Een eigen huis. A House of One's Own. Erik Terlouw

32

Erik Terlouw

Een eigen huis De ba/ken van ons huis zijn ceders en onze pane/en cipressen (Hoog!ied 1 :17) (of: wat ruimte voor een mogelijk onbetaalbaar hooglied over het mijn en het dijn)

A House of One's Own The beams of our house are cedar and our rafters offir (The song of Salomon 1:17) (or: some space for a possibly priceless canticle about mine and thine)

33

OASE #52 1999

I The market, the city and suburbia

De markt, de stad en suburbia

In the Netherlands, a withdrawal of the government

Vrij algemeen wordt, in Nederland, een terugtreding van

from housing is generally considered desirable. In

de overheid op het gebied van de woningbouw voor wense-

the nineties, this consensus was first put into effect

1 ijk gehouden. Deze consensus heeft in de jaren negentig

in the way in which the various governments

zijn eerste beslag gekregen in de wijze waarop door de

addressed the development of the so-called 'Vinex

diverse overheden de ontwikkeling ter hand is genomen

sites'; sites carefully selected and precisely desig­

van de zogenaamde 'Vinex-locaties'; locaties elk met zorg

nated by central government, and allocated almost

geselecteerd en nauwkeurig omlijnd door de rijksoverheid,

exclusively for economically more profitable upmar­

en bijna geheel bedoeld voor de economisch gezien meer

ket housing. At the same time, however, there is a

interessante bovenkant van de woningmarkt. Tegelijkertijd

general concern, fuelled by the example of the

echter is er een bijna net zo algemeen gedeelde ongerust­

American city, about the socio-economic and

heid, gevoed door het voorbeeld van de Amerikaanse stad,

cultural segregation which seems to be an almost

over de sociaal-economische en culturele segregatie die

inevitable consequence of such a withdrawal.

een bijna onvermijdelijke consequentie lijkt van zulk een

The new urban expansions are almost exclusively intended for owner-occupied housing (houses that, in principle, can be freely bought and sold within

terugtreding. De nieuwe stadsuitbreidingen zijn nagenoeg uitslui­ tend bedoeld voor de bouw van huizen die bewoond zullen

