infra actie nr 1
maart 2012•Jaargang 15
>
‘Dit zijn de
Deltawerken van de 21ste eeuw’
>
Roger Mol: ‘In 2014 moeten we twintig procent met BIM bouwen’
>
Ondergrondse
wereldprimeur in Pijnacker
in beeld Start!
H
et zou zomaar een zwemmer kunnen zijn, voorovergebogen en klaar voor de start. De nieuwe Vollenhoverbrug, tussen Vollenhove en Markenesse, verbindt Overijssel met Flevoland. Wie straks in juli van dit jaar de brug over gaat, maakt symbolisch de sprong van het oude land naar het nieuwe polderlandschap. ‘Het bijzondere ontwerp van de brug was één van de redenen dat de Combinatie Vollenhoverbrug (bestaande uit BAM Civiel Noordoost en HSM Steel Structures) de openbare aanbesteding won’, zegt projectleider Marco Waterlander van BAM Civiel. ‘Want we hadden niet de laagste prijs. Het design werd als mooiste van de vijf inzendingen gezien en daardoor beoordeeld als economisch gunstigste inzending. En terecht; het wordt prachtig.’ Het ontwerp is van A&E Architecten, onderdeel van BAM Advies & Engineering. De oude brug dateerde uit 1941 en was aan vervanging toe: te smal en dus onveilig. ‘Als twee vrachtwagens elkaar passeerden, reden ze over het fietspad’, aldus Marco. Het contract – ter waarde van 6,7 miljoen euro – werd in januari vorig jaar getekend; in juli moet de brug worden opgeleverd. BAM Civiel tekende voor het ontwerp van de onderbouw en doet het projectmanagement. Op 17 oktober werd de vaarweg gestremd, waarna een dag later werd begonnen met de sloop van de oude brug. Het is een mooie, maar niet heel ingewikkelde klus, zegt Marco. ‘De enige echte uitdaging is om in april zover te zijn met de bouw, dat de brug weer open kan voor het weg- en vaarverkeer.’
22
A&E Architecten
3
mix Vraag het Rob van Wingerden > Lid raad van
bestuur BAM
4
BAM Infra gaat aan de slag met onderhoudscontracten? ‘Klopt, dit is een belangrijke markt voor BAM. Recentelijk hebben we weer een opdracht binnengehaald in Zuid-Holland, waarbij BAM Rail, BAM Civiel en BAM Infratechniek gaan samenwerken aan meerjarig onderhoud van een aantal bruggen en waterkeringen.’ Spoormannen en bruggen? ‘Multidisciplinaire projecten komen steeds vaker voor, dus daar richten wij ons op. BAM Rail heeft veel ervaring met onderhoud. In combinatie met andere werkmaatschappijen werken we steeds meer en succesvoller samen.’ Daarover is nieuws te melden, toch? ‘Ja, wij hebben het bedrijfsonderdeel BAM Infra Projectmanagement opgericht. Om aan de groeiende vraag van grote multidisciplinaire, integrale projecten te voldoen: de opdrachtgever haalt met één partij alle disciplines binnen. Onze directeur Hans Draaijer van BAM Infra Projectmanagement vertelt daar elders in deze Infra Actie alles over.’ Is de oprichting ook een manier om te overleven? ‘Meer een manier om goed in te spelen op wat er in de markt gebeurt. Grote projecten zijn en blijven belangrijk en wij laten zien dat die bij ons in goede handen zijn. Op deze manier kunnen we onze kennis en resources maximaal benutten. We willen het altijd beter doen. Ik denk dat we daarom goed standhouden. Daar komt bij dat we onze focus langzaam maar zeker verleggen naar het buitenland. Daarbij gaan we geen vreemde, risicovolle avonturen aan. Maar ook daar liggen kansen om succesvol onze krachten te bundelen.’
en verder Groen parkeren met bruinkoolvliegas Er komt een unieke, duurzame parkeerplaats bij Fort Vechten, langs de A12 tussen Utrecht en Bunnik. BAM Infraconsult adviseert en BAM Wegen is aannemer. De parkeerplaats wordt aangelegd met duurzaam beton, waarbij het traditionele cement vervangen is door hoogovenslak en bruinkoolvliegas. ‘Dat is innovatief, de CO2-uitstoot daalt met 75 procent’, zegt innovatiemanager Ad van ’t Zelfde van BAM Infraconsult. ‘We kijken ook in hoeverre het materiaal voor bijvoorbeeld fiets- en wandelpaden geschikt is. Opdrachtgever provincie Utrecht heeft er het volste vertrouwen in. Net als wij.’ Als alles volgens plan verloopt, is de parkeerplaats in mei klaar.
Klaar voor de storm... Hoe onderhoud je de bewegende onderdelen van een waterkering die zo groot zijn als de Eiffeltoren? BAM Civiel, BAM Infratechniek Mobiliteit, BAM Rail en BAM Techniek weten dat inmiddels. Want de vier bedrijven gaan voor tien jaar de Maeslantkering, de Hartelkering en de Hollandsche IJsselkering ‘hoogwaardig integraal’ probabilistisch (rekening houdend met risico’s) onderhouden. Opdrachtgever is Rijkswaterstaat Dienst Zuid-Holland. Tendermanager van BAM Infratechniek Rinus Elsman: ‘Overheden besteden steeds meer geclusterde onderhoudsprojecten uit. Wij hebben deze vraag gemeenschappelijk opgepakt. Met een hoop kennis trouwens; BAM Infraconsult ontwierp de Maeslantkering en BAM Civiel was al betrokken bij de bouw van de keringen. We betrekken ook BAM Rail hierbij. Zij weten na jarenlange ervaring in het spooronderhoud als geen ander wat slim werken inhoudt.’ Het gaat om inspecties, preventief en correctief onderhoud. Het smeren van de bewegende delen bijvoorbeeld, of het testen en onderhouden van noodstroomaggregaten. Uniek werk, aldus Rinus. ‘We zijn nu het werk aan het organiseren. Het stormseizoen begint in oktober en dat is het moment dat wij met het onderhoud beginnen.’
