InDetail
Magazine van het Restauratiefonds
JAARGANG 5 / NR 10 / 2014
Restauratieproject in de Jordaan ‘Van krot naar moderne bedrijfswoning’ Rijksmonument Diergaarde Blijdorp ‘De olifanten waren dol op de pilaren met Medusahoofd’ Het Dubbele Kruis in Gouda ‘Oud en krom, daar houden wij van’
2
colofon
het restauratiefonds Met verstand van financieren en hart voor monumenten. Al 30 jaar een begrip in de monumentenwereld.
Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39 F 033 253 95 95
[email protected] www.restauratiefonds.nl Redactie Boudewijn Drechsler, Amersfoort Mirjam van Huet, Zwolle Jan Smit, Zwolle Erna Oostveen, Zwolle Margriet Boer, Nationaal Restauratiefonds Marieke Bosma, Nationaal Restauratiefonds Fotografie Vincent van den Hoven, Voorschoten Ingrid de Roode, Tuk Monique Orie, Amersfoort Stefan Ammerlaan, Soest Vormgeving DMO marketing communicatie, Amersfoort Drukkerij Drukkerij Roelofs, Enschede InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. ISSN 1574-9339 Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u deze aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.
inhoud
‘Ik voel me een passant in dit huis en dat is leuk’
‘Als je de keuken wit, zie je pas hoe geel de gang is’
‘We hebben een nieuw huis achter de gevel gebouwd’
De restauratie van ‘het Dubbele Kruis’
Als het ene project af is dient de
In Amsterdam restaureerde
levert een bijdrage aan het behoud
volgende zich al weer aan in
Eric en Carla ‘het laatste krot
van de stad Gouda
Diergaarde Blijdorp
van de Jordaan’
lees meer op PAGINA 12
lees meer op PAGINA 18
lees meer op PAGINA 34
3
Verder in dit nummer NIEUWS van het restauratiefonds
4
Interview met een eigenaar - woonhuis en bed & breakfast in HET DRENTSE norg
6
nieuws van het restauratiefonds
10
voor en na de restauratie - rijksmonument in de binnenstad van Gouda
12
berichten
16
Restauratiefonds collega’s - Kennismaken met sJoerd slagter
17
openbaar monument - diergaarde blijdorp
18
Monumenten zijn leuk
22
Column RestauratieWijzer
23
de specialist - joyce ras
24
De Vraag - Welke rol speelt de Belastingdienst bij de restauratie van mijn monument?
28
Samenwerken meT - Herbestemmen met de hersens en het hart
30
Kijk op monumenten.nl
33
Nieuw leven voor het monument - Van krot naar moderne bedrijfswoning
34
4
Nieuws van het Restauratiefonds
Inspiratiebijeenkomst HER-BE-STEM-MEN Omdenken door problemen en
uitdagingen als kansen te zien.
Daar draaide de bijeenkomst voor
initiatiefnemers en betrokkenen van
In de rijksmonumentale ledenlokalen van Artis kwamen ruim 60 mensen samen voor de inspirerende woorden van Pierre van der
verdienmodel toe te passen dat voor andere bedrijven ook heeft gewerkt. Na een middag vol inspiratie, die een nieuwe kijk gaf op herbestemmingsprojecten, sprak
Bram Alkema is - net als zijn toehoor-
directeur Pieter Siebinga van het Restauratie-
ders - een echt ‘monumens’. Het moderne
fonds de aanwezigen toe. ‘Wie een her-
fenomeen crowdfunding (meerdere mensen
bestemmingsproject aangaat, heeft veel
investeren een relatief klein bedrag om een
passie voor cultureel erfgoed. Dat typeert
herbestemmen in monumenten op donderdag 16 oktober om.
up-shop, speeltuin of kartbaan? Durf een
alle aanwezigen. Samen ideeën uitwisselen,
‘Wie in kansen denkt, weet ze te signaleren’
behoeften bespreken en inspiratie opdoen, is belangrijk voor de toekomst van cultureel erfgoed’, sprak Siebinga. ‘Fantastisch dat we dat hier vandaag hebben kunnen doen.’ n
Gijp (Restauratiefonds), Arno Boon (BOEi) en marketingstrateeg Bram Alkema.
project te financieren) is volgens Alkema een
Wie in kansen denkt, weet ze te signaleren.
perfecte methode voor monumenteigena-
Boon illustreert dat met een anekdote over
ren. ‘Het levert namelijk meer op dan alleen
een telefoontje. ‘De mensen van de kant-
startkapitaal. Het helpt ook om een volgende
fabriek in Horst aan de Maas belden. Of ik
investeerder te overtuigen van de kracht van
kon ‘meedenken’. Gaandeweg werd me
je plan. Verbaasd is Alkema over hoe zelden
duidelijk dat ze geen meedenker zochten,
er verdienmodellen worden uitgedacht voor
maar een eigenaar, die wilde investeren.
de exploitatie van herbestemd cultureel
Dat is ons op het lijf geschreven. ’Om kansen
erfgoed. Alkema: ‘De meeste monumenten
te kunnen signaleren, is het dus belangrijk
worden herbestemd tot hotel, broedplaats
om de vraag achter de vraag te horen.
of woongelegenheid. Waarom geen pop-
HER-BE-STEM-MEN: omdenken • A ccepteer de realiteit; zaken als wetgeving kun je niet veranderen. • We zitten soms vast in onze aannames. Problemen ontstaan in ons hoofd; in werkelijkheid zijn er slechts feiten. • Verandering brengt onrust, maar zie ook de kansen; verandering brengt nieuwe dingen op gang.
5
Joyce Ras ontvangt het Restauratiefonds-compliment Op 22 oktober is het Restauratiefonds-compliment uitgereikt aan Joyce Ras, medewerker Cultuurhistorie bij de gemeente Winterswijk. Dit jaarlijks terugkerende compliment wordt toegekend aan personen of organisaties die zich op een positieve manier hebben ingezet voor de monumentenzorg. Pieter Siebinga, Joyce Ras en Albertine van Vliet
Joyce Ras is met haar enthousiasme
de Roerdinkhof. Zij heeft het compliment
en deskundigheid betrokken geweest
gekregen omdat zij goed communiceert
De afgelopen twee jaar is de gemeente
bij meerdere restauratieprojecten in
met monumenteigenaren en andere
Winterswijk twee keer als tweede geëindigd
Winterswijk. De prijs is persoonlijk uitgereikt
belanghebbenden binnen gemeenten
in de ‘strijd’ om de BNG Erfgoedprijs. Een
door Albertine van Vliet, voorzitter van
en provincie. Het Restauratiefonds hecht
landelijke prijs die wordt uitgereikt aan
Nationaal Restauratiefonds.
belang aan de rol van de gemeente in het
de gemeente die erfgoed op de meest
restauratieproces. Goede communicatie
inspirerende wijze integreert in haar beleid,
Het Restauratiefonds complimenteert Joyce
fungeert daarbij als smeerolie. Om die
organisatie en uitvoering. Dit is ook een
Ras met haar succesvolle betrokkenheid
reden is de rol die Joyce Ras binnen
teken dat de gemeente Winterswijk hoge
bij meerdere restauratieprojecten, zoals
de monumentenzorg in de gemeente
ogen weet te gooien met de wijze waarop zij
bij de zorgboerderij ‘de Noaber’ en
Winterswijk vervult zeker een compliment
invulling geeft aan het erfgoedbeleid.
bed & breakfast/groepsaccommodatie
waard. Lees meer op pagina 24. n
Ruim 600 bezoekers Nationaal Monumentencongres Op donderdag 13 november kwamen
Jong Monumententalent
ruim 600 bezoekers af op het Nationaal
Dit jaar werd voor het eerst de prijs voor
Monumentencongres 2014 in Haarlem. De
‘Jong Monumententalent’ uitgereikt.
passie voor erfgoed van de ondernemers
Deze ging naar Belle van den Berg, de
en andere erfgoedprofessionals bracht
jonge directeur van Museum Hoeksche
tijdens het congres veel inspiratie en nieuwe
Waard. De jury omschreef haar als
energie over ondernemen in monumenten.
‘een erfgoedsoldaat in de provincie’.
De begrippen ‘ziel’ en ‘zakelijkheid’ van het
De nieuwe prijs is in het leven geroepen
congresthema zijn onlosmakelijk met elkaar
om jonge mensen, werkzaam in de
verbonden, want het zakelijk benutten van
monumentenwereld, in de schijnwerpers te
de emoties rondom monumenten blijkt
zetten. Met de prijs wil de monumentensector
een belangrijke factor voor succesvolle
‘frisse ideeën en nieuwe energie’ met elkaar
ondernemingen in monumenten.
delen. n
Foto: Joost Enkelaar
Ziel en zakelijkheid onlosmakelijk verbonden bij ondernemen met monumenten
6
interview met een eigenaar
‘Heel Norg knapt van de restauratie op’ Aan de ouderwetse brink midden in het Drentse dorp Norg is Café Drent gevestigd. De boerderij annex herberg kent een roerige geschiedenis uit de tijd van de Tweede Wereldoorlog. De huidige eigenaars Hein de Jong en Aline Vrieling hebben hun tanden in de restauratie gezet en leiden er nu een rustig leven.
Hein houdt een vergeeld boekje met ezelsoren en hier en daar een
Norg. We zijn direct uitgestapt om te kijken’, zegt Aline.
scheurtje in zijn handen. ‘Dit is het oude nachtregister van de herberg.
‘Alle grond rond het huis was begroeid met dennenbomen van vijftien
De laatste aantekening van de vorige eigenaar stamt uit 1956. Wij
meter hoogte. Later zouden we horen dat er twintig jaar niks aan
gebruiken het nu als gastenboek voor onze bed & breakfast die we in
onderhoud was gedaan en dat het al tien jaar leeg stond. Het leek
de schuur hebben gebouwd. Of ik het boekje niet moet plastificeren
een oude zooi, maar wij waren verkocht. Het huis bood veel ruimte en
om te voorkomen dat het verder beschadigd? Nee hoor, hij heeft het
de voormalige veeschuur gaf de mogelijkheid om de appartementen
meer dan een halve eeuw overleefd, dat gaat prima zo’, antwoordt
gescheiden te houden van ons woongedeelte.’
eigenaar Hein de Jong met Groningse nuchterheid. Samen met zijn vriendin Aline Vrieling kocht hij twee jaar geleden
Timmermansoog
deze voormalige boerderij annex herberg in het Drentse Norg. Die
Nu, twee jaar later, zijn de boerderij en het omliggende terrein
aankoop was ingegeven door de wens om landelijker te wonen, de
bewoonbaar. In de woonkamer van 144 vierkante meter vinden de
kinderen meer ruimte te geven en een bed & breakfast te beginnen.
drie kinderen de ruimte die hun ouders hen zo graag wilden bieden.
