INHOUD
WOORD VOORAF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V INHOUD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII LIJST VAN DE GEBRUIKTE AFKORTINGEN . . . . . . . . . . . . . . . XIII I. INLEIDING: HET THEMA VAN DE BEGEERTE EN DE HADEWIJCH-STUDIE 1 De negentiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 De eerste helft van de twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . 2.1 Gerrit Kalff, Johanna Snellen en Jan Te Winkel . . . . . 2.2 Annie Salomons, Auguste Vincent, Jacob Prinsen en Lya Berger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Jozef Van Mierlo en Marie H. Van der Zeyde . . . . . . 2.4 Anton Van Duinkerken, Marcel Brauns en Alcantara Mens 3 De tweede helft van de twintigste eeuw . . . . . . . . . . . . 3.1 Stephanus Axters, Robert Vanneste, Theodoor Weevers en Jean Leclercq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Norbert De Paepe en Jean-Baptiste M. Porion . . . . . 3.3 Bernard Spaapen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Gerard Knuvelder en Giovanna Della Croce . . . . . . . 3.5 Joris Reynaert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6 Paul Mommaers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7 Georgette Épiney-Burgard . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8 Frank Willaert en Kurt Ruh . . . . . . . . . . . . . . . 3.9 Agatha A. Bardoel, Elona K. Lucas, Caroline W. Bynum en John Giles Milhaven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. DE MENS EN CHRISTUS IN DE MINNEBELEVING . . . . . . . . . . 1 De Zesde Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Christus volbrengt de minnedienst . . . . . . . . . . . . 1.3 De mens mint in Christus . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Het tegendeel van de minne (de regio dissimilitudinis) . . 1.5 Minnebeleving en kruisdood . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Enkele implicaties: de twifel, de «verlichte rede», het ghebreken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Het eerste en het laatste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . 2.1 Het Eerste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Het Vijfenveertigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . 3 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 1 3 3 5 8 10 11 11 13 14 14 16 16 18 19 20 23 27 29 29 31 34 36 39 40 44 46 55 63
VIII
ROB FAESEN
III. DE BEGEERTE EN HADEWIJCHS LECTUUR . . . . . . . . . . . . . 1 De begeerte bij Willem van Saint-Thierry . . . . . . . . . . . 1.1 Hadewijch en Willem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 De trinitaire spiritualiteit van Willem van Saint-Thierry . 1.3 De contemplando Deo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1 Het ervaringsgegeven van de begeerte . . . . . . . 1.3.2 Karakteristieken van de begeerte . . . . . . . . . . 1.3.3 De trinitaire dimensie van het verlangen . . . . . . 1.4 De bloemlezingen uit Gregorius de Grote en Ambrosius . 1.5 Expositio super Cantica canticorum . . . . . . . . . . . . 1.5.1 De begeerte komt voort uit de incarnatie en de H. Geest die bidt in de mens . . . . . . . . . . . 1.5.2 De begeerte bij degene die binnengevoerd is in de mysteries van de Zoon . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 De begeerte bij Bernardus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Een natuurlijke beweging van de ziel . . . . . . . . . . . 2.2 Amor als begeerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Amor als levensgemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Amor als extase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 De begeerte in De iv gradibus violentae caritatis van Richard van Saint-Victor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Hadewijch en Richard . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 De hoogste graad van liefde: amor ardens . . . . . . . . . 3.3 De dimensies van de amor ardens en de begeerte . . . . . 3.4 De derde en vierde dimensie . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 Wat betekent dit voor de begeerte? . . . . . . . . . . . . 4 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Intermezzo: het tegendeel van de begeerte in de theologie van de dertiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Een theologische discussie in de eerste helft van de dertiende eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 De betekenis van deze discussie met betrekking tot het thema van de begeerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Een antropologische verschuiving . . . . . . . . . 5.2.2 Een christologische verschuiving . . . . . . . . . . 6 De begeerte in de Explicatio in Cantica canticorum van Pseudo(?)Richard van Saint-Victor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1 De Explicatio in Cantica canticorum en Richard van Saint-Victor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 De mystieke ervaring en de Explicatio . . . . . . . . . . 6.3 De begeerte en de Explicatio . . . . . . . . . . . . . . . 6.4 Hadewijch en de Explicatio . . . . . . . . . . . . . . . .