In de prijzen HABO GWW, onderdeel van BAM Wegen, heeft de Gouden Straatsteen 2011 gewonnen. De prijs, een initiatief van FNV Bouw, de Arbeidsinspectie en CROW, wordt uitgereikt aan bedrijven die zich inzetten voor de ontwikkeling van mechanisch bestraten, om zo de arbeidsomstandigheden te verbeteren. HABO GWW is al 25 jaar bezig met de ontwikkeling van mechanisch bestraten, zegt directeur Ronald Baptiste. ‘Ook maken wij ons al negen jaar sterk om mensen met afstand tot de arbeidsmarkt een eerlijke kans te geven. Zo hebben we in de afgelopen vier jaar dertien mensen aan werk geholpen. Mede op deze wijze willen we onderscheidend zijn. We willen onze kennis ook delen met de BAM-collega’s. Wij hebben een cursus ontwikkeld, waarin wij de collega’s alles vertellen over machinaal bestraten. De cursussen waren een succes.’
Verkeersinformatie BAM Infratechniek bundelt sinds 1 januari 2012 de verkeersactiviteiten van dochterondernemingen Van den Berg Infrastructuren en VTN Verkeers- & Besturingstechniek. ‘Dat doen we onder de naam BAM Infratechniek Mobiliteit’, vertelt directeur Eric Feiter: ‘We richten ons op de markten voor verkeers- en besturingstechniek, waaronder dynamisch verkeersmanagement, verkeersregelinstallaties, beweegbare flexibele afsluitingen, tunneltechnische installaties en besturingen voor bruggen en sluizen. Die kennis hebben we nu onder één dak.’ De twee verschillende culturen van de bedrijven smelten samen tot één, vertelt Eric. Waarbij belangrijke elementen, zoals betrokkenheid, behouden blijven. ‘En de oprichting sluit mooi aan bij de doelstelling van BAM om te werken aan grote infrastructurele projecten.’ De medewerkers van BAM Infratechniek Mobiliteit zijn al druk aan de slag, onder meer met een werk aan de IJtunnel, samen met BAM Civiel. Daar worden aanpassingen aangebracht aan de noodschuifdeuren, vluchtdeuren en ventilatoren en worden de besturing van de tunnel en de camera- en audio-installaties vervangen.
Mooie klus bij Utrecht
6
‘Het is een mooie en complexe klus met behoorlijk wat tijdsdruk’, zegt projectleider Bart Arreman over de aanleg van de bovenbouw van nieuw spoor over een lengte van zes kilometer tussen Utrecht Vaartsche Rijn en Houten. De klus behelst onder meer het aanbrengen van ballast, dwarsliggers, spoorstaven, bovenleiding, beveiligingsinstallaties en wissels. ‘We zijn in februari begonnen en in september moet het klaar zijn. Dus we moeten behoorlijk doorwerken’, aldus Bart. ‘Het is technisch ingewikkeld, en we stemmen alles continu af met de aannemer van de onderbouw. Ook wijzigingen van de opdrachtgever spreken we secuur door.’ Met het project is een bedrag gemoeid van 24 miljoen euro.
Project Maasvlakte 2 raast voort > ‘Dit komt één keer per generatie voor’
10 De belastingbetaler profiteert? > Roger Mol over het Bouw Informatie Model (BIM)
5
Groningen kleurt groen-oranje
Veiligheidsbril verplicht
Binnen negen dagen een tunnel bouwen, vier kilometer spoor vernieuwen en de basis voor een nieuw station aanleggen? In opdracht van ProRail werkte aannemer BAM Rail van 25 januari tot 5 maart in Groningen aan het station Europapark. De enorme snelheid waarmee dat gebeurde, is bijzonder te noemen. De werkzaamheden konden alleen worden uitgevoerd als er geen treinen reden. Om de overlast te beperken, werd in samenspraak met de vervoerders en de gemeente Groningen voor een snelle optie gekozen, want in december moet het station open. We bellen op maandagmiddag 27 februari projectleider Rico Koenhen: ‘Afgelopen nacht is de fietstunnel ingeschoven. Volgens de planning zou die vandaag rond het middaguur klaar moeten zijn. Om zeven uur ’s ochtends zou er een persmoment zijn met spectaculaire beelden. Om zes uur kreeg ik echter een berichtje. Was de tunnel al geplaatst.’ Voor dit project is gekozen voor een integrale samenwerking. Rico: ‘Alles zit in één team: BAM Rail, BAM Civiel, BAM Wegen, BAM Infratechniek en BAM Infraconsult.
BAM Civiel heeft het dragen van een veiligheidsbril op de bouwplaats verplicht gesteld. ‘Wij hebben vorig jaar, in overleg met de bouwplaatsmedewerkers, drie modellen geselecteerd. Deze bieden niet alleen bescherming, maar zijn ook comfortabel en representatief. Het betreft een heldere en een gekleurde bril, alsmede een zonnebril. Het is aan de projecten een keuze te maken’, zegt Henk van Leenen, hoofd Veiligheid bij BAM Civiel. Het dragen van de veiligheidsbril moet leiden tot minder oogletsel.
‘
Het dwingt je over de grenzen van werkmaatschappijen heen te kijken pagina 17
’
12 Ondergrondse wereldprimeur > BAM Infratechniek Midden-West legt hoogspanning onder de grond
17
Nieuw bij BAM Infra > BAM Infra Projectmanagement: zes werkmaatschappijen, één loket
>
15 16 18 19 20
Rubrieken de bouwput het getal bam@ column kroonjuweel
‘Dit zijn de Deltawerken
reportage
van de ste 21 eeuw’
6
7 de feiten Hoofdaannemer Project-
organisatie Uitbreiding Maasvlakte 2 (PUMA); bestaande uit Boskalis en Van Oord (waterbouw). Onderaannemer BAVO-MV2, een samenwerking tussen BAM Rail, BAM Wegen en BAM Civiel met VolkerWessels. BAVO bouwt de wegen, het spoor en de kademuren. Voor de kademuren is een design, construct & maintenancecontract ondertekend. Gebruikers Rotterdam World Gateway (RWG) en APM Terminals. Bouwperceel 1.000 hectare. Eerste uitgifte is 400 hectare in 2013. Oplevering tot 2035 van de resterende percelen.
