Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. Verstopping bij kinderen

Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

Verstopping bij kinderen

De Maag Lever Darm Stichting heeft deze brochure met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. De brochure bevat algemene informatie, waaraan niet zonder meer medische conclusies voor een individuele situatie kunnen worden verbonden. Voor een juiste beoordeling van uw eigen situatie, dient u

Inhoud Verstopping bij kinderen

dus altijd te overleggen met uw arts of een andere professionele hulpverlener. De Maag Lever Darm Stichting aanvaardt geen aansprakelijkheid voor mogelijke

Een verhaal uit de praktijk

4

Wat is verstopping bij kinderen?

5

De spijsvertering

5

De Maag Lever Darm Stichting is een onafhankelijke

Wat is normale ontlasting?

6

organisatie die zich inzet om maag-, darmen leverziekten te

Wat is verstopping?

7

onjuistheid en/of onvolledigheid van de in deze brochure verstrekte informatie, terwijl evenmin aan de inhoud van deze brochure rechten kunnen worden ontleend.

voorkomen en te bestrijden en patiënten een betere kwaliteit van leven te kunnen bieden.

Wat zijn de oorzaken?

7

De Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen is

Wat zijn de klachten?

9

de w etenschappelijke beroepsvereniging van maag-darm- leverartsen. De vereniging wil onder andere de kennis over ziekten van de spijsverteringsorganen bevorderen.

Deze brochure valt onder een Creative Commons Naamsvermelding- NietCommercieel-GeenAfgeleideWerken 4.0 Internationaal-licentie (CC-BY-NC-ND). Dit betekent dat het toegestaan is de brochure te delen (kopiëren, verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat), onder de volgende voorwaarden: 1 Naamsvermelding: de gebruiker dient de maker van het werk te vermelden, een link naar de licentie te plaatsen; 2 NietCommercieel: het werk mag niet gebruikt worden voor commerciële doeleinden; 3 GeenAfgeleideWerken: het veranderde materiaal mag niet verspreid worden als het werk is geremixt, veranderd, of op het werk is voortgebouwd; 4 Geen aanvullende restricties: geen juridische voorwaarden of technologische voorzieningen mogen toegepast worden die anderen er juridisch in beperken om iets te doen wat de licentie toestaat.

Wat kunt u als ouder doen?

11

Wat kan de arts doen?

14

Extra informatie of vragen?

16

Overzicht brochures

18

Een verhaal uit de praktijk

Wat is verstopping bij kinderen?

‘Vanaf het moment dat ik met borstvoeding stopte, kreeg mijn zoontje

Hieronder wordt eerst in het kort de werking van het spijsverteringsstelsel

harde ontlasting. Hij had pijn bij het poepen, ik vond dat zo naar voor hem.

uitgelegd. Daarna krijgt u uitleg over ‘normale’ ontlasting en over verstopping.

Soms ging het een tijdje goed, maar vaak was het tobben. Toen hij een jaar of vier was, had hij vaak remsporen in zijn broek. Soms moest hij wel drie keer per dag een schone onderbroek aan. Ik dacht dat hij steeds diarree

→ De spijsvertering

had. Maar de kinderarts legde me uit dat zijn klachten juist door harde

De spijsvertering begint in de mond. In

poep werden veroorzaakt. Ik ben extra gaan letten op wat we eten en

de mond wordt voedsel fijngekauwd en

voldoende drinken en ik geef nu vaker een stuk fruit als tussendoortje. Hier

vermengd met speeksel. Hierdoor

zitten ook vezels in. Door aanpassingen in de voeding en het drinken, werd

kunt u het voedsel makkelijk doorslik-

zijn ontlasting weer normaal. Mijn zoontje zit weer beter in zijn vel en vindt

ken. In het speeksel zitten stoffen die

het ook fijner om met de kinderen uit de buurt buiten te spelen. Hij is echt

het voedsel helpen verteren. Zodra u

opgeknapt.’

voedsel doorslikt, komt het in de slokdarm. De slokdarm is in feite een

1

2

soort transportkanaal. De spieren in

11

de oorzaken, wat zijn de klachten en wat is eraan te doen? Ook krijgt u adviezen

de slokdarmwand duwen het voedsel

10

over eet- en leefgewoonten.

naar de maag. Op de overgang van

In deze brochure krijgt u meer informatie over verstopping bij kinderen: wat zijn

3 9 4

slokdarm naar maag zit een sluit-

5

spiertje. Dit gaat open als er voedsel vanuit de slokdarm de maag in gaat en

6

sluit zich daarna weer. Hierdoor kan er

7 8

minder gemakkelijk voedsel en maagsap terugstromen vanuit de maag in deze manier voor eenrichtingsverkeer. In de maag wordt voedsel gekneed en vermengd met maagsap. Dit maagsap wordt door de maag aangemaakt en Verstopping bij kinderen

4

5

Spijsverteringsstelsel 1 Mond 2 Slokdarm 3 Maag 4 Dunne darm 5 Dikke darm 6 Blinde darm 7 Endeldarm 8 Anus 9 Alvleesklier 10 Galblaas 11 Lever

Maag Lever Darm Stichting / Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

© Van der Zon – Visueel

de slokdarm. Het sluitspiertje zorgt op

het bevat onder andere zoutzuur. Het zure maagsap bevordert de verdere vertering

→ Wat is verstopping?

van het voedsel in de maag. Daarnaast vormt het zoutzuur een barrière tegen

Verstopping ontstaat doordat ontlasting te lang in de dikke darm blijft zitten. In de

eventuele ziekmakende bacteriën die u met het eten binnenkrijgt. Daarna gaat de

dikke darm wordt vocht onttrokken aan de ontlasting. Hoe langer de ontlasting in

voedselbrij via de maaguitgang in kleine porties door naar de dunne darm. In het

de dikke darm zit, hoe harder en droger de ontlasting wordt. We spreken pas van

eerste deel van de dunne darm worden galvloeistof en alvleeskliersap toege-

verstopping als een kind minder dan drie keer per week ontlasting heeft, dat

voegd aan de voedselbrij. Deze spijsverteringssappen zijn nodig voor de afbraak

gepaard kan gaan met een pijnlijke harde ontlasting, buikpijn en/of het onvrijwillig

van vetten, eiwitten en suikers. In de dunne darm vindt het grootste deel van de

verliezen van ontlasting in het ondergoed. Een andere naam voor verstopping is

voedselvertering plaats. Belangrijke voedingsstoffen worden via de wand van de

obstipatie. Ook als het kind veel moeite heeft met poepen, omdat de ontlasting

dunne darm door het lichaam opgenomen.

hard en droog is geworden, heeft het last van verstopping.

De dunne darm gaat over in de dikke darm. De dikke darm onttrekt water en zouten aan deze dunne brij. Wat daarna overblijft is de normale vaste ontlasting. De

Wat zijn de oorzaken?

ontlasting wordt door de dikke darm naar de endeldarm geduwd. Als er ontlasting in de endeldarm komt voelt u aandrang. De spijsvertering is voltooid als de ontlasting via de anus het lichaam verlaat. De dikke darm is ongeveer een meter lang en ligt als een soort ‘hoefijzer’ in uw buik. De dikke darm begint rechtsonder in de buik en loopt via een aantal bochten naar de linker onderbuik. Daar gaat de dikke darm over in de endeldarm. De

De oorzaak van verstopping is in de meeste gevallen onbekend. Te weinig

endeldarm eindigt in de anus.

drinken of een eenzijdig voedingspatroon kan leiden tot verstopping. Ook weinig beweging, onregelmatig leven, stress en psychische factoren spelen mogelijk een rol.

→ Wat is normale ontlasting? Normale ontlasting is vrij zacht en soepel. Het kost geen moeite om deze ontlasting

Voorkomende oorzaken van verstopping bij kinderen zijn:

kwijt te raken. Ontlasting bestaat uit onverteerde voedselresten, darmbacteriën en water. Ontlasting is meestal licht- tot donkerbruin van kleur. Door voeding kan

→ Een vezelarme voeding

ontlasting een andere kleur krijgen. Zo wordt de ontlasting rood door het eten

Vezels stimuleren de darmbeweging en zijn nodig voor een gezonde spijsver-

van bietjes of groen na het eten van spinazie. Ontlasting die te veel water bevat, is

tering en een goede stoelgang. In de darm werken vezels als een soort

dun of brijachtig. Als ontlasting te weinig water bevat is deze droog en hard.

spons omdat ze water opnemen. Hierdoor zorgen ze ervoor dat de ontlasting

Jonge kinderen hebben vaak brijachtige ontlasting. U hoeft zich daarover geen

zacht en soepel blijft. Vezels zitten bijvoorbeeld in groente, fruit, volkoren producten, zemelen, bruin brood en muesli.

zorgen te maken. Veel kinderen hebben elke dag ontlasting. Sommigen zelfs een paar keer per dag. Er zijn ook kinderen die niet zo vaak hoeven te poepen. Dit is

→ Te weinig drinken

allemaal ‘normaal’, want elk kind is anders. Kinderen vanaf de leeftijd van drie

gang. Te weinig drinken kan harde en pijnlijke ontlasting veroorzaken.

jaar kunnen van drie keer per dag tot drie keer per week ontlasting hebben.


Voldoende drinken is nodig voor een soepele ontlasting en een goede stoel-

6

7


→ Overgang naar ander voedsel

→ Andere ziekte

Bij baby’s kan de overgang van borstvoeding naar ander voedsel verstopping

Verstopping kan ook een verschijnsel zijn van een andere ziekte. Bijvoorbeeld

of andere darmklachten veroorzaken. Dit komt doordat de darmen moeten

een aangeboren aandoening, zoals de ziekte van Hirschsprung. Bij deze

wennen aan ander voedsel.

ziekte ontbreken de zenuwcellen in een deel van de wand van de dikke darm.

→ Het negeren van aandrang

Door het ontbreken van deze zenuwcellen zijn de darmbewegingen ernstig

Sommige kinderen negeren het aandranggevoel en gaan niet naar het toilet.

verstoord in dat deel van de darm. Ook voedselintolerantie of voedselallergie

Het kan ook zo zijn dat uw kind, bijvoorbeeld op school, niet naar het toilet

kan verstopping veroorzaken.

mag of durft als het aandrang voelt. Hierdoor blijft de ontlasting langer in de darm en wordt deze steeds harder. Als uw kind aandrang negeert en toilet-

Wat zijn de klachten?

bezoek uitstelt, blijft ontlasting langer dan noodzakelijk in de dikke darm. Hierdoor kan een harde en droge ontlasting ontstaan. → Te weinig lichaamsbeweging

Regelmatig bewegen is noodzakelijk voor een goede darmwerking. Als een kind te weinig beweegt, beweegt de darm ook minder. Hierdoor blijft ontlasting langer in de dikke darm dan noodzakelijk en kan verstopping ontstaan.

De klachten bij verstopping kunnen verschillend zijn. De belangrijkste

→ Psychische factoren

klachten zijn een te harde en vaak pijnlijke ontlasting, het onvrijwillig

Uw kind kan ook last krijgen van verstopping als:

verliezen van ontlasting in het ondergoed, verminderde eetlust, buikpijn en

• het kind te veel wordt gestimuleerd om naar het toilet te gaan;

soms urinewegproblemen zoals bij meisjes urineweginfecties en incontinen-

• er te veel onrust en weinig regelmaat is in het dagelijks leven;

tie voor urine. Behalve lichamelijke klachten kunnen ook psychische

• het kind moeilijk meekomt op school;

problemen het gevolg zijn van verstopping. Hieronder worden de klachten

• het kind veel gepest wordt;

die kunnen optreden besproken.

• er te veel van het kind verwacht wordt;

• er spanningen zijn thuis, zoals ruzies of een scheiding;

→ Niet kunnen poepen

• het kind nare gebeurtenissen meemaakt, zoals een ziekte of overlijden

Het kind heeft met moeite slechts één of twee keer per week wat harde ontlasting. Soms komt de ontlasting zelfs nog minder dan één keer per week.

van familielid of huisdier. → Prikkelbare Darm Syndroom

→ Harde ontlasting

Bij een prikkelbare darm is de darmwand overgevoelig voor prikkels en reageert

De ontlasting blijft te lang in de dikke darm. Hierdoor wordt de ontlasting steeds droger en harder.

hierop met krampen en pijn. De buikpijn gaat vaak samen met verstopping of met diarree. Ook kan het kind een wisselend ontlastingspatroon hebben; de ene

→ Pijn bij het poepen

keer is de ontlasting hard en droog en de volgende keer juist weer dun. De buik

Als gevolg van de verstopping kunnen klachten ontstaan zoals aambeien,

pijn verdwijnt vaak weer nadat het kind heeft gepoept of windjes heeft gelaten.

kloofjes of scheurtjes in de anus. Dit veroorzaakt pijn bij het poepen, soms

De oorzaak van het prikkelbare darm syndroom is niet bekend. Spanning,

met wat (helderrood) bloedverlies. Het kind legt vervolgens een verband

verdriet, te weinig beweging en vezelarme voeding kunnen een rol spelen.

tussen poepen en pijn. Hierdoor kan het kind, door angst voor pijn, een


8

9


Wat kunt u als ouder doen?

toiletbezoek uitstellen. Het gevolg hiervan is dat de ontlasting te veel indikt en hard en droog wordt. → Buikpijn en een harde en opgezette buik

Doordat er een grote hoeveelheid harde en droge poep in de darm zit, kan buikpijn ontstaan.

→ Overloopdiarree of paradoxale diarree

Als de darm vol blijft zitten met veel harde ontlasting, dan kan dunne poep

Het is belangrijk om op een aantal dingen te letten als uw kind last van

langs de harde ontlasting lekken. Uw kind kan dan niet poepen, maar toch

verstopping heeft. Vaak kan het probleem worden opgelost met aanpassingen

zitten er telkens poepvegen, of ‘remsporen’ in het ondergoed. Veel mensen

in de voeding en leefwijze. De volgende tips en adviezen helpen u hierbij.

denken dan dat het kind diarree heeft. Maar eigenlijk is het tegenovergestelde aan de hand. Het kind heeft juist last van verstopping.

→ Gezonde vezelrijke voeding

→ Grote hoeveelheid ontlasting eens in de 10 dagen

Voedingsvezels zijn onmisbaar voor een gezonde spijsvertering en een goede

Het kind poept soms langer dan een week niet en dan plotseling een enorme

ontlasting. Vezels werken als een spons en houden vocht vast waardoor de

hoeveelheid.

ontlasting zacht blijft. Groente, fruit, volkorenbrood, zemelen en muesli zijn

→ Weinig eetlust

voorbeelden van gezonde en vezelrijke voeding.

→ Psychische problemen

Een gezonde en gevarieerde voeding bevat alle voedingsstoffen die uw kind

Verstopping kan invloed hebben op het sociale leven van uw kind. Het kind

dagelijks nodig heeft. De ‘Schijf van Vijf’ van het Voedingscentrum vormt de basis

durft bijvoorbeeld niet meer naar school, omdat het bang is daar te moeten

voor het samenstellen van een gezonde

poepen. Zijn er ‘remsporen’, dan kunnen er vieze luchtjes ontstaan. Hierdoor

maaltijd. Neem dagelijks voedings-

kan uw kind gepest worden door andere kinderen. Door alle problemen

middelen uit alle vijf de groepen

kunnen kinderen zich minder goed concentreren op school.

van de ‘Schijf van Vijf’. Dan weet u zeker dat uw kind alle belangrijke voedingsstoffen binnenkrijgt. Soms is het lastig om door middel van ‘gewone’ voeding voldoende vezels binnen te krijgen. Er zijn tegenwoordig veel producten in de supermarkt verkrijgbaar, waaraan extra vezels zijn toegevoegd. Schijf van Vijf Bron: Voedingscentrum


10

11


→ Gezond toiletgedrag De hoeveelheid vezels die een kind per dag nodig heeft, is

Negeer aandrang niet. Laat uw kind meteen naar het toilet gaan als het aan-

afhankelijk van de leeftijd, namelijk:

drang heeft. Ook wanneer dit tijdens het eten is. Door de ontlasting op te houden,

• 1 t/m 3 jaar 15 gram

wordt deze verder ingedikt. Hierdoor kan verstopping ontstaan. Geef het kind de

• 4 t/m 8 jaar 20 gram (meisjes), 25 gram (jongens)

tijd om rustig op het toilet te zitten.

• 9 t/m 13 jaar 25 gram (meisjes), 30 gram (jongens)

→ Ga positief met de klachten van uw kind om Op www.vezeltest.nl kunt u testen of uw kind dagelijks voldoende vezels eet.

Schenk niet te veel aandacht aan het probleem. Zeg niet steeds dat uw kind moet poepen. Geef uw kind complimentjes als het probeert te poepen, ook als het niet lukt. Misschien vindt uw kind het prettig als u zijn buik masseert. Hierdoor ontspant

→ Voldoende drinken

de darm waardoor deze beter werkt.

Veel kinderen drinken te weinig. Per dag heeft een kind ongeveer 1 tot 1½ liter nodig. Probeer te variëren met water, melk, karnemelk, thee of vruchtensap. Als uw kind veel of extra vezels eet, is het belangrijk dat het ook extra veel drinkt.

Tips bij verstopping

Vezels nemen namelijk veel vocht op. Dit vocht moet aangevuld worden, anders

Bij verstopping is het is belangrijk dat uw kind:

wordt de ontlasting droog en hard.

• vezelrijk eet; • voldoende drinkt; • het ontbijt niet overslaat;

→ Sla het ontbijt niet over

• voldoende beweegt;

Het ontbijt is heel belangrijk. Een vezelrijk ontbijt zorgt ervoor dat de werking van

• op tijd naar het toilet gaat.

de darmen op gang komt en de darmen in beweging blijven. Er zijn veel zogenaamde ‘natuurlijke’ producten verkrijgbaar, om de stoelgang te

→ Voldoende lichaamsbeweging

verbeteren. Vaak bevatten deze natuurlijke middelen kruiden die de darm prikkelen,

Zorg dat uw kind voldoende beweegt. Dit zorgt namelijk ook voor een goede

zoals bijvoorbeeld senna(peulen). Voorbeelden hiervan zijn laxeerthee en soms

darmbeweging.

ontbijtthee. Wees hiermee voorzichtig, omdat er nog veel onduidelijk is over het effect van senna op de darmwand. Voor vragen over laxeermiddelen kunt u het beste uw huisarts of apotheker raadplegen.


12

13


Wat kan de arts doen?

→ Laxeermiddelen

Deze laxeermiddelen activeren de darmbeweging of trekken vocht aan, waardoor uw kind makkelijker kan poepen. Vaak adviseert de kinderarts om het voorgeschreven laxeermiddel tenminste twee maanden door uw kind te laten innemen. Uw arts adviseert u hierover.

Als de klachten van uw kind aanhouden, dan is het verstandig om naar uw

→ Klysma

huisarts te gaan. In een gesprek met u en uw kind krijgt uw huisarts een

In uitzonderingsgevallen wordt een klysma of lavement met lauw water

beeld van de klachten. Ook kan de huisarts uw kind lichamelijk onderzoeken.

voorgeschreven om de verstopping op te lossen. Bij een klysma wordt

Als het nodig is, doet de arts een inwendig onderzoek via de anus. Met een

vloeistof via de anus in de endeldarm gespoten. Deze vloeistof maakt de

gehandschoende vinger voelt hij of er veel harde poep in de endeldarm zit.

harde ontlasting zachter.

Dit wordt een ‘rectaal toucher’ genoemd. Als de klachten aan blijven houden kan de huisarts uw kind doorverwijzen naar een kinderarts of kinderarts maag-darm-leverziekten (kinderarts-MDL). Ga meteen naar de huisarts:

In sommige gevallen is ook de hulp van een psycholoog of pedagoog nodig.

• als de verstopping gepaard gaat met slijm en/of bloed in de ontlasting;

In veel ziekenhuizen zijn er speciale afdelingen voor kinderen met ontlastings

• als de verstopping gepaard gaat met koorts.

problemen, de zogenoemde poeppoli’s. Hier probeert een team van specialisten, zoals artsen en ook psychologen, de oorzaak van de klachten te achterhalen en te behandelen. Wanneer een andere ziekte de oorzaak is van verstopping, zal

In eerste instantie geeft de huisarts adviezen over het leef- en voedingspatroon.

deze ziekte worden behandeld.

Als uw kind deze adviezen opvolgt kunnen de klachten verminderen. Wanneer er na twee weken geen effect optreedt, kan de huisarts verschillende medicijnen voorschrijven. Dit kunnen de volgende medicijnen zijn: → Bulkvormers

Bulkvormers zijn medicijnen die de ontlasting zachter maken. Ze hebben dezelfde eigenschappen als voedingsvezels: ze nemen vocht op. Uw kind moet bij bulkvormers extra veel drinken, omdat deze medicijnen averechts werken als ze niet voldoende vocht op kunnen nemen. Voorbeelden van bulkvormers zijn psylliumzaad/psylliumvezels en zemelen. Bulkvormers kunnen zonder problemen langdurig gebruikt worden, omdat ze de darm niet prikkelen.