65 66 66 66 69 70 71 74 76 81 81 85 88 89 90 91 92 93 94 94 94 95 96 97 100 101 103 103 109 109 110 112 112 115 119 121
INHOUD
IX
7 De begeerte in de homilie Audivimus van Pseudo-Origenes . . 7.1 Hadewijch en de homilie Audivimus . . . . . . . . . . . 7.2 De inhoud van de homilie . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1 Het verlangen naar de onmiddellijke ontmoeting . 7.2.2 Verwijzingen naar de theologische discussie . . . . 7.3 De begeerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Hoe ontstaat de begeerte? . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2 Waar verlangt de begeerte naar? . . . . . . . . . . . . . 8.3 Waar speelt de begeerte zich af? . . . . . . . . . . . . . . 8.4 Wat is de plaats van Christus in de begeerte? . . . . . . . 8.5 Twee verduidelijkingen: de oneindige begeerte en de via apofatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122 122 124 124 126 128 129 129 130 131 132
IV. DE BEGEERTE BIJ ENKELE TIJDGENOTEN VAN HADEWIJCH . . . . . 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 De begeerte in de Limburgse Sermoenen . . . . . . . . . . . . 2.1 Van negenerhande minne . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Dbuec van den gesteleken winkelre . . . . . . . . . . . . . 2.3 Van der heiliger selen (Anima mea liquefacta est ut dilectus locutus est) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 De begeerte in het traktaat Sequere me . . . . . . . . . . . . 4 De begeerte in de zgn. “School van Hadewijch” . . . . . . . 4.1 Het Tweevormich tractaetken . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 De begeerte in de Mengeldichten 17-24 en 25-29 . . . . 4.3 Andere gedichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 De begeerte bij Beatrijs van Nazareth . . . . . . . . . . . . . 5.1 Het traktaat Van seven manieren van heiligher minne . . . 5.2 De Latijnse versie Van seven manieren van heiligher minne 5.3 De vita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 De begeerte in de tekst Verbum Jesu Christi ad beginam Tungerensem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 De begeerte in andere vitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1 Het leven van Maria van Oignies door Jacob van Vitry . 7.1.1 De proloog op de vita . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.2 De vita zelf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2 Drie levensbeschrijvingen door Thomas van Cantimpré . 7.2.1 Het leven van Christina de Wonderbare . . . . . . 7.2.2 Het leven van Margaretha van Ieper . . . . . . . . 7.2.3 Het leven van Lutgardis van Tongeren . . . . . . . 7.3 Twee levensbeschrijvingen toegeschreven aan Hugo van Floreffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.1 Het leven van Ida van Nijvel . . . . . . . . . . . . 7.3.2 Het leven van Ida van Gorsleeuw . . . . . . . . .
137 137 138 140 141
133
143 145 145 145 149 150 154 154 162 166 169 171 171 171 173 178 178 179 180 185 186 188
X
ROB FAESEN
Drie anonieme vitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.1 Het leven van Aleydis van Schaarbeek . . . . . . 7.4.2 Het leven van Ida van Leuven . . . . . . . . . . 7.4.3 Het leven van Juliana van Mont-Cornillon . . . . 8 Besluit: enkele krachtlijnen van de context waarin de begeerte verschijnt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1 Mystieke spiritualiteit: Gods initiatief . . . . . . . . . . 8.2 Kenmerken van de minne . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3 Begeerte: het beeld dat naar gelijkenis gevoerd wordt . . 8.4 Tegenstand en onbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . .
191 191 196 200
V. DE BEGEERTE BIJ HADEWIJCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 De Visioenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Het Eerste Visioen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Het Tweede, Derde en Vierde Visioen . . . . . . . . . . 1.3 Het Vijfde en Zesde Visioen . . . . . . . . . . . . . . 1.4 Het Zevende en Achtste Visioen . . . . . . . . . . . . 1.5 Het Negende, Tiende, Elfde en Twaalfde Visioen . . . . 1.6 Het Dertiende en Veertiende Visioen . . . . . . . . . . 1.7 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 De Brieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 De Eerste Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 De Zesde Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 De Achtste Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Intermezzo: Héloïse en Hadewijch . . . . . . . . . . . 2.5 De Twaalfde Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6 De Dertiende Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7 De Zestiende Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.8 De Achttiende Brief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.9 De Tweeëntwintigste Brief . . . . . . . . . . . . . . . . 2.10 De Vijfentwintigste Brief . . . . . . . . . . . . . . . . 2.11 De Negenentwintigste Brief . . . . . . . . . . . . . . . 2.12 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 De Rijmbrieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 De Eerste Rijmbrief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 De Tiende Rijmbrief . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 De Zestiende Rijmbrief . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 De Strofische Gedichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Het Zesde Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Het Zevende Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . . . . 4.3 Het Vijftiende Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . . . 4.4 Het Vierentwintigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . 4.5 Het Vijfentwintigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . .
213 213 214 220 222 227 239 242 245 247 248 250 256 258 260 262 263 265 268 270 270 271 273 273 278 282 289 291 292 295 297 300 301
7.4
204 204 206 209 210
INHOUD
4.6 4.7 4.8 4.9
XI
Het Zesentwintigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . Het Achtentwintigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . Het Drieëndertigste Strofisch Gedicht . . . . . . . . . . Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
305 307 310 311
VI. ALGEMEEN BESLUIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 De begeerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Een specifieke achtergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Hadewijch en haar gelijkgezinden . . . . . . . . . . . . . . . 4 Spiritualiteit die de tijdsgeest niet volgt . . . . . . . . . . . . 5 Nieuwe vragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
315 315 319 321 323 324
VII. LIJST VAN DE GECITEERDE WERKEN . . . . . . . . . . . . . . . 327 APPENDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Lijst van de plaatsen in het werk van Hadewijch waarin het woord begheerte, begheren, etc. voorkomt . . . . . . . . . . . 2 De homilie Audivimus in de uitgave van F. Combefis . . . . . 3 De Tiende Brief en het traktaat Van negenerhande minne . . . 4 De Achttiende Brief en het traktaat Dbuec van den gesteleken winkelre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Lijst van de plaatsen in de besproken vitae waarin desider* voorkomt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 De chronologische volgorde van de besproken mulieres religiosae en hun vitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
361 361 363 370 372 374 376
REGISTERS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
