Erik T e r l o u w
M a a r het is iets
Image b u i l d i n g
vreselijks w a n n e e r e e n architectuurtekening, o p zichzelf [...] een grafisch k u n s t w e r k , in s t e e n , staal, of glas gebouwd wordt, want er zijn ware g r a f i s c h e artiesten o n d e r de architecten Adolf
Loos, Architektur,
1910
S i n d s het midde n v a n de jaren t a c h t i g lijkt een g l i m m e n d e s t o f r e g e n langzaam neer te dalen op de o n b e l i c h t e delen v a n de gevoelige plaat van de s t e d e l i j k e a g g l o m e r a t i e s . Een s o o r t f o t o n e n - r e g e n die, zonder i n t e r f e r e n t i e p a t r o n e n , bij v o o r k e u r neerslaa t langs de r i n g w e g e n v a n g r o t e s t e d e l i j k e b e b o u w i n g s c o n c e n t r a t i e s en de op- en a f r i t t e n van de b e l a n g r i j k s t e v e r k e e r s r o u t e s . De s t r u c t u u r v a n de d e e l t j e s w a a r u i t deze regen b e s t a a t is vrijwel identiek ; een r a s t e r v a n 7,20 m. in het vierkant, dat een vrijwel ongelede, indifferente r u i m t e a a n b i e d t aan k a n t o r e n en bedrijven. Maar deze s t r u c t u u r is in f e i t e o n b e l a n g r i j k. Ze is niet meer dan een c o n s t r u c t i e f - e c o n o m i s c h relict dat nog s t e e d s noodzakelij k is, maar waarover beter gezwegen kan w o r d e n . ' Z i c h t l o c a t i e s ' . D i t is de naam die gegeven is aan de ' p l e k k e n ' (een bijna h o p e l o o s o n t o e r e i k e n d e t e r m in dit verband ) w a a r o p deze kantoren en bedrijven kunnen neerslaan. Z o a l s deze naam a a n g e e f t niet zozeer om zich te v e s t i g e n , maar om op te kunnen l i c h t e n als beeld. Het is s t e l l i g d o o r deze vrijwel o n b e m i d d e l d e o p l i c h t i n g , deze bijna zuivere s t r a l i n g , dat men hierin vonken h e e f t kunnen zien v a n een k r a c h t i g e a r c h i t e c t u u r . Maar v e r d w i j n t de a r c h i t e c t u u r hier niet in het nabeeld van het netvlies? Presentie en plaats zijn v e r m o e d e l i j k de meest a l g e m e n e k e n m e r k e n die we aan de a r c h i t e c t u u r kunnen t o e k e n n e n en die t e g e l i j k e r t i j d het o n d e r s c h e i d aangeven t u s s e n de a r c h i t e c t u u r en de andere k u n s t e n . De a r c h i t e c t u u r h o e f t niets weer te geven. Ze h o e f t niemand te bewegen. De v e r a n k e ring in een o m g e v i n g en een a d e q u a t e v o r m zijn v o l d o e n d e . Maar hier, op deze z i c h t l o c a t i e s , lijken deze beide t e r m e n hun w a a r d e geheel te hebben verloren. Representatie en tijd regeren hier. Niet de t i j d als o n d e r d e e l v a n het reële, de t i j d van het m o m e n t , dat a l t i j d verbonden is aan een plek, maar de t i j d als een lineaire, v i r t u e l e v l u c h t l i j n ; de t i j d die a l t i j d o n v o l t o o i d en t o e k o m e n d is. De l o c a t i e w o r d t niet bepaald d o o r de r u i m t e l i j k uit te d r u k k e n v e r h o u d i n g t o t de o m g e ving, t o t a n d e r e g e b o u w e n , t o t het l a n d s c h a p , tot de zon, het w a t e r , de aarde of de w i n d , of t o t a n d e r e v o r m e n , maar uits l u i t e n d d o o r de a a n w e z i g h e i d v a n een c o n g e s t i e - v r i j profiel en de d a a r m e e d i r e c t s a m e n h a n g e n d e o n b e l e m m e r d e z i c h t lijnen. De t i j d (en het licht) m o e t e n hier hun o n b e l e m m e r d e loop hebben. Idealiter mag niets de c i r c u l a t i e b e l e m m e r e n , v e r t r a g e n , v e r v o r m e n . O p o n t h o u d en verblijf zijn uit den boze. R u i m t e is s l e c h t s een te o