• Project Maasvlakte 2 in volle gang • Zandvlakte verandert in tweeduizend hectare havengebied
‘hier kan stralende zon plotseling omslaan in stortregen’ 8
W
ie achter Rotterdam de Maasvlakte 2 oprijdt, belandt in een surrealistische omgeving. Is dit Nederland? Een enorme zandvlakte, tegen een achtergrond van blinkende silo’s en schoorstenen. Met hier en daar een kraan aan de horizon. Welkom op het nieuwste stukje Nederland, het werkterrein van Hans Dries van BAVO Kademuren en zo’n tweehonderd andere medewerkers van BAM Infra en VolkerWessels. BAVO staat voor BAM Rail, BAM Wegen, BAM Civiel en VolkerWessels. Hans is projectmanager van het samenwerkingsverband en daarmee van de aanleg van de civiele werken voor Maasvlakte 2 in onderaanneming van PUMA. Het is moeilijk voor te stellen dat de grote zandvlakte zal veranderen in tweeduizend hectare havengebied met druk vrachtverkeer over land en zee. Voorlopig heeft de natuur vrij spel op het opgespoten zand. Hier kan stralende zon plotseling omslaan in stortregen. Of intense vrieskou, zoals Hans en zijn team nog niet zo lang geleden meemaakten. ‘We moesten het werk staken. In de wind
v.l.n.r. Niek Lentink, Hans Dries en Jeffrie Berg
was de gevoelstemperatuur dik min twintig. Onverantwoord om nog te werken.’ Ondanks het onstuimige weer en de twee weken vorstverlet, liggen de werkzaamheden nog steeds op schema.
Buitencontour Het civiele werk van BAVO concentreert zich op het bouwrijp en bereikbaar maken van de Maasvlakte 2. Er moeten zo’n 14 kilometer asfalt komen, 24 kilometer (enkel)spoor en bijna 3,5 kilometer kademuren. Die drie klussen naderen voltooiing. Veel draait straks om het dichtmaken van de ‘ring’ aan de buitenzijde van het terrein. In jargon ‘de buitencontour’ genoemd. Op dit moment lopen de wegen en het spoor nog langs de zogenoemde ‘Yangtzehaven’. Straks, midden juli 2012, maakt hoofdaannemer PUMA, een combinatie van Boskalis en Van Oord, de ring dicht. Daarop legt BAVO het laatste stuk spoor en weg aan. Ten slotte wordt de verbinding met de ‘Yangtzehaven’ opengemaakt, zodat de containerschepen toegang tot de haven hebben. Hans neemt ons mee naar de diepzeehaven waar de laatste stalen trekelementen van de kademuren worden geplaatst. Lopen is geen
optie. ‘Dat is hier vijf kilometer verderop’, zo zegt de projectleider. Hoewel hij al vanaf 2010 bij het project betrokken is, maakt het nog steeds indruk. ‘Als kind stond ik met mijn vader naar de aanleg van de Maasvlakte 1 te kijken. Nu neem ik mijn kinderen mee en maak ik deel uit van een vergelijkbaar project. Fantastisch. Dit zijn de Deltawerken van de 21ste eeuw. Een bouwproject dat eens per generatie voorkomt.’
Legosteentjes Op de bouwput staat een heimachine die om de zes meter een zestig meter lang stalen profiel schuin de grond in heit om de massieve kademuren op hun plaats te houden. Pas wanneer een medewerker tussen de machines opduikt, krijg je een goed gevoel voor de verhoudingen. Alles is groter dan normaal. Meters zijn kilometers, kilo’s zijn tonnen. In de verte, aan de andere kant van de binnenhaven, tekent zich een blauwe stip aan de horizon af. Het is de ‘Blockbuster’, een reusachtige machine die speciaal door PUMA voor dit project is ontworpen en ruim veertig ton zware betonblokken optilt en in zee legt alsof het legosteentjes zijn. Hans wijst. ‘Daar,
achter de duinen, zien we regelmatig zeehonden. Enorm nieuwsgierige beesten. Als we er bezig zijn, steken ze vaak die koppies boven de golven uit.’ Niek Lentink is projectleider van BAVO Spoor. Hij is verantwoordelijk voor de aanleg van het spoor. Ook voor hem is het een mooie, bijzondere klus. Het leggen van nieuw spoor komt in Nederland niet vaak voor. Bovendien moet het spoor op Maasvlakte 1 ingrijpend worden verbouwd om aansluiting op de nieuwe baanvakken mogelijk te maken. Dat betekent dat beveiliging en bovenleiding moeten worden aangepast. Duidelijke afspraken en heldere communicatie zijn daarbij onontbeerlijk. Niek: ‘We weten wat we aan elkaar hebben. Dat is essentieel.’ Hans: ‘We spreken elkaar ergens op aan wanneer dat moet, we snappen elkaar en elkaars werelden.’ Jeffrie Berg van VolkerWessels vult aan: ‘Bij slechtlopende projecten is er vaak sprake van verschillende kampen.’ Hij is projectleider BAVO Wegen en trekt regelmatig op met spoorman Niek. ‘Ik vind het veelzeggend dat we soms niet eens weten wie van welk bedrijf is. Dat maakt híer namelijk niet uit.’
•
99 Gezandstraald Zand vormt een grote uitdaging op de Maasvlakte 2. Mens en machine worden letterlijk gezandstraald bij ongunstige wind. Monteurs maken overuren om de machines draaiende te houden. Pas aangelegde wegen en spoor worden al snel overspoeld door een laag fijnkorrelig zand. Om het zoveel mogelijk op zijn plaats te houden, is er langs de zee helmgras geplant. Bouwrijpe plekken worden zo snel mogelijk bedekt met een laag klei. Andere percelen worden ingezaaid met de zaden van een speciale grassoort. ‘De Universiteit van Wageningen heeft gras uitgezocht dat goed groeit op het zilte zand. We zijn allemaal erg blij met dat zaad’, vertelt Hans Dries lachend.
interview
• In 2014 moeten we twintig procent met BIM bouwen • ‘Hier gaat de belastingbetaler ook van profiteren’
‘Nee, BIM is niet zomaar W een project’
Uiteindelijk gaat zelfs de belastingbetaler profiteren van werken volgens het Bouw Informatie Model (BIM). Zegt Roger Mol, directeur bedrijfsvoering Dienst Infrastructuur van Rijkswaterstaat. ‘De onnodige kosten dalen.’
