In het hart van een vitale samenleving A.W. Mulder, directeur InformatieWerkPlaats; lector Informatie, Techniek en Samenleving aan de Haagse Hogeschool
Wij koesteren onze herinneringen, terwijl de bibliotheek zich opmaakt voor de toekomst, De bibliotheek is een collectief geheugen waar we tegelijk allemaal onze eigen persoonlijke herinneringen aan hebben. Ooit hebben we allemaal als jongetje of meisje langs de kasten gelopen, zachtjes gepraat, door boeken gebladerd, plaatjes bekeken. Je boeken af laten stempelen bij die mevrouw die alle boeken wist te vinden en bij wie je ook de boete betaalde als je te laat was met terugbrengen. Iedereen heeft zijn eigen nostalgische beeld bij de bibliotheek. Het is juist die vertrouwdheid met de bibliotheek die het moeilijk maakt om haar met andere ogen te bekijken. Want de bibliotheek van morgen is niet de bibliotheek die we kennen. We zouden er goed aan doen die nostalgie te verbinden met de moderne en nieuwe eisen die de informatiesamenleving stelt aan de bibliotheek. De moderne bibliotheek is namelijk cruciaal bij het (her)inrichten van diezelfde informatiesamenleving. De rijksoverheid heeft er meer geld voor over, want extra zorg voor de positie van de bibliotheek in de samenleving is op zijn plaats.
een toekomst waarin grote behoefte is aan verbindingen.
te bieden dat het betekenisvol wordt. Dát feit bepaalt de bijdrage van de bibliotheek in de samenleving. De ‘betekenis’, zo’n groot goed in een
Zowel in de stad als op het platteland is de rol van de bibliotheek
tijd waarin toenemende onzekerheid, onrust, onduidelijkheid en een ver-
minder vanzelfsprekend dan voorheen. Veel gemeenten hebben geen
lies aan identiteit kunnen leiden tot sociale spanning. Als wij iéts nodig
goed beeld hoeveel middelen de bibliotheek zou moeten hebben. Dus
hebben in deze samenleving, dan is dat wel het vermogen betekenis te
zetten ze de bekostiging op oude voet voort, soms met een plus of een
geven aan de groeiende berg informatie om ons heen.
min, al naar de omstandigheden. Het is ook niet altijd duidelijk welke criteria je daarvoor kunt gebruiken. Want wat willen we nu eigenlijk van de bibliotheek en welke betekenis kan de bibliotheek hebben? Een
…is het antwoord op het verzamelen van betekenisloze data,
bibliotheek is meer dan een organisatie die een collectie beheert, ordent en beschikbaar maakt voor lezers. Die activiteiten vormen
De hoeveelheid informatie die dagelijks op ons afkomt is soms ver-
slechts het gereedschap voor haar werkelijke belang: het verbinden van
stikkend. Het vreemde is, dat we juist daardoor denken dat het wel goed
de samenleving door de cultuur aan te bieden die we samen delen, en
zit. Het internet is daarvan een goed voorbeeld: je klikt maar en er komt
een appèl doen op onze talenten. In de bibliotheek ontmoet je cultuur,
van alles en nog wat tevoorschijn. Velen zien internet als de grootste con-
maar ze schept ook de basis voor reflectie en bezinning .
current van de bibliotheek. Zij gaan er van uit dat met bijvoorbeeld de krant-online, de online-boekwinkels (Amazon) en Google alle informatie onder handbereik is. Elk trefwoord levert immers duizenden resultaten!
Betekenis geven aan informatie…
Maar dergelijke internetinformatie is van beperkte betekenis. Veel informatie is al gauw tèveel en leidt tot onduidelijkheid en verwarring.
