU leiden tot belangrijke transformaties van deze voormalige Warschaupact-regio’s. De nieuwe staatsstructuren en de verhoging van de welvaart zullen automatisch leiden tot een verhoogde veiligheid in de naburige staten. (iii) Ten derde zal de samenwerking in het kader van de EU de relaties stabiliseren tussen de nieuwe lidstaten door de EU-mechanismen voor onderhandeling en probleemoplossing. Ook de mechanismen die voorzien zijn met niet-lidstaten, zoals met Rusland, zullen de stabiliteit verhogen voor Zweden. (iv) Tenslotte zijn er een aantal grensoverschrijdende problemen, zoals milieu, misdaad, drugsverkeer en vluchtelingen, die kunnen opgelost worden in het kader van de EU. De veiligheid van de Baltische staten wordt ook onrechtstreeks verzekerd tegen een eventuele aanval van Rusland. De EU voorziet niet in een collectieve defensie, maar de kans is groot dat andere landen in het kader van een EU-solidariteit hiertegen zullen reageren. De Zweedse eerste minister verwoordt het op de volgende manier: “There are no military commitments in the EU but we have a political duty to help each other. I cannot see Sweden as being passive in the case of a war in our neighbourhood.” 3.4.

Relatie NAVO-EU

De ontwikkelingen in de veiligheidsen defensiesamenwerking van de EU, met het benadrukken van de Petersbergtaken, heeft Zweden en de andere neutrale landen enig respijt gegeven in de discussie over de relatie tussen de EU en de NAVO. De Zweedse minister van Buitenlandse Zaken A. Lindh, heeft samen met haar Finse collega T. Halonen, het Britse initiatief van T. Blair en de Frans-Britse verklaring van Saint-Malo, positief beantwoord. Zij benadrukten echter dat er geen reden was om de bestaande structuren te dupliceren. De nauwe relaties met de NAVO zijn: “of critical importance for the development of the crisis management structures of the EU and the WEU.” De oppositieleider C. Bildt drukte meer onvoorwaardelijk en expliciet zijn steun uit aan het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid: “Sweden should participate without any reservations in the efforts to give the CFSP a strong military dimension.”

177

Zweden staat welwillend tegenover nieuwe Europese initiatieven in het domein van veiligheid en crisismanagement, maar is niet gehaast om een dergelijke capaciteit afhankelijk te maken van NAVO-middelen. Een versterkte Europese crisismanagementcapaciteit zou eerder moeten gezien worden als een complement van de transatlantische samenwerking. De minister van Buitenlandse Zaken benadrukte dat Europa een grotere verantwoordelijkheid moet dragen in veiligheid en crisismanagement, maar tegelijkertijd voegde ze eraan toe: “that the clear distinction between military crisis management and territorial defence is upheld and that military force may be used only when consistent with international law.”233 De toenemende welwillende Zweedse houding tegenover veiligheidsen defensiesamenwerking in de EU en met de NAVO kan verklaard worden vanuit vier probleemgebieden. (i) Vanuit de Zweedse binnenlandse politiek, geeft het benadrukken van de humanitaire en de peacekeeping operaties enig respijt in het complexe debat over het opgeven van de neutraliteit, de militaire niet-gebondenheid en de relaties met de NAVO. Een verdere integratie van de EU-veiligheid en de defensiedimensie kunnen een opportuniteit bieden om af te stappen van de militaire niet-gebondenheid zonder expliciet de neutraliteit te laten varen, wat nog steeds als zeer belangrijk wordt ervaren door de Zweedse bevolking. (ii) Er is de sterke Zweedse overtuiging dat allianties ouderwets zijn en schadelijk zijn, niet alleen voor Zweden, maar ook voor Europa en het internationaal systeem als geheel. Veiligheid moet vooral gebaseerd zijn op samenwerking. De NAVO is de laatste jaren steeds meer geëvolueerd van een defensie-alliantie naar een politiek significante organisatie. Tevens hebben de ontwikkelingen van de laatste jaren de gevaren aangetoond van een overdreven klemtoon op de nationale veiligheid. Bovendien wordt het steeds moeilijker om volwaardig bij te dragen tot de veiligheidsinspanningen zonder toegang tot de plannings- en besluitvormingscentra. En deze beperken zich niet enkel tot de VN en de OVSE, maar ook steeds meer worden de EU, de WEU en de NAVO hierbij betrokken. (iii) Het volgende domein kan in eerste instantie eerder paradoxaal lijken. Om de materiële basis voor de militaire niet-gebondenheid, de tewerkstelling en de winstgevendheid van haar wapenindustrie te verzekeren, is het essentieel om volwaardig deel te nemen aan de groeiende consolidering van de Europese wapenindustrie. (iv) Tenslotte vereist het veiligheidsdilemma voor Zweden in de Baltische staten een intensieve samenwerking met de EU. Zweden verlangt in eerste instantie een politieke verbondenheid van de Baltische staten met het Westen en het afstappen van het risico dat Zweden de verantwoordelijkheid zou moeten opnemen voor de veiligheid in deze regio. Het NAVO-lidmaatschap van de Baltische staten is een Zweedse wens.

233

Malmborg M., Sweden in the EU, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

178

Het is belangrijk dat de scheiding tussen de voormalige machtsblokken verdwijnt en dat tevens het onderscheid tussen militaire en niet militaire veiligheid verdwijnt. Zelfs als de EU zich steeds meer ontwikkelt naar een defensiepact, is de NAVO (lees VS)-aanwezigheid in deze regio belangrijk voor Zweden. 3.5.

De OVSE en de Raad van Europa

Het is voor de commissie van groot belang dat het Europees veiligheidssysteem gebaseerd is op de principes van het VN-Charter en dat elke interventie of sanctie gerechtvaardigd wordt door een beslissing van de VN of de OVSE. Samen met de Raad van Europa, vormt de OVSE een forum waar normen en principes voor democratie, respect voor de mensenrechten en de rechtspraak gevestigd worden. Het is eveneens belangrijk dat de OVSE en de Raad van Europa toezicht houden op de overeengekomen normen en principes. Door de operationele activiteiten van de OVSE te richten naar conflictpreventie, politiek crisismanagement en wederopbouw, heeft de organisatie in sterke mate bijgedragen in het democratiseringsproces en het versterken van de mensenrechten in de nieuwe democratieën. De OVSE speelt nog steeds een belangrijke rol in die landen waar de democratische systemen nog niet volledig ontwikkeld zijn. 3.6.


3.6.1. Europese samenwerking Een deelname aan Europese samenwerking en het leveren van een bijdrage aan gemeenschappelijke inspanningen ter bevordering van de veiligheid, ziet Zweden ook als essentiële middelen ter vrijwaring van de eigen veiligheid. Zowel de civiele als de militaire middelen moeten in die context worden ingezet. Zweden moet voornamelijk optreden zowel binnen het kader van het lidmaatschap van de EU, de VN, de OVSE, zijn statuut als waarnemer binnen de WEU en zijn samenwerking met de NAVO zowel binnen de EAPC/PfP als bij de huidige inspanningen inzake crisisbeheer. Samenwerking tussen de Scandinavische landen op het gebied van defensie is een belangrijk uitgangspunt ter bevordering van een Europees vermogen inzake crisisbeheer. De Scandinavische landen delen gemeenschappelijke waarden en ervaringen en kunnen hun krachten bundelen om samen doelstellingen te verwezenlijken en meer invloed te krijgen. Door het feit dat Zweden en Finland een gelijkaardige veiligheidssituatie kennen, buurlanden zijn en niet deelnemen aan militaire allianties, is het vanzelfsprekend dat deze landen hun onderlinge samenwerking voortzetten en versterken en gezamenlijk optreden in het kader van een Europese samenwerking op het vlak van veiligheid.

179

Internationale activiteiten met de daarbij horende opleiding, oefeningen en ervaringen kunnen ook een middel zijn om de nationale defensiecapaciteiten te verbeteren. Personeel, uitrusting en competenties moeten worden gezien als gemeenschappelijke middelen om een zowel nationale als internationale veiligheid tot stand te brengen.