10
cv wie
Roger Mol FUNCTIE
Directeur bedrijfsvoering Dienst Infrastructuur van Rijkswaterstaat WAS
Directeur bedrijfsvoering Dienst Noordzee en directeur begroting ministerie Verkeer en Waterstaat OPLEIDING
Bedrijfseconomie
e nemen u mee naar de bouw van een parkeergarage. Prachtig ontwerp, de aannemer werkt de tekeningen nauwgezet uit. Dan het grote moment, de eerste auto rijdt naar binnen. Maar komt niet verder dan de eerste bocht omhoog; de draaicirkel blijkt te klein. Zo’n ‘Foutje, bedankt’ moet het werken en ontwerpen volgens het Bouw Informatie Model voorkomen. Vooral complexe projecten zullen, aldus Mol en vele aanhangers, gebaat zijn bij deze manier van digitaal samenwerken. Hoe ziet die toekomst met BIM er dan uit? De betrokken partijen bouwen een virtueel model, waarbij alle relevante informatie over de hele levenscyclus van een bouwwerk wordt geïntegreerd. De gegevens worden in één of meerdere databanken vastgelegd, onder meer als 3D-model. Ook planningen en werkzaamheden (4D- en 5D-model) kunnen worden samengevoegd. Alle partijen zijn er zo digitaal bij betrokken.
Deadline
Om BIM snel standaard te maken in bouwend Nederland, heeft de Bouw Informatie Raad (BIR) een scherpe doelstelling geformuleerd: twintig procent van de grote integrale projecten moet in 2014 worden vormgegeven met BIM. Roger Mol: ‘We zijn allemaal bezig met virtueel bouwen, maar we hebben een gezamenlijke doelstelling nodig. Wij zien namelijk zeer zeker het voordeel van het virtueel bouwen. Zomaar een paar voorbeelden: je bekijkt vooraf wie welke informatie moet hebben, je bouwt samen virtueel een bouwwerk, ziet waar het eventueel misgaat, vermindert daarmee faalkosten; iedereen weet wat er voor materiaal in
11 een bouwobject zit, welke CO2-belasting en iedereen spreekt dezelfde taal. Als je iets wijzigt, zie je direct het effect verderop in de bouwketen qua doorlooptijd en kosten. Daar willen we naartoe.’ Momenteel is BIM vooral nog een theoretisch concept, maar als het aan Rijkswaterstaat ligt dus niet voor lang meer. ‘De markt is al bezig met 3D-ontwerpen, maar voor ons gaat het veel verder. Het gaat over alle relevante gegevens over de hele levenscyclus, inclusief onderhoud en sloop. De onnodige uitgaven als gevolg van fouten in de hele keten zullen dalen. We verwachten dat de hele sector er voordeel van heeft, want de projectkosten verminderen en het imago van de sector verbetert. Als wij dit samen goed oppakken, is dit uiteindelijk ook voordelig voor de belastingbetaler.’
Complex Concreet toepassen, noemt Mol de eerste stap die nu genomen moet worden. Vooral bij complexe, infrastructurele projecten. ‘En dat gaan we doen, het project A1/A6 bijvoorbeeld bij Schiphol, Amsterdam en Almere. Het is leren van en leren met elkaar. Hoe laten we informatiebronnen met elkaar communiceren? Wij zijn samen met een aantal BIR-partners bijvoorbeeld al gestart met een objectenbibliotheek. Een soort bouwwoordenboek, zodat iedereen diezelfde taal spreekt. Waar hebben we het over als we over een brugpijler spreken? Daarvoor maken wij in ieder geval mensen vrij. Nee, dit is niet zomaar een project. Ik herhaal de BIR-afspraak om dit als sector gezamenlijk op te pakken. Zet hier als sector ook je goede mensen op. Want het is gewoon de toekomst en de investering waard.’
•
project
Wereldprimeur in Pijnacker 12
Ten zuiden van Delft doet BAM Infratechniek Midden-West iets wat nog nooit is gedaan: ondergronds een elf kilometer lange hoogspanningsverbinding aanleggen van 380.000 volt.
13
‘Nooit eerder is een kabel over zo’n lengte ondergronds aangelegd’
De feiten Project Randstad 380kV Initiatiefnemers Ministerie van
Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, elektriciteitstransporteur en hoogspanningsnetbeheerder TenneT TSO Opdrachtgever nkt cables GmbH Opdrachtnemer BAM Infratechniek Midden-West Over het project aanleg door TenneT van een nieuwe 380kV-hoogspanningsverbinding (80 km, Wateringen Beverwijk) in de Randstad, om de capaciteit van het hoogspanningsnet uit te breiden. Nodig omdat het energieverbruik van de Nederlanders toeneemt. BAM legt tussen Wateringen en Bleiswijk, de zogenoemde Zuidring, een ondergrondse verbinding aan van bijna elf kilometer. Zo worden de landschappelijk waardevolle gebieden Delfland en Zuidpolder ontzien. Nooit eerder werd een kabel met dat spanningsniveau, over zo’n lang traject, ondergronds aangelegd. Start bouw Maart 2011 Oplevering Eind november 2012
N
ou, dit is ‘m dan’, zegt projectmanager Richard van Beers van BAM Infratechniek Midden-West. Hij wijst naar een reusachtige haspel - vier meter hoog, vier meter breed, bijna vijftig ton zwaar - die in een weiland staat bij de Zuid-Hollandse plaats Pijnacker. Hij heeft het over de hoogspanningskabel 380kV, die BAM in opdracht van nkt cables tussen de A4 bij Delft en knooppunt Klapwijkse Knoop ondergronds aanlegt. Een verbinding van elf kilometer, om zo de ‘natuurgebieden’ Zuidpolder en Midden-Delfland te sparen. Een wereldprimeur, weet projectcoördinator Giuseppe Pluchino (BAM Infratechniek Midden-West). ‘Nooit eerder en nergens anders ter wereld is een kabel, met zo’n hoog spanningsniveau, over zo’n lengte ondergronds aangelegd.’
Gevoeligheid Vanaf een industrieterrein in Delft, waar BAM Infratechniek speciaal voor deze opdracht kantoor houdt, is het met de auto tien minuten rijden naar de ‘verbinding’. Projectleider Rob Bakker (BAM Infratechniek MiddenWest) toont graag de beperkte ruimte waar
ze pionieren in de polder. Het werkterrein is weliswaar elf kilometer lang, de breedte is nergens meer dan 35 meter. De projectleider ontleedt de bouwlocatie. Zowel links als rechts is een sleuf gegraven, met ieder een breedte van vijf meter. Langs het traject heeft BAM een persleiding geplaatst, die het vrijgekomen grondwater opvangt en afvoert naar de Delftse Schie. Een eis van het Hoogheemraadschap. In elke sleuf komen zes kabels naast elkaar te liggen die de hoogspanningsverbinding 380kV vormen. Richard: ‘Door gescheiden aanleg beperkt TenneT de storingsgevoeligheid.’