Bibliotheken kampen met het beeld uit het verleden. Het lijkt op voet-
Een trefwoord intikken kan iedereen en de documenten verschijnen als
bal, iedereen heeft er verstand van. Een boek wegzetten, dat kunnen
vanzelf. Het lezen van al die documenten is lastig tot ondoenlijk, en het
we tenslotte allemaal. Dat doet onrecht aan het unieke vakmanschap
wordt vrijwel onmogelijk een conclusie te trekken. Zo vormt internet
van de bibliotheekmedewerkers, dat tot doel heeft informatie zo aan
eerder een probleem dan een oplossing. Het blijft ingewikkeld om inzicht
te krijgen in een complex onderwerp. De Amerikaanse nieuwslezer Dan
De overheid informeert haar burgers slecht,
Rather heeft daarover eens opgemerkt: ‘Our wisdom turns into knowledge, our knowledge turns into information and our information turns
De kwaliteit van informatievoorziening is ontoereikend, en dat geldt
into data’. Hulp is geboden.
zeker ook voor de communicatie tussen overheid en burgers. Stel, iemand wil zich via internet een mening vormen over de EU of genetische manipulatie. Die wil informatie die betrouwbaar is, objec-
want de behoefte aan adequate informatie groeit.
tief, zonder belang en pluriform. Hij krijgt nul op het rekest, want in het huidige medialandschap is zoiets niet mogelijk. In de praktijk van
De informatiesamenleving is een samenleving in transitie. In media en
vandaag moet de burger zich een beeld vormen uit brokkelige infor-
beleid komen we brede veranderingen tegen als ‘de nieuwe economie’,
matie van kranten, radio en televisie. Er ontbreekt een ‘nationale
‘modern onderwijs’, ‘een terugtredende overheid’ en de ‘kanteling van
agenda’ waar we basisinformatie over de belangrijke onderwerpen op
het zorgstelsel’. Het zijn stelselherzieningen die een aantal
landelijk en lokaal niveau kunnen vinden.
overeenkomsten hebben. Ze zijn verreikend, ze leiden tot een nieuwe
Zulke diensten zullen in het komende decennium wel degelijk
dialoog tussen aanbieders en afnemers en steeds speelt infor-
ontwikkeld worden. Ze vormen de basis voor een elektronische interac-
matievoorziening een doorslaggevende rol. Klanten, studenten, burgers
tieve democratie. Er ontstaat een nieuwe infrastructuur voor de infor-
en patiënten willen weten wat de situatie is, welke voorzieningen
matie, zodat burgers zich een oordeel kunnen vormen en mee kunnen
voorhanden zijn en welke mogelijkheden hij of zij heeft. Maar terwijl
praten bij besluitvorming. Informatievoorziening is geen ‘extra’, maar
de veranderingen in gang worden gezet, besteden we weinig aandacht
een wezenlijk element van het vertrouwen van burgers in elkaar en in
aan de informatievoorziening die daarbij hoort.
de overheid. De stabiliteit van de samenleving is daarbij gebaat.
maar verwacht wel dat zij verantwoorde keuzes maken,
in een samenleving die onder druk staat.
Een ander voorbeeld vinden we in de zorg. De herstructurering van het zorgs-
Een laatste voorbeeld is het groeiende belang van de culturele context
telsel steunt op een actieve cliënt die in staat is zijn eigen zorg te organiseren.
die onze samenleving bindt. We noemen onszelf een kennissamenleving
Toch wordt, hoewel die veranderingen in volle gang zijn, die zoekende cliënt
en stimuleren innovatie en creativiteit. Maar als dat de belangrijke
onvoldoende gefaciliteerd. Zonder adequate ondersteuning worden patiënten
groeifactoren zijn, dan moeten we kennis kunnen nemen van de rijke
niet zelfstandig, hoe vaak er ook wordt gezegd dat het moet. Als we dat echt
culturele bronnen van inspiratie die onze samenleving heeft ontwikkeld.
willen, moeten we daar structureel en met visie aan werken.
In de dagelijkse stroom van algemene media zijn die culturele bronnen
Nu is de informatievoorziening rond zorg fragmentarisch, onvolledig,
immers nauwelijks meer te onderscheiden. Culturele bronnen zijn nodig
onoverzichtelijk en moeilijk te bereiken. De beschikbare informatie is vaak feit-
om de ontmoeting tussen eigen en andere culturen beter aan te gaan.
elijk en biedt weinig ruimte voor beleving en gevoel rond ziekte en gezondheid.
Naast de drukte van iedere dag is het belangrijk dat we de historie weer
Patiënten verkeren in een situatie van angst, onzekerheid en afhankelijkheid.
tot ónze historie maken, en de toekomst weer ónze toekomst. Daarvoor
In die situatie moeten zij effectief handelen en moeilijke beslissingen nemen.
zijn de plaatsen en de vormen waar die ontmoeting plaats kan vinden
Ook voor hen, en dus voor de hele samenleving, is informatievoorziening een
essentieel.
dragend element.