the conditions of the property market). In spite of

worden door de toekomstige eigenaar (en in principe vrij

this radically altered building task, planning for

kunnen worden verhandeld binnen de condities van de

these new developments is characterized by an

onroerendgoedmarkt). Ondanks deze wezenlijk gewijzigde

almost contrived continuity with the traditional

bouwopgave wordt de planvorming van de nieuwe uitbrei­

postwar city expansions. A continuity which is made

dingen gekenmerkt door een bijna krampachtig aandoende

manifest in the image of the totality of the

continu'lteit met de traditionele naoorlogse stadsuitbrei­

dwellings; or rather, in and through the form of the

dingen; een continu·lteit die spreekt uit het beeld van het

architectural ensemble. The principal but- because

geheel aan woningen, ofwel uit en door de vorm van het

of the practically inevitable arbitrariness that it

architectonisch ensemble. Het voornaamste- maar

invokes- in all likelyhood constitutionally unsound

staatsrechtelijk gezien weinig zuivere- instrument voor

instrument for realizing this architectural or

het bewerkstelligen van dit architectonisch, of esthetisch

aesthetic match is an 'imaging' of the planning area,

'bij elkaar passen' is een namens de gemeentelijke over­

backed by local government. The apparent continu­

heid in het plangebied gehanteerde 'beeldregie'. De

ity with p ostwar city expansions is, however, chiefly

schijnbare continu'lteit is echter vooral ook het gevolg van

a consequence of the way in which these new

de feitelijke bouwwijze van deze nieuwe wijken, waarin

districts are built. Each building contractor con­

bouwondernemers elk een samenhangend geheel aan

structs a coherent complex of connected, repeated

geschakelde en gerepeteerde woningen neerzetten met

dwellings, the total size of which does not differ

een totale omvang die niet vee I anders is dan die van de

substantially from that of the architectural units

architectonische eenheden zoals deze werden aanbesteed

contracted out or allocated to building contractors

of toegewezen aan aannemers ten tijde van de hoogtij­

in the heyday of traditional 'public housing' in the

dagen van de traditionele 'volkshuisvesting' in de jaren

seventie and early eighties. As if the only thing that

zeventig en het begin van de jaren tachtig. Alsof het enige

has changed is the way in which the projects are

dat is veranderd de wijze is waarop de projecten zijn ge­

financed. Another simple difference is the fact that

financierd. Een simpel, ander verschil is het feit dat de

the government or semi-government institutions,

overheid, of semi-overheidsinstellingen als woningbouw­

such as housing corporations, are in principle no

corporaties, in deze uitbreidingen in beginsel niet Ianger

longer responsible for the (future) rentability or

verantwoordel ijk zijn voor de (toekomstige) verhuurbaar­

saleability of the dwellings built in these expansion

heid of verkoopbaarheid van de gebouwde huizen. Het

areas. The most obvious objection to the planning in

meest in het oog lopende bezwaar tegen de planvorming,

the Vinex sites is therefore the extreme limitation,

zoals die haar beslag krijgt of heeft gekregen in de 'Vinex­

which can no longer be justified, of the say of the

locaties', bestaat dan ook uit de niet Ianger goed te moti­

prospective occupant of a plot of land in these

veren, verregaande beperking van de zeggenschap van een

developments with regard to what is, after all, in

toekomstige bewoner van een stukje grand in deze uitbrei­

every respect his and/ or her 'own' house.1

dingen over zijn nu toch in aile opzichten 'eigen' huis.1

This criticism was first voiced

concerned, presumably not partic­

Deze kritiek is het eerst met de

in de regel ook niet erg aan de werke­

publicly by Carel Weeber in a full­

ularly apt. Bernard Hulsman, 'Het

nodige nadruk publiekelijk geuit door

lijkheid beantwoordende benaming

page article in a quality newspaper.

wilde wonen, Carel Weeber wil af

Carel Weeber, in een paginagroot

'Het wilde wonen'. Bernard Hulsman,

The alternative has been known

van het rijtjeshuis', NRC Handels­

artikel in een gerenommeerd

"'Het wilde wonen", Carel Weeber

ever since as 'het wilde wonen'

blad April4, 1997, Cultureel

dagblad. Het alternatief staat sinds­

wil af van het rijtjeshuis', NRC

('wild living'); a rather cumber­

Supplement, p. l.

dien bekend onder de in discussies

Handelsblad, 4 april1997, Cultureel

some name in discussions and, in

soms wat ongemakkelijke, en voor de

Supplement, p. 1.

view of the adult residents

betreffende meerderjarige bewoners

34

Erik Terlouw

Amsterdam, Oudezijdsvoorburgwal,

14e eeuw

I Utlz century

Four types of city

Vier typen steden

Advisable as it is to continue to see the city, for all

Hoewel het natuurlijk sterk de aanbeveling verdient om de

the multicolouredness or poignancy of its dispari­

stad of de stedelijke samenleving, in aile veelkleurigheid

ties, as a coherent whole (this need not, however,

of schrijnendheid van de verschilien, toch steeds te blijven

necessarily apply to its 'image'), it would neverthe­

zien als een samenhangend geheel (een aanbeveling die

less seem to be a good departure-point to judge

echter niet noodzakelijkerwijs behoeft te gelden op het

each question or assignment on its own merits. The

vlak van het 'beeld'), lijkt het desalniettemin een goed

history of architecture and urbanism, the history of

uitgangspunt om elke nieuwe opgave allereerst te bekijken

the way in which cities have developed and of the

op zijn eigen merites. De historie van de architectuur en

role of the architectural design in this, can help to

stedebouw, de geschiedenis van de wijze waarop steden

elucidate the characteristics of the various types of

zijn gegroeid en van de rol die het architectonisch ontwerp

task. For this reason, a division into four urban

daarin heeft gespeeld, kan helpen de eigenheid van de

types is presented here; a division in four kinds of

diverse soorten opgaven te verduidelijken. Ten behoeve

'cities', meant to facillitate the process of making

van een bepaling van de gedachten wil ik daarom, als een

up one's mind. A classification in which these types

mogelijke leidraad, een indeling in een viertal stedelijke

are not distinguished according to morphological

typen voorstellen; een indeling waarin deze typen nu niet

characteristics, but according to the role played in

zijn onderscheiden naar morfologische kenmerken, maar

the realization or expansion of these cities by

naar de rol die in de totstandkoming of uitbreiding van

government as a public body, by private enterprise

deze steden wordt gespeeld door de overheid als pub I iek

and participants, and by the category of the 'plan'.

lichaam, door private initiatiefnemers en participanten, en

In this article, the word 'city' must not therefore be

door de categorie van het 'plan'. In het navolgende moet

read first and foremost as the designation of a

het woord 'stad' dan ook niet in de eerste plaats worden

municipal territory or of a specific domain within

gelezen als de aanduiding van een municipaal territorium

that territory, but rather of the sorts of practices

of, daarbinnen, van een specifiek stuk grondgebied, maar

which have taken place, or have created a place

van de soort van praktijken die plaats hebben kunnen

within its physical and legal boundaries.

vinden binnen haar fysieke en juridische grenzen- of daarin een plaats hebben kunnen maken.