Crème brûlée Bij iedere stap zak je centimeters weg in de boterzachte veengrond, zegt Richard. ‘Net crème brûlée’. Toch zorgt BAM ervoor dat er een haspel plus wagen, gezamenlijk bijna honderd ton, op het terrein komen en niet verzakken. Hoe? IJzeren platen, 1.800 kilo per stuk, vormen de toegangsweg die de sleuven van elkaar scheiden: die platen liggen op geotextiel en een laag boomschors, zodat de haspelwagen niet wegzakt in de veengrond. De kabellengte is negenhonderd meter. Per strekkende meter weegt de kabel vijftig
kilo. Projectcoördinator Giuseppe: ‘Uitvoerig bodemonderzoek door onze afdeling Geotechniek wijst uit dat de kabels binnen vijf jaar naar de gewenste diepte zakken, ongeveer anderhalve meter onder de grond.’ BAM Infratechniek verwerkt in totaal 144 haspels, in twaalf secties tussen Delft en Pijnacker-Nootdorp. Dat gaat als volgt: kabelleverancier nkt brengt de haspels in diepladers vanuit het Duitse Keulen over de weg naar Delft en plaatst ze in een door BAM Infratechniek ontworpen wikkelmachine. Een lier begeleidt de kabel, voortgeduwd op kabeltransporteurs, door de sleuf. Aan het eind van iedere sectie, om de negenhonderd meter, verbindt nkt de kabels, in door BAM gefabriceerde stofvrije montagetenten. Vervolgens wordt de verbinding in een jasje van speciaal zand gestoken. Richard: ‘Hoe warmer de kabel, hoe minder stroom er doorheen kan. Terwijl TenneT juist zo veel mogelijk stroom wil transporteren. Door een bepaalde geleidingswaarde in het zand vloeit de warmte weg.’ Het werk is onderdeel van het Randstad 380 kV-project van TenneT. Jaarlijks stijgt het energieverbruik. Laptops, magnetrons, opladers, lampen: je moet er niet aan denken
dat straks alles uitvalt omdat het hoogspanningsnetwerk de vraag niet meer aankan. Om dat probleem voor te zijn, breidt TenneT de capaciteit van het netwerk in de Randstad uit. Dat doen ze in twee fasen: eerst de Zuidring (Wateringen - Zoetermeer), later de Noordring (Zoetermeer - Beverwijk). In totaal tachtig kilometer. De 380kV-verbinding neemt het transportwerk over van de huidige 150kV-kabels. Als een brede snelweg die de provinciale weg vervangt.
Besparen Richard: ‘TenneT legt de kabel het liefst overal bovengronds aan. Dat bespaart kosten en de technieken zijn bekend. In bijzondere gevallen wordt de verbinding ondergronds aangelegd, bijvoorbeeld in natuurgebieden of bij waterkruisingen - zoals in Delft.’ Giuseppe: ‘Omdat het Rijk dit project als nationaal belang ziet, zijn alle vergunningen door het ministerie aangevraagd, met steun van BAM.’ Naast het graven van de sleuven en het leggen van de kabels, vraagt het boren inventiviteit van de bouwers. Vier van de elf kilometer worden geboord. Zo trekt BAM de kabel onder hindernissen als de A13, provinciale wegen, spoorlijnen en landschappelijk
waardevolle veendijken door. Voor iedere hindernis op het traject zijn dertien boringen nodig – het zogeheten horizontaal gestuurd boren. Per kabel één gat en één voor de aardkabel en glasvezelverbinding. BAM voert de boringen uit met een gyroscoop. Soms over een afstand van vijfhonderd meter. De kop van de gyroscoop wordt in de voorgeprojecteerde boorlijn gedrukt, bijvoorbeeld onder de snelweg. Vanaf een boorstelling worden meterslange stangen in de gaten gedrukt en weer teruggetrokken. Uiteindelijk trekt BAM de kabel onder de hindernis door. Zo’n proces duurt acht weken. Giuseppe: ‘We maken niet één, maar dertien boringen parallel in een driehoekconfiguratie en trekken daar de kabels doorheen. Wij zijn de eerste partij die boringen in deze configuratie verricht. Dat doen we voor de warmteregulering.’ Richard: ‘Er is weinig tot niets bekend over deze manier van boren in de slappe veengrond. Wereldwijd kijken ingenieursbureaus belangstellend mee. De boringen verlopen probleemloos, net als het graven van de sleuf en het leggen van de kabel.’ Eind november staat de oplevering gepland.
•
ja/nee
de bouwput
Het Bouw Informatie Model (BIM) gaat een belangrijke rol spelen in infraprojecten
14
William van Niekerk
Richard Bouman
Nout Verhoeven
Arie Versluis
directievoorzitter BAM Infraconsult
projectmanager BAM Civiel
manager Railtechniek ProRail
directeur DATA van RWS
‘En het gebeurt al... Je mag zelfs al spreken van een doorbraak: steeds meer informatie over bouwobjecten delen we al via software. Daardoor wordt voor alle partijen inzichtelijk wanneer je bijvoorbeeld tijdens de bouw van een damwand te maken krijgt met andere bouwers. Concreet: wij werken nu aan de A12, een project dat voor de beheersfase al grotendeels in BIM zit. Objectinformatie, gekoppeld aan geografische informatie bijvoorbeeld is beschikbaar, waardoor de opdrachtnemer ook een assetmanager wordt. We gaan ook verder met 4D- en 5D-modellen, waarin we de tijdfaseringen en de kosten van de constructie in de tijd kunnen zien ontwikkelen. En heel laagdrempelig: we kunnen nu al iPhone-apps downloaden om onze 3D-ontwerpen te laten zien.’
‘Een heel belangrijke. We visualiseren met BIM de ontwerpen driedimensionaal en multidisciplinair om de communicatie en samenwerking met zowel de klant als verschillende bouwpartners en andere belanghebbenden te optimaliseren. We kunnen met BIM snel en efficiënt raakvlakken toetsen en in een vroeg stadium anticiperen op niet-uitvoerbare situaties. Ook verlopen complexe projecten gesmeerder, omdat we met BIM vooraf werkvolgorde en faseringen kunnen laten zien waardoor we beter met alle betrokken partijen kunnen afstemmen. Hierdoor worden faalkosten aanzienlijk verminderd. Tot slot kunnen we eenvoudiger en sneller hoeveelheden bepalen waarmee het traject van calculatie, inkoop en voorbereiding wordt verkort.’