De behoefte aan informatie-regisseurs is enorm, De informatiefunctie in de samenleving is dus van cruciaal belang, maar we zijn er nog niet klaar voor. Het aanbod, de huidige infrastructuur en de vaardigheden van burgers om met informatie om te gaan zijn nog van ontoereikende kwaliteit. Daarbij gaat het niet zozeer om de technische en functionele kwaliteiten van informatie,
maar vooral om de psychologische, sociale en maatschappelijke
De bibliotheek pakt de handschoen op,
betekenis. Daarom zijn voor de informatiesamenleving niet alleen operationele vaardigheden vereist, maar ook tactische en strategische.
De samenleving vereist een goede huishouding van haar informatie, maar de inrichting van dat huis staat nog te weinig op de agenda. Als professionele partners kunnen en moeten bibliothecaris en bibliotheek
maar het aanbod blijft achter.
daarin een cruciale rol spelen. Niet zozeer als uitlener van media en cultuurgoederen, maar als informatie-architect. Als adviseur en ondersteuner
Kijken we naar informatievoorziening op deze bredere en meer strate-
die succesvol psychologisch, cultureel, sociaal en maatschappelijk acteren
gische manier, dan blijkt pas goed hoe weinig aandacht we er aan
mogelijk maakt. De bibliotheek geeft inhoud aan haar publieke functie
besteden. We weten niet hoe we een dergelijke cruciale informatie-
door de informatievoorziening voor de burger te versterken. De biblio-
voorziening zouden willen inrichten. We weten ook niet wie dat zou
theek is de professionele hoeder van een publieke informatiefunctie.
moeten doen, en hoe we beschikbaarheid ervan voor iedereen moeten garanderen. Vrijwel alle initiatieven rond informatievoorziening worden gestart door een aanbieder van informatie. Daarbij is onvoldoende
maar zal zich wel moeten moderniseren,
aandacht voor de uiteindelijke gebruiker. Er is een omslag nodig van aanbodgericht naar vraaggericht, want de behoefte aan een degelijke
De burger gaat in die ontwikkeling acteren als een digitaal volwassen
basisvoorziening is groot. Onze samenleving verwacht van burgers dat
partner. Negen van de tien gezinnen zijn aangesloten op het internet en
zij betrokken, participerend en zelforganiserend zijn. Zij moeten zich
zijn dagelijks online. Ook in achterstandswijken is 70 tot 80 procent van
niet alleen kunnen informeren, maar zich blijvend kunnen ontwikkelen
de bewoners dagelijks actief op het web. In een tijdsbestek van vijf jaar is
en een leven lang kunnen leren.
dus zo goed als iedereen in Nederland online gegaan. Al die mensen onderhouden eigen collecties op hun computers en gebruiken steeds vaker informatie. Informatie wordt veel intensiever gebruikt dan voorheen. Die digitale burger met een volwassen digitale infrastructuur wordt een
andere partner voor overheid en zorgsector. En ook de bibliotheek ziet een
De digitale bibliotheek…
andere gebruiker ontstaan. Eén die eerder partner dan afnemer is. Nu nog denken we bij een bibliotheek aan een gebouw, maar de bibliotheek in haar digitale vorm reikt verder. Ik kan de virtuele bibliotheek 24
met behoud van het goede.
uur per dag gebruiken en verrijk mijn eigen collecties boeken, muziek en foto’s met verwijzingen en beschrijvende gegevens die de bibliotheek mij
De nieuwe bibliotheek staat in het hart van de vitale samenleving. Elke
aanreikt. In die verbonden virtuele bibliotheken knoop ik mijn eigen infor-
lokale samenleving heeft behoefte aan inspirerende verbindingen tussen
matie en kennis over welzijn, zorg, onderwijs, werk en samenleving aan
cultuur, educatie, maatschappelijke doelstellingen en informatievoorzien-
algemene. De toekomst van de bibliotheek is steeds vaker een samenspel
ing. De bibliotheek is de plaats waar ontmoeting, uitwisseling, debat,
tussen persoonlijke en meer openbare collecties, die elkaar op verschil-
bezinning en reflectie worden gestimuleerd. Dat is waar de professionals
lende manieren kunnen versterken. De bibliotheek houdt niet op bij de
van de bibliotheek die actief deelneemt aan de samenleving, voort-
grenzen van haar eigen gebouw, maar is een katalysator in een netwerk
durend aan werken. Zij kunnen niet langer opereren vanuit een
van informatiecollecties, dat zich uitstrekt tot elk huis en elke lezer.