In 1997 trad Zweden toe tot de WEAG. Dit was naast de toetreding in 1995 tot de EU en de WEU (als waarnemend lid) eveneens een belangrijke stap voorwaarts in de veiligheidsgebonden integratie in West-Europa. Deze toetreding tot de Europese defensie-integratie was zo belangrijk voor de Zweedse defensie-industrie, dat elk discussie over de implicaties in verband met de geloofwaardigheid om neutraal te blijven tijdens een oorlogssituatie overschaduwd werd. De Zweedse defensie-industrie is aanzienlijk: meer dan 50 % van het materieel van de Zweedse strijdkrachten wordt in Zweden geproduceerd. Nochtans worden vitale onderdelen en subsystemen steeds meer aangekocht, of ontwikkeld in samenwerking met Europese en Amerikaanse bedrijven. Het Zweedse Saab Technologies vertegenwoordigt samen met British Aerospace 30 % van de Europese luchtvaartindustrie. Een van de belangrijkste exportproducten is het Gripen gevechtsvliegtuig. Naast de Zweedse en de Britse technologie, wordt ongeveer 30 % van het toestel in de VS geproduceerd. In juni 2000 heeft de overname van het Zweedse Bofor Weapon Systems door het Amerikaanse United Defense geleid tot politieke tegenkantingen. De linkse en groene partijen willen een zekere onafhankelijkheid bewaren van de Zweedse bewapeningsindustrie.234 Bofor Weapon Systems, met zijn hoofdzetel in Karlskoga, stelt ongeveer 600 personen te werk. De belangrijkste producten van deze onderneming zijn de 155 mm artilleriesystemen en de intelligente 155 mm munitie die werd ontwikkeld in samenwerking met Giat Industries.235 De actuele waarde van de militaire export is in 2001 teruggevallen van 0,48 miljard Euro naar 0,35 miljard Euro. De belangrijkste exportlanden zijn de VS, Noorwegen, Denemarken, Duitsland en Brazilië. Meer dan de helft van de export was bestemd voor deze landen. De waarde van de afgesloten overeenkomsten voor de toekomstige export van militair materieel is in 2001 toegenomen van 0,5 miljard Euro tot 2,67 miljard Euro. Deze indrukwekkende toename kan toegewezen worden aan de verkoop van de gevechtsvliegtuigen JAS Gripen aan Zuid-Afrika en de gevechtsvoertuigen 90 aan Zwitserland. 236 234

Bengtsson R., La réorganisation dans l’internationalisation, in La Défense en Europe, Paris, 2001. United Defense buys Bofors, www.rediff.com, 21 juni 2000 236 MOD, Press release, Government communication on arms exports, 21 maart 2002. 235

180

In 2001 werd voor de eerste keer gedetailleerde informatie vrijgegeven door de regering over de export van militair materieel. Het is essentieel dat Zweden deelneemt aan de samenwerking tussen de verschillende staten op het gebied van defensiematerieel en zich actief inzet voor een versterking van de Europese technologische en industriële basissen van defensie. Dit wordt vergemakkelijkt door een grotere internationale samenwerking aan gemeenschappelijke projecten en door een harmonisering van de regels en de routines die de nationale terbeschikkingstelling van defensiematerieel en de positie van de defensieindustrie beheersen. In dit opzicht wordt de positie van Zweden vooral beïnvloed door de toepassing van de gemeenschappelijke intentieverklaring (LoI) die in juli 1998 werd ondertekend door de ministers van Defensie van Duitsland, Frankrijk, Italië, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Zweden, alsook door de ontwikkelingen binnen de EU.237 De Zweedse minister van Defensie B. von Sydow benadrukt het belang van de huidige trend in de Europese defensie-industrie: “The future defence industry cooperation will be more multilateral to its character than today. The restructuring of the European defence industry constitutes an important step in strengthening the European industrial and technological defence base. And Sweden has taken a clear role in this endeavour.”238 3.6.2. Samenwerking met de Baltische Staten Vanaf 1996 evolueert het standpunt van de Zweedse regering met betrekking tot de Baltische staten. Terwijl de regering voordien eerder ‘onverschillig’ stond tegenover een uitbreiding van de NAVO met de drie Baltische staten, verklaart de regering steeds meer openlijk haar steun voor het NAVO-lidmaatschap van de Baltische staten. De Zweedse strijdkrachten werken sindsdien dan ook nauwer samen met Estland, Letland en Litouwen via een aantal multinationale projecten. De samenwerking moet deze staten helpen in hun evolutie naar democratische staten en hun toetredingsaspiraties tot de EU en de NAVO. De steun situeert zich vooral in het domein van het materieel en de training. Wat de wapenleveringen betreft, handhaafde Zweden initieel een ‘non-lethal’-beleid. In 1996 keurde de regering echter de levering goed van 60 Carl Gustaf kanonnen zonder terugloop aan BALTBAT239. Een belangrijke stap in de relatie met de Baltische staten was de beslissing van de regering om de uitrusting voor vier volledige infanteriebataljons, inclusief de bewapening, te schenken aan de drie Baltische staten. Elk van de Baltische Staten zal daarenboven het

237

LoI: Letter of Intent, of het zogenaamde initiatief van de zes naties, waarbij de OCCAR (Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Italië) wordt uitgebreid met Spanje en Zweden. 238 Von Sydow B., Speech at the National Defence College, Boekarest, 10 april 2002. 239 Een gemeenschappelijk Baltisch bataljon voor peacekeeping opdrachten.

181

materiaal ontvangen voor twee geniecompagnieën en een compagnie hoofdkwartier. De overdracht van het materiaal gaat gepaard met een vorming.240 De bilaterale samenwerking met de Baltische staten is momenteel gericht op de opleiding en de training van Baltische officieren in Zweden, mijnveegoperaties in de Baltische zeevaartroutes, cursussen voor de Baltische home guard-eenheden, opleiding in de nationale implementatie van het Vienna Document. Sinds 1994 hebben reeds meer dan 80 Baltische cadetten een vorming genoten in Zweden. Naast de Zweedse deelname aan BALTBAT en de multinationale flottielje voor het vegen van mijnen (BALTRON), levert het eveneens een waarnemer aan het Baltische netwerk voor luchtverdediging (BALTNET). De samenwerking moet leiden tot de ontwikkeling van de strijdkrachten van de Baltische Staten. Naast de overdracht van materieel en de opleiding en training van personeel, wordt bijgedragen tot de implementatie van het concept van de totale verdediging (zie paragraaf 4.1. Het Zweedse systeem van 'total defence') en de langetermijn planningsprocedures voor defensie.

Besluit Ondanks de nauwe samenwerking van Zweden met de NAVO, staat het lidmaatschap ervan nog niet op de politieke agenda. De militaire niet-gebondenheid blijft in de Zweedse visie een belangrijke bijdrage voor stabiliteit in Noord-Europa en kan de voorwaarden creëren voor een nationale vrijheid van handelen. Dit neemt niet weg dat Zweden voluit de toetredingsambities van de Baltische staten tot de NAVO ondersteunt. Vanaf 1996 verklaart de Zweedse regering steeds meer openlijk haar steun voor het NAVO-lidmaatschap van de Baltische staten. De uitgebreide steun in het domein van het materieel en de training moet Estland, Letland en Litouwen helpen in hun evolutie naar democratische staten en hun toetredingsaspiraties tot de EU en de NAVO. Na de toetreding van Zweden tot de EU was de regering er sterk voorstander van dat de draagwijdte van het GBVB beperkt zou blijven tot de Petersbergtaken. Het programma van het Zweedse voorzitterschap van de EU in 2001, legde vooral de nadruk op een snelle uitbreiding van de EU met de kandidaten van Centraal- en OostEuropa. Dit uitbreidingsproces moest het integratieproces vertragen en de EU geografisch aantrekkelijker maken. Zweden benadrukt eveneens de conflictpreventie. De toetreding in 1997 tot de WEAG was een belangrijke stap voor de Zweedse defensie-industrie. Meer dan de helft van het materieel van de Zweedse strijdkrachten wordt in eigen land geproduceerd, maar door de inkrimping van de Zweedse strijdkrachten wordt de export en de internationale samenwerking steeds belangrijker. Ook de snelle technologische evoluties maken gemeenschappelijke projecten met Europese en Amerikaanse bedrijven noodzakelijk. 240

EAPC, Evaluation PfP et PARP 2001 Suède, NAVO, 2 mei 2001.

182

4. Opdrachten van de Strijdkrachten 4.1.

Het Zweedse systeem van ‘total defence’

De opdrachten van de strijdkrachten kaderen in het Zweedse concept van ‘total defence’. Dit concept omvat alle activiteiten die vereist zijn om Zweden voor te bereiden voor een oorlog. Het bestaat zowel uit militaire als uit burgeractiviteiten. Een gewapende agressie vormt de belangrijkste dreiging voor de nationale veiligheid en is op lange termijn de belangrijkste basis voor de planning van de Zweedse ‘total defence’.241 De ‘total defence’-resolutie van 1996 omvat een overzicht van de militaire en de civiele defensietaken. Het concept is afgeleid van een brede perceptie van veiligheid waarin ook niet-militaire dreigingen zijn opgenomen. Zweden moet in staat zijn om risico’s te voorkomen en te beheren zowel in vredestijd als in oorlogstijd. De middelen werden zodanig bepaald dat ze ook kunnen gebruikt worden in internationale peace-support en humanitaire opdrachten of om spanningen en crisissen in de maatschappij aan te pakken. De militaire en de vrijwillige defensie-organisaties (zie hoofdstuk 5, Structuur van de Strijdkrachten en Personeelsgebonden Aspecten) werken samen en ondersteunen elkaar in de uitvoering van de gemeenschappelijke taken. De samenwerkingsvorm en de leiding worden bepaald in functie van de uit te voeren taak. Zij moeten ertoe bijdragen dat de taken goed uitgevoerd worden op een economisch rendabele manier. 4.2.

De vier hoofdtaken van de strijdkrachten

De regering heeft in haar rapport vier hoofdtaken voor de strijdkrachten vastgelegd:242 (1) Verdediging van Zweden tegen een gewapende aanval De strijdkrachten moeten in staat zijn om het hoofd te bieden aan gewapende dreigingen waarvan Zweden rechtstreeks het slachtoffer kan worden in het kader van een crisis. De militaire capaciteiten van Zweden moeten van die aard zijn dat een eventueel tegenstander Zweden niet kan bedreigen zonder grootschalige voorbereidingen te treffen. De strijdkrachten moeten zich ook kunnen aanpassen aan eventuele toekomstige behoeften. (2) Vrijwaring van de territoriale integriteit Tijdens crisissen in de onmiddellijke omgeving moet een Zweedse militaire aanwezigheid aan de grenzen en op de omringende zeeën dienen ter afschrikking tegen conflicten. Het is daarom belangrijk dat er kan opgetreden worden tegen schendingen van de Zweedse territoriale integriteit, dit in overeenstemming met het internationale recht.