v e r w i n n e n h i n d e r n i s . W a t b l i j f t is de f l i t s v a n het beeld. Het beeld dat d i r e c t moet aans p r e k e n , een beeld dat als t e k e n een b e t e k e n i s e e n v o u d i g en o n g e b r o k e n moet w e e r k a a t s e n . T o c h kan niet gezegd w o r d e n dat deze beelden geheel zonder c o n t e x t v e r s c h i j n e n . O m d a t ze g e a c h t w o r d e n als t e k e n een b e t e k e n i s d o o r te geven kunnen ze n o o i t de s t a t u s van een zuivere v e r s c h i j n i n g a a n n e m e n , maar zijn ze g e d w o n g e n een v e r h o u d i n g te hebben tot iets anders. Deze c o n t e x t is e c h t e r niet r u i m t e l i j k, niet reëel, maar v i r t u e e l . De v e r h o u d i n g die a a n g e g a a n w o r d t h e e f t niet b e t r e k k i n g op
v o r m e n die r u i m t e l i j k, dat wil zeggen g e l i j k t i j d i g a a n w e z ig zijn, maar h e e f t eerder het k a r a k t e r v a n een min of meer lineaire reeks d o o r de t i j d , ongeveer zoals het m o d e l auto v a n dit jaar zich als een zuivere d i f f e r e n t i e v e r h o u d t tot die v a n het jaar d a a r v o o r . Het beeld o n t l e e n t zijn waarde, zijn s t r a l i n g , aan zijn v e r h o u d i n g t o t deze reeks in de t i j d . In haar meest s t r a l e n d e v o r m is ze eigenlijk a l t i j d het andere, een w a a r d e die g e d o e m d is v i r t u e e l te blijven. Deze bijna a b s o l u t e hang naar de d i f f e r e n t i e (of, v a n u i t de p r o d u k t i e z i j d e gezien, de noodzaak t o t p r o f i l e r i n g ) p r o d u c e e r t niet a l l e e n v i r t u a l i t e i t e n , maar, p a r a d o x a a l genoeg, ook een hoge mate v a n i n d i f f e r e n t i e , een erosie v a n het verschil. Op de z i c h t l o c a t i e s l o o p t deze erosie v a n de s t e d e l i j k e r u i m t e nog het meest in het oog. Het is alsof een o n g e b r o ken, gierende w i n d s l e c h t s de m e e s t harde m i n e r a l e k r i s t a l len onverlet g e l a t e n heeft , die nu eenzaam en verspreid over een vlakte kunnen o p b l i n k e n . Een reële, r u i m t e l i j k e c o n t e xt datgene wat hier geheel lijkt te zijn w e g g e v a a g d - s t e l t de v r a a g naar de gelijkenis , naar de g r o n d , de bodem. Deze v r a a g h o u d t een i n t e r p r e t a t i e en a r t i c u l a t i e van deze gelijkenis in en zal zo g e l i j k t i j d i g aanwezige, dat wil zeggen r u i m t e l i j k e reële, v e r s c h i l l en p r o d u c e r e n die in een zeker verband tot elkaar s t a a n . In het spel van de zuivere p r o f i l e r i n g d a a r e n t e g e n zal, om het verschil enige r e a l i t e i t te geven, om het in zekere zin m e e t b a a r te maken, de d i f f e r e n t i e zich ergens toe m o e t e n verhouden. Er zal een o n g e n o e m d e gelijkenis in het spel m o e t e n zijn, een s o o r t f o n d van w a a r u i t het verschil helder kan o p l i c h t e n . Een f o n d dat op de a c h t e r g r o n d b l i j f t , dat eigenlijk n o o i t g e p r e c i s e e r d mag worden. Een s o o r t v e r b i n d e n d hiaat dat, w a n n e e r het al benoem d wordt, s l e c h t s een vage a a n d u i d i n g m e e k r i j g t , zoals het w o o r d ' t i j d s g e e s t ' , eventueel g e v o l g d d o o r een a a n t a l a s s o ciatieve adjectieven. 1 Gezien v a n u i t het reële, v a n u i t een d w a r s d o o r s n e d e v a n de t i j d , b e s t a a t de w e r k e l i j k e p r o d u k t i e