1 - The traditional city In this city, the government lays down, in a general

1- De traditionele stad

legislative way, a number of limiting conditions

In deze stad stelt de overheid slechts een aantal beper­

(concerning building lines, fire regulations etc.).

kende voorwaarden, op een algemene, legislatieve wijze

Within these limits, the city can develop in a multi­

(betrekking hebbende op rooi I ijnen, brandvoorschriften

plicity of initiatives and private transactions with

enzovoort). Daarbinnen kan zij zich ontwikkelen in een

regard to land and housing. In the Netherlands,

bonte veelheid van initiatieven en private transacties op

this city goes back to the late Middle Ages and it

het gebied van grond en huizen. Deze stad gaat bij ons ten

still exists; in particular in the old city centres and

minste terug tot de late Middeleeuwen en bestaat nog

in the nineteenth-century urban expansions.

steeds; in het bijzonder in de oude stadscentra en in de negentiende-eeuwse uitbreidingen.2

2- The bookkeeping city In the development of this 'city', a plan figures in a

2- De boekhoudkundige stad

purely instrumental and rational way (that is to say,

In de totstandkoming van deze 'stad' figureert op een

not in an aesthetic/stylistic or 'rhetorical' way), and

zuiver instrumentele en rationele wijze (dat wil zeggen

serves to effect an agreement between various enti­

niet op een esthetisch/stilistische of 'retorische' wijze)

tled parties and, particularly, between various

een plantekening die dient om een overeenkomst te

participants who as financier (as investor or specu­

bewerkstelligen tussen verschillende rechthebbenden en,

lator) have, or wish to have, a share in that plan.

vooral, tussen verschillende participanten die als financier

This 'bookkeeping' or 'surveying' city- drawn up

(als investeerder of als speculant) een aandeel hebben, of

35

Een eigen huis

Wijde Wormer,

1623

Grachtengordel,

1614

OASE #52 1999

e. v. /Ring of canals, from

1614

by technical, legal and financial experts and, above

willen hebben, in dat plan. Dit 'boekhoudkundige' of 'land­

all, by surveyors- has by its nature a public charac­

meetkundige' plan- opgesteld door technisch, juridisch en

ter. As a 'shareholders construction', its planning

financieel experts en, bovenal, door land meters- is van

contributes to the mobilization of capital and

nature van een pub Iieke aard. A Is een 'aandeelconstructie'

thereby to the realization of major works, and, from

draagt het bij aan de mobilisering van kapitaal en, daar­

the nineteenth century onwards, to major restruc­

mede, aan de realisering van grote werken en, vanaf de

turing projects. Because of their basis in private­

negentiende eeuw, aan dito herstructureringen. Door de

law, these plans are (and were) likely to facillitate

voor een belangrijk deel privaatrechtelijke grondslag

special and large-scale forms of land and develop­

maken dergelijke plannen in theorie (en in het nog niet zo

ment speculation, based on the relation to or infor­

heel verre verleden meestal ook in de praktijk) bijzondere

mation (or differences in information) about the

en grootschalige vormen van grond- en ontwikkelingsspe­

plan (whether or not laid laid down in a contract).

culatie mogelijk, gebaseerd op de, al dan niet in contracten

We find plans of this type from about the

vastgelegde, verhouding tot en informatie over dit plan.

middle of the sixteenth century onwards. In the

Plannen van deze soort kunnen we tegenkomen vanaf

Northern Netherlands, major reclamation projects

ongeveer het midden van de zestiende eeuw. In de Noorde­

such as the Zijpe and Noord-Beveland polder, and

lijke Nederlanden zijn, allereerst, grote bedijkingen als de

drainages such as Beemster, Schermer, Purmer and

Zijpe of de polder Noord-Beveland, en droogmakerijen als

Wormer with their villages, were designed and real­

de Beemster, de Schermer, de Purmer en de Wormer met

ized in a similar way. These polders are, as a plan,

hun dorpen op een dergelijke wijze ontworpen en werkelijk­

divided into standard plots which, in the realization

heid geworden. Genoemde polders zijn, als plan, opgedeeld

of the project, served as a computational model for

in standaardkavels, die bij de totstandkoming van het

calculating the expected yields and for dividing the

project dienden als rekenmodel in de calculatie van de te

costs incurred. The plots, even when they still

verwachten opbrengsten, alsmede in de verdeling van de te

existed on paper only, could be traded on the stock

maken kosten. De kavels konden, ook wanneer zij nog

exchange as 'shares' in this enterprise. After the

slechts bestonden op papier, als evenzovele 'aandelen' in

land had been impoldered and laid out, the theore­

deze onderneming vrij worden verhandeld aan de beurs. Na

tically identical plots were distributed to the enti­

de droogmaking en landinrichting werden de eigenlijke- in

tled parties by lot. In the early seventeenth century, such a plan

principe gelijke- kavels toegewezen aan de rechthebben­ den door middel van een loting. In het begin van de zeventiende eeuw werd een derge­