241

The Information Department of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001. 242 The New Defence, prepared for the next millenium, the Government Bill 1999/2000:30

183

Daartoe beschikken de strijdkrachten voornamelijk over een zeemacht, helikoptereenheden en een luchtmacht, waarvan het niveau van paraatheid door de regering wordt vastgesteld. (3) Bijdragen aan internationale vrede en veiligheid Het belangrijkste besluit dat uit de internationale ontwikkelingen van het afgelopen jaar kan getrokken worden ten aanzien van het Zweeds defensiebeleid is dat het vermogen van Zweden om bij te dragen aan het Europees crisisbeheer snel moet worden versterkt. De voor internationale operaties beschikbare middelen moeten flexibel zijn. Het is daarom van belang dat onderzoek wordt gedaan naar de mogelijkheden om verschillende soorten eenheden en competenties in te zetten bij internationale operaties. (4) Rampenbestrijding in Zweden in vredestijd Het moet mogelijk zijn om de middelen van de Zweedse strijdkrachten aan te wenden met het oog op rampenbestrijding in Zweden in vredestijd. Het is belangrijk dat deze middelen efficiënt kunnen worden ingezet in samenwerking met andere overheden. Wanneer alternatieven voor handen zijn, moet deze oplossing worden gekozen waarbij de strijdkrachten het best, samen met de brandweer en de hulpdiensten, kunnen worden ingezet met het oog op rampenbestrijding en om andere vormen van steun te verlenen aan de overheden. De strijdkrachten moeten in de mogelijkheid zijn om middelen ter beschikking te stellen van de brandweer en de hulpdiensten alsook om steun te verlenen aan andere overheden. 4.3.

Deelname aan vredesondersteunende en humanitaire opdrachten.

Bijdragen aan internationale vrede en veiligheid is één van de vier hoofdtaken van de Zweedse strijdkrachten. SWEDINT is de organisatie binnen de Zweedse strijdkrachten die verantwoordelijk is voor de internationale activiteiten. De hoofdtaak van deze organisatie is enerzijds de rekrutering, de training en de ondersteuning voor de strijdkrachten in het buitenland en anderzijds de ontwikkeling en de coördinatie van de Zweedse bijdrage aan vredesondersteunende opdrachten. Deze strijdkrachten omvatten momenteel een duizendtal personen, verdeeld over 20 opdrachten. Het personeel is tewerkgesteld als individu of in een eenheid.243 Een belangrijk onderdeel van de organisatie is het oefenen trainingscentrum voor activiteiten in het kader van PfP. Een van de centrale doelstellingen van dit centrum is het verbeteren van de bekwaamheid van de PfP-naties die deelnemen aan internationale operaties door het organiseren van cursussen en seminaries.

243

Voor meer informatie zie: www.swedint.mil.se

184

Vanaf 1 januari 2001 is de Zweedse snelle interventiestrijdkracht ter grootte van een bataljon (1000 manschappen) klaar om ontplooid te worden. De snelle interventiestrijdkracht beschikt over een compagnie (100 manschappen) die binnen de 30 dagen kan vertrekken, de rest van het bataljon kan in een termijn van 90 dagen vertrekken. De deelname aan internationale operaties is op vrijwillige basis voor de dienstplichtigen, maar niet voor de officieren in actieve dienst. Op 18 januari 2002 besliste het Zweeds parlement om een peloton te sturen naar Afghanistan. De eenheid neemt deel aan de multinationale veiligheidsmacht ISAF (International Security Assistance Force) met een mandaat van de VN. Het Zweeds inlichtingenpeloton zal door bewakingsopdrachten, patrouilles en verkenningen bijdragen tot een verhoogde veiligheid in de omgeving van Kabul. De eenheid bestaat uit 45 manschappen en zij staat onder bevel van de Britse strijdkrachten. Het mandaat beslaat zes maanden. Zweden heeft reeds een lange en actieve geschiedenis inzake VN-operaties. Sinds 1956 namen ongeveer 100.000 Zweedse mannen en vrouwen deel aan internationale operaties. Belangrijke recente opdrachten zijn: Organisatie NAVO NAVO EU VN VN

Opdracht SFOR KFOR ECMM UNIKOM UNIFIL

Zweedse bijdrage 37 800 11 6 45

Besluit De vier hoofdopdrachten van de strijdkrachten kaderen in het Zweedse concept van ‘total defence’. Dit concept, dat zowel uit militaire als uit burgeractiviteiten bestaat, omvat alle defensietaken om Zweden voor te bereiden voor een oorlog. Het is evenwel belangrijk dat de middelen zodanig bepaald worden dat ze ook kunnen gebruikt worden in internationale peace-support en humanitaire opdrachten of om spanningen en crisissen in de maatschappij aan te pakken. De lange traditie van deelname aan vredesondersteunende en humanitaire opdrachten wordt beschouwd als een belangrijke bijdrage van de Zweedse strijdkrachten aan de internationale vrede en veiligheid.

185

186


Structuur

Net zoals de meeste andere EU-lidstaten, ondergaan de Zweedse strijdkrachten belangrijke hervormingen. Het plan voor de reorganisatie van de Zweedse strijdkrachten zal lopen tot en met het jaar 2004. “The old structure and forces were dimensioned mainly to defend against an invasion and maintain our territorial integrity. We are now leaving this structure behind us. Instead, a new operational task force is being formed as the core of the Armed Forces. This task force will be highly mobile and flexible in order to be able to handle (…) the four major tasks.”244 Om deze belangrijke herstructureringen tot een goed einde te brengen is het volgens de Zweedse minister van Defensie von Sydow noodzakelijk dat er aan een aantal voorwaarden voldaan wordt. - Vooreerst moet er een grote politieke consensus bestaat tussen de belangrijkste politieke partijen bij het definiëren van het veiligheidsen defensiebeleid. Een dergelijke consensus werd in Zweden bereikt door het feit dat de oppositie sterk verdeeld was. Enerzijds is er de Gematigde Partij die het grotendeels eens is met de principes, maar meer wil vasthouden aan de oude structuur. Anderzijds zijn er de groene en de linkse partijen die het vooral oneens zijn met de internationale samenwerking in het domein van veiligheid en defensie. De Zweedse defensiecommissie speelt een belangrijke rol in deze politieke dialoog. - Vervolgens is het noodzakelijk dat er een brede deelname bestaat van verschillende actoren, zoals universiteiten, onafhankelijke onderzoekscentra en regeringscommissies, die hun visie en mening kunnen geven. - Tenslotte is het belangrijk om een publieke ondersteuning te hebben. Dit impliceert dat er enerzijds een informatiestroom over de hervorming naar de maatschappij ontstaat en dat er anderzijds een intense dialoog wordt aangegaan met lokale autoriteiten en militaire organismen in vredestijd. Von Sydow erkent eveneens het belang van een aantal bepalende nevenfactoren zoals de economische situatie. De gunstige economische situatie heeft geen budgettaire beperkingen opgelegd aan de substantiële hervormingen. Bij deze aanpassing van het militair defensiesysteem moet de gewapende gevechtskracht centraal blijven staan. De strijdkrachten moeten dus zowel beschikken over het vermogen om op een soepele manier te worden ingezet voor rampenbestrijding als

244

Von Sydow B., Swedish Defence, in Défense Nationale, Parijs, april 2001.

187

het vermogen om zich aan te passen aan de nieuwe dreigingen en risico’s die in de toekomst kunnen ontstaan. Het is echter van essentieel belang dat de reorganisatie betrekkelijk weinig aandacht besteedt aan een verdediging tegen een gewapende aanval op korte termijn, zodat er voldoende ruimte overblijft voor aanpassingen op lange termijn en voor een versterking van de internationale capaciteiten. De operationele taakeenheden moeten één na één in staat worden gesteld om deel te nemen aan internationale operaties. De defensiecommissie oordeelt dat het in principe mogelijk moet zijn om alle operationele taakeenheden in te zetten bij internationale operaties maar dat de operationele capaciteiten wel geleidelijk aan moeten worden uitgebouwd. Het ritme van deze aanpassingen moet afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van de middelen om de vooropgestelde operationele capaciteiten te verwezenlijken alsook van de vraag op welke domeinen er een grote vraag kan ontstaan en op welke domeinen Zweden goed uitgerust is om een bijdrage te leveren.245 De commissie is van oordeel dat middelen van de strijdkrachten afgestemd moeten zijn op de ondersteuning van de Zweedse maatschappij in vredestijd. Dit betekent dat indien er gelijkwaardige militaire en economische alternatieven zijn, er moet gekozen worden voor die oplossing waarmee de maatschappij het best kan ondersteund worden. De mogelijkheden om de militaire en de civiele middelen gezamenlijk in te zetten zouden beter moeten worden benut. Dit impliceert bijvoorbeeld een betere coördinatie tussen de Zweedse kustwacht en de strijdkrachten. De grootschalige veranderingen binnen de strijdkrachten zullen ook verstrekkende gevolgen hebben voor instellingen die in vredestijd instaan voor de vorming, de instandhouding en de bevoorrading van de gevechtseenheden. Er dienen overgangsmaatregelen te worden genomen ten behoeve van de vele personen en gemeenschappen die daardoor zullen worden getroffen. De omvang en de structuur van de strijdkrachten in vredestijd moeten afhankelijk zijn van de defensiebehoeften van het land. De Zweedse strijdkrachten zijn momenteel reeds opgesplitst in een operationele organisatie en een organisatie voor training en management. De operationele organisatie is een gemeenschappelijke term voor de staven en de eenheden die gebruikt worden om met militaire middelen de vier hoofdtaken van de strijdkrachten uit te voeren (zie hoofdstuk 4, Opdrachten van de Strijdkrachten). De operationele organisatie kan toebedeeld worden met middelen van de organisatie voor training en management of met eenheden die gemobiliseerd worden in oorlogstijd. Zij is opgebouwd uit de volgende componenten: (i) De opperbevelhebber met de hoofdkwartieren van de strijdkrachten De hoofdkwartieren van de strijdkrachten zijn het hoogste bevelsorgaan. Zij staan in voor het commando van de activiteiten, de ontwikkeling van de militaire strategie 245