‘We gingen kijken bij een oude boerderij in Bunne, hier vlakbij. Op
Boven is er voor ieder gezinslid een eigen kamer. In de koeienstal
de terugweg reden we per toeval met de auto langs deze boerderij in
en hooischuur zijn drie twee-persoonsappartementen voor gasten
7
‘Als je in een schuur woont, moet je ook zíen dat je in een schuur woont’
Met eigen handen maakte Hein het twintig jaar verwaarloosde monument Café Drent weer tot de eyecatcher van het dorp. Tegenwoordig woont zijn gezin er niet alleen; ze ontvangen ook gasten in de bed & breakfast.
gerealiseerd en wordt gebouwd aan een appartement voor de ouders
konden doen, zouden we niet weer een kind krijgen tijdens deze
van Aline. ‘Je ouders in huis nemen. Dat zou niet iedereen doen’, zegt
periode. Gelukkig hadden we de hulp en steun van onze ouders.’
ze. ‘Toch hebben wij besloten het wel te doen. Mijn ouders vielen net zozeer voor deze plek als wij. Waarom hen dan niet de mogelijkheid
Provinciaal monument
bieden om bij ons te wonen?’
Café Drent, zoals de boerderij annex herberg vroeger heette, is in 1939 gebouwd door Harm Drent. In 1940 trokken, volgens de overle-
In de afwerking van hun appartement is Heins liefde voor authentieke gebouwen zichtbaar. Het hoge plafond biedt een kijkje in de nok van de schuur en de nieuwe, gevlinderde betonnen vloer is een knipoog naar de oorspronkelijke vloer waar destijds het vee op stond. ‘Als je in een schuur woont, moet je ook zíen dat je in een schuur woont’, is Heins overtuiging. Dat zie je ook terug in de appartementen voor gasten. Want hoe strak en vakkundig alles ook is afgewerkt, oude elementen springen direct in het oog. Gordijnen zijn bijeen gebonden met de kettingen waarmee vroeger koeien vaststonden. Op de deuren zijn sporen van paardentanden zichtbaar. De rand van de douchecabine wordt gevormd door het muurtje dat vroeger rond de voerbak stond. Het pad langs de boerderij is opgebouwd uit Drentse veldkeien, die de bewoners van drie omliggende boerderijen nog hadden liggen. Achter op het terrein staan paardenstallen met robuuste, stalen tralies. ‘Wij maken er nu een fietsenstalling, een opslag voor gereedschap en een winkeltje voor gasten van de bed & breakfast van.’ De blauwe nagel aan een van Heins handen verraadt dat hij het meeste kluswerk zelf doet. ‘Onze vorige woning, en een oude studentenwoning in de stad Groningen, hebben we ook zelf onder handen genomen. Je spaart een hoop geld uit als je het zelf doet. Bovendien wíl ik graag zo veel mogelijk zelf doen, want ik weet precies hoe ik het wil hebben’, zegt Hein. Voor het gezinsleven was de hectische tijd niet altijd even gunstig, zeker ook omdat Aline tijdens de verhuizing beviel van hun zoontje. ‘Als we het opnieuw
vering, de Duitsers erin. Na de oorlog waren de Canadezen te gast.
8 Al die tijd woonden Harm Drent en zijn gelijknamige zoon er ook. Na de oorlog kreeg de locatie de functie van herberg, waar - volgens de verhalen - bij het ochtendgloren geregeld mannen enigszins beschonken de deur uit strompelden. Vanwege de functie die het gebouw door de decennia heen voor het dorp heeft gehad, is Café Drent als provinciaal monument aangewezen. Bij het opknappen van het gebouw deden Hein en Aline bijzondere vondsten. ‘Behalve tientallen gemummificeerde ratten vonden we allerlei voorwerpen. In de betonnen vloer van de hengstenstallen waren ijzeren dingen gegoten. Van landbouwwerktuigen tot een fietsenrek met reclame voor het Duitse biermerk Dortmunder. Die zullen ze na de oorlog wel bewust in het beton hebben gestopt’, grapt Hein. ‘Achter de schuur lijken klinkertjes te liggen, maar dat zijn stukken
‘De muren praten niet’ muur, afkomstig van platgebombardeerde gebouwen van het door de Duitsers gebouwde vliegveld bij Peest. In de tuin vonden we een loodzware penning van een Duitse soldaat. En toen we in de boerderij een stuk van het behang los trokken, verscheen een tekening van Hitler. We hebben het maar laten zitten. Wel vragen we ons nog steeds af of die tekening er bewust was geplaatst of dat de bewoners hem letter-
9 lijk en figuurlijk achter het behang wilden plakken’, zegt Hein lachend.
is voor het dorp. Maar aan het contact met andere instanties heb ik
Van verhalen die ontstaan op basis van alle vondsten heeft het gezin
drie maanden lang een dagtaak gehad.’ ‘Met name bij onze huisbank
geen last. ‘De muren praten niet’, is hun nuchtere antwoord. ‘De bu-
verliep het stroef. Na veel telefoontjes bleek dat het volgens hun
ren praten wel’, voegen ze opgewekt eraan toe. ‘Zij kennen verhalen
richtlijnen überhaupt niet mogelijk was om de aankoop en restauratie
over mensen die hier hebben geleefd, bijvoorbeeld in de oorlog. Het
te financieren.’
mag duidelijk zijn dat er in die tijd veel is gebeurd in ons huis, maar dat horen we met de jaren vanzelf wel.’ De buurt is gunstig gestemd
‘Toen we bij Nationaal Restauratiefonds aanklopten, kwam er ineens
over de komst van het Groninger gezin. ‘Ze vinden dat het hele dorp
schot in de zaak. Hun eerste belang is het in stand houden van het
opknapt van de restauratie van onze locatie.’
monument. Daardoor werkten zij vlot mee. Hun instelling was niet óf ze ons konden helpen, maar hóe ze ons konden helpen om het
Keienweg als metafoor
gebouw te behouden voor de toekomst. Van het Restauratiefonds
Het traject van vergunningen en subsidies ging volgens Hein en Aline
kregen we een reguliere lening voor de aanschaf van het gebouw, met
niet over een geplaveide weg. Een Drentse keienweg is een betere
daarin een bouwdepot voor de bouwwerkzaamheden. Van het Drents
metafoor. ‘De gemeente werkte goed mee’, begint Hein zijn verhaal.
Monumentenfonds, een samenwerking tussen de provincie Drenthe,
‘Zij wilden graag dat er iets gebeurde, omdat ons pand beeldbepalend
Steunpunt Cultureel Erfgoed Drenthe en Nationaal Restauratiefonds, kregen we een laagrentende lening voor de restauratie van de buiten-
TOEKOMST
kant van het gebouw.’ n
De restauratie is op wat schilderwerk na gereed en Aline en Hein kijken naar de toekomst. ‘We willen zelfvoorzienend worden en daarmee bijdragen aan de bewustwording van de kinderen. Onlangs is de nieuwe pelletketel geïnstalleerd; we stoken nu CO2-neutraal. Later willen we een zonneboiler en/of zonnepanelen overwegen. Die kunnen we eventueel van de opbrengst van de bed & breakfast betalen.’
3 tips van Hein en Aline • H oud buren op de hoogte van de werkzaamheden, zodat ze zo min mogelijk hinder ondervinden van lawaai, rommel en af- en aanrijdende trucks. • Sluit een goede verzekering af. De leiding van de cementwagen van onze leverancier knapte. Dat veroorzaakte spetters op auto’s van buren. Wij zijn blij dat we voor dat soort ongelukjes waren verzekerd. • A ls je er op de locatie zelf geen ruimte voor hebt, regel dan een opslag voor de authentieke details die je tijdens het opknappen tegenkomt. Later kun je die weer toevoegen aan het gebouw.
10
berichten
Gelders Monumentenfonds: groot succes! Monumenteigenaren in de provincie Gelderland kunnen financiële steun krijgen voor restauratiewerkzaamheden, herbestemming en/of energiebesparende maatregelen. De provincie heeft hiervoor begin dit jaar 6 miljoen euro beschikbaar gesteld in het Gelders Monumentenfonds bij het Nationaal Restauratiefonds. Inmiddels is een groot aantal eigenaren geholpen door middel van een laagrentende lening uit dit fonds. Het succes is zelfs zo groot dat de bodem in zicht is. Het Restauratiefonds is nu in overleg met de provincie om te bekijken wat de mogelijkheden van aanvulling zijn. Bent u eigenaar van een monument in Gelderland en gaat u restaureren, herbestemmen en/of energiebesparende maatregelingen? Kijk dan op onze website www.restauratiefonds.nl/gelderland n
11
Het draagvlak voor monumenten is groot Wat vinden Nederlanders eigenlijk van ons monumentaal erfgoed? Voorafgaand aan de Open Monumentendag deed het Restauratiefonds onderzoek naar het draagvlak voor monumenten in Nederland. Dit zijn de belangrijkste uitkomsten uit het onderzoek: • Ruim 80% van de Nederlanders vindt het belangrijk dat monumenten worden behouden. • Volgens 88% van de Nederlanders heeft de aanwezigheid van monumenten duidelijk een positieve invloed op de aantrekkingskracht van een stad of dorp. • Bijna drie kwart van de Nederlanders (72%) maakt zich zorgen over de leegstand, achteruitgang of zelfs het verdwijnen van monumenten. • Meer dan drie kwart van de bevolking staat er dan ook positief tegenover dat gemeenten, provincies en rijksoverheid geld besteden om monumenten te kunnen behouden. • Ruim de helft van de Nederlanders overweegt zelf financieel bij te dragen aan het in stand houden van monumenten wanneer dat nodig is. • Driekwart van de Nederlanders kent de Open Monumentendag. Van de Nederlanders heeft 39% wel eens een Open Monumentendag bezocht. Download het volledige rapport op www.restauratiefonds.nl/onderzoek n
Samenvoeging Erfgoed in de Praktijk en de ErfgoedAcademie De ErfgoedAcademie is vernieuwd. Vanaf nu vindt u alle cursussen en
Er is weer veel inspiratie opgedaan! Op dit moment is de
opleidingen van Erfgoed in de Praktijk en de ErfgoedAcademie samen
Erfgoedacademie druk bezig met het programma voor 2015.
onder één dak op www.erfgoedacademie.nl. Een vertrouwde naam met een nieuwe uitstraling. De ErfgoedAcademie biedt een platform aan
Wilt u op de hoogte blijven? Schrijf u dan in voor de nieuwsbrief
erfgoedprofessionals die hun kennis willen aanvullen en vaardigheden
op www.erfgoedacademie.nl n
willen trainen. Door de samensmelting kan er beter ingespeeld worden op de behoefte aan kennis en vaardigheden van u als erfgoedprofessional. De Erfgoedacademie sloot dit jaar af met de bijeenkomsten Actualiteit & Ontwikkeling, dit jaar met het thema ‘Erfgoed en Water’.
12
Voor en na de restauratie
Het Dubbele Kruis is een rijksmonument in de binnenstad van Gouda. In 2012 kochten Léon van der Meij en Marlies van Bergen het en trokken er meteen in. Gaandeweg werd duidelijk dat ze voor een behoorlijk grote klus stonden, die nu bijna is afgerond.
Wonen in een monument: ‘Ik voel me nietig en heel rijk.’
13
‘We hebben de definitieve gunning pas gedaan toen alles gestript was.’ Léon van der Meij en Marlies van Bergen woonden met hun kinderen Ben (9) en Karlijn (6) al in Gouda en dat moest zo blijven. Marlies: ‘We hadden eigenlijk een kamer te weinig. De huizen waar wij hiervoor woonden, waren gemeentelijke monumenten. Wij gingen ook nu bewust op zoek naar een oud pand, want dat zijn vaak huizen met karakter. We wilden geen huis van dertien in een dozijn. Oud en krom, daar houden wij van.’ In juni 2012 kochten ze ‘Het Dubbele Kruis’, een rijksmonumentaal pand aan de Hoge Gouwe, al sinds de middeleeuwen een bebouwd stukje van de stad.