taakopvatting waarin de bibliotheek ordent, niet participeert en zich zelden uitgedaagd voelt door de samenleving zelf. De eigen wereld van de bibliotheek met haar eigen karakter moet worden verbonden met
…is ook een fysieke ontmoetingsplaats…
de vitale behoefte van een veranderende samenleving. Tegelijkertijd wordt de bibliotheek als fysieke ontmoetingsplaats rond informatie en educatie steeds belangrijker. Het is de plek waar mensen elkaar ontmoeten, lezen en studeren, uitrusten. De bibliotheek is de enige publieke plaats van stilte in de samenleving, waar we elkaar kunnen ontmoeten. Het is die ontmoeting en niet informatie alleen, die haar tot een culturele factor maakt en haar in de samenleving haar
vitale karakter geeft. De nieuwe verbanden die rond de bibliotheek ontstaan, laten zien dat leren en ontwikkeling steeds breder gedragen
Gemeentebesturen moeten geen gat slaan dat ze niet meer kunnen dichten,
wordt in de samenleving. Bezuinigen op de bibliotheek is bezuinigen op een basisvoorziening in de informatiesamenleving. Ze vervult een functie van toenemend belang en
…en moet samen met de lokale partners vorm gegeven worden.
we mogen niet vergeten dat dergelijke specifieke kennis en vaardigheden niet zomaar verworven kunnen worden. Het onderwerp leent zich niet gemakkelijk voor overname door andere beroepen. Wanneer dergelijke
Dergelijke ontwikkelingen waren voor de regering reden om extra mid-
kennis verdwijnt is het niet eenvoudig die weer te laten verschijnen.
delen, oplopend tot ruim 20 miljoen euro in 2007, beschikbaar te stellen voor vernieuwing van de bibliotheek. Maar middelen vormen nog geen oplossing - ze vormen eerder een uitdaging. De bibliotheek zelf werkt
maar zich sterk maken voor de nieuwe bibliotheek.
wel aan de vernieuwing. Maar het is de vraag wat andere partners, zoals de lokale overheid, zullen doen met die nieuwe bibliotheek, die
Een goede verzorging van informatievoorziening als basis voor een vitale
katalysator in een sociaal en maatschappelijk netwerk. De gemeente
samenleving, vraagt om een sterke maatschappelijke inbedding. Het is aan
heeft als opdrachtgever de belangrijke taak om de vrije ruimte waarin
de bibliotheken die rol inhoud te geven en aan de lokale overheid daarvoor
de bibliotheek zo belangrijk wordt, in te vullen. Nadenken over de rol
de juiste voorwaarden te scheppen. Het instituut bibliotheek is in beweging:
van de bibliotheek is nadenken over een adequate invulling van infor-
er is brede consensus over inhoudelijke vernieuwing en ook de vorming van
matievoorziening als basis voor een vitale lokale samenleving.
basisbibliotheken kan rekenen op grote steun. Gemeenten moeten erkennen dat er valide redenen zijn zich sterk te maken voor de nieuwe functie van de bibliotheek. Dat vertaalt zich in krachtig gemeentelijk opdrachtgeverschap. Een helder beeld van de voorwaarden voor een vitale samenleving en de rol van de nieuwe bibliotheek daarin vormen daarvoor een belangrijke basis.
Dit is een uitgave van het Procesbureau Bibliotheekvernieuwing. Het Procesbureau stimuleert, faciliteert en regisseert bibliotheekvernieuwing in overleg met gemeenten, provincies, rijksoverheid en bibliotheekbranche, verenigd in de Stuurgroep Bibliotheken.
Telefoon:070 311 58 30 e-mail:
[email protected].
Ontwerp en vormgeving: Mainstream Marketing Communicatie, Dordrecht
Fotografie: Bart Versteeg, Den Haag
Druk:
Den Haag, juni 2005