The Defence Commission, European Security, Sweden’s Defence, september 1999.

188

(ii)

(iii)

(iv)

en de ontwikkeling van de strijdkrachten. Het is tevens het contactpunt met de regering. De Joint Operations Staff (OPIL) OPIL is verantwoordelijk voor het operationeel en het tactisch commando. Zij beschikt over een eenheid operationeel commando en drie tactische commando’s (Landmacht, Marine, Luchtmacht). De bevelhebber van OPIL is ondergeschikt aan de opperbevelhebber. De bevelhebbers van het operationeel commando en de drie tactische commando's zijn op hun beurt ondergeschikt aan de bevelhebber van OPIL. De landmacht-, marine- en luchtmachteenheden zijn ondergeschikt aan hun respectievelijke bevelhebbers. Gemeenschappelijke middelen, zoals de helikoptereenheden en SWEDINT ressorteren onder de bevelhebber van OPIL. De militaire districten De taak van de militaire districten bestaat erin om de territoriale activiteiten te dirigeren. Dit houdt ondermeer de interactie in met de civiele componenten van het totale defensieconcept op regionaal en lokaal niveau. De militaire districten staan eveneens in voor de leiding en de uitvoering van de training van de Home Guard en de ondersteuning van de vrijwillige defensie-organisaties. De internationale macht en de toegewezen gevechtseenheden Vanuit operationeel oogpunt beschouwd, moet de toekomstige organisatie de belangrijkste, hierna opgesomde componenten bevatten. - één landmacht-divisiecommando met bijhorende eenheden, waaronder een NBC-eenheid en twee commandobataljons; - zes landmacht-brigadecommando’s, 16 pantserinfanteriebataljons, vier luchtafweerbataljons (grond-luchtmissiles), vier artilleriebataljons, vier geniebataljons, vier logistieke bataljons, zes bataljons voor gevechten in agglomeraties en een luchtvervoerd bataljon; - twee vloten met in totaal 12 oorlogsschepen; - een vloot met vijf onderzeeërs; - een vloot van mijnenvegers en mijnenleggers; - één amfibisch brigadecommando en drie amfibische bataljons; - acht JAS-39 Gripen eskadrons; - twee helikoptereenheden, één van de landmacht en één van de marine, die geïntegreerd zijn in een intermachten organisme; - nationale beschermingseenheden, waaronder 12 landmachtbataljons en een Home Guard.

Zoals reeds aangehaald moet de gewapende gevechtskracht centraal blijven staan en moet zij beschikken over een grote flexibiliteit om soepel te kunnen worden ingezet volgens de gegeven omstandigheden. Dit wordt bijvoorbeeld in de landmacht gerealiseerd door de divisie- en de brigadestructuur niet a-priori vast te leggen. De landmacht

189

De regering is van oordeel dat de landmachtbataljons in staat moeten zijn om te opereren binnen het kader van divisies en brigades en dit zowel op nationaal als op internationaal vlak. De efficiëntie van de wapens, de mobiliteit en de bescherming moeten verder verbeterd worden, net zoals de capaciteit voor het verzamelen van inlichtingen en de commandovoering. De landmacht moet over een aanzienlijke gewapende gevechtskracht beschikken en zij moet in staat zijn om alle niveaus van conflict aan te kunnen, zowel nationaal als bij internationale vredesoperaties waaraan Zweden beslist om deel te nemen. De landmacht beschikt dus over één divisie-commando en zes brigade-commando’s. De samenstelling van respectievelijk de divisie en de brigades zal gebeuren in functie van de momentele opdracht. Zo kan een brigade bijvoorbeeld opgebouwd worden uit de volgende componenten:246 - één verkenningscompagnie, - twee pantserinfanteriebataljons op basis van de Leopard 2 en het gevechtsvoertuig 90, - twee pantserinfanteriebataljons enkel op basis van het gevechtsvoertuig 90, - twee artilleriebataljons, - één luchtafweerbataljon met grond-luchtmissiles, - één logistiek bataljon. De marine De regering is van oordeel dat de marine verder moet worden aangepast om beter te kunnen samenwerken met eenheden van andere landen bij oefeningen en internationale operaties in de onmiddellijke omgeving, alsook met de burgeroverheden. De regering meent dat het vooral de bedoeling moet zijn om het gebied boven en onder de zeespiegel en in de kustzone onder controle te hebben. De marine beschikt over een commando dat deel uitmaakt van het intermachtencommando OPIL. De structuur van de operationele strijdkrachten is opgebouwd uit twee vloten met in totaal 12 oorlogsschepen voor het gevecht aan de oppervlakte in de kustwateren, uit één vloot met vijf onderzeeërs, één vloot van mijnenvegers en mijnenleggers. Daarnaast zijn er een aantal schepen ter ondersteuning beschikbaar. Zes vaste eenheden en drie artilleriebataljons voor de verdediging van de kust en een batterij zware kustmissiles werden uit de organisatie teruggetrokken. De helikoptereenheden De regering oordeelt dat het aantal helikoptereenheden van zowel de landmacht als de marine verder moet worden opgevoerd. Daarenboven moeten de mogelijkheden tot deelname aan verschillende soorten rampenbestrijdingsgroepen worden uitgebreid, zoals de transportmogelijkheden voor luchtvervoerde bataljons. De helikoptereenheden moeten ook meer mogelijkheden krijgen om internationale operaties uit te voeren. In het jaar 2000 werd een intermachten helikoptereenheid opgericht. De luchtmacht 246

www.mil.se

190

Vanaf 2005 zou Zweden moeten beschikken over acht JAS 39 Gripen eskadrons. Naast deze acht gevechtseskadrons zijn er tijdens de modernisering van de wapensystemen twee bijkomende luchteskadrons nodig om in te staan voor opleiding en heruitrusting. De luchtmacht beschikt over een commando dat deel uitmaakt van het intermachtencommando OPIL. De operationele structuur bestaat uit zes eskaders, die elf jachteskadrons en zes eskadrons voor luchttransport omvatten. Zestien bataljons die als luchtmachtbasis fungeerden worden omgevormd tot acht ontplooibare bataljons. Het merendeel van deze eenheden zijn actieve eenheden. De nationale beschermingseenheden Er moet voorzien worden in nationale beschermingseenheden. Deze moeten commandoeenheden, grondstrijdkrachten, marine- en zeepolitie-eenheden, en de Home Guard omvatten. Naast de operationele organisatie, die het merendeel van de middelen vereist van de Zweedse strijdkrachten, is er de organisatie voor training en management. Deze organisatie voorziet in eerste instantie in alle acties met betrekking tot het personeelsbeleid: de opleiding, de training, het management,… . Naast het handhaven van de vereiste paraatheid van de gevechtseenheden, is de organisatie ook verantwoordelijk voor de aanpassing van de operationele organisatie aan de veranderende behoeften en moet zij voorzien in de toekomstige aanpassingen van de strijdkrachten.

5.2.

Personeel

5.2.1. Algemeen De Zweedse strijdkrachten kunnen in totaal iets meer dan 270.000 manschappen mobiliseren. Het grootste deel van deze strijdkrachten wordt dan toegewezen aan de landmacht. Zij kan beschikken over 225.000 personen, waarvan er 80.000 voorzien zijn voor de Home Guard. De operationele strijdkrachten nemen 110.000 personen voor hun rekening (voor de meer gedetailleerde samenstelling van de operationele organisatie, zie § 5.1. Structuur). De territoriale grondstrijdkrachten bestaan uit ongeveer 20 bataljons, 2 compagnies en de Home Guard eenheden. Deze eenheden zijn verdeeld over 170 Home Guard districten en 850 Home Guard gebieden. De marine kan na mobilisatie rekenen op 20.000 manschappen en de luchtmacht over 17.000 manschappen. De Home Guard maakt dus deel uit van de territoriale grondstrijdkrachten. Het is eveneens een belangrijke component in het kader van de beschikbaarheid bij civiele

191

rampen (overstromingen,…) en zij neemt ook regelmatig deel aan zoekopdrachten en de bestrijding van bosbranden.

De Home Guard heeft als hoofdopdracht, de bescherming van belangrijke lokale installaties tegen sabotage. Zij neemt jaarlijks deel aan gevechtstaken, en het personeel behoudt individueel de militaire uitrusting zodat ook in vredestijd een hoge graad van paraatheid kan verzekerd worden. Het personeel moet jaarlijks minimum 20 trainingsuren uitvoeren (34 uren voor het bevelvoerend personeel). Sinds 1997 bestaat de mogelijkheid om een drie maand durende basisopleiding te volgen die toegang biedt tot plaatsing in de Wartime Home Guard. De vrijwillige defensie-organisaties vormen een andere belangrijke component in het concept van de totale verdediging. In Zweden zijn er momenteel 24 van dergelijke organisaties, met een totaal van 852.000 leden.247 Deze organisaties dragen bij tot de aanpassing en de organisatie van defensie in oorlogstijd. Het zijn onafhankelijke verenigingen die getraind personeel aanbieden met contracten voor posten in oorlogstijd bij de Zweedse strijdkrachten. De belangrijkste van deze organisaties met hun respectievelijk ledenaantal zijn: - Zweedse Rode Kruis 374.702 - Swedish Sport Shooting Association 96.000 - Federation of Voluntary Rifle Clubs 95.000 - Swedish Working Dog Club 64.717 - Swedish Pistol Shooting Association 45.882 De vrijwillige defensie-organisaties kunnen in belangrijke mate bijdragen tot de defensie doordat ze vaardigheden meebrengen uit verschillende sociale sectoren en doordat zij uit de meest uiteenlopende streken komen en die streken goed kennen. De regering heeft beslist een bijzondere commissaris aan te stellen om de toekomstige rol van deze organisaties te onderzoeken binnen het concept van de totale defensie in het licht van de herziene defensiedoelstellingen. Het beroepspersoneel is opgebouwd uit twee categorieën: de beroepsofficieren en het burgerpersoneel. Wat de beroepsofficieren betreft zijn volgende gegevens beschikbaar:248

Landmacht Marine Luchtmacht

Beschikbaar in januari 2000

Vereisten voor december 2004

7400 3100 3500

5340 2340 3000

247

The Information Department of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001. 248 The Information Department of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001.

192

Helikopter Totaal

700 11380

14000

Dit betekent dat de categorie van de beroepsofficieren zal verminderen met ongeveer 19 % van het jaar 2000 naar het jaar 2004. Momenteel zijn er ongeveer 360 vrouwelijke beroepsofficieren. Onderstaande gegevens zijn van toepassing voor de burgers binnen de strijdkrachten: Beschikbaar in januari 2000 Landmacht Marine Luchtmacht Joint Operaties Totaal

Vereisten voor december 2004

1800 1700 1900 3400 8800

427 529 942 5352 7250

De burgers zullen ongeveer verminderd worden met 17 %. Een groot deel van hen zal in de toekomst tewerkgesteld worden ten voordele van de joint operaties. Deze operaties beogen een samenwerking tussen de verschillende machten (land-, lucht- en zeemacht). De defensiecommissie benadrukt dat de toegang tot de noodzakelijke kennis en vaardigheden de belangrijkste voorafgaande voorwaarde is tot ontwikkeling van een aanpassingsvermogen op lange termijn. Het is belangrijk om gelijke tred te houden met de zeer snelle militaire en burgerlijke technische ontwikkelingen die thans plaatsvinden en waarvan de evolutie waarschijnlijk steeds sneller zal gaan. Geleidelijk aan moeten de domeinen, waarop de essentiële kwalificaties zich situeren, toegankelijk gemaakt worden. Het is net even belangrijk verouderde kwalificaties te kunnen elimineren als nieuwe kwalificaties te kunnen introduceren. Het is in deze problematiek voor B. von Sydow belangrijk dat ook in de toekomst de strijdkrachten kunnen wedijveren met de maatschappij en zo het nodige gekwalificeerd personeel kunnen aanwerven.249 Een degelijke rekrutering en opleiding van de officieren wordt als essentieel beschouwd voor de integratie van de strijdkrachten in de moderne en democratische maatschappij. 5.2.2. De militaire dienstplicht De Zweedse regering is van oordeel dat strijdkrachten zo moeten opgebouwd en georganiseerd zijn dat zij op de belangstelling van de hele bevolking kunnen rekenen.

249

Von Sydow B., Speech at the National Defence College, Boekarest, 10 april 2002.

193

Het is essentieel dat de burgers zich verantwoordelijk voelen voor de defensie van het land en zich daarvoor inzetten naargelang hun eigen mogelijkheden. 250 Voor een land als Zweden, dat een grote oppervlakte heeft maar dun bevolkt is, kan het verantwoord zijn te beschikken over een vrij omvangrijk leger. Dit is het best te verwezenlijken door een systeem van militaire dienstplicht. Een beroepsleger kan immers niet de wil en de kracht opbrengen om weerstand te bieden wanneer de defensie van heel het land zulks vereist. Dienstplichtig personeel vertegenwoordigt uiteenlopende sociale lagen maar biedt ook een breed gamma van competenties en algemene ervaringen. De regering heeft het Zweeds Bureau voor Noodplanning, in overleg met de betrokken overheidsinstanties en de Zweedse Vereniging van Lokale Besturen, opgedragen een onderzoek te doen naar de behoefte aan dienstplichtigen binnen de civiele defensie na het jaar 2001. Daarover werd verslag uitgebracht in de lente van 2000. Momenteel worden geen burgers meer opgeroepen om een civiele dienst te vervullen, ze worden nog enkel opgeroepen om een militaire dienst te vervullen. De laatste jaren heeft minder dan de helft van de mannelijke jongeren van 18 jaar, die in aanmerking komen om hun dienstplicht te doen, effectief zijn dienstplicht gedaan. Dit is een groot verschil met de periode tijdens de Koude Oorlog.251 Jaarlijks volgen gemiddeld zo’n 18.500 jongeren hun basistraining in het kader van de militaire dienstplicht. De dienstplicht duurt 7 tot 15 maanden, afhankelijk van de verantwoordelijkheden en de specialisaties van de dienstplichtigen. In het algemeen vervullen de pelotonscommandanten een dienstplicht van 15 maanden en de soldaten één van 7 maanden. De basisopleiding wordt gegeven in de instructiebataljons, nadien worden de dienstplichtigen geaffecteerd in de gevechtsbataljons. Ongeveer 300 reserve-officieren worden jaarlijks opgeroepen om een training te volgen. De vrouwen kunnen op vrijwillige basis een dienstplicht vervullen. Gemiddeld treden jaarlijks een vierhonderdtal vrouwen toe. De regering oordeelde dat het opportuun was de soldij van de dienstplichtigen te verhogen van ongeveer 4 Euro tot 5 Euro per dag en ze heeft de bestaande regeling gewijzigd zodat die verhoging van toepassing was sinds 1 juli 2000. Naast de Home Guard en de vrijwillige defensie-organisaties, vormt de mobilisatie nog steeds een belangrijk element in het Zweeds veiligheidsbeleid. De strijdkrachten kunnen na mobilisatie rekenen op 270.000 manschappen. Vermits de Zweedse strijdkrachten enkel over beroepsofficieren en burgerpersoneel beschikken, nemen de Zweedse dienstplichtigen deel aan de internationale operaties. Deze deelname gebeurt op vrijwillige basis.

250 251

The New Defence, prepared for the next millenium, the Government Bill 1999/2000:30. Voor meer gedetailleerde informatie, zie www.pliktverket.se

194

Besluit Het uitgangspunt van de reorganisatie van de Zweedse strijdkrachten is dat alle operationele taakeenheden moeten kunnen ingezet worden in internationale operaties en dat de gewapende gevechtskracht moet behouden blijven. De strijdkrachten moeten eveneens afgestemd zijn op de ondersteuning van de Zweedse maatschappij in vredestijd en er moet een optimale coördinatie zijn met de civiele middelen. Een belangrijk aspect van de gewapende gevechtskracht is de soepelheid om ingezet te kunnen worden volgens de gegeven omstandigheden. Dit wordt bijvoorbeeld in de landmacht gerealiseerd door de divisie- en de brigadestructuur niet a-priori vast te leggen. De landmacht, die proportioneel nog steeds bijzonder omvangrijk is, kan beschikken over één divisie-commando en zes brigade-commando’s. De luchtmacht zal vanaf 2005, wanneer het beschikt over acht JAS 39 Gripen eskadrons, aanzienlijk gemoderniseerd zijn. In vredestijd bestaan de Zweedse strijdkrachten uit ongeveer 14.000 beroepsofficieren en 8.800 burgers, maar zij kunnen in totaal iets meer dan 270.000 manschappen mobiliseren. Tegen 2004 zal het beroepskader gemiddeld met 18 % gereduceerd worden. De militaire dienstplicht, waarvoor jaarlijks zo’n 18.500 jongeren opgeroepen worden, vormt dus nog steeds een belangrijk aspect van de defensie, ook wat betreft de Zweedse deelname aan de internationale operaties. Naast de mobilisatie vormen de Home Guard en de vrijwillige defensie-organisaties eveneens een aanzienlijke bijdrage in het Zweeds veiligheidsbeleid.

195

6. Defensiebegroting Dankzij de fundamentele verbeteringen in de veiligheidssituatie is de Zweedse regering van oordeel dat de defensie-uitgaven na een overgangsperiode kunnen teruggeschroefd worden zonder dat de defensiecapaciteit daaronder hoeft te lijden. Dit moet mogelijk worden door de strijdkrachten zo te structureren dat ze zowel nationaal als internationaal doeltreffend kunnen worden ingezet. Zweden moet zo in staat zijn om zowel dreigingen voor het eigen land af te wenden als om middelen in te zetten voor internationaal crisisbeheer. De defensiebegroting voor het jaar 2000 bedroeg 46,625 miljard Zweedse Kronen. Dit stemt overeen met 5,18 miljard Euro. De Zweedse defensiebegroting voor het jaar 2000 had een aandeel van 2,1 % van het BNP. Eind jaren zeventig werd een aandeel voor defensie bereikt van 3,1 % van het BNP om langzaam af te kalven tot een dieptepunt in 1998 met 2,0 %. Ondanks de gunstige economische voorwaarden heeft Zweden toch niet geopteerd om het budget voor defensie op te trekken. Integendeel, tussen 1995 en 2000 werd het budget, uitgedrukt in constante prijzen, verminderd met meer dan 30 %. Dit is na Duitsland de sterkste terugval van de vijftien EU-lidstaten.252 Nochtans moet men teruggaan naar de jaren zestig om een economische groei terug te vinden die meer dan 3 % bedraagt, en dit gecombineerd met een beperkte inflatie en een overschot op de staatsbegroting.253 Het defensiebudget voor het jaar 2000 werd als volgt besteed (uitgedrukt in miljard Euro):254 - Werkingskosten van de strijdkrachten: - Vredesondersteunende opdrachten - Ontwikkeling en investeringen - Functies van civiele defensie - Kustwacht - Ondersteunende activiteiten

2,17 0,10 2,48 0,20 0,12 0,11

(42,7 %) (2,0 %) (48,8 %) (3,9 %) (2,4 %) (2,2 %)

Men kan hieruit afleiden dat de Zweedse begroting zich boven het EU-gemiddelde (2 %) situeert. Er moet echter wel opgemerkt worden dat in tegenstelling tot de meeste EU-

252

The Military Balance 2000-2001. De Faramond G., La Suède en 2000: une année calme, in les pays d’Europe Occidentale, Paris 2001. 254 The Information Department of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001. 253

196

landen de kosten voor de vredesondersteunende opdrachten wel opgenomen zijn in deze begroting. Anderzijds kan men vaststellen dat een bijzonder groot deel van de begroting gespendeerd wordt aan ontwikkeling en investeringen. Met een investeringspercentage van bijna vijftig procent is een snelle modernisering mogelijk. Met dit investeringspercentage staat Zweden afgescheiden aan de kop in de EU. Het tweede land in het peloton, Frankrijk, volgt met een investeringspercentage van 31,7 %.255 In het jaar 2000 werd 43 % van het budget voor de landstrijdkrachten besteed aan de aanschaf van materieel. Er werden 49 Leopard-2S, 136 AIFV's, 10 radars voor doelverwerving en niet-gepantserde voertuigen in werking gesteld. Gedurende dezelfde periode werd een aantal SHORAD systemen gemoderniseerd. Volgens de budgettaire planning op lange termijn zou het investeringsaandeel terugvallen tot ongeveer 41 %. De belangrijkste toekomstige modernisering bij de landmacht situeert zich in het domein van de aanschaf van bijkomende gepantserde gevechtsvoertuigen en gepantserde transportvoertuigen. Zowel in het jaar 1999 als in 2000 werd 38 % van het budget voor de marine gespendeerd voor de aanschaf van nieuwe vaartuigen. In deze periode werden drie onderzeeërs en zeventien vaartuigen voor de amfibiestrijdkrachten in gebruik genomen. Op langere termijn zal het investeringsaandeel terugvallen tot 34 %. De belangrijkste moderniseringsplannen situeren zich in het domein van de aanschaf van zes korvetten, de modernisering van twee onderzeeërs, zes oorlogsschepen en zes schepen voor de mijnenbestrijding. Voor de luchtmacht werd in 1999 en in 2000, 70 % van het budget besteed aan de aanschaf van nieuw materieel. In de loop van deze twee jaren werden drie eskadrons met het gevechtvliegtuig JAS-39 Gripen en een nieuw communicatiesysteem in werking gesteld. Op langere termijn zal het investeringsaandeel inkrimpen tot 68 % van het budget. De belangrijkste investeringen zullen gevergd worden voor de aanschaf van de overige eskadrons JAS-39 Gripen (één eskadron per jaar).

Besluit Net zoals in de meeste EU-landen werden de Zweedse strijdkrachten de laatste jaren geconfronteerd met een krimpende begroting. Deze trend wordt langzaam omgebogen. Vermits het personeelsbestand de komende jaren eveneens met ongeveer 18 % zal dalen, kan een aanzienlijk deel van de begroting verder gespendeerd worden aan investeringen.

255

The Military Balance 2000-2001.

197

7. Militaire uitrusting 7.1.

Algemene tendens en gevolgen

De gewijzigde perceptie van de geopolitieke context heeft een aantal belangrijke gevolgen gehad voor het Zweeds veiligheidsbeleid (zie hoofdstuk 1, Nationale perceptie van de strategische omgeving). Er werd ondermeer door de defensiecommissie beslist om een nieuwe structuur voor de krijgsmacht op te richten. De omvangrijke herstructureringen van de Zweedse strijdkrachten hebben op hun beurt tot gevolg dat er enerzijds een aanzienlijk overschot is aan militair materieel en dat anderzijds een deel van het materieel niet meer beantwoordt aan de nieuwe hedendaagse opdrachten en vereisten. Om aan deze problematiek tegemoet te komen lijkt een tweeledige oplossing relevant. (i)

Enerzijds wordt een deel van het overtollige materieel, vooral afkomstig van een sterk ontwikkelde landmacht die gericht was op de territoriale verdediging, van de hand gedaan. Zo werd bijvoorbeeld in de loop van het jaar 2002, de Leavesley Group belast met de verkoop van het overtollige materieel volgens de strenge Zweedse regeringsbepalingen inzake de uitvoer van wapens en defensiematerieel. Het beschikbare pakket omvat: - 100 Bofors Defence 155 mm FH-77 getrokken artilleriestukken en de bijhorende Scania 6 x 6 vrachtwagens om deze artilleriestukken te verplaatsen, - 800 Hägglunds Bv 206 alle terreinvoertuigen, - Volvo 4 x 4 en 6 x 6 vrachtwagens, eveneens met een goede terreinmobiliteit en ontworpen voor operaties in zeer koude klimatologische omstandigheden, - Een aanzienlijke dotatie geniematerieel, waaronder KB4- en Bailey-bruggen, bulldozers,…

(ii)

Anderzijds heeft de Zweedse regering nieuwe doelstellingen voor de aanschaf van materieel vastgesteld. Om opgewassen te zijn tegen nieuwe dreigingen en eisen moeten er bijvoorbeeld meer onderzoeken ontwikkelingsprojecten worden opgezet en moet er meer demonstratie- en simulatiematerieel ter beschikking worden gesteld. Grootschalig wetenschappelijk onderzoek en grootschalige technologische ontwikkelingen moeten geleidelijk worden afgestemd op gebieden die essentieel zijn om de strijdkrachten ertoe in staat te stellen zich aan te passen en deel te nemen aan internationale activiteiten.

198

Wanneer in de toekomst meer inspanningen worden gedaan om demonstratie- en simulatiematerieel alsook informatie- en commandosystemen ter beschikking te stellen en wanneer meer aandacht wordt besteed aan wetenschappelijk onderzoek en technologische ontwikkelingen, zal de Zweedse defensie-industrie de kans krijgen om op die gebieden een leidende rol te spelen. Zo zal Zweden ook beter in staat zijn om zich aan te passen en deel te nemen aan nieuwe internationale projecten. De regering, de overheidsinstanties en de industrie moeten deelnemen aan de internationale gezamenlijke ontwikkeling van systemen die de strijdkrachten van de toekomst nodig hebben of die ertoe bijdragen dat belangrijke competentiegebieden in het land blijven. Dit is onmogelijk zonder een actieve deelname van de Zweedse defensie-industrie aan nationale en internationale herstructureringen. Tevens bieden initiatieven op lange termijn tussen de samenwerkende landen, naast de eigen inspanningen en de herstructureringen van de Zweedse industrie, een kans om internationale gemeenschappelijke projecten op te zetten. De toetreding van Zweden in 1997 tot de WEAG en de ondertekening van de gemeenschappelijke intentieverklaring van 1998 (zie § 3.6. Internationale samenwerking) zijn van groot belang voor de Zweedse defensie-industrie en voor een betere internationale samenwerking. De Zweedse administratie voor defensiematerieel (Försvarets materielverk, FMV) heeft als opdracht bij te dragen tot een kostenefficiënte en betrouwbare aanschaf van militair materieel ter versterking van de nationale defensiecapaciteit. FMV voorziet tevens in de langetermijnplanning voor de aanschaf van materieel en de expertise ervan, maar is ook betrokken bij de volledige gebruiksduur van het materieel. De organisatie coördineert de ontwikkelingen met de industrie. FMV moet eveneens trachten om de internationale industriële samenwerking te bevorderen in de defensiesector. 256 7.2.