14

15


Extra informatie of vragen?

Notities en vragen

Hebt u vragen over de klachten van uw kind, neem dan contact op met de huisarts. U kunt ook met de Infolijn van de Maag Lever Darm Stichting bellen of mailen. De Infolijn 0900 - 20 25 625 (€ 0,15 per minuut) op maandag, woensdag

en donderdag van 10.00 tot 14.00 uur

E-mail [email protected] Internet

www.mlds.nl en www.spijsvertering.info

Op de kinderwebsite www.poepie.info vindt uw kind begrijpelijke informatie over het belang van vezelrijke voeding, lichaamsbeweging en toiletgedrag. Door verschillende spelletjes en opdrachten leren kinderen een verband te leggen tussen een gezonde spijsvertering, voeding en leefstijl. Wilt u meer lezen over de diverse onderwerpen die in deze brochure ter sprake zijn gekomen? Kijk dan in het brochureoverzicht op pagina 18 voor extra informatie. Speciaal voor uw kind is er het ‘Rottige Buiken Boekje’. Op een eenvoudige manier wordt uitgelegd welke weg het voedsel in het lichaam aflegt, voordat het uiteindelijk in het toilet belandt. Er staan ook veel grappige tekeningen in over buikpijnklachten.


16

17


Meer brochures

1 op de 8 mensen heeft een maag-, darm-, leverziekte. Steun ons!

U kunt meer brochures vinden op onze website www.mlds.nl. U kunt onze

Helpt u mee aan een betere toekomst

Met uw bijdrage kunnen wij:

brochures gratis downloaden of bestellen in onze webshop. Er zijn

voor ruim twee miljoen Nederlanders met

• Uitgebreide

verschillende brochures over de volgende onderwerpen:

een spijsverteringsziekte? De Maag Lever

darm-, leverziekten, onderzoeken en

Darm Stichting zet zich in om deze veel

behandelingen

SLOKDARM EN MAAG

LEVER, GAL EN ALVLEESKLIER

DARM

VOEDING EN SPIJSVERTERING

voorkomende ziekten te voorkomen, te

informatie bieden over maag-,

• Wetenschappelijk

onderzoek financieren

bestrijden en het leven van deze patiënten

om deze veel voorkomende ziekten te

draaglijker te maken.

voorkomen en te bestrijden • Gezondheidsvoorlichting

Uw steun is hard nodig

geven via de

Infolijn (0900-2025625)

Wij krijgen geen subsidies van de overheid.

ONDERZOEK

KINDEREN

SONDEVOEDING

Alleen dankzij onze donateurs kunnen wij

Hoe kunt u ons helpen?

ons werk blijven doen. Dat doen we al dertig

Vul onderstaande machtiging in of doneer via

jaar. En we gaan door zolang het moet.

www.mlds.nl. Alvast heel hartelijk bedankt!

Ja, ik help mee!

PREVENTIE

SEPA machtiging

Ik maak een gift over op IBAN rekeningnummer NL70INGB0000002737 o.v.v. ‘Brochure MLDS’ Ik machtig de Maag Lever Darm Stichting om het onderstaande bedrag van mijn IBAN rekeningnummer af te schrijven:

€ 10,-

€ 20,-

per maand

per jaar

€ eenmalig

VOOR- EN ACHTERNAAM STRAAT

Er zijn meerdere brochures per onderwerp, de afgebeelde brochures zijn een

POSTCODE/PLAATS

voorbeeld. Voor een volledig overzicht van alle brochures en de meest actuele

E-MAIL

versie verwijzen wij u naar onze website www.mlds.nl.

IBAN REKENING DATUM

18

HUISNUMMER

HANDTEKENING

Stuur deze machtiging retour naar Maag Lever Darm Stichting: Antwoordnummer 343, 3800 VB Amersfoort • www.mlds.nl • Incassant ID: NLZZZ410101690000

maart 2015 Redactie • Maag Lever Darm Stichting Ontwerp en opmaak • Oranje Vormgevers Illustraties • Van der Zon – Visueel Drukwerk • Torendruk Artikelcode 5035

Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. Verstopping bij kinderen

Recommend Documents