form was, as a technique, adopted by municipal governments for their large-scale city expansions,

lijke planvorm, als techniek, overgenomen door municipale

such as, for example, the ring of canals in Amster­

overheden in de door hen ondernomen grote stadsuitbrei­

dam . Similarly, most cities in the United States

dingen, zoals bijvoorbeeld de grachtengordel van Amster­

were realized in such way; particularly after the

dam. Ook het overgrote dee I van de steden in de Verenigde

enactment, in 1785, of the Land Ordinance, which

Staten zijn op een dergelijke wijze gerealiseerd; in het

by means of, among other things, a uniform grid

bijzonder na de uitvaardiging in 1785 van de Land Ordinance

regulated the occupation of the territories to the

die, door middel van onder meer een uniform grid, de occu­

west of the first states on the east coast. In these

patie reguleerde van de territoria ten westen van de eerste

parts, when there was no need to construct large,

staten aan de oostkust. Zender de noodzaak van de aanleg

expensive works such as fortifications (which are of

van grote, kostbare werken als fortificaties, die van belang

importance to the entire city)- and within the

zijn voor het geheel van de stad, en binnen de condities van

conditions of an, in principle, entirely free real

een ook met het oog op een toekomstig gebruik in beginsel

estate market - expansion plans were, and are, as a

geheel vrije grondmarkt, werden (en worden) uitbreidings­

rule initiated by private individuals and companies.

plannen daar in de regel ge'lnitieerd door particulieren.3

Wat betreft de vroegste geschiede-

foort, 1988, pp. 208-262. De annota-

nis van deze stad in de Nederlanden

ties bij dit deel van de bovenstaande

zie: R. Meischke, 'Huizen en keuren',

tekst zijn vooral bedoeld als een

in:

De gotische bouwtraditie, Amers-

handreiking voor een verdere studie.

36

Erik Terlouw Bath, Royal Crescent, 1767-1775

3 - The architectural city

3- De architectonische stad

In this type, plans figure that represent a part, or

Hierin figureren plantekeningen die op een esthetisch/

parts of the city in an aesthetic/ stylistic or 'rhetori­

stilistische of 'retorische', en op de ruimtelijke vorm

cal' way, emphasizing spatial form. The objective is

gerichte wijze een voorstelling geven van een deel van de

to achieve a stylistic differentiation (vis-a-vis other

stad. Doel is hier het bereiken van een stilistische diffe­

cities and, especially, city districts). This 'difference'

rentie (ten opzichte van andere steden en, vooral, stadsde­

indicated in and by the architecture is, from the

len). Dit in en door de architectuur aangegeven 'verschil'

point of view of land policy, instrumental in the

is, vanuit de optiek van een grondpolitiek, instrumenteel in

optimization of a 'potential' added value of certain

de optimalisering van een ('potentiele') meerwaarde van

parts of the city.

bepaalde delen van de stad.

Such plans are related to a form of property development and to the realization of ensembles

Dergel ijke plannen zijn gerelateerd aan een vorm van projectontwikkeling en aan de realisering van ensembles,

intended for the upper class (linked in the configu­

bestemd voor de in de configuratie van een 'hof' (of in

ration of a 'court' or in other networks which aspire

andere naar exclusiviteit strevende netwerken) verbonden

to a certain exclusivity) and, in particular, the class

maatschappel ijke bovenlaag en vooral de laag daar vlak

just below it; or, for those who in the nineteenth

onder, ofwel voor degenen die in de negentiende eeuw

century were designated as the 'bourgeoisie'.

werden aangeduid als de 'bourgeoisie'.

The government plays a role in this type of proj­

De overheid speelt in dit soort projecten een rol van­

ect because of the often unavoidable compulsory

wege de veelal noodzakelijke onteigeningen, de aanleg van

purchases; in the construction of infrastructural

infrastructurele werken (net als bij

works (as in

2);

and, as a rule, in drawing up special

2)

en, over het alge­

meen, in het opstellen van bijzondere, aan het specifieke

regulations relating to a specific plot of land (site­

stuk grond gebonden voorschriften (grondgebonden bepa­

bound regulations aimed at excluding undesirable

lingen gericht op het weren van ongewenste activiteiten

activities and/ or persons, including regulations

en/of personen, waaronder ook reguleringen op het gebied

pertaining to aesthetics). The architectural design­

van de esthetiek). Het architectonisch antwerp- of meer in

or, more particularly, the architectural drawing,

het bijzonder de architectuurtekening, afgebeeld in pren­

reproduced in prints, books, prospectuses, cultural

ten, boekwerken, prospectussen, culturele magazines,

magazines etc.- plays primarily a seductive role.

enzovoort- speelt hierin vooral een wervende rol. De

The question of style is of central importance; from

kwestie van stijl staat centraal; vanuit het gezichtspunt van

the point of view of the developer, this design is

de ontwikkelaar is dit antwerp instrumenteel in de realise­

instrumental in realizing and optimizing an added

ring en optimalisering van een met de beeldvorming

value, corresponding with the achieved cultural

corresponderende meerwaarde. Een van de eerste uitgesproken voorbeelden van een

'image'. One of the first distinct examples of such a city is the Strada Nuovo (construction of which began in c.