Het beschikbare militaire materieel

Het belangrijkste militair materieel waarover de Zweedse strijdkrachten momenteel kunnen beschikken, kan als volgt samengevat worden. De landmacht De landmacht beschikt over 260 gevechtstanks; 160 Leopard 2 en 100 Leopard 2A5. De artillerie bestaat hoofdzakelijk uit 300 houwitsers 155 mm en de grond-luchtmissiles RBS 70, 90, 77 en 97. De vuursteun wordt vervolledigd met ongeveer 450 mortieren met een 122 mm kaliber.

256

www.fmv.se

199

Er zijn vervolgens een enorm aantal voertuigen, enerzijds gevechtsvoertuigen en anderzijds voertuigen voor het transport van het personeel: 500 gevechtsvoertuigen (van het type 90), 350 AIFV's (BMP-1) en 1150 APC's (302 en 401). Zweden voorziet om alle gevechtelementen en ondersteunende elementen die noodzakelijk zijn voor de PfP-operaties ter beschikking te stellen. De twee gemechaniseerde bataljons zullen het vereiste voorbereidingsniveau bereiken tegen het einde van dit jaar. De compagnie militaire politie kan ter beschikking gesteld worden na een preadvies van 90 dagen, en niet na 30 dagen zoals voorzien is in de doelstellingen van het Partnerschap. Zweden heeft nog tekortkomingen wat betreft het medisch personeel, maar dit wordt behandeld in het kader van de samenwerkingsakkoorden met andere Scandinavische landen. Zweden is afhankelijk van andere landen voor de medische luchtevacuatie naar het nationaal grondgebied. De marine De Zweedse marine beschikt over een ruim aanbod aan schepen. Naast de commando- en controleschepen, heeft de marine een uitgebreide capaciteit voor mijnenleggen en mijnenvegen. Er zijn vervolgens ondermeer 5 onderzeeërs, 4 met missiles uitgeruste oorlogsschepen, 6 kustkorvetten en 24 patrouilleschepen. De structuur van de marine voorziet het commando voor een amfibiebrigade. Er zijn 3 amfibiebataljons en 6 bataljons voor kustverdediging beschikbaar. Voor de amfibiecapaciteit kan de marine rekenen op 180 landingsvaartuigen (verschillende types). De luchtmacht De gevechtscapaciteit van de luchtmacht is gebaseerd op het SAAB-gevechtsvliegtuig. Er zijn 100 JAS-39 Gripen, 30 AJS-37 Viggen, 130 JAS-37 Viggen en 14 SK 37 Viggen. Vervolgens zijn er zes toestellen voor detectie op lange afstand en twee toestellen voor elektronische oorlogsvoering. Voor het transport wordt hoofdzakelijk beroep gedaan op de acht C-130 en de drie King Air 200. Voor de opleiding zijn er 120 toestellen beschikbaar. De herstructurering van de luchtmacht moet leiden naar acht eskadrons op basis van de JAS-39 Gripen. De helikoptereenheden De strijdkrachten kunnen zich beroepen op een helikoptereskadron. Deze intermachtenorganisatie bestaat uit twee bataljons en één squadron met in totaal ongeveer 80 helikopters. Er zijn veertien Boeing Vertol 107 voor de anti-onderzeestrijd, elf Super Puma voor opsporings- en reddingsopdrachten en 49 lichte transporthelikopters (BO 105 en Bell 206).

200

Besluit Door de herstructurering van de krijgsmacht is er een aanzienlijk overschot aan militair materieel. Een deel van het materieel beantwoordt niet meer aan de nieuwe hedendaagse opdrachten. Verkoop van dit overtollige, vooral landmachtmaterieel, belangrijke investeringen, meer simulatiematerieel en een betere internationale samenwerking moeten op termijn een oplossing brengen voor deze problematiek.

201

8. Consequenties en Besluiten 8.1.

Internationaal

Sinds het begin van de negentiende eeuw tracht het Zweeds veiligheidsen defensiebeleid een evenwicht te vinden tussen internationale betrokkenheid en nietgebondenheid. Na het einde van de Koude Oorlog helt de balans steeds meer naar de internationale betrokkenheid. De NAVO en de EU fungeren steeds sterker als politiek brandpunt van Europa. Om internationaal een belangrijke rol te kunnen vervullen moest Zweden de accenten van zijn veiligheidsbeleid verleggen. Het veiligheidsbeleid benadrukt nog steeds de regionale stabiliteit. Maar terwijl voorheen de neutraliteit het ultieme middel was om deze stabiliteit te verzekeren, wordt de laatste jaren steeds meer de integratie in de EU en de NAVO als de belangrijke bijdrage beschouwd. De neutraliteit is geëvolueerd naar militaire niet-gebondenheid, en zelfs dit laatste begrip lijkt steeds meer aan betekenis in te boeten. De nauwe samenwerking tussen Zweden en de NAVO doet de grens vervagen tussen de huidige situatie en een feitelijk lidmaatschap van de NAVO. Nu Zweden deelneemt aan het EVDB, zal het voor het land steeds moeilijker worden om de militaire niet-gebondenheid te behouden. Zweden kan actief deelnemen aan internationale vredesoperaties, maar het riskeert wel, door ondermeer de nauwe relatie tussen de NAVO en de EU, om minder invloed te kunnen uitoefenen op het beleid. Het was voor Zweden in deze context dan ook belangrijk dat een volledige integratie van de WEU in de EU niet tot stand kwam en dat de draagwijdte van het GBVB beperkt zou blijven tot de Petersbergtaken. In het kader van de Helsinki headline goal heeft het land 1900 militairen aangeboden. Zweden tracht ook de conflictpreventie sterk te benadrukken. De huidige focus van het GBVB op conflictpreventie is dan ook in grote mate het gevolg van de prioriteiten van het Zweedse voorzitterschap in 2001. Het land heeft internationaal een grote reputatie opgebouwd in vredesoperaties en heeft sinds 1956 ongeveer 100.000 Zweedse manschappen over de gehele wereld ingezet. Maar, op buitenlands vlak ligt de prioriteit op de regionale veiligheid in de Baltische regio. Initieel legde Zweden een grotere behoedzaamheid aan de dag tegenover de nationalistische bewegingen in de Baltische staten, vanaf 1991 richtte de Zweedse regering echter haar aandacht op de consolidatie van de Baltische onafhankelijkheid en de deelname van Estland, Letland en Litouwen aan de Europese samenwerkingsstructuren. De regionale stabiliteit werd uitgebreid met het Northern Dimension initiatief. Dit programma wordt vaak omschreven als een strategie voor de EU-relaties met de nietEU-landen van de noordelijke regio.

202

In Zweden worden de gevolgen van de onzekere toekomst van de Russische maatschappelijke instellingen voor de internationale veiligheidsrelaties nauwgezet gevolgd. Het beleid in Moskou lijkt echter een minder doorslaggevende invloed te hebben op het Zweeds veiligheidsen defensiebeleid dan voorheen. 8.2.

Zweden-Finland

Zweden en Finland zijn doorheen de geschiedenis steeds nauw met elkaar verbonden geweest.257 Een aantal overeenstemmende beleidsbeslissingen, zoals het opheffen van de neutraliteit, de toetreding tot de EU en de deelname aan het PfP, lijken dit simultaan verloop te bevestigen. Nochtans blijken er achter deze oppervlakkige convergentie, een aantal fundamenteel verschillende beweegreden schuil te gaan. De geschiedenis van beide landen verklaart voor een groot deel deze divergentie. Zweden is sinds 1814 in vrede en ontsnapte aan twee wereldoorlogen. In Finland liggen de onafhankelijkheidsstrijd258 en de intense strijd tijdens WO II nog vers in het geheugen. Terwijl in Zweden de geostrategische ligging en het ontbreken van een levendige herinnering aan oorlog ertoe leiden dat het Zweeds veiligheidsbeleid bepaald wordt door binnenlandse politieke onderhandelingen, is in Finland dit beleid meer het gevolg van zuiver externe feiten.259 (i) Tijdens de Koude Oorlog, was de Finse neutraliteit een belangrijke politieke stap weg van de Russische invloedssfeer. De Zweedse neutraliteit was eerder een symbolische distantiëring tegenover de Westerse veiligheidsrelaties. Na de Koude Oorlog zal trouwens de Zweedse centrale rol in de Scandinavische samenwerking verdwijnen en zal Finland meer de mogelijkheid hebben om een onafhankelijk buitenlands beleid te voeren. (ii) De beslissing om toe te treden tot de EU werd in Zweden vooral voorgesteld als een economische maatregel, zonder al teveel fundamentele gevolgen voor de veiligheidsdoctrines. In Finland was het veiligheidsargument een sleutelfactor. Het EU-lidmaatschap moest de problemen als gevolg van de lange grens met Rusland in evenwicht brengen door ze in een multilaterale context te plaatsen. (iii) In tegenstelling tot de Finse niet-gebondenheid, laat de Zweedse niet-gebondenheid de mogelijkheid van neutraliteit toe bij een oorlog. In Zweden werd in het kader van de EU tijdens het publieke toetredingsdebat gewaarschuwd voor het einde van de neutraliteit, terwijl in Finland het aspect van bijstand tijdens een crisis benadrukt werd.

257 Zie eveneens de gelijkaardige studie, Van Camp S., Finland in het kader van de Europese Defensieintegratie, Defensiestudiecentrum, oktober 2002. 258 Tot 1917 maakte Finland deel uit van het Russische Rijk. 259 Malmborg M. and Tiilikainen T., UE: a Comparative Perspective, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

203

(iv)

(v)

(vi)

Zowel Zweden als Finland hebben een belangrijke rol gespeeld tijdens de ontwikkeling van een gemeenschappelijk defensiebeleid van de EU. Ze hebben een gemeenschappelijk standpunt ingenomen en een defensiebeleid geformuleerd dat compatibel was met hun niet-gebondenheid. De formulering van een gemeenschappelijk defensiebeleid in het Verdrag van Amsterdam was van groot belang voor Zweden. De Finse regering was minder eensgezind om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen, maar heeft zich nadien gemakkelijker kunnen aanpassen aan de versterking van de EU als een internationale actor en de verdere uitbouw van de defensiedimensie. Zweden concentreerde zich meer op de eigen identiteit terwijl Finland trachtte bij te dragen tot de algehele identiteit van de EU. Zweden heeft sterk het toegenomen veiligheidsperspectief benadrukt van een EUuitbreiding naar het Oosten. Finland was meer terughoudend en deelde niet het Zweeds uitgangspunt dat een uitbreiding een tegengewicht was voor een verdere verdieping van de EU. Met betrekking tot het NAVO-lidmaatschap, handhaven beiden landen een gelijkaardig ‘wait and see’-beleid. Beide landen werken momenteel nauw samen met de NAVO. Naar de toekomst toe lijkt de Finse optie om af te stappen van de niet-gebondenheid minder ambigu dan de Zweedse.260

Zweden en Finland hebben momenteel voor de hand liggende reden om een gelijkaardige houding aan te nemen tegenover de politieke veiligheidssamenwerking in Europa. Beide landen handhaven een beleid van militaire niet-gebondenheid, en indien zij later zouden afstappen van dit beleid, door een verdere betrokkenheid in het EVDB, of door een NAVO-lidmaatschap, dan hebben zij sterke politieke en strategische redenen om dit te doen in nauwe samenwerking. 8.3.

Nationaal

De belangrijke hervormingen van de Zweedse strijdkrachten werden ingezet in 1996 toen het parlement de ‘Defensie Resolutie’ goedkeurde. De jaren nadien heeft de Zweedse defensiecommissie de impact van de internationale ontwikkelingen op het veiligheidsbeleid regelmatig blijven opvolgen. Jaarlijks verschenen rapporten waarin de defensiecommissie de internationale veranderingen toetste aan het beleid van 1996 en waarin de hervormingen voor de strijdkrachten werden bijgestuurd.261 Het was echter het witboek 1999/2000:30, getiteld The New Defence, prepared for the next millennium, dat resoluut afstand nam van de massale mobilisatiedefensie tegenover een grootschalige invasie en dat meer de nadruk legde op flexibele strijdkrachten. 260

Winnerstig M. and Sivonen P., NATO: a Comparative Perspective, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. 261 Rudberg S., Sweden’s Defence Policy, Sweden and Finland: Security Perceptions and Defence Policy, NDC, Helsinki, juni 2001.

204

Deze strijdkrachten, niet alleen inzetbaar voor nationale opdrachten, waren ook beter afgestemd op de behoeften voor de internationale opdrachten. Zij werden beschouwd als instrumenten, ook in vredestijd, van het veiligheidsen defensiebeleid van de regering. De strijdkrachten moesten tegemoet komen aan een ruimer spectrum van risico’s en dreigingen. De radicale inkrimping van de krijgsmacht was één van de meest in het oog springende gevolgen. Deze fundamentele hervormingen vereisten een publieke ondersteuning en een ruime politieke consensus. In 2004 moeten de huidige hervormingen uitgevoerd zijn. Waar de Zweedse defensie op korte termijn naartoe gaat lijkt duidelijk. Hoe het Zweeds veiligheidsen defensiebeleid op langere termijn zal evolueren is nog niet helemaal duidelijk. Cruciaal in deze context zijn alleszins de verdere ontwikkelingen van het EVDB en de handhaving door de regering van de militaire niet-gebondenheid. De nieuwe accenten in het veiligheidsbeleid enerzijds en de hervormingen en het beschikbare investeringniveau anderzijds geven Zweden het potentieel voor een volwaardige partner op het Europees veiligheidstoneel. De integratie in een militaire alliantie wordt nog verhinderd door het concept van de militaire niet-gebondenheid. In deze context is het belangrijk dat er een ruime politieke en publieke consensus ontstaan. Zweden is niet toegetreden tot de EMU, maar nu de Euro een feit is, lijken steeds meer Zweden ervan overtuigd te zijn dat hun land eveneens moet toetreden tot de EMU. Misschien is op langere termijn een gelijkaardige evolutie mogelijk inzake de Europese defensie-integratie.

205

Bibliografie Artikels E. Antola, From a civilian power to a world power: the European Union in world affairs, in National Defence College Helsinki, No 8, 2000. Baker P., Russia and Iraq to sign broad economic accord, in The Herald Tribune, 19 augustus 2002. Bengtsson R., La réorganisation dans l’internationalisation, in La Défense en Europe, Paris, 2001. Bingen J., North-western Europe in the post-Cold War World, in The Baltic Room, SNDC, Stockholm 2000. De Faramond G., La Suède en 2000: une année calme, in les pays d’Europe Occidentale, Paris 2001. Herolf G., EU Enlargement and its effects on the European Security Architecture, in The Baltic Room extending the Northern Wing of the European House, Swedish National Defence College, 2001. Huldt B., Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. Karlsson M. en Knudsen O., Sweden and the Baltic States, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. Malmborg M., Sweden in the EU, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. Malmborg M. and Tiilikainen T., UE: a Comparative Perspective, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. MOD, Press release, Government communication on arms exports, 21 maart 2002. Nevakivi J., Finnish and Swedish Security Policy before 1945, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001. Rudberg S., The Transatlantic Link: Relations between the US and Sweden, in The Transatlantic Link, SNDC, Stockholm, november 2001. Rudberg S., Sweden’s Defence Policy, Sweden and Finland: Security Perceptions and Defence Policy, NDC, Helsinki, juni 2001.

206

Von Sydow B., Swedish Defence, in Défense Nationale, Parijs, april 2001. Winnerstig M. and Sivonen P., NATO: a Comparative Perspective, in Finnish and Swedish Security, Stockholm, juni 2001.

Boeken, Documenten, toespraken De Zweedse defensiecommissie, Swedish Security Policy in the Light of International Change, februari 1998. De Zweedse defensiecommissie, A changing world – A reformed Defence, januari 1999. De Zweedse defensiecommissie, A New Structure for Enhanced Security-Network Defence and Crisis Management, augustus 2001. EAPC, Evaluation PfP et PARP 2001, NAVO, 2 mei 2001. The information Department of the Swedish Armed Forces, Facts and Figures 2000-2001, Stockholm, 2001. Statement by the Ministry of Foreign Affairs, 5 Oktober 2000.

th

Baltic Security Conference, Stockholm,

The Military Balance 2000-2001 The New Defence, prepared for the next millenium, the Government Bill 1999/2000:30. Van Camp S., Finland in het Defensiestudiecentrum, oktober 2002.

kader

van

de

Europese

Defensie-integratie’

Von Sydow B., Speech at the National Defence College, Boekarest, 10 april 2002.

Websites Ministry for Foreign Affairs, Sweden and Finland present proposals for the development of EAPC and PfP, Press release, 12 maart 2002, www.regeringen.se, Ministry for Foreign Affairs, Measures to combat terrorism, www.utrikes.regeringen.se, 9 november 2001. Ministry for Foreign Affairs, Sweden and Finland present a joint action against terrorism in the Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC), www.regeringen.se, 7 november 2001.

207

United Defense buys Bofors, www.rediff.com, 21 juni 2000. www.mil.se www.pliktverket.se www.regeringen.se www.riksdagen.se www.foi.se www.hkv.mil.se www.swedint.mil.se www.fmv.se www.europa.eu.int/comm/external-relations/north-dim/doc - 'Orientation for a Union Approach towards the Baltic Sea Region', Communication from the Commission to the Council, 25oktober 1994. - 'Report on the Current State of and Perspectives for Cooperation in the Baltic Sea Region', 29 november 1995. - 'Initiative for the Baltic Sea Region', communication from the Commission, 10 april 1996. - 'The Northern Dimension-11th Ministerial Session of the Council of the Baltic Sea State', 6 maart 2002. - 4th Baltic Sea States Summit, Chairman's Conclusions, 10 juni 2002. - The Northern Dimension, Overview, 1 maart 2002. www.isis-europe.org ISIS Europe, European Security Review, oktober 2001 www.icbl.org/lm/1999/stockdestr Wareham M., 'APM Stockpiles and their Destruction', Geneve, 1999.

208

Bijlage Overzicht van de ondertekende en de geratificeerde Verdragen door Zweden262

262

www.iiss.org

209

LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN... i. VOORWOORD...iii

Recommend Documents