Informatie Het kopen van een rijksmonument is wel even iets anders dan een nieuwbouwwoning kopen, dat realiseerden Léon en Marlies zich heel goed. Marlies: ‘Toen we eenmaal wisten dat wij een rijksmonument gingen kopen, zijn we ons in een rap tempo gaan inlezen. Op internet kwamen we al vrij snel bij het Restauratiefonds terecht. Hun RestauratieWijzer heeft ons enorm geholpen. Verder hebben we ons georiënteerd op de Restauratiebeurs in Den Bosch en ik kreeg informatie van mijn zus. Zij heeft een rijksmonumentale schuur gerestaureerd en kon ons dus ook veel vertellen over wat er allemaal op je pad kan komen. Overigens zijn onze ervaringen positief uitgepakt op allerlei fronten.’
Belastingdienst Léon is enthousiast over het Restauratiefonds: ‘De hypotheek was razendsnel voor elkaar. Er werd steeds vlot gereageerd en voor we het wisten was de financiering geregeld. Voor de financiering was het van belang dat we in beeld kregen hoeveel van de ingrepen die we wilden doen onder de noemer onderhoud konden vallen. De aftrekbare onderhoudskosten zijn namelijk tot een maximum van 70% via het Restauratiefonds te financieren. We lieten een taxateur van de belastingdienst komen en die vond het huis leefbaar en kwam dus uit op 10% onderhoud en 90% vernieuwingswerk. Dat was niet zo’n gunstig beeld. Nadat we alles gestript hadden, hebben we de taxateur opnieuw uitgenodigd, toen kwam hij uit op 63% onderhoud. Dat deed meer recht aan hoe het er voor stond.’
Van kleine aanpassingen naar grote ingrepen Eigenaren van monumenten beginnen vaak aan een avontuur, waarvan ze op voorhand niet weten hoe het af zal lopen. Léon: ‘We hadden niet het plan om het zo groots te verbouwen.
In de rubriek ‘voor en na restauratie’ staat dit keer het Goudse grachtenpand van Léon van der Meij en Marlies van Bergen centraal. In plaats van een kleine verbouwing, werd het een omvangrijk restauratieproject.
14
3 tips van Léon en marlies
We dachten aan wat kleine aanpassingen, zodat het leefbaarder zou worden. De enige grote ingreep die we meteen wel in beeld hadden, was de trap met daklichten die voor verbinding tussen het voor- en achterhuis en de verdiepingen moest gaan zorgen. We zijn hier eerst gaan wonen, om te ontdekken wat verder logisch was voor ons om te doen. Het is een groot huis, dus je maakt wel meters, dan is het slim om na te denken over de indeling. We leerden het huis kennen en we
• Ga uit je pand tijdens de restauratie! Voor onze kinderen was dit veiliger en gezonder. En het werk gaat op die manier veel sneller. • L aat pas een taxateur van de Belastingdienst langskomen als alles gestript is. Dan kan de verhouding onderhoud versus vernieuwing heel anders uitpakken, waarmee een aardig financieel voordeel te behalen valt. • D oe de gunning van het werk in twee delen: een voorlopige voor je alles stript en de definitieve wanneer het pand gestript is.
verdiepten ons in de geschiedenis van het pand. Wij wilden daar iets aan toevoegen, zonder het karakter van het pand teniet te doen. Besluiten daarover kan je niet zomaar nemen. We hebben bijvoorbeeld een deel van de zolder opengebroken, zo’n drastisch besluit hadden
gunnen nadat alles gestript was. Zo konden we een veel definitievere
we niet durven nemen, louter op basis van tekeningen.’ Marlies: ‘Ik
prijsopgaaf krijgen, want allerlei onvoorziene zaken konden nu ook
heb in de eerste periode dat we hier woonden per kamer in dit huis
meegenomen worden. De prijs bij de definitieve gunning viel 10%
een soort moodboard gemaakt. Het helpt om na te denken over
hoger uit. Er komt natuurlijk altijd nog meerwerk om de hoek kijken,
welke sfeer je waar wilt hebben.
maar je hebt op deze manier wel iets meer grip op het eindbedrag.’
Gunnen van opdrachten
De geschiedenis van het pand
Marlies vertelt: ‘Toen we hier een tijdje woonden, zijn we in gesprek
In documenten was de geschiedenis van de woonplek van Léon en
gegaan met twee Goudse architecten die ervaring hadden met
Marlies terug te halen tot 1432. In 1662 is er in documenten voor het
historische panden. We hebben uiteindelijk gekozen voor wat het
eerst sprake van ‘Het dubbelt Cruys’, het huis heeft dan al de functie
beste voelde en paste bij wat wij wilden met dit pand. We gingen in
van woonhuis en brouwerij. Léon: ‘Een vriendin van ons heeft voor
zee met iemand die ook tekende voor de restauratie van Spa Gouda,
ons een bouwhistorische verkenning uitgevoerd. Daaruit kwam naar
hier zo’n beetje om de hoek.’ Van de architect kregen Léon en Marlies
voren dat het pand veel meer monumentale waarde had, dan eerder
een lijstje met geschikte aannemers voor het werk. Marlies: ‘Wij zijn
werd aangenomen. De constructie en de structuur van het pand
gaan kijken bij projecten die deze aannemers hadden gedaan. Op
was veel beter bewaard gebleven, dan we hadden verwacht. Van de
basis van de globale offertes van twee geschikte aannemers maakten
verdieping en de zolder waren de moer- en kinderbalken uit de 17e
we een keuze, maar we zeiden meteen dat we pas definitief zouden
eeuw nog aanwezig.’
15 Verbreding keuken Het bouwhistorisch onderzoek was belangrijk bij het vergunning traject. Léon: ‘Het vergunningstraject ging verbazingwekkend goed. Dat had ook met de architect te maken, die goed lag bij de gemeente. We hebben wel discussie gehad over een stuk muur bij de huidige keuken. De commissie was van mening dat die muur moest blijven staan, omdat het deel uitmaakte van de lange gang van voor- naar achterdeur. En zo’n lange gang hoorde, in de ogen van de commissie, bij een huis als dit. Door het bouwhistorisch onderzoek konden wij aantonen dat onze oplossing evengoed paste bij de geschiedenis: ooit is de keukenruimte breder geweest. Bovendien hebben we ervoor gezorgd dat er visueel niets verandert: wie bij de voor- of achterdeur staat, heeft nog steeds een doorkijk over de volle lengte van de gang. En de uitgebroken muur kan gemakkelijk teruggeplaatst worden, we hebben niets onomkeerbaars gedaan.’
Verborgen schatten Marlies is enthousiast over de verborgen schatten in het huis. ‘Het kopen van dit huis was toch een gok. Veel was verstopt. We zijn vooral positief verrast: achter platen en schotten bleken prachtige elementen verborgen, die we ook zoveel mogelijk hebben behouden. Ook elementen die we niet op dezelfde plek lieten zitten, zoals een zitje in de
‘Ik voel me een passant in dit huis en dat is leuk’ vensterbank op de benedenverdieping, hebben we hergebruikt. Die plank heeft nu een functie in het toilet. En de 250 jaar oude plafonddelen die we uit de keuken gesloopt hadden, hebben we hergebruikt in het trappenhuis. Bij het uitgraven van de vloer van de keuken, kwamen er ook heel wat ‘schatten’ tevoorschijn, die we nu uitgestald hebben op een stuk van de oude wenteltrap uit de 17e eeuw.’
Vakmanschap De samenwerking met de aannemer liep gesmeerd. Léon: ‘Er zat een projectleider op waar we goed mee konden communiceren. We hebben zelf veel tijd in de bouwbegeleiding gestopt en hebben dus veel van de werkzaamheden goed kunnen volgen. Hier in huis waren continu twee mannen aan het werk: een zeer ervaren oudere man en een jongere, net zo betrokken. Je ziet de waarde van vakmanschap, bijvoorbeeld in de manier waarop ze omgingen met details, zoals het aansluiten van nerven in de nieuwe trap op de oude vloer.’ Inmiddels is de grootste klus geklaard. Léon: ‘Wij leveren met onze inspanningen een bijdrage aan het behoud van de stad Gouda, met haar rijke historie. ’Marlies voegt daar aan toe: ‘Door die lange geschiedenis van dit pand voel ik me hier een passant en dat is leuk. Ik voel met hier nietig en heel rijk tegelijk.’ n
GESCHIEDENIS De bewoningsgeschiedenis van het Dubbele Kruis weerspiegelt de bedrijvige geschiedenis van Gouda. Het pand kwam rond 1700 in bezit van bierbouwersfamilie de Monchy. Bier was voor Gouda in die tijd een belangrijk exportproduct. Toen de biersector in het midden van de 18e eeuw instortte, kwam pijpen maken op als nieuwe bedrijvigheid. Vanaf 1823 werd het pand onderdeel van het pijpenmakersbedrijf van de familie Goedewaagen.
16
berichten
Agenda Toekomst Religieus Erfgoed Religieus erfgoed is ongelofelijk rijk en wordt publiek breed gedragen. Tegelijkertijd staat het voortbestaan van veel kerken en kloosters onder druk. Verschillende partijen willen zich inzetten voor deze problematiek. Daarom is er nu een ’Agenda Toekomst Religieus Erfgoed’. De agenda bestaat uit zeven onderdelen, die alle aandachtspunten en kansen in kaart brengen. • Kerken en kloosters in voortgaand religieus gebruik • Gebruik, exploitatie en financiering • Bedoelde en onbedoelde uitwerking van wet- en regelgeving • Praktische handreikingen, training & scholing • Tussentijd en toekomstperspectief • Waarde in meervoud • Communicatie: Open Kerken en Kloosters Deze agendapunten worden vertaald in tastbare acties met heldere doelstellingen, die de komende jaren leiden tot concrete resultaten. Het Restauratiefonds levert graag zijn bijdrage door mee te denken over deze problematiek. n
Nederland Monumentenland Nederland Monumentenland is het kennis- en inspiratieplatform voor alle monumentenliefhebbers van Nederland. Nederland Monumentenland biedt liefhebbers alle informatie en het laatste nieuws omtrent monumenten; van inspirerende video’s over restauraties tot verrassende verhalen achter monumentale pareltjes en van fietsroutes tot een agenda-overzicht met bijzondere activiteiten. Maar ook als u geïnteresseerd bent in koop of huur van een monumentaal pand kunt u terecht op dit nieuwe platform. Nieuwsgierig geworden? Kijk snel op www.nederlandmonumentenland.nl n
winnaar award Het marketingbureau LVB Networks heeft op 20 november een zilveren Grand Prix Content Marketing Award ontvangen voor Nederland Monumentenland in de categorie ‘charity’. Nederland Monumentenland is een initiatief van Nationaal Restauratiefonds en BOEi.
Kennismaken met
Sjoerd Slagter Sjoerd Slagter (39) is marketeer bij het Restauratiefonds en zorgt voor het broodnodige commerciële geluid in een organisatie zonder winstoogmerk. ‘Maar ik ga natuurlijk geen ijs verkopen aan Eskimo’s; alleen aan de mensen die het nodig hebben.’
In elk nummer van InDetail vertelt een medewerker van het Nationaal Restauratiefonds wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.