1558)

in Genua, and the purest example is proba­

dergelijke stad is de vanaf ca. 1558 aangelegde Strada

Nuovo in Genua en het meest zuivere voorbeeld is vermoe­ delijk de nog immer veel bewonderde- en gewilde- 'Geor­

bly the Georgian Housing- still greatly admired

gian Housing' in steden als Landen en Bath, ontwikkeld

and highly sought-after- in cities like London and

door speculanten of architect/speculanten als Nicholas

Bath; in living quarters developed by speculators or

Barbon en John Wood.4

architect/ speculators such as Nicholas Barbon and John Wood. As the American suburbs show, this city is now

Zoals met name de Amerikaanse suburbs Iaten zien, is deze stad ten dele achterhaald omdat de explosief toege­ nomen mobi Iiteit een Iouter territoriale differentiatie of

practically overtaken as a result of the explosive

'uitsplitsing' mogelijk heeft gemaakt, waarin de meer­

increase in mobility, which has made possible a

waarde van de grond simpelweg kan worden afgeleid uit

purely territorial differentiation or 'division', in

het inkomen van de buren en 'architectuur' een waarde

which the land's added value can simply be inferred

vertegenwoordigt die- behalve in het geval van een collec­

from the income of the neighbours, and 'architec­

tors item als een 'echte' F.L. Wright- nauwelijks anders

ture' represents a value which- with the exception

dan imaginair is (maar die daarom voor het individu, gezin of huishouden niet minder groot behoeft te zijn).

Een eigen huis

37

OASE #5 2 1999

Leeuwarden-Noord, 1959-1965

of a collector's item such as a 'real' F.L. Wright- is

4- De volk.shuisvestingsstad

more or less imaginary (but which for the individ­

Deze stad komt zowel qua planning, ontwikkeling als

ual, family or household is not, therefore, necessar­

financiering geheel en al tot stand door de overheid (inclu­

ily smaller).

sief institutionele beleggers). Doel is de 'betaalbare' huis­ vesting van huishoudens van kostwinners in loondienst

4- The public housing city

(alsook natuurlijk van hen die niet zelf in hun onderhoud

This city is realized- that is to say, with regard to

kunnen voorzien), waarbij het begrip 'betaalbaar' moet

planning, development and financing- entirely by

worden gezien binnen het geheel van de grootte van het

the government (including institutional investors).

nationaal product, de productiekosten en het bevorderen

The aim is to realize 'affordable' housing for house­

van afzetmogelijkheden. Dit impliceert een minimalisering

holds of breadwinners in salaried employment (as

van elke aan de grand toegekende meerwaarde, ofwel een

well, of course, of those who are unable to earn a

zekere uitschakeling van de effecten van de onroerend­

living), whereby the concept of 'affordable' must,

goedmarkt, ten gunste van een vergroting van de koop­

of course, be seen within the sum total of the gross

kracht (en daarmee van de productie). In West-Europa is

national product, production costs and the stimula­

deze stad een belangrijk onderdeel en een consequentie

tion of sales outlets. This implies a minimization of

van een 'sociaal contract' gesloten tussen overheid,

every added value attached to the land, or a certain

industrie en arbeidersorganisaties (of 'sociale beweging');

suspension of the functioning of the property

een vorm van overeenstemming die in Nederland na de

market, with the aim of increasing purchasing

oorlog mede wordt bewerkstelligd door instituties als de

power (and therefore production). In Western

Sociaal Economische Raad.

Europe, this city is an important part and a conse­

Deze geheel door de overheid gedirigeerde stedebouw

quence of a 'social contract' between government,

presenteert zich als een wegbereider en voortekening of

industry and workers' organizations (or 'social

zinnebeeld van een algemene, sociale vooruitgang. Door

movement'); a form of agreement which in the

dit gegeven speelt esthetiek ook hier een belangrijke rol,

Netherlands is effected by institutions such as the

maar op een andere wijze: de stad moet, als vorm, uitdruk­

Social Economic Council.