‘Absoluut zelfs. Maar het gaat niet vanzelf. Als we nu in hetzelfde tempo doorgaan, zijn we er over twintig jaar nog niet. De bouwwereld is van nature een conservatieve branche. Er moeten mensen opstaan om de veranderingen te managen die het gebruik van BIM met zich meebrengen. Dus niet alleen: dit is goed en gaaf, maar de vraag stellen Hoe gaan we dit dan doen? Dat heeft met leiderschap te maken. Ik heb een volledige integratie van de hele keten voor ogen. De eisen van de opdrachtgever worden vastgelegd en dan krijg je: Deur A op die tekening heeft te maken met die eis van stakeholder B. Voortdurende transparantie met dezelfde informatie als basis zorgen voor minder faalkosten en meer efficiëntie.’
‘Wat mij betreft is deze stelling een no-brainer. Gebruik van BIM in infraprojecten is een must om vertragingen te verminderen en faalkosten te verlagen.
De vraag is alleen of de invoering nu wel snel genoeg gaat. We moeten het er wat mij betreft niet alleen over hebben, maar het ook gewoon gaan doen. En dan moet je beginnen in eigen huis. Bijvoorbeeld door het spreken van dezelfde taal en door het werken met dezelfde tekeningen. Zodat een constructiebedrijf kan zien: hé, wat daar staat, dat kan helemaal niet. Door het daar binnen RWS en met marktpartijen die voor RWS werken over te hebben, kunnen we met kleine dingen waarschijnlijk al snel een heel eind in de richting komen. Dat is de crux, informatie gaan delen over informatie delen.’
ja
ja
ja
15 15
ja
Over lieren en kranen Een prestigieus project van hoge producties en grote getallen, noemt manager operations van BAM Wegen Regio Zuidoost Roelant Veldboer de ronde fietsbrug, die is gebouwd over een verdiept kruispunt aan de Heerbaan in Eindhoven. Het ontwerp is van ipv Delft. BAM Wegen, het Belgische Victor Buyck Steel Constructions en BAM Civiel voerden het project uit. Veldboer: ‘Nu kan gemotoriseerd verkeer ongelijkvloers rijden ten opzichte van fietsers. De pyloon in het midden is zeventig meter hoog en weegt 116 ton, de fietsbrug heeft een diameter van 72 meter en hangt in 24 kabeltuien van elk 53 meter. De brugdelen zijn vanuit België over het Beatrixkanaal vervoerd en daarna met speciaal transport afgeleverd. De montage en afwerking zijn in vijf weken door dag en nacht te werken gerealiseerd. In maart 2011 is de voorbereiding gestart, half december hing de brug in zijn tuien.’ In overleg met de opdrachtgever, de gemeente Eindhoven, zijn de werkzaamheden drie maanden versneld. ‘Dat is met Lean-plannen en met alle betrokken partners gelukt. Inmiddels zijn er trillingen in de tuikabels ontstaan. De problematiek ten aanzien van deze trillingen wordt nu onderzocht. De oplevering is in mei.’
het getal
20
BAM Infra Projectmanagement
3X directeur BAM Rail
v.l.n.r. Bart Regtuijt, Maarten van Raaij, Sebald van Royen
Maarten van Raaij en Bart Regtuijt zijn twee nieuwe gezichten in de directie van BAM Rail. Sebald van Royen is en blijft directievoorzitter en is verantwoordelijk voor het algemene beleid en de externe relaties. Maarten was al eindverantwoordelijk voor Services, maar gaat zich nu ook bezighouden met de productie (Capaciteitsbeheer en Materieelbedrijf) en onderhoudscontracten. Bart blijft eindverantwoordelijk voor Projecten, maar richt zich in zijn nieuwe functie ook op commercie (inkoop), projectverwerving en –realisatie, inclusief grote, multidisciplinaire projecten.
16
E
Multidisciplinaire projecten,
één loket Grote, multidisciplinaire werken vragen om een integrale aanpak. Dat was de reden voor de oprichting van BAM Infra Projectmanagement (IPM). Directeur Hans Draaijer is positief: ‘Je wordt gedwongen over de grenzen van je eigen werkmaatschappij heen te kijken.’
17
Japans LEAB een feit
• Meer betondekking beschermt de wapening beter tegen roestvorming • Viaduct kan zonder problemen honderd jaar mee
en schamele twintig millimeter extra beton is goed voor honderd jaar zekerheid. De viaducten in de A12 tussen Lunetten en Veenendaal - onderdeel van het BAM-project Poort van Bunnik krijgen meer dekking, zoals dat heet. De afstand tussen de wapening in het viaduct en de buitenkant van het beton is vergroot naar zestig millimeter. Daardoor is de wapening de komende honderd jaar beter beschermd tegen roestvorming, want er komen minder snel vocht, zout en lucht bij. ‘Dat betekent dat als ons beheer- en onderhoudscontract over vijfentwintig jaar afloopt, we de viaducten zonder problemen kunnen overdragen aan Rijkswaterstaat’, zeggen Ruud Keesom en Jeannette Bouwmeester. Ze zijn respectievelijk afdelingshoofd Civiel ontwerp en materiaaltechnoloog bij BAM Infraconsult;
nieuw!
één van de BAM-werkmaatschappijen die de verbreding van de A12 voor hun rekening nemen. Twintig millimeter meer, waar komt dat vandaan? ‘Opdrachtgever Rijkswaterstaat wil de garantie dat de kunstwerken honderd jaar meegaan. Ons contract voor beheer en onderhoud loopt vijfentwintig jaar, we moeten roestvorming met grote zekerheid voorkomen. Want roestende wapening begeeft het uiteindelijk, waardoor de constructie verzwakt. Met computerberekeningen hebben we aangetoond dat een dekking van zestig millimeter voldoende bescherming geeft tegen roestvorming van de wapening.’ Ruud: ‘En we gaan dit nu ook bij andere projecten invoeren. Sterker nog, een aantal concurrenten is ook naar de zestig millimeter gegaan. Om dezelfde reden. Dan weet je helemaal zeker dat je goed zit.’