1 De s t r e k k i n g v a n d i t k o r t e essay h e e f t niet a l l e e n b e t r e k k i n g op de k a n t o o r g e b o u w e n die de l a a t s t e j a r e n verrijzen l a n g s de r o n d w e g e n v a n de g r o t e s t e den en de op- en a f r i t t e n v a n de s n e l w e g e n, maar ook op de meer a l g e m e n e t e n d e n s om m i d d e l s a s s o ciatieve beelden de s t a d of het s t e d e l i j k e en de a r c h i t e c t u u r t e verrijken. Zie b i j v o o r b e e l d ook Erik Pasveer, De v e r v a n g b a r e v o o r s t e l l i n g - het v e r a n d e rende beeld van de Kop v a n Z u i d , OASE 23, v o o r j a a r 1989, pp. 34-43, en s p e c i a al p. 41 e.v. w a a r i n het nu v i g e r e n d e s t e d e b o u w k u n d i g e plan voor de kop van Z u i d in R o t t e r d a m b e s p r o k e n w o r d t : ' H e t g a a t m e e r o m h e t o p r o e p e n v a n associaties d a n o m h e t b e n o e m e n van d e architectonische principes en voorbeeld e n d i e - al d a n n i e t i n b e w e r k t e v o r m - i n h e t o n t w e r p z o u d e n zijn g e h a n t e e r d . W a n t afgezien van de v r a a g o f d e « g a r d e n c i t i e s« w e l t o t e e n » k e n m e r k « k u n n e n w o r d e n s a m e n g e v a t [...] l i j k t h e t o n t w e r p van Koolhaas feitelijk niet o p een tuinstad. Hetzelfde geldt voor de Amerikaanse referenties. D e voorbeeld e n d i e K o o l h a a s n o e m t z i j n n i e t w e r k e l i j k in z i j n ontwerp verwerkt'.
van deze opgeschroefde noodzaak tot profileren en de daaraan gekoppelde simpele negatie en erosie van een reële context uit deze vlakke, o n g e a r t i c u l e e r d e gelijkenis. W a n n e e r de vraag naar de grond, de bodem, de gelijkenis wordt gesteld, zal deze gelijkenis zelf, onder de druk van de verschillen die deze vraag p r o d u c e e r t , zich wijzigen in de t i j d en bijgevolg zelf worden g e k e n m e r kt door een zekere v i r t u a l i t e i t . Maar het fond van w a a r u i t de image buildings kunnen o p l i c h t e n zal, omdat het nooi t werkelijk in het spel wordt g e b r a c h t , omdat het nooit wordt gepreciseerd, niet meer zijn dan een schimmenspel. Het zal zich, in de tijd, niet werkelijk ontwikkelen , maar slecht s heen en weer bewegen als de golfslag van de zee of onderworpen zijn aan een simpele recycling. Reële verschillen en een reële o n t w i k k e l i n g aan de ene kant, virtuele verschillen en een schijnbar e v o o r t g a n g aan de andere. De a r c h i t e c t u u r , de t r a d i t i e van het vak, kan opgevat worden als een dergelijke 'bodem' die in de loop van eeuwen reële verschillen, een reële o n t w i k k e l i n g van a r c h i t e c t o n i sche thema's heeft v o o r t g e b r a c h t . 2 Verschillen die verknoopt zijn aan plaats en t i jd - de h i s t o r i s c h e tij d van het moment -, en a r c h i t e c t o n i s c h e thema's die v o o r t k o m e n uit de algemene k a r a k t e r i s t i e k e n van presentie en plaats, zoals de o r i ë n t a t i e ten opzichte van zon en wind, de l i c h t i n v a l , de ruimtelijke verhouding tot de elementen van een plek (waaronder andere gebouwen), de ruimtelijke verhoudin g van de elementen w a a r u i t het gebouw s a m e n g e s t e l d is, de in de grond verankerde c o n s t r u c t i e en de f y s i e ke aanwezigheid van het materiaal. D o o r d a t hier, bij het ontwerp van de image buildings, deze k a r a k t e r i s t i e k e n grotendeels vervangen zijn door die van r e p r e s e n t a t ie en tijd, reduceer t de opgave zich tot die van het beeld, tot een t w e e d i m e n s i o n a l i t e i t , tot de invulling van een s o o r t t e k e n - s c h e r m . W i l l e m - J a n Neutelings s t e l t dit duidelijk in zijn manifest 'De R i n g c u l t u u r' de c u l t u u r die zich o n t w i k k e l t langs de rondwegen van de grote steden: ' D e a r c h i t e c t u u r van de R i n g b e p e r k t zich d a n o o k t o t e e n t w e e d i m e n s i o n e l e o p g a v e : h e t w o o n b l o k t r a n s f o r m e e r t van schijf tot reclamepaneel, het expopaleis van loods tot grondvlak m e t l i j n e n . ' 3 Op de z i c h t l o c a t i e s verdwijnen de eigenlijke a r c h i t e c t o n i s c h e thema's; als vraag worden ze eenvoudig niet meer gesteld. Binnen een dergelijke c o n s t e l l a t ie lijkt de reële f u n c t i e van een avant-garde, van hen die zich als een voorhoede projecteren op een lineaire t i j d s a s , dan ook te bestaan uit de produktie en recycling van tekens op dit eigenlijk a l t i j d t w e e - d i m e n s i o n a l e t e k e n s c h e r m . Een p r o d u k t i e die zich niet verhoudt tot of ingrijpt in welke ruimtelijke s t r u c t u u r dan ook, of het nu de s t r u c t u u r van het bouwproces , een stedeb o u w k u n d i g e s t r u c t u u r of de s t r u c t u u r van het gebouw zelf is. Ze zal, behalve daar waar ze zich als het ware per ongeluk verhoudt tot a r c h i t e c t o n i s c h e t h e m a t i e k e n , b e s t a a n uit het v o o r t b r e n g e n van virtuel e verschillen en het entameren van een virtuele v o o r u i t g a n g . De a r c h i t e c t u u r zelf, de t r a d i -
tie v a n het vak, v e r v a a g t hier tot een vergaarbak van vage a s s o c i a t i e s die als beeld, als t e k e n o p n i e u w in de r o u l a t i e g e b r a c h t kunnen w o r d e n . Zo lijkt in de a f b e e l d i n g e n van ' D e R i n g c u l t u u r ' een p o g i n g te w o r d e n gedaa n de t e k e n w i j z e en de ' a ë r o d y n a m i s c h e w e l v i n g ' van de schetse n v a n Erich M e n d e l s o h n - die beide een s u g g e s t i e geven v a n snelheid , van v o o r u i t g a n g - o p n i e u w tot leven te w e k k e n , nu in een uitgesproken strip-vorm. Laten we recht doen aan deze beelden. Laten we ze in hun v i r t u a l i t e i t nemen voor w a t ze zijn en op g e p a s t e wijze b e a n t w o o r d e n aan hun f a t u m , hun heimelijke d o e l s t e l l i n g : te w o r d e n g e p a s s e e r d . Laten we zo goed en kwaad als dat mogelijk is onze eigen weg vervolgen, de weg van de a r c h i t e c t u u r . Laten we, r o n d c i r k e l e n d rond de z w a a r t e v a n beton of s t e e n, v a s t h o u d e n aan het leven hier, aan de plek, het m o m e n t en de presenti e v a n de dingen .
2 Zie voor een b e s c h r i j v i ng v a n een o n t w e r p h o u d i n g die de a r c h i t e c t u u r , de t r a d i t i e van het vak, voor alles o p v a t a l s een dergelijk e ' b o d e m ' Henk Engel over A l d o v a n Eyck in: Het verlange n naar s t i j l - t u s sen de b i o l o g i e van een r e c h t h o e k en de g e o m e t r i e v a n een kreeft, OASE 26/27, w i n t e r 1990, pp. 26-45. Uit het begin v a n d i t a r t i k e l : ' W a t d e p a r a d o x e n a a n het licht b r e n g e n zijn o n v o o r z i e n e, meestal vergeten v e r b i n d i n g e n . H e t is e e n c o n s t r u c t i e v e d a a d . V a n E y c k wil d e n e g a t i v i t e i t v a n h e t m o d e r n e b e t o o g o p h e f f e n d o o r d e a a n d a c h t in d e d i s c u s s i e o v e r d e m o d e r n e a r c h i t e c t u u r te v e r s c h u i v e n v a n d e e e r s t e naar de tweede term. Niet wat de m o d e r n e architect u u r m o d e r n m a a k t is v a n b e l a n g , m a a r w a t m o d e r n e a r c h i t e c t u u r t o t a r c h i t e c t u u r m a a k t , is o b j e c t v a n reflectie'. 3 W i l l e m - J a n N e u t e l i n g s , De R i n g c u l t u u r , een s t u d i e naar het R i n g m e c h a n i s m e , Vlees en Beton 10, 1988, p 11.