king geven aan de 'waardigheid' van 'de mens' in het alge­

This urbanism, which is directed entirely by the

meen. Of eigenlijk, en al wat meer in het bijzonder: van de

government, presents itself as a trailblazer and

kostwinner met een baan en diens in de 'welvaartsstaat'

portent or symbol of a general, social progress. As a

ge"fnvesteerde hoop en blijde verwachting. Sinds de grote

result, here too aesthetics plays an important role­

kathedralen van de middeleeuwse stad is de architectuur

but in a different way. In its built form, the city

vermoedelijk nimmer dichter in de buurt gekomen van een

must express the 'dignity' of 'humankind' in

belichaming van een, ditmaal seculier, 'geloof' in de

general. Or rather, and already somewhat more

collectieve zin van dat begrip. De esthetiek is ook hier

particular: of the breadwinner with a job and the

instrumenteel in de formatie van een sociale cohesie,

latter's hope and expectations invested in the

maar is (anders dan in

'welfare state' . Since the great cathedrals of the

den aan een specifieke, rand een bepaald persoon of

medieval city, architecture has probably never come

'vormende voorbeelden' samengetrokken groepering of

3) geheel abstract, want niet gebon­

Zie: J.W. Reps, The Making of Urban

'Construction and Speculation', in:

America, Princeton, 1965; Idem,

Life in the Georgian City, Londen,

Cities of the American west, A History

1990, pp. 99-133; Walter lson, The

of frontier Urban Planning, Princeton,

Georgian Buildings of Bath from 1700-

1979.

1830, Bath, 1969; Iris Loosen-Frieling,

Architektur zwischen Norm und Gesmack. Die Platzarchitektur von Zie: John Summerson, 'The House

John Wood dem Alteren und John

and the Street in the Eighteenth

Wood den Jungeren in Bath, Hildes­

Century', in: Architecture in Britain,

heim, 1992.

1530-1830, Harmondsworth, 1970,

pp. 381-393; Idem, Georgian London, Londen, 1988; Dan Cruickshank,

Erik Terlouw

38

closer to embodying a 'belief ' (in this case secular)

clientele. Althans, zolang er geen sprake is van een de

in the collective sense of that word. Here too,

facto dictatuur en bijbehorende collectieve persoonsver­

aesthetics is instrumental in creating social cohe­

heerlijking. Ze mag bovendien in principe niets kosten

sion, but, unlike in 3, is entirely abstract (because it

(want Ievert ook geen meerwaarde op), en beperkt zich

is not tied to a specific grouping or clientele gath­

bijgevolg voornamelijk tot compositie en kleur- of ontleent

ered around a certain person or one or more 'forma­

daaraan haar overtuigingskracht.

tive examples'). At least: as long as there is no de

Zoals we nog zullen zien kan een vroeg, en in beginsel

facto dictatorship and concomitant collective

compleet voorbeeld van de volkshuisvestingsstad worden

personality cult. In principle, moreover, it must not

aangewezen in (opnieuw) de Republiek der Verenigde

cost anything (because it does not produce an added

Nederlanden. Maar afgezien daarvan, en van enkele

value), and consequently it limits itself primarily to

eerdere, meest negentiende-eeuwse projecten die direct

composition and colour- or derives its force from

door de industriele ondernemers zelf waren gefinancierd,

these devices.

kan worden gezegd dat deze stad bestaat sinds de Engelse

As we shall see, an early and, in principle, complete example of the public housing city can be

Housing of the Workers' Class Act in 1890, en de invoering van soortgelijke, veelal wat verder gaande wetgeving op

found in the Dutch Republic. But apart from that

het continent (zoals, in Nederland, de Woningwet van

and a few earlier, mostly nineteenth-century projects

1901/1902).5 De vooroorlogse periode kan daarbij worden

which were financed directly by industrial entrepre­

gezien als een experimenteerfase; als 'Stadtlandschaft'

neurs, it can be said that this city came into exis­

zou deze stad, met de bijbehorende en noodzakelijke grate

tence with the English Housing of the Workers' Class

rol van de overheid, in West-Europa eerst consequent

Act of 1890, and the introduction of similar but, at

worden ontwikkeld in de burelen van de Vichy-regering en

times, more radical legislation on the continent

die van het Derde Rijk (de 'Volkswagenstad' Wolfsburg, de

(such as, for example, the Dutch Housing Act of

'Stadt der Hermann Goring Werke' Salzgitter en vooral de

1901/1902). The prewar period can, moreover, be

plannen voor de wederopbouw en uitbreiding van Hamburg,

seen as an experimental phase. As 'Stadtlandschaft',

opgesteld tijdens de oorlogsjaren door Konstanty

this city, with the concomitant and necessarily major

Gutschow en zijn staf van vele honderden architecten en

role played by government, was first consistently

ingenieurs), en op grate schaal ter hand worden genomen

developed in Western Europe in the offices of the

in het derde kwart van de twintigste eeuw.6

V ichy government and that of the Third Reich (the

Be halve in het naoorlogse West-Europa en het Derde

'Volkswagen city' Wolfsburg, the 'Stadt der

Rijk komen we deze stad, na de ingrijpende depressie van

Hermann Goring Werke' Salzgitter and, especially,

het einde van de jaren twintig, ook tegen in Roosevelts

the plans drawn up during the war years by

'New Deal' en, natuurlijk, in het Oostblok. In West-Europa

Konstanty Gutschow and his staff of hundreds of

staat deze stad op Iicht misleidende wijze, gezien ook de

architects and engineers for the reconstruction and

naoorlogse bemoeienissen met en medewerking bij de

expansion of Hamburg), and realized on a large

totstandkoming van deze stad door andere politieke stro­

scale in the third quarter of the twentieth century.

mingen, bekend als de 'sociaal-democratische stad'.