•
De Japanse wegenbouwer Maeda Road heeft begin februari in samenwerking met BAM Wegen in de Kawasaki-asfaltcentrale in Tokio de eerste producties Laag Energie AsfaltBeton (LEAB) gerealiseerd. Er zijn onder meer een onderlaag en een deklaagmengsel met vijftig procent hergebruik van asfaltgranulaat geproduceerd en verwerkt. Maeda Road stelt in maart van dit jaar een tweede asfaltinstallatie in bedrijf die geschikt is voor het produceren van LEAB, in Mizuho nabij Tokio. De doelstelling van Maeda Road is om - dankzij deze asfaltproductie bij lagere temperaturen - aan de steeds strengere milieueisen in Japan te kunnen blijven voldoen. Maeda Road is één van Japans grootste asfaltproducenten met 102 asfaltcentrales, een marktaandeel van ongeveer 25 procent en een jaarproductie van tien miljoen ton asfalt.
W
aarom apart werken als je het ook gezamenlijk kunt doen? Zes BAM-werkmaatschappijen (BAM Wegen, BAM Rail, BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Infraconsult en BAM PPP) schrijven vanaf 1 januari in op grote projecten door gebruik te maken van BAM Infra Projectmanagement. Het gaat daarbij om grote integrale, multidisciplinaire tenders, zegt de gloednieuwe directeur Hans Draaijer van BAM Infra Projectmanagement. ‘Dus werk vanaf het eerste ontwerp tot en met het onderhoud. Grote projecten, waarbij ten minste twee werkmaatschappijen vertegenwoordigd zijn.’ BAM Infra Projectmanagement heeft inmiddels ingeschreven op verschillende tenders; zoals het project Regiotram Groningen en de verdubbeling van de N33 tussen Assen en Zuidbroek. Volgens Hans is de oprichting van BAM Infra Projectmanagement een logisch gevolg van een vraag vanuit de markt. ‘Er komt steeds meer werk van grotere omvang. Bovendien zien we dat de opdrachtgevers graag met
één partij zaken willen doen. De klant vraagt erom. Dan is het niet genoeg dat de verschillende BAM-werkmaatschappijen alleen maar samenwerken. Want dan zouden die verschillende werkmaatschappijen nog werken met eigen begrotingen, eigen inkoopsystemen en eigen ICT-systemen. Dat is niet alleen omslachtig en gefragmenteerd, het vergroot ook de kans op fouten. En het werkt vertragend.’
Sneller Hans verwacht veel van BAM Infra Projectmanagement. ‘Ik ga ervan uit dat we met dit bedrijf meer en beter werk binnenhalen. De scoringskans moet omhoog. We moeten naar één op de drie werken. De vraag is er en met BAM Infra Projectmanagement kunnen we die vraag beter beantwoorden, daar ben ik zeker van. We kunnen sneller en adequater op vragen vanuit de markt reageren.’ Per project komt er een team BAM’ers op het kantoor van BAM Infra Projectmanagement. Dat heeft veel voordelen, zegt
Hans. En niet alleen dat het team ook fysiek bij elkaar zit. ‘Je wordt gedwongen over de grenzen van je eigen werkmaatschappij heen te kijken. Voorheen kon je nog vrij eenvoudig zeggen: ik ben van rail en dit gaat over wegen, dus is het mijn probleem niet. Nu werk je samen in één team en is het ook jouw probleem. We gaan dus veel meer samen op zoek naar oplossingen voor de klant. Dat is een houding en een cultuur die we ons nog meer eigen willen maken.’ Waarom is er eigenlijk niet eerder voor deze constructie gekozen? Dat is een goede vraag, vindt Hans. ‘Laten we zeggen: het was de hoogste tijd. We zijn hiermee op de goede weg. Wat niet onbelangrijk is, de mensen van de werkvloer zijn erg enthousiast. Ze zien en merken direct de voordelen.’ De komende tijd moeten de verwachtingen worden waargemaakt, zo zegt Hans. Hij is ervan overtuigd dat het lukt. Echte hobbels ziet hij niet. ‘De sfeer is goed. De systemen zullen de komende maanden gaan werken. En nu moeten we het gewoon gaan doen.’
•
bam@
@ Leiderdorp Tijdens de open dag op zaterdag 18 februari bezochten zo’n vierduizend belangstellenden de verdiepte ligging van de A4.
volgens mij
@ Zevenhuizen De BAM Infra-bedrijven bouwden in opdracht van ProRail een spooronderdoorgang onder de spoorlijn Den Haag – Gouda, parallel aan de A12. De onderdoorgang vervangt twee oude overwegen.
@ Rotterdam Voor de aanleg van de nieuwe parkeergarage bij de Erasmus Universiteit heeft BAM Milieu het grondwerk uitgevoerd.
@ Veurne (België) Zaterdag 18 februari, 08:00 uur, leggen vier collega’s van het Belgische Carmans Spoorwerken (deelneming BAM Rail) met veel duwen en trekken de eerste van drie Harmelen-platen op zijn plaats.
Paul de Krom > >
Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ‘Aandacht voor veiligheid op de werkvloer is en blijft nodig’
‘H 18 18
@ Amsterdam Redubel brengt in combinatie met Dura Vermeer geluidsschermen langs de A10 West aan voor de Coentunnelcompany.
@ Dordrecht Tot eind maart stonden bij het Materieelbedrijf van BAM Rail de keuringsdagen weer op de agenda. Alle BAM Rail-bussen werden binnenstebuiten gekeerd en al het gereedschap werd gecontroleerd.
@ Rotterdam In opdracht van de provincie ZuidHolland realiseerde bouwcombinatie BAM Civiel – HSM een fietsbrug over het Hartelkanaal in de Botlek. Tachtig prefab betonelementen zijn boven het water aan elkaar gelijmd.
@ Zwolle Leerlingen van de infra-opleiding van het Deltioncollege volgen praktijkles. Zij brengen een straatwerkplateau voor picknickbanken aan. BAM Wegen groef het cunet en verdichtte het zandbed. Het resterende infrawerk doen de leerlingen.
@ Weissensee Op 27 januari schaatste het team van BAM Milieu voor twee goede doelen de alternatieve Elfstedentoertocht op de Weissensee in Oostenrijk.
@ Gouda In de parkeergarage van BAM staat een Nissan Leaf, voor (korte) zakelijke ritten. De Leaf is één van de CO2-reductiemaatregelen, bedoeld om medewerkers kennis te laten maken met duurzaam, elektrisch rijden.
@ Utrecht Het waterbouwkundig laboratorium BAM Infraconsult, de golfgoot in actie. Hier worden op schaal het ontwerp van golfbrekers en dijkbekledingen getoetst en verscheidene onderzoeksprojecten uitgevoerd. Onder andere voor de Xblocs.