Sjoerd legt uit: ‘We gaan uiteraard wel businesswise te werk en willen
en monumenteigenaren verder kan helpen. Uit deze zoektocht is een
zo vroeg mogelijk in beeld komen bij monumenteneigenaren. Wij
mooie samenwerking voortgekomen.’
verkopen onze producten alleen niet om het verkopen, maar wijzen de klant vooral op de mogelijkheden. Dat men ons kent en het gebruik
Bedrijfsmatiger
van onze producten en diensten overweegt.’
‘Zestig procent van mijn werk is gepland maar veertig procent besteed ik ad hoc; inspelen op dit soort directe signalen en ontwikkelingen.
Doelgroep
Dat is spannend en het vergt flexibiliteit.’ Daarnaast worden de klant
Sjoerd Slagter zet nu al zeven jaar het Restauratiefonds in de markt.
en zijn behoeften ook gericht onderzocht. En dat werpt eveneens
‘Dat lijkt in eerste instantie overzichtelijk; er zijn immers maar zo’n
vruchten af: ‘Neem de gids Monumentaal Wonen. Die is inmiddels al
100.000 monumenteneigenaren. Maar hoe mik je bijvoorbeeld op
7.000 maal verstrekt.’ En dit voorjaar komt de RestauratieWijzer voor
iemand die misschien een monument gaat kopen?’ Dat vraagt naast
gemeentelijke monumenten uit. ‘Want bij gemeentelijke monument-
creativiteit om een praktische instelling. ‘Door alle stappen die een
eigenaren blijkt er eveneens veel behoefte te zijn aan kennis over
potentiële koper van een monument doorloopt goed te bekijken
restaureren en financiering.’ Deze centrale aandacht voor de doelgroep
proberen we op de juiste momenten in beeld te komen. Zo zijn we
laat natuurlijk het Restauratiefonds zelf ook niet onberoerd. ‘We werken
bijvoorbeeld begonnen om makelaars te wijzen op de voordelen van
constant aan onze koers, onder andere met het Ondernemings- en
een monument. Tegelijkertijd hebben we een folder gemaakt die ze
Marketingplan. Ik heb het Restauratiefonds de afgelopen jaren zo
mee kunnen geven aan potentiële kopers, een benadering van twee
langzaam zien veranderen naar een organisatie die steeds bedrijfs-
kanten.’
matiger opereert.’ Wat Sjoerd betreft: ‘Mijn uitdaging blijft: het juiste aanbod voor de juiste doelgroep op het juiste moment.’
Vervolgens zoekt Sjoerd ook naar manieren om deze, al dan niet potentiële klant goed van dienst te zijn: ‘Dus ben ik ook betrokken bij
Dat hij dit alles voor een organisatie als het Restauratiefonds mag
productontwikkeling.’ Het succes hiervan staat of valt natuurlijk bij
doen, is voor Sjoerd een extra drijfveer: ‘Als ik restauratieprojecten
kennis van de doelgroep en vooral haar behoeften. Soms komen die
bezoek of door een oude stad loop en om me heen kijk, ben ik trots
spontaan bovendrijven. ‘Een paar jaar geleden reageerden veel klanten
om daar iets aan bij te dragen. Maar ik heb ook een ondernemende
op een artikel op onze site over het verzekeren van monumenten. Ze
geest. Dus als ik zie dat ons aanbod steeds beter aansluit op de vraag,
waren erachter gekomen dat ze niet goed verzekerd waren. Daarop
dat onze bekendheid en de aanvragen de laatste jaren stijgen, dan
zijn wij gaan kijken naar een verzekeraar die hierin gespecialiseerd is
word ik daar gewoon erg blij van!’ n
17
18
onderwerp openbaar monument
Wilde dieren in monumentale panden De dwergnijlpaarden in de gerestaureerde dikhuidenvleugel zijn zo leuk, dat je het gebouw op de achtergrond bijna niet waarneemt. Toch loont het de moeite om ook de behuizing van de dieren in Diergaarde Blijdorp nader te bekijken: maar liefst 21 gebouwen zijn namelijk rijksmonument.
Diergaarde Blijdorp begon in het midden van de 19e eeuw als een
bij dierentuinen elders in Europa en kwam met een vooruitstrevend
hobby van twee spoorwegbeambten, die van hun werkgever op een
ontwerp. Vernieuwend was het achterwege laten van hekken en ze
stukje grond langs het spoor wat dieren mochten houden. In de loop
vervangen door grachten en greppels. Daardoor kregen de bezoekers
van de 19e eeuw groeide dit initiatief uit tot een heuse dierentuin.
vrij zicht op de dieren.
In de jaren twintig van de vorige eeuw raakte de dierentuin in verval. Het denken over de huisvesting van dieren veranderde en de
Sinds 2007 heeft het parkontwerp van Van Ravesteyn de status van
gemeente Rotterdam had haar oog laten vallen op het stuk grond
rijksmonument, evenals 21 gebouwen, waaronder de Rivièrahal, het
waar de diergaarde destijds gevestigd was. In de jaren dertig kreeg
roofdiergebouw en een theehuis. Veertien houten stallen waren in de
architect Sybold van Ravesteyn als eerste ter wereld de opdracht om
loop der tijd al eens gerestaureerd. Nu zijn ook de betonnen gebou-
een compleet nieuwe dierentuin te ontwerpen. Hij deed ideeën op
wen aan een forse opknapbeurt toe.
19
‘De olifanten waren dol op de pilaren met Medusahoofd’
Een kijkje achter de schermen van een openbaar monument. Dit keer in de spotlights Diergaarde Blijdorp, waar de dieren wel een heel bijzonder dak boven hun hoofd hebben: zij wonen in een rijksmonument!
Werkomgeving
nu 1,5 miljoen besteed aan het restaureren van het dikhuidenverblijf,
René Reusen is verantwoordelijk voor de bouwprojecten in Blijdorp.
op dit moment investeren we 1,5 miljoen in het nieuwe leeuwenver-
Hij kwam als kind al vaak in de Diergaarde, maar had toen nooit kun-
blijf en dan blijft er nog 1,5 miljoen over voor het huidige roofdieren-
nen denken dat hij er nog eens zou gaan werken. Hij was werkzaam
gebouw.’
in de spoorwereld. René: ‘Voor het proces maakt het niet uit of je nu voor de trein of voor de dieren bouwt. Maar het is natuurlijk wel een
Aan de slag
heel bijzondere werkomgeving.’ De dilemma’s die René bij zijn werk in
De restauratie van de oude hoofdingang aan de van Aerssenlaan werd
Blijdorp tegenkomt, zijn herkenbaar voor herbestemmers. René: ‘De
als eerste aangepakt, tegelijk met de directeurswoning en de Winkel
monumentenstatus is voor ons lange tijd meer een last dan een lust
van Sinkel. Het initiatief daartoe en de financiering ervan kwamen
geweest. De goede huisvesting van de dieren volgens de regels van
van de Stichting Volkskracht Historische Monumenten. Toen deze fase
het Dierentuinbesluit staat voor ons natuurlijk voorop. Die eisen stroken niet altijd vanzelfsprekend met de monumentenstatus. Maar een monument is gebaat bij goed gebruik en dat besef leeft ook bij de mensen van bureau Monumentenzorg van de gemeente. Wij kunnen nu aardig inschatten hoe de gemeente zal reageren op onze plannen. Door het bouwhistorisch onderzoek hebben we een goed beeld van de waarde van een monument, dus we weten ook waar we rekening mee moeten houden.’
Geschenk van de gemeente Constance Alderlieste, al twintig jaar werkzaam voor Blijdorp als communicatiemedewerker, vertelt enthousiast over haar werk en over het geschenk dat de dierentuin in 2007 kreeg van de gemeente Rotterdam, ter gelegenheid van haar 150 jarig bestaan. Een bedrag van 4,5 miljoen euro, te besteden aan de restauratie van de Rivièrahal, het pronkstuk uit het oorspronkelijke ontwerp van Van Ravensteyn.
‘Als je de keuken wit, zie je pas hoe geel de gang is’
Constance Alderlieste en René Reusen
was afgerond werd begonnen met de dikhuidenvleugel van de Rivièrahal. René: ‘Het tegelwerk was hier een uitdaging. Op de vloeren, de randen van de dakgoten: overal bevonden zich speciaal gebakken tegels. We hadden gelukkig nog een voorraad
‘De Rivièrahal heeft een vloeroppervlak van 9000 m2 en restauratie
uit de oorspronkelijke bouwperiode, maar dat was niet genoeg.
zou zo’n 50 miljoen euro moeten gaan kosten. En dan zou er ook
Uiteindelijk bleken in heel Nederland twee leveranciers in staat om
nog eens 20 miljoen nodig zijn om de dierenverblijven in te richten. In
deze tegeltjes met de hand te maken en bakken. Voor deze tegelrand
samenspraak met de gemeente is toen besloten om het geld anders
rondom het dikhuidenverblijf kregen we een subsidie van de provincie
in te zetten. Het geld moest wel besteed worden aan monumenten
Zuid-Holland en van de Bankgiroloterij. Dat heeft het mogelijk
en er moest een actueel probleem mee opgelost worden. We hebben
gemaakt om alles mooi af te werken.’
20 Kleinere dieren Sinds de tijd dat Van Ravensteyn zijn ontwerp maakte, is er nogal wat veranderd in het denken over dieren in dierentuinen. De verblijven in dierentuinen zijn groter, natuurlijker en diervriendelijker geworden. Constance: ‘Wij kunnen onze monumentale verblijven niet groter maken, maar we kunnen er wel voor kiezen om minder of kleinere soorten in een verblijf te huisvesten. In de inmiddels gerestaureerde
‘De goede huisvesting van de dieren staat voor ons natuurlijk voorop’ dikhuidenvleugel van de Rivièrahal hebben we nu dus kleinere soorten - dwergnijlpaarden en zwarte neushoorns- gehuisvest. Zo passen monument en gebruikers weer prima bij elkaar.’ De olifanten, dol op de pilaren met Medusahoofd, hebben elders in het park een nieuw verblijf èn een nieuwe krabpaal gevonden.
Een nieuw leeuwenverblijf Momenteel wordt het oude giraffengebouw geschikt gemaakt als leeuwenverblijf. René: ‘De grote uitdaging bij deze restauratie is om het gevelbeeld te laten kloppen met de voor Van Ravensteyn kenmerkende dunne stalen kozijnen, terwijl het geheel veel zwaarder vormgegeven moet worden. Als een leeuw van 300 kilo in volle vaart tegen het glas aan loopt, moet de constructie daar wel tegen bestand zijn.’ Bij de aanbesteding van deze klus is gekeken naar een aannemer die een dergelijke klus ook aan zou kunnen en ervaring heeft met monumenten. Ton van Rossem is de uitvoerder op deze klus: ‘Ik ben hier wel erg trots op. Het is nogal rigoureus wat hier gebeurt. Met name de ingrepen in de constructie zijn ingewikkeld, daar moet je goed over nadenken. De veel zwaardere stalen kozijnen moeten in de pui aangebracht worden, maar dan wel op zo’n manier dat de pui het nog wel houdt. Dit vraagt veel rekenwerk en vakmanschap van onze kant.’
21
Van Ravesteyn Typerend voor de bouwstijl van Van Ravesteyn zijn de dunne stalen kozijnen, de ronde vormen en de toepassing van natuursteenpleister in verschillende tinten. Hij wordt wel de meest gesloopte architect van Nederland genoemd. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat hij veel utiliteitsbouw deed, zoals transformatorhuizen en stations, waaronder het gesloopte Rotterdam CS.
Tegelijkertijd met het leeuwenverblijf wordt ook het theehuis
oude leeuwenverblijf naar een plek waar we een kolonie baviaan-
gerestaureerd. Beide gebouwen vormen een symmetrisch geheel.
achtigen kunnen huisvesten. Dat project begint volgend jaar, zodra
Het pand wordt helemaal gestript, alle toevoegingen uit de jaren
de leeuwen hun nieuwe plek hebben betrokken. We hebben net de
zeventig en tachtig worden hier weggehaald. In 2015 wordt hier
architect gekozen, nu begint de fase van historisch, bouwkundig en
een restaurant in Oosterse sferen gehuisvest. Voor dit deel van de
kleuronderzoek. We zijn blij dat we daar nu aan toe komen. En dan
restauratie, het nieuwe leeuwenverblijf en het theehuis, heeft
zijn er daarna opnieuw projecten die we op moeten pakken. Als je
Blijdorp, naast de financiering van de gemeente, ook nog een
de keuken wit, zie je pas hoe geel de gang is.’ Blijdorp blijft zich dus
Restauratiefonds Plus-hypotheek afgesloten.
ook de komende jaren ontwikkelen en daar hoort het zorgen voor monumenten inmiddels vanzelfsprekend bij. Alle reden om Blijdorp te
Dierenverzorger
blijven volgen! n
Janno Weerman is vakgroephoofd Azië en vanuit die rol verantwoordelijk voor de verzorging van de leeuwen. ‘De meeste mensen associëren leeuwen met Afrika, maar in Azië leeft nog een kleine populatie Aziatische leeuwen. Deze ondersoort wordt met uitsterven bedreigd.
Diergaarde Blijdorp
Wij hebben momenteel twee vrouwtjes van deze soort en hopen voor
Diergaarde Blijdorp is het gehele jaar dagelijks geopend,
de opening van het nieuwe verblijf nog een mannetje te ontvangen.
van 9.00 tot 18.00 uur, in de wintertijd tot 17.00 uur.
De leeuwen gaan er qua ruimte flink op vooruit. Ze hebben straks de
De hoofdingang bevindt zich aan de Blijdorplaan 8.
beschikking over een zeer ruim binnenverbijf, waar ze in de winter
De monumentale ingang (Rivièrahalzijde) bevindt zich aan
heerlijk kunnen vertoeven. Het nieuwe verblijf is ook aantrekkelijk
de Van Aerssenlaan 49.
voor de bezoekers. Zij zien de dieren in een natuurlijke biotoop en er is veel aandacht voor educatie.’
De restauraties van het nieuwe leeuwenverblijf en het restaurant ‘De Poort van Azië’ zijn naar verwachting in het voorjaar
Bijna af, maar nog niet klaar
van 2015 klaar, later volgt nog het nieuwe bavianenverblijf.
Het geld van de gemeente is nu bijna op. Er ligt nog een bedrag
Kijk voor meer informatie op: www.diergaardeblijdorp.nl.
van 1,5 miljoen op de plank. René: ‘We zijn inmiddels begonnen met de voorbereidingen voor fase drie: het ombouwen van het
22
monumenten zijn leuk!
Nieuw bord zet monumenten op de kaart Nederland telt ongeveer 60.000 rijksmonumenten. Verreweg de meeste zijn niet als zodanig herkenbaar. Verschillende gemeenten en eigenaren van rijksmonumenten hebben de afgelopen jaren laten weten dat zij de gebouwen beter zichtbaar willen maken voor publiek. Om aan deze vraag tegemoet te komen heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed het Rijksmonumentenbord ontwikkeld. Dit bordje markeert voor iedereen zichtbaar de rijksmonumenten van Nederland. Voor de introductie, levering en productie van de nieuwe monumentenborden werkt de Rijksdienst samen met de ANWB. Het Rijksmonumentenbordje maakt tegelijkertijd een einde aan de verwarring die soms ontstaat over het ‘blauwwitte’ schildje (Blue Shield). Ten onrechte wordt vaak gedacht dat dit schildje aangeeft dat een gebouw een rijksmonument is. Blue Shield is in het leven geroepen tijdens de Haagse Conventie in
het nieuwe bordje Het nieuwe bordje voor rijksmonumenten krijgt ook een variant voor gemeentelijke en provinciale monumenten. Eigenaren van rijksmonumenten kunnen het bord nu al aanschaffen via www.anwb.nl/monumentenbord
1954 en heeft als doel om cultureel erfgoed in tijden van oorlog en militaire bezetting te beschermen. n
De Foodhallen Amsterdam De plek waar ooit de eerste elektrische trams in Amsterdam werden onderhouden heeft een nieuw leven gekregen. In de voormalige tramremise, een rijksmonument gebouwd tussen 1902-1928, is nu De Hallen Amsterdam gevestigd. De Foodhallen hebben zich gevestigd in deze Hallen. Het complex is 16.000 vierkante meter groot en biedt ruimte aan twee restaurants, een bioscoop, een hotel, bibliotheek, een atelier en veel winkels. Bezoekers van de Foodhallen kunnen bij de verschillende tentjes hapjes kopen, drankjes worden verkocht aan de bar in het midden van de hal. Er zijn rond de twintig verschillende foodstands, van culinaire bitterballen tot pizza, Vietnamees, Franse desserts en kaasplankjes. n De Foodhallen zijn op zondag tot en met woensdag van 11.00 uur tot 20.00 uur en donderdag tot en met zaterdag van 11.00 uur tot 21.00 uur.
23
COLUMN
De service is hetzelfde!
Groene Grachten
Jeroen Esselmann werkt bij het Restauratiefonds en zorgt met de RestauratieWijzer voor professionele begeleiding, voor en tijdens de restauratie
Groene Grachten is in 2012 opgericht door
Een monument duurzaam maken lijkt mis-
Wubbo Ockels. De stichting zet zich in om
schien ingewikkeld, maar hoeft dat niet te
Amsterdam en de rest van Nederland duur-
zijn. De menukaart helpt u in het bos van
Hoe meer mensen wij bij kunnen staan
zaam te maken. Zij helpt pandbewoners hun
verduurzaming. Het is een website waarmee
met onze kennis en ervaring, hoe beter.
huis energiezuinig te maken en organiseren
u thuis vanuit uw stoel een plan kunt maken
Het afgelopen jaar was in die zin dan ook een
regelmatig innovatieve proeftuinen, zoals
hoe uw huis of kantoor duurzaam
zeer succesvol jaar voor de RestauratieWijzer.
Amsterdam Rooftop Solutions en Zon op de
kan worden.
Een record aantal kopers of eigenaren van
van uw rijksmonument.
rijksmonumenten heeft gebruik gemaakt van
Zwijger. Bovendien organiseert zij diverse events, waaronder de jaarlijkse Amsterdam
Uw pand ook duurzamer maken? Kijk voor meer
de gratis RestauratieWijzer. Volgend jaar wil-
Solar Boat Parade.
informatie op www.degroenemenukaart.nl n
len wij de RestauratieWijzer ook beschikbaar maken voor kopers of eigenaren van gemeen-
De Groene Menukaart Het Restauratiefonds kent uw vragen maar al te goed, hoe maak ik mijn monument duurzamer? Hoe pak ik dat aan? Wat zijn de mogelijkheden? Krijg ik de vergunningen en financiering op tijd in orde? De Groene menukaart helpt u alvast op weg helpen met een online tool waarmee u zelf uw pand duurzaam kunt maken.
telijke monumenten. Wij zijn dan ook druk bezig met de voorbereidingen. Hoewel een deel van de informatie hetzelfde is, zijn er ook verschillen in het proces en de mogelijkheden. De service is natuurlijk hetzelfde! De klanttevredenheid blijft hoog, ook met het toenemende aantal gebruikers van de RestauratieWijzer. Zowel het Restauratiefonds als de RestauratieWijzer scoren al jaren hoger dan een 8. Het zal je maar gezegd worden: ‘Snelle & accurate service, met een goed resultaat’. Daar kunnen wij trots op zijn. Twitter: @monumentencoach Facebook: monumentencoach www.restauratiewijzer.nl n
24
onderwerp de specialist
Roerdinkhof
‘Het erfgoed levend houden’ Joyce Ras, medewerker Cultuurhistorie bij de gemeente Winterswijk, kreeg 22 oktober het Restauratiefonds-compliment. Met name haar communicatie met monumenteigenaren en belanghebbenden vallen op. Winterswijk gooit in de ‘strijd’ om de BNG Erfgoedprijs ook al een paar jaar hoge ogen. Joyce vertelt over haar aanpak én haar liefde voor authentieke gebouwen.
25 Ze werd in de schijnwerpers gezet toen ze het Restauratiefonds-compliment ontving, maar Joyce Ras blijft nuchter. Als ze in het interview wordt gevraagd naar haar manier om cultureel erfgoed in stand te houden, is haar directe antwoord ‘samenwerking’.
‘Een sloopdorp, zo stond Winterswijk in de jaren zeventig nog bekend. Op het buitengebied waren bewoners trots, maar het centrum gooide men plat. Vernieuwing, daar ging het in die tijd om’, schetst Joyce Ras. ‘Tegenwoordig kent men Winterswijk juist vanwege de historie die ons gebied herbergt: het landschap met scholtenboerderijen, kunstschilder Mondriaan, de grensgemeenten met Duitsland en de textielgeschiedenis.’ Voor het moment waarop vrijwel heel Winterswijk in één keer de waarde inzag van historische bebouwing, gaan we drie gemeenteraadsverkiezingen terug in de tijd. ‘Er werd een politieke partij in het leven geroepen die de barricades op ging voor behoud van het Strandbad, een authentiek buitenbad uit de jaren dertig. Zij kregen direct acht zetels in de gemeenteraad. Sindsdien kijken velen in Winterswijk anders tegen cultureel erfgoed aan. De betreffende politieke partij, Winterswijks belang, zit nog steeds in de coalitie’, vertelt Joyce.
‘Samenwerking is onmisbaar voor het behoud van cultureel erfgoed’ Joyce werkt tien jaar voor de gemeente Winterswijk. Ze is beleidsambtenaar, maar doet tegelijkertijd de uitvoering van dat beleid. ‘Subsidies verstrekken, vergunningen verlenen, bouwvergaderingen bijwonen
Roerdinkhof
en controles doen op de bouw. Bovendien ben ik er om mensen enthousiast te maken voor erfgoed. Neem bijvoorbeeld een aannemer
erfgoed op deze manier onder onze aandacht kwam. Extra mooi was
die nog niet veel restauratieprojecten heeft gedaan. Dan leg ik graag
dat we dankzij de fietsroute al een goed contact met de eigenaar van
uit waarom je een monument beter met kalk kunt voegen dan met
de schuur hadden.’
cement. Vroeger werd immers ook kalk gebruikt. Mijn doel is om
De eigenaar overtuigen van het belang van restauratie had wel wat
speciale gebouwen samen in stand te houden.’
voeten in de aarde, want die wilde liever het woonhuis, dat op hetzelfde erf staat, restaureren. Joyce: ‘Maar het huis was in een betere
Keukentafelgesprekken
staat, dus voor het behoud van het erfgoed zou dat een verkeerde
Met datzelfde doel gaat Joyce het gesprek aan met eigenaren van
volgorde zijn. De subsidie die de eigenaar kreeg voor het restaureren
bijzondere historische panden in Winterswijk. ‘Ik vraag hen wat hun
van de schuur, trok hem over de streep om toch direct de ‘schoppe’
plannen zijn en hoe de gemeente hen daarin kan ondersteunen. Dat
aan te pakken. Het gebouw is nu modern afgewerkt, maar authentieke
zijn typische keukentafelgesprekken, bij de mensen thuis. Ik vertel ook
details zijn bewaard. De veldkeien onder de gebinten bijvoorbeeld. Die
waarom het pand in kwestie bijzonder is. Zo creëer je bewustwording
werden vroeger gebruikt om te voorkomen dat het hout in de grond
bij de eigenaren. Ons doel is altijd hetzelfde: het erfgoed behouden.
wegrotte. Aan dat soort details kunnen we concluderen dat de schuur
Mensen weten dat inmiddels en kloppen zodoende ook geregeld uit
van halverwege de zestiende eeuw is. In zijn huidige moderne vorm
zichzelf bij de gemeente aan.’
wordt de schuur gebruikt als vergaderlocatie.’
Soms komen de monumentale panden op een onverwachte manier op Joyce haar pad. Zo ook de ‘schoppe’ (Achterhoeks dialect voor
Authentieke details
‘schuur’) van Roerdinkhof, een voormalige hofboerderij, die eeuwen
Het is de liefde voor authentieke gebouwen die Joyce dag in dag uit
geleden het klooster van inkomen voorzag. ‘Er was een fietsroute langs
met veel plezier aan het werk doet gaan. ‘Van authentieke details word
erfgoedlocaties’, begint Joyce het verhaal. ‘De initiatiefnemers van die
ik simpelweg blij. Bovendien zijn de oude gebouwen vaak bouwkundig
route - het rijk, de provincie en de gemeenten -wilden de geschiedenis
gezien van goede kwaliteit, want eeuwen geleden konden ze ook al
van die locaties wel eens nader bekijken. De ‘schoppe’ van Roerdinkhof
goed bouwen. Daarnaast vind ik het verhaal dat zo’n gebouw herbergt
bleek toen op instorten te staan. Ik vind het bijzonder dat dit stukje
mooi. Neem het voormalige GOLS-station in Winterswijk. Dat had er
26
Per toeval in het erfgoed beland
Voormalig GOLS-station in Winterswijk
nooit gestaan als we in het verleden geen gigantisch rangeerterrein
Joyce Ras studeerde HTS Bouwkunde, met als doel om architect te worden. Door een stage bij een architectenbureau ontdekte ze echter dat dit niet was wat ze wilde. Een detacheringsbureau plaatste haar op een dag bij de gemeente Winterswijk, waar ze nu al tien jaar met passie werkt. Op haar visitekaartje prijkt de titel ‘medewerker Cultureel Erfgoed’.
hadden gehad. Die geschiedenis van het spoor, dat in die tijd de weg naar Duitsland vormde, blijft levend dankzij dat station. Als we gebouwen in stand houden, worden de verhalen ook doorverteld.’ Naast deze overwegend emotionele afwegingen heeft Joyce een zakelijke visie op cultureel erfgoed. ‘Ik ben opgegroeid als dochter van een ondernemer. Dus die kant van mij is ook ontwikkeld. Als ik zie dat iets geld op kan leveren - voor de eigenaar of voor de omgeving - raak ik ook enthousiast.’
Batenonderzoek Afgelopen jaar hield de gemeente Winterswijk een onderzoek naar de baten van cultureel erfgoed. ‘Een van de uitkomsten is dat we zeven keer meer economisch resultaat uit erfgoed kunnen halen dan we nu doen. Erfgoed is een decor voor toerisme. Daar komen bezoekers en toeristen op af, maar het levert ook banen op. Denk maar aan de horeca die voortkomt uit het toerisme. Ook voor de woningprijzen is erfgoed gunstig, omdat de waarde van omliggende woningen verhoogt. De politiek is enthousiast over de bevinding dat het in stand houden van erfgoed bijdraagt aan de Winterswijkse economie. En dat zorgt weer voor draagvlak voor mijn werk.’ De onderzoeksresultaten hebben
GOLS-station
ook een positief effect op de samenwerking met de verschillende afdelingen binnen de gemeente. ‘Nu het economisch effect zo zwart op
Netwerk is onmisbaar
wit staat, is het makkelijker om draagvlak te krijgen. Voor de afdeling
Naar eigen zeggen is Joyce niets zonder haar netwerk. ‘Ik werk samen
Ruimtelijke Ordening is de economische factor immers ook belangrijk.
met leden van historische verenigingen. Zij weten veel over de oor-
Want doordacht en nuttig gebruik van een gebouw werkt niet alleen
sprong van gebouwen en het voormalige gebruik ervan. Ook heb ik
het behoud in de hand, ook de financiële mogelijkheden.’
veel contacten met subsidieverstrekkers en met instanties die laagren-
27 tende leningen verstrekken, zoals Nationaal Restauratiefonds.’ De teamcultuur van de gemeente zorgt volgens Joyce ook voor draagvlak binnen Winterswijk. ‘Dat draagvlak hebben we ook nodig. De gemeente kan onmogelijk alles subsidiëren. Daarom zijn samenwerking, eigen initiatief en investering vanuit de maatschappij ook nodig. De inwoners komen hier ook met mooie ideeën hoor. Een voormalig postkantoor is door een woningbouwvereniging herbestemd. Daar zitten nu diverse zorgaanbieders. Vanaf die gezamenlijke plek, die ze ‘De Post’ hebben genoemd, kunnen ze de zorg integraal aanpakken. En Villa Mondriaan, dat is gevestigd in de vroegere woning van Piet Mondriaan, is tot stand gekomen dankzij een particuliere investeerder en een gepensioneerde museumdirecteur. Die laatste heeft al zijn kennis en kunde pro deo aan het project toegevoegd.’
‘Batenonderzoek kan het draagvlak voor restauratie vergroten’
Villa Mondriaan Villa Mondriaan
Speciaal om inwoners van Winterswijk bij herbestemming van cultureel erfgoed te betrekken, worden ‘charrettes’ (workshops) gehouden. Joyce: ‘we nodigen de buurt uit om mee te denken. Ook de historische vereniging en andere belanghebbenden zijn op dergelijke bijeenkomsten welkom. Samen ontwerpen we het gebied. Bijvoorbeeld door onder leiding van een architect maquettes van piepschuim te maken. Overigens doen we dit soort dingen voor zowel erfgoedlocaties als nieuwbouwprojecten.’
Pact gesloten Ook buiten de gemeentegrenzen zoekt Joyce de samenwerking. ‘We hebben een ‘cultuur- en erfgoedpact gesloten met de acht
Tips van erfgoedspecialist Joyce Ras
Achterhoekse gemeenten en de provincie Gelderland. Ons gezamenlijke doel is om evenementen te organiseren, zoals Open Monumentendag, en de culturele beleving te versterken met bijvoorbeeld educatie en andere activiteiten. Stel je maar voor dat er op Open Monumentendag een toneelstuk wordt opgevoerd bij een monumentaal pand.
• Draagvlak en bewustwording zijn onmisbaar voor het in stand houden van cultureel erfgoed. Het verdient aanbeveling om daar op te investeren. • Doe een batenonderzoek in je gemeente: wat levert
Dan wordt het verhaal van het erfgoed ineens veel levendiger.’
erfgoed in die regio op? Men denkt dat nieuwbouw
De toekomst stelt Joyce en haar collega’s voor nieuwe uitdagingen.
goedkoper is dan restaureren, maar als je weet welk
Het feit dat Winterswijk een krimpgebied is, is zo’n uitdaging. ‘We
vliegwieleffect erfgoed heeft voor de economie, kijk je er
hebben veel woningen in Winterswijk, maar in de toekomst steeds minder inwoners. Tegelijkertijd willen we ons cultureel erfgoed behouden,
misschien anders tegenaan. • M onumenten zij qua energieverbruik misschien niet het
maar welke functies verbinden we dan aan die gebouwen? Over een
meest voordelig, maar ze zijn wel erg duurzaam. De
jaar of zes komen we naar verwachting voor de keuze te staan: wat
materialen gaan immers vaak al meer dan 100 jaar mee.
slopen we en wat behouden we? Ik sluit niet uit dat er wordt gekozen om nieuwere gebouwen te slopen, zodat het erfgoed bewaard blijft.’ n
28
de vraag
‘Het is voor eigenaren van een rijksmonument ontzettend goed geregeld’
De Belastingdienst op uw dak: graag! ‘Leuker kunnen we het niet maken’, aldus de Belastingdienst. Nou, dat is niet helemaal waar. Voor eigenaren van een rijksmonument kan de Belastingdienst het wel degelijk leuker maken. En wel financieel. Dat kan elke monumenteneigenaar natuurlijk goed gebruiken. Restauratiefonds accountmanager Bernard Brons laat het andere gezicht van de Belastingdienst zien.
‘De Belastingdienst speelt een grote rol bij het onderhoud en de
Kost maar een kopje koffie, zeg maar.’ Zeventig procent van die
restauratie van een rijksmonument. Meer dan veel eigenaren van te
onderhoudskosten kan men vervolgens financieren met een laagren-
voren inzien. En dat is jammer, want het kan om veel geld gaan.’
tende lening bij het Restauratiefonds. Dus voor de hoogte van die
Zowel op fiscaal gebied als bij de financiering van een restauratie
laagrentende lening is de taxatie van de onderhoudskosten ook weer
heeft de Belastingdienst een dikke vinger in de pap. Op fiscaal gebied,
cruciaal.
omdat u de onderhoudskosten aan het monument voor tachtig procent kunt aftrekken van uw fiscaal belastbaar inkomen. De
De praktijk
Belastingdienst laat daarbij voor de eigenaar taxeren wat onder
Een hoop termen, maar wat betekent dit in de praktijk? ‘Stel u koopt
onderhoud valt en wat niet. ‘Die taxatie is echt pure service.
een rijksmonument dat groot onderhoud nodig heeft en ook flink
29 Elke dag beantwoordt Nationaal Restauratiefonds tientallen vragen van klanten. Sommige daarvan zijn zo interessant of worden zo vaak gesteld dat we ze hier uitlichten. Deze keer is dat: Welke rol speelt de Belastingdienst bij de restauratie van mijn monument?
verbouwd moet worden. Er moet een nieuw dak op, u wilt dat gelijk
Vooraf
isoleren, er is een nieuwe cv-ketel nodig en ook moeten er een nieu-
Het Bureau Monumentale Panden van de Belastingdienst, dat de
we badkamer en keuken in. Stel dat de kosten in totaal 100.000 euro
zaken voor monumenteneigenaren regelt, is gevestigd in Amersfoort.
zijn. Wat is daarvan dan onderhoud en wat niet?’ Bernard vervolgt:
‘Dat bureau wordt bemand door drie mensen. Zij zijn de spil in het
‘Het vervangen van oud zinkwerk op het dak is natuurlijk onderhoud.
web en zijn goed bereikbaar.’ Maar het is volgens Bernard wel be-
Isolatie aanbrengen die er nog niet zat, valt daar weer niet onder. Dat
langrijk om tijdig vóór de restauratie met hen in contact te treden. ‘U
is een verbetering. Maar een nieuwe keuken kan wel onderhoud zijn
moet rekening houden met zes tot tien weken voordat het onderhoud
als de oude niet meer goed functioneert. Een nieuwe cv-ketel ook.’
getaxeerd is en de kosten dus opgevoerd kunnen worden.’ Er komt bij
Kortom: onderhoud is datgene dat nodig is om het monument in
de restauratie van een monument natuurlijk van alles op de eigenaar
stand en leefbaar te houden.
af; offerten, vergunningen en ga zo maar door, maar: ‘Het is echt af te raden om de Belastingdienst er achteraf pas bij te betrekken. Dat
‘Die taxatie is echt pure service van de Belastingdienst’
levert vaak onnodige discussies op. Want hoe bewijst u dan nog wat onderhoud is geweest?’ Natuurlijk kan het wel voorkomen dat men gaandeweg meerwerk tegenkomt. Balken die rot blijken te zijn, bijvoorbeeld. ‘Dan moet u die werkzaamheden gewoon goed documenteren. Foto’s maken en goed beschrijven. Dan kan er weinig discussie over bestaan en kunnen die kosten ook worden afgetrokken.’