Apart from in postwar Western Europe and the Third Reich, this city can also be found in

De tegenstelling tussen de volkshuisvestingsstad en de

Roosevelt's post-depression 'New Deal' and, of

overige drie genoemde typen- in essentie gekarakteri­

course, in the Eastern bloc. In Western Europe, this

seerd door respectievelijk het tegengaan van, versus het

city is somewhat misleadingly known as the 'social

stimuleren en optimaliseren van een waardevermeerdering

democratic city'- given the postwar involvement of

van de grand- kan in beginsel worden herleid tot twee

other political movements in its realization. 2 The difference between the public housing city

'werelden', of beter gezegd tot twee soorten markten en twee soorten investeringen, waarbij de daaraan gerela­

and the other three types- in essence characterized

teerde be Iangen loodrecht op elkaar staan. Aan de ene

respectively by the prevention, versus the stimula­

kant de wereld van de industrieel ondernemers en handels­

tion and optimization of an increase in the value of

kapitalisten, opererend in een markt van waren, en daar­

land- can, as history has shown, in principle be

tegenover de in zijn toplagen eerder meer dan minder

reduced to two 'worlds'. Or rather, to two types of

elitaire (want direct op differentiering of 'status' gerichte)

market and two types of investment, in which the

wereld van onroerendgoedbezitters, grondspeculanten en

related interests are diametrically opposed: namely,

huisjesmelkers- investeerders die niet zelf bij de totstand­

the world of industrial entrepreneurs and commer­

koming of verhandeling van enige productie betrokken

cial capitalists, operating in a market of goods, and,

zijnJ

by contrast, the rather more than less elite worldbecause of its direct focus on differentiation or

Deze werelden of markten zijn naar het zich laat aanzien structureel. Dit betekent dat, in een situatie

'status'- of property owners, speculators in land

waarin grand in beginsel schaars is, betaalbare huis­

and rack-renters, who are not themselves involved

vesting een onderwerp zal moeten blijven van ten minste

in any trade or production.3

een toezicht door de overheid. Op het gebied van de ruim­

These worlds or markets are, to all appearances,

telijke ontwikkeling kan de verregaande frictie tussen de

structural. This means that, in a situation in which

beide markttypen, en de wijze waarop deze door de over­

land is scarce, affordable housing has to remain an

heid en diverse maatschappelijke groeperingen tegemoet

object of government supervision. In the field of

is getreden, kenmerkend worden genoemd voor de twintig-

39

Een eigen huis

spatial development, the extreme friction between

OASE

#52 1999

ste eeuw. Door de grootte van de naoorlogse productie

the two types of market, and the way in which the

van door de overheid gewaarborgde, betaalbare huis­

government and various social groupings have

vesting behoeven we ons daarin hier nu niet al te zeer te

addressed this friction, is characteristic of the twen­

verdiepen.

tieth century. However, because of the size of the postwar production of government-guaranteed affordable housing, there is no need for us here to

Opkomst van suburbia- de uitbreiding van 1663

get into this question in any great detail . Op grond van de interne logica van het hierboven geschet­ ste raamwerk kan worden aangenomen (althans bij wijze

The rise of suburbia - the expansion of 1663

van hypothese) dat sedert de zeventiende eeuw de genoemde stedelijke typen hun geldigheid hebben behou­

On the basis of the internal logic of the theoretical

den. Oat zou betekenen dat het ruim aanwezige historisch

framework sketched above, it can be assumed (at

materiaal gebruikt kan worden om onderzoek te verrichten

least, by way of hypothesis) that since the seven­

naar de aan elk type inherente eigenschappen; naar de

teenth century these urban types have retained their

wijze van gronduitgifte, het al dan niet tegengaan van

validity. This should mean that the abundant

vormen van speculatie, naar de samenhang met de morfo­

historical material can be used in order to carry out

logie en esthetiek, en naar de effecten van dit alles op de

research into the characteristics inherent in each

stad en de stedelijke samenleving (waarbij deze laatste,

type; into the way in which land is issued, the

evaluerende beschouwing onherroepelijk de vorm zal

prevention or encouraging of forms of speculation,

aannemen van 'een geschiedenis').

the connection with morphology and aesthetics,

Dit artikel wil enige aandacht vragen voor de grote

and into the effects of all this on the city and urban

uitbreiding van Amsterdam uit 1663, ofwel van het tweede

society (in which the latter, evaluative study will

gedeelte van wat later bekend zou komen te staan als de

inevitably take the form of 'a history'). This article will focus primarily on the major

grachtengordel; vanaf de bebouwing aan beide zijden van de Leidsegracht oostwaarts tot en met de haveneilanden

For literature, see notes 2-6 in the

lijklzeid van de stadsuitleg in de

Zie: J. Castex, J.-Ch. Depaule en Ph.