@ Amsterdam BAM Civiel bouwt voor NS en ProRail twee nieuwe passages onder de sporen van station Amsterdam CS, tussen de bestaande drie reizigerstunnels in. December 2013 gaan de eerste winkels die er komen open.
et kabinet hecht veel waarde aan gezond en veilig werken. Aandacht voor veiligheid op de werkvloer is en blijft nodig, want het is nooit ‘af’. Landelijk gezien vinden elke tien minuten nog steeds vijftien arbeidsongevallen plaats. Ongevallen met letsel en verzuim tot gevolg of met fatale afloop. Een vreselijke situatie die voor alle betrokkenen pijnlijk en traumatisch is. Vaak schuilen ongelukken in kleine hoekjes. Van een steiger vallen. Bekneld raken in een machine. Iedereen die met zware machines, chemische stoffen, steigers of ladders werkt, weet waar de gevaren op de loer liggen. Arbeidsveiligheid is in de eerste plaats een zaak van werkgever én werknemers. Zij weten namelijk bij iedere specifieke functie waar op gelet moet worden met het oog op veiligheid. Daarom riep het kabinet het Actieplan
Arbeidsveiligheid (2010-2013) in het leven. Hierbij ligt de nadruk op wat bedrijven en branches zelf kunnen verbeteren aan veiligheidsbewustzijn en veiligheidscultuur op de werkvloer. Het Actieplan Arbeidsveiligheid is een vervolg op het programma Versterking Arbeidsveiligheid (2003-2008). Dit leverde indrukwekkende resultaten op. Het percentage ongevallen daalde spectaculair: van 40 tot zelfs 90 procent. Door het initiatief primair bij de branches en bedrijven te leggen, kwam veiligheid in het vizier van iedere werknemer. Die heeft het grootste belang om gezond en veilig te kunnen werken. De nadruk moet liggen op een permanente veiligheidscultuur. Iedereen wil ’s avonds heelhuids thuiskomen. Daarom is de inbreng en inzet van iedereen in het bedrijf – van hoog tot laag – belangrijk. Zo’n aanpak vergt permanente aandacht en regelmatig overleg tussen management en medewerkers. Medewerkers weten immers als geen ander wat de gevaren op de werkvloer zijn. Maar dat is nog niet tot in alle haarvaten van ieder bedrijf in Nederland doorgedrongen. Door ervaringen binnen het bedrijf en tussen bedrijven te delen, worden de mogelijkheden helder. We kunnen van elkaar leren door tips uit te wisselen. Tips om de werkvloer veiliger te maken. Tips om materiële schade, ziekte en ziekteverzuim te vermijden. Een veiligheidscultuur op de werkvloer bespaart kosten, het bevordert de werksfeer en de productiviteit. Reden genoeg om er werk van te maken.’
colofon Infra Actie informeert vier keer per jaar over de projecten van BAM Infra op het gebied van civiele en industriebouw en boven- en ondergrondse infrastructuur. In BAM Infra zijn de volgende bedrijven gebundeld: BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail, BAM Wegen en BAM Infraconsult. Redactieleden Kathleen Banga-Davis, Karin Dooren, Jeroen Kleijn, Henk Kuipers, William van Niekerk, Karin van der TasPennin, Willem Weeda, Rob van Wingerden Concept & realisatie ZB Communicatie & Media bv, Ede Vormgeving ZB/Marinka Reuten Tekst Willem Andrée, Erik Hannema, André Ritsema, Ernst Steinmeier, Patrick Boor Fotografie Harmen de @ Leek Onderhoud voor RWS directie Noord-Nederland door BAM Wegen Regio Noord.
@ Gouda Hoe kunnen YouTube, Twitter en Facebook worden ingezet voor BAM Civiel, op de vier communicatiegebieden interne communicatie, markt-, arbeidsmarkt- en projectcommunicatie? Daarover boog Young BAM Civiel zich in een workshop social media.
@ Dordrecht De Unimat 205, de BAM Rail-stopmachine die het spoor tot op de millimeter recht legt, is na een uitgebreide revisie weer operationeel. Ploegleider Martijn Bruines: ‘Die kan er weer vijf jaar tegenaan.’
@ Hoogkerk BAM Civiel Noordoost verwierf de engineering & construct-opdracht voor de fundering en de vloer van een grote tank van de Suiker Unie in Hoogkerk.
Jong, Ruud van den Akker, Jane van Raaphorst, Koos Boertjens, Remco Gerritse Drukwerk Modderkolk Grafische Projecten Contactadres BAM Infra, Postbus 2419, 3500 GK Utrecht, telefoon (030) 287 68 76 ISSN 1574-9568
19
kroon juweel PROJECT De la Reyweg, Den Haag Wat grootschalige herinrichting Wie Martijn Kniestedt, opdrachtgever gemeente Den Haag
H
20
et was feest 13 januari op de De la Reyweg in Den Haag. De buurt, de leerlingen van twee scholen, de wethouder, BAM Wegen Regio West, HABO GWW; iedereen was aanwezig bij de grootse opening van de heringerichte straat. En iedereen was tevreden. ‘Het is hier nu veiliger en prettiger wonen, werken en rijden’, aldus de wethouder. De werkzaamheden, die ongeveer driekwart jaar in beslag namen, werden verricht door BAM Wegen Regio West. Het bedrijf kwam als beste – en goedkoopste – uit de bus, zegt opdrachtgever Martijn Kniestedt van de gemeente Den Haag. De la Reyweg is een belangrijke doorgaande weg van 1,4 kilometer lengte, waar dagelijks zo’n 15.000 auto’s passeren. De oude weg was onveilig; onder meer doordat fietspaden ontbraken en er te weinig ruimte was om goed te parkeren. De grootschalige herinrichting, inclusief rioolvervanging, was een paradepaardje van de gemeente, zegt Kniestedt. ‘BAM kwam met het beste plan van aanpak. Ze hadden zich goed verdiept in het project.’ Er zijn twee vrijliggende fietspaden en gescheiden rijbanen aangebracht, zodat auto’s elkaar niet meer kunnen inhalen. Volgens Kniestedt heeft BAM tijdens de werkzaamheden goed en proactief gecommuniceerd met de buurt. ‘En onze samenwerking verliep ook goed. In het begin was het een beetje zoeken: wat kunnen we van elkaar verwachten? Maar daarna verliep het vlot. En, ook prettig voor de buurt: we waren een paar maanden eerder klaar dan verwacht.’