Geld In sommige gevallen, bij grote restauraties bijvoorbeeld, kan het lastig
En natuurlijk wilt u ook snel over het vrijgekomen geld kunnen
zijn om te bepalen wat onderhoud is en wat niet. Dan kan het lonen
beschikken en niet hoeven te wachten tot de volgende
om een adviesbureau in de arm te nemen die de nodige onderhouds-
belastingaangifte. ‘Dan moet u een voorlopige teruggaaf aanvragen.
werkzaamheden goed voor het voetlicht brengt bij de Belastingdienst.
Dan krijgt u het geld in het jaar dat u de kosten ook daadwerkelijk
‘Soms zijn de belangen zo groot, dan haalt u de kosten van zo’n
maakt. En dat is natuurlijk wel zo fijn.’ De Belastingdienst. Meestal
bureau er dubbel en dwars uit.’
wilt u ze niet op uw dak hebben, maar in dit geval: graag.
Rekenen
Voor meer fiscale informatie kijk op
Vervolgens kunt u gaan rekenen. ‘Stel dat 60.000 euro van de
www.restauratiefonds.nl/fiscaal n
100.000 onderhoud is. Zijn er verder dan nog subsidies of verzekeringsgelden ontvangen hiervoor? Dan worden die eerst afgetrokken. Wat overblijft zijn de zogenaamde drukkende onderhoudskosten. Die mogen dus voor tachtig procent worden afgetrokken van uw persoonlijke inkomsten. Dus in dit geval gaat dat om 48.000 euro.’ Dat kan ingrijpende gevolgen hebben. ‘Bij een grote restauratie kan het zelfs betekenen dat uw belastbaar inkomen voor een jaar, of zelfs meerdere jaren, op nul uitkomt. Dus dat u helemaal geen belasting hoeft te betalen.’ ‘Het is ontzettend goed geregeld. Maar bedenk wel dat wonen in een monument ook duurder is dan in een nieuwbouwhuis. De kosten van materiaal en arbeid bij verbouwing en onderhoud zijn hoger en daarmee ook de onrendabele top.’ Hiermee wordt het geld bedoeld dat u wel investeert in uw pand maar niet terugziet in de uiteindelijke waarde. ‘Het belastingvoordeel is dus vaak hard nodig om die onrendabele top op te vangen.’
tips van Bernard Brons • B etrek de Belastingdienst voor aanvang van de restauratie bij uw plannen. Dat voorkomt vaak onnodige discussies achteraf. Want hoe bewijst u achteraf wat onderhoud is geweest en wat niet? • S chakel bij grote restauraties een adviesbureau in. Zij kunnen het onderhoud tot in detail bij de Belastingdienst voor het voetlicht brengen. Het Restauratiefonds beschikt over een lijst met ervaren en erkende adviseurs. • D ocumenteer eventueel meerwerk goed. Maak foto’s en beschrijf wat er aan extra onderhoud moet worden gedaan. Dan zal dit zonder veel discussie alsnog achteraf opgevoerd kunnen worden.
30
onderwerp
‘Herbestemmen met de hersens en het hart’ Van een aardappelloods in Frederiksoord tot een café-boerderij in het lommerrijke Norg: samen met de eigenaren heeft het Drents Monumentenfonds in korte tijd al heel wat karakteristieke gebouwen voor de vergetelheid behoed. Wat is de succesformule van dit Cultuurfonds? En welke rol speelt het Restauratiefonds hierbij? Een rondetafelgesprek.
Moest er nu wel of niet een provinciale monumentenlijst komen in
radijzen als Frederiksoord tot die van tal van andere karakteristieke
Drenthe? Als oud-burgervader – hij was tot zijn benoeming burge-
objecten: allemaal weten ze de weg naar het fonds te vinden.
meester van de gemeente Aa en Hunze – had Rein Munniksma bij zijn
Wat de totale omvang van de verstrekte leningen betreft verwacht
aantreden als gedeputeerde van deze provincie zo zijn bedenkingen.
het fonds in 2015 zelfs een piek.
Naast rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten nóg een
Vanwaar die grote animo? Hoe heeft de provincie het vliegwiel
categorie monumenten in het leven roepen: zouden eigenaren van
op gang gekregen? En hoe verloopt de samenwerking met het
monumenten het spoor dan niet bijster raken?
Restauratiefonds? Samen met Hermie Rijkens, coördinator van het Steunpunt Cultureel Erfgoed Drenthe, en Jelle Langeland, adviseur
Inmiddels is Munniksma ‘om’. Mede dankzij het succes van het Drents
monumentenzorg bij de provincie, maken Munniksma en Pieter
Monumentenfonds, het in 2009 geïnitieerde financieringsfonds van
Siebinga, directeur van het Nationaal Restauratiefonds, na vijf jaar
de provincie en het Nationaal Restauratiefonds, is hij nu een groot
de balans op. Een gepassioneerd rondetafelgesprek.
pleitbezorger van de provinciale lijst. Waarom is de provincie met het Monumentenfonds begonnen? Want de belangstelling voor het Monumentenfonds is groot. Van
Munniksma: ‘We zijn in 2007 begonnen met het opstellen van een
de bezitters van de monumentale panden in voormalige pauperpa-
provinciale monumentenlijst. We hebben daar wel even over gedubd,
Samenwerken met...
‘Neem in een zo vroeg mogelijk stadium contact op met het Restauratiefonds of het steunpunt. Het liefst nog tijdens het brainstormen.’
Een kijkje achter de schermen bij de initiatiefnemers van het Drents Monumentenfonds, dat in korte tijd al heel wat gebouwen heeft gered. Wat is de succesformule?
maar het biedt je toch de mogelijkheid om de achterstand bij het
Wat levert het Monumentenfonds nog meer op?
behoud van cultuurhistorische panden in te lopen. Dan moet je de
Rijkens: ‘Doordat je in een vroeg stadium bij eigenaren aan tafel komt,
eigenaren van die panden ook iets kunnen bieden. Dan zit je met de
kun je hen meenemen in het proces en verbinden met organisaties als
vraag: ga je dat allemaal zelf doen of ga je dan de verbinding aan met
het Restauratiefonds, de Monumentenwacht enzovoort.’
het Restauratiefonds? Wij hebben gekozen voor het laatste.’ Twee jaar geleden is de doelgroep van het fonds aanzienlijk verbreed. Langeland: ‘Voor bezitters van monumenten heeft die samenwerking
Ook de kosten voor herbestemming en verduurzaming komen nu
een duidelijke meerwaarde. Ze kunnen voor de financiering bij één
in aanmerking voor een laagrentende lening uit het Drents
loket terecht, zowel voor een laagrentende lening als voor een aan-
Monumentenfonds. Dat heeft de belangstelling doen toenemen.
vullende lening voor bijvoorbeeld een nieuwe badkamer of keuken.’
Uit welke hoek komt die interesse?
Siebinga: ‘Hoe stonden de gemeenten tegenover zo’n provinciale monumentenlijst?’ Munniksma: ‘Gemengd. Er waren ook een aantal gemeenten minder blij. Sommige hadden grote plannen. Die wilden de boel het liefst helemaal platgooien. Dat gold bijvoorbeeld voor Assen. Daar staat in het Havenkwartier een prachtige oude graansilo. De gemeente wilde dat gebied helemaal opnieuw vanaf de grond opbouwen. De silo moest weg. Wij hebben toen gezegd: gebruik die silo als een soort landmark. Maak er een creatieve verzamelgebouw van spil voor een nieuwe bestemming van een verouderd bedrijventerrein.’ Langeland: ‘We proberen zo een tijdelijke oplossing te creëren. Een
Rein Munniksma
soort etalageproject waarmee je laat zien wat je met zo’n pand zou kunnen doen. Vaak gaat een gemeente dan alsnog overstag. Ze zien: Jelle Langeland
hé, we kunnen er toch wat mee in onze gebiedsontwikkeling.’ Rijkens: ‘Met de schoorsteen op het voormalige terrein van de DOC-kaasfabriek in Hoogeveen hebben we iets soortgelijk gedaan. Het bedrijf gaat daar weg. Het plan is dat daar een nieuwe woonwijk komt. De schoorsteen en de karakteristieke panden eromheen gaan mee in de gebiedsontwikkeling. De gemeente heeft dat nu ook vastgelegd in haar bestemmingsplan.’ Munniksma: ‘Je ziet dat zo’n provinciale monumentenlijst aanleiding vormt om nog eens een goed gesprek te voeren. Zo van: kijk niet alleen naar het object, maar ook naar de omgeving. Die schoorsteen hoort bij Hoogeveen.’
Hermie Rijkens
31
Pieter Siebinga
32 Rijkens: ‘Die is vrij divers - van eigenaren van grotere monumenten
De maatschappelijke ontwikkelingen gaan erg snel, denk aan de crisis,
zoals de Rijksluchtvaarschool in Eelde tot particulieren en onderne-
maar ook aan de opmars van het winkelen via internet. Wij moeten
mers. In Norg heb je een café-boerderij aan de Peesterstraat. Die staat
daarop inspelen. Hoe? Door de planmatige aanpak in te ruilen voor
op een prominente plek in het dorp en heeft jaren leeggestaan. Nu
een meer organische. Dat wil zeggen: op een natuurlijke wijze inspe-
is er toch een ondernemer die heeft gezegd: ik koop het en ik ga het
len op wat er om je heen gebeurt. Bij zo’n organische benadering ge-
herbestemmen.’
bruik je je hersens en je hart. Het hart: dat is de bestaande bebouwde omgeving. Die moet je gebruiken. Dat hoeft niet per se direct groots
Leeft het herbestemmen in de provincie?
en meeslepend. Je kunt de trots ook vergroten door in een leegstaand
Munniksma: ‘Zeker. Bij bezitters van monumenten, maar ook binnen
gebouw eerst iets kleins mogelijk te maken of iets tijdelijks, een
de gemeenten en bij de andere betrokken partijen. Die weten elkaar
tentoonstelling bijvoorbeeld.’
steeds beter te vinden. Dat is ook het gevolg van een bredere ontwikkeling. Voor 2007 dachten we dat alles met nieuwbouw zou worden volgebouwd. Mede door de crisis is er nu weer meer aandacht voor behoud van oude dorps- en stadskernen. Dáár moet je de oplossing vinden. Wij zoeken daarbij naar een bredere context. Wij zeggen: kijk naar de omgeving, betrek het MKB erbij en kijk of er leerlingbouwvakkers en andere beginnende vaklieden aan de slag kunnen.’ Langeland: ‘Dat laatste is momenteel best lastig, want leerlingen zijn te duur. Aannemers nemen liever zzp’ers. Door te zeggen: je krijgt de opdracht, maar dan moet je ook leerlingen aannemen, proberen wij daar iets aan te doen.’ Welk bijzonder project spreekt u als provinciebestuurder zelf persoonlijk zeer aan? Munniksma: ‘In Frederiksoord, de Maatschappij van Weldadigheid,
‘Afbreken kun je maar een keer. Een aanloopje nemen om tot de juiste herbestemming te komen kun je best tig keer achter elkaar doen.’
staat een oude aardappelloods. Die stond er jarenlang verpauperd bij, maar kan nu toch ontwikkeld worden. Het gebouw is niet voor honderd procent authentiek gebleven. Maar er is ook weer iets ingekomen wat zeer passend is: een zorginstelling voor mensen met
Siebinga: ‘Dat is inderdaad een prima tussenoplossing. Als je direct
een beperking die, net als vroeger, helpen bij het onderhoud van de
gaat herbestemmen kost dat niet alleen veel geld, je loopt ook nog
natuur en het landschap.’
eens het gevaar dat je de plank misslaat. Met een tijdelijke functie blijft het gebouw in gebruik, waardoor je er vooralsnog niets aan
Welke uitdagingen zien jullie in de toekomst voor het behoud
hoeft te doen en tijd hebt om te zoeken naar een goede
van het erfgoed in Drenthe?
herbestemming.’
Munniksma: ‘De dorpen zullen wat meer gaan vergrijzen. Je mag blij zijn dat de steden redelijk op peil blijven. Dat is niet het enige.
Munniksma: ‘Je moet je een ding heel goed realiseren: afbreken kun je maar een keer. Een aanloopje nemen om tot de juiste herbestemming te komen kun je best tig keer achter elkaar doen.’
Drents Monumentenfonds Het Drents Monumentenfonds verstrekt leningen aan eigenaren van rijksmonumenten, provinciale monumenten, gemeentelijke monumenten en beeldbepalende panden in de provincie Drenthe. Het gaat hierbij om leningen met een lagere rente dan de marktrente (5% onder de marktrente met een minimum van 1,5%). Restauratiekosten, altijd in combinatie met renovatie/herbestemmingskosten, kunnen gefinancierd en/of gesubsidieerd worden. Voor provinciale monumenten geldt dat ook energiebesparende maatregelen laagrentend gefinancierd kunnen worden.
Siebinga: ‘Daar ben ik het helemaal mee eens.’ Wat zouden jullie eigenaren van monumenten nog graag willen meegeven over het Drents Monumentenfonds? Rijkens: ‘Neem in een zo vroeg mogelijk stadium contact op met het Restauratiefonds of Steunpunt Cultureel Erfgoed Drenthe. Het liefst nog tijdens het brainstormen.’ Munniksma: ‘Hebt u een probleem, wacht niet, bel of mail.’ Rijkens: ‘En niet kijken wat niet kan, maar naar wat wel kan.’ n
kijk op monumenten.nl
Monumenten.nl is het platform voor iedereen die geïnteresseerd is in monumentale panden. Op deze pagina een greep uit de recente ontwikkelingen binnen deze website. Diverse monumentenverhalen laten u kennis maken met specialisten op het gebied van monumenten. Kijk voor het volledige beeld op monumenten.nl.
‘Zwart marmer is geen marmer’ Marcel Verkuijl van Ambiance Natuursteen is
is eigenlijk zwart natuursteen, een kalksteen.
gespecialiseerd in de restauratie van zwart mar-
Kalksteen kristalliseert door druk en temperatuur
meren schouwen. Hij vervangt ontbrekende delen
en vormt dan marmer. In de volksmond wordt dat
en maakt indien nodig zelfs een volledige kopie.
diepzwarte kalksteen ‘zwart marmer’ genoemd,
Uitgangspunt van zijn werk is het vergroten van
zowel door consumenten als door vakmensen.’
de monumentale beleving. Tijdens het interview vertelt hij over het begrip ‘zwart marmer’. ‘Zwart
Nieuwsgierig naar het volledige verhaal? Kijk dan
marmer is officieel helemaal geen marmer. Het
op www.monumenten.nl/monumentenverhalen
Nieuwe ontwikkelingen De website monumenten.nl zal medio 2015 een vernieuwde uitstraling krijgen. Zo kan de website de bezoeker nog beter van dienst zijn. Op dit moment is de
Kwaliteitsrichtlijnen helpen
website vooral ingericht op nieuws over monumenten, na de vernieuwing zal de
monumenteigenaren
informatie meer kennisgericht ingestoken
Eigenaren van monumenten hebben maar zelden rechtstreeks te maken met de
U kunt het nieuws dan gaan volgen via
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Toch zijn de medewerkers van de Rijksdienst dagelijks
de nieuwspagina. Ook kunt u zich op
aan het werk om de restauratiepraktijk in Nederland van dienst te zijn. Een van die
monumenten.nl aanmelden voor de
medewerkers is Michiel van Hunen, in een monumentenverhaal op de website vertelt hij
wekelijkse nieuwsbrief of ons volgen
worden. Het monumentennieuws is dan minder prominent aanwezig.
over zijn werkzaamheden en kennis op dit gebied. Michiel houdt zich onder andere bezig
via Twitter @monumenten_nl.
met het programma Restauratiekwaliteit.
Heeft u verder nog vragen of opmerkingen stuur dan een e-mail naar
Kijk op www.monumenten.nl/monumentenverhalen
[email protected].
33
34
nieuw leven voor het monument
In de Amsterdamse Jordaan staat een moderne loftachtige woning, met bijzonder veel glazen wanden en ramen. Het daglicht valt van alle kanten binnen, zelfs via het dak. Het contrast met de oude schuur die tot een jaar geleden op deze plek was te vinden, is enorm. Eigenaar Eric Schuijt vertelt over zijn restauratieproject: hij zocht slechts magazijnruimte, maar realiseerde een complete bedrijfswoning met gastenverblijf.
Van krot naar moderne bedrijfswoning ‘Het laatste krot van de Jordaan’, zo stond de
Magazijnruimte
zijn winkel en zijn behoefte aan magazijn-
bedrijfswoning van Eric Schuijt en zijn vrien-
De ontdekking van het pand was niet geheel
ruimte. Ook sloot hij een boek bij dat hij had
din Carla van Tatenhove erbij toen ze het
toevallig; hun wandeling door de Jordaan
geschreven naar aanleiding van een van zijn
pand medio 2012 al wandelend ontdekten.
had als doel om een magazijn te vinden voor
verre fietstochten. Een halfjaar later stapte de
‘Het was niet meer dan een oude loods. Een
Erics fietsenwinkel De Vakantiefietser. De
man zijn winkel binnen, met de boodschap:
jaar of 150 geleden werd het gebruikt als
oude schuur leek precies aan zijn wensen te
‘ik geloof dat ik het maar moet doen’.
kolencentrale en als likeurstokerij. Sommige
voldoen.
spanten waren verwijderd, het hout was
Alleen, het pand stond niet te koop. Eric
Onverwachte meevaller
deels verrot en de ramen waren dichtgespij-
achterhaalde via het Kadaster de eigenaar
Bewoonbaar was het gebouw toen geenszins.
kerd. De eigenaar, een oude man, woonde in
en deed hem een bod per brief. In die brief
Er was geen fundering; de spanten leunden
zijn caravan in de schuur.’
vertelde hij ook over zijn liefde voor fietsen,
op de naastgelegen gebouwen. Van een vloer was geen sprake, in het pand lagen dezelfde stenen als op straat. Een positieve verrassing was dat de ruimte groter bleek dan gedacht. ‘Er was niet alleen plaats voor
‘Per brief deden we een bod op het pand’ een magazijn, we konden er een woning van maken. Sterker nog, er was zelfs ruimte voor een gastenkamer. Daar slapen nu geregeld klanten van De Vakantiefietser die helemaal van uit het buitenland naar onze winkel
35
‘We hebben een nieuw huis achter de gevel gebouwd’ komen. Zo’n overnachting kunnen we dan als
alle wanden zijn van glas. ‘De glazenwas-
extra service aanbieden.’ Mede vanwege het
ser wast iedere keer 42 ramen’, zegt Carla
gebrek aan fundering, besloten Eric en Carla
lachend. ‘We hebben voor transparantie
een compleet nieuwe woning met magazijn
gekozen, omdat het een wens van monu-
achter de gemeentelijk monumentale gevel
mentenzorg was dat de oorspronkelijke
te bouwen. Om nog meer ruimte te winnen,
ruimtelijkheid van de schuur zichtbaar zou
lieten ze de grond gedeeltelijk uitgraven. Zo
blijven.’
werd het achterste gedeelte 125 centimeter dieper. Daardoor kon een verdieping worden
Met stalen kolommen en buizen wordt de
aangebracht. ‘Met een structuur van stijgers
historische gevel op zijn plek gehouden. Aan
hebben we de indeling uitgetest zoals we die
de buitenzijde is de gevel helemaal in ere
voor ogen hadden’, zegt Eric.
hersteld. ‘De voegen heeft het gevelbedrijf uitgefreesd en opnieuw gevoegd. Volgens de
Maar liefst 42 ramen
monumentencommissie van de gemeente is
Wie de woning betreedt, kan van de ene
het zelfs een beetje té netjes gedaan’, zegt
ruimte zo in de andere ruimte kijken; vrijwel
Eric lachend. n
Eigenaars en bewoners Eric en Carla zijn wereldfietsers. Ze trekken ieder jaar een paar maanden lang de wereld rond. Onderweg nemen ze souvenirs mee. Achter de monumentale gevel van hun Amsterdamse woning zijn dan ook allerlei bijzondere woonaccessoires te vinden.
‘Bedankt voor uw zorg en aandacht’
Uw zorg en aandacht voor monumenten heeft bijgedragen aan het in stand houden van ons bijzondere erfgoed. Daarvoor willen wij u bedanken! De betrokkenheid van monumenteigenaren blijkt elk jaar weer de sleutel tot geslaagde restauraties en het behouden van monumenten. Dankzij uw inspanning worden jaarlijks honderden monumenten gerestaureerd en behouden. Monumenten die ons land mooi en herkenbaar maken. Het Restauratiefonds combineert het hart voor monumenten met verstand van financieren. Om u een indruk te geven van wat het afgelopen jaar gezamenlijk is bereikt hebben wij een jaaroverzicht gemaakt. Bekijk het jaaroverzicht op www.hartvoormonumenten.nl. Wilt u ook in 2015 op de hoogte blijven en heeft u nog geen gratis abonnement op InDetail magazine? Meld u dan aan via de bijgesloten adresdrager of via www.restauratiefonds.nl/indetail.
Verstand van financieren, hart voor monumenten.