Een vroeg en duidelijk voorbeeld van

Dutch text.

Republiek 1580-1680, Maarssen,

Panerai, De rationele stad. Van bouw­

deze tegenstelling kan worden

1978, p. 177-235.

blok tot wooneenheid, Nijmegen,

gevonden in de deliberaties over de

1997; Nancy Stieber,

uitbreidingen in de zeventiende eeuw

Housing Design

An early and clear example of this

and Society in Amsterdam, Recon(t­

van de stad Leiden- het centrum van

difference can be found in the

guring Urban Order and Identity,

de lakennijverheid in de Republiek.

deliberations in the seventeenth

1900-1920,

Chicago,

1998;

Maristella

Binnen niet al te lange tijd hoop ik, in

century on the urban expansions

Casciato e.a. (red.), Architektuur en

een dan te verschijnen studie over

in Leiden- the centre of the

Volkshuisvesting Nederland 1870-1940,

het antwerp van stad, land en

textile industry in the Republic.

Nijmegen,

gebouw ten tijde van de wording van

1980.

I hope to show in a study, to be

de Republiek, te kunnen Iaten zien

published in the not too distant

dat bijvoorbeeld de in

1644 onderno­

future, on the design of city, land

Voor de vooroorlogse periode moet

men uitleg van die stad, leidend tot

and buildings in the time of the

in het bijzonder gewezen worden op

de eerste dalingen van de tot dan toe

birth of the Dutch Republic, that,

de Siedlungen rond de stad Frank­

sterk opgelopen huren, een direct

for example, the urban expansion

furt. Zie: Henk Engel en Endry van

gevolg is van de in het begin van dat

carried out in Leiden in 1644-

Velzen (red.), Architectuur van de

jaar sterk opgelopen arbeidsonrust.

resulting in the first decrease in

stadsrand, Frankfurt am Main, 1925-

Zeker in de lagere segmenten van de

rents, which up until then had

1930, Delft,

markt zijn huurprijzen in een derge­

been rising sharply- i a direct

1987.

Voor de periode erna zie: Tilman

lijk geval waarin stadsuitbreiding

result of the labour unrest early

Harlander en Gerhard Fehl (red.),

geheel afhankelijk is van ten minste

that same year. Certainly in the

Hitters Sozialer Wohnungsbau 1940-

de goedkeuring door de overheid, te

lower segments of the market,

1945, Wohnungspolitik, Baugestaltung

beschouwen als de uitkomst van de

rents in such a case- in which

und Siedlungsplanung, Hamburg,

machtsverhoudingen tussen de beide geschetste werelden (of, meer

urban expansion is entirely

1986;

dependent on government

gruppe als Siedlungszelle", Eine

in het algemeen, van het beleid dat

approval- can be regarded as the

Vorschlag zur Methodik der gro13-

ter zake door de overheid wordt

outcome of the balance of power

stadtischen Stadterweiterung von

gevoerd; bijvoorbeeld met het doel

Elke Pahi-Weber, "'Die Orts­

between these two worlds (or,

1940', in: Faschistische Architekturen,

de afstand tot de markt voor eigen

more generally, of the policy

Planen und Bauen in Europas 1930 bis

woningen niet onnodig te Iaten

1985,

282-298;

pursued by the government; for

1945, Hamburg,

example, with the aim of prevent­

J.G. Wattjes, 'Wederopbouw', Bouw­

dit geval, en in vele latere, soortge­

ing the gap with the market for

bedrijf en Openbare Werken

lijke gevallen, een drukmiddel in

owner-occupied dwellings from

17 (1940), pp. 147-150, 158-160, 165-168, 187-191;

handen van industrieel ondernemers

widening unnecessarily). The

Idem, 'Normalisatie in den woning­

om te komen tot een verdere stads­

labour unrest in this case, and in

bouw', Bouwbedrijf en Openbare

many later, similar cases, was a

Werken

lever in the hands of industrial entrepreneurs in order to effect

17 (1940),

pp.

pp.

243-248.

Voor de naoorlogse periode zie

oplopen). De arbeidsonrust was in

ontwikkeling. Eerder is de ontwikke­ ling van de stad Leiden en deze belangentegenstelling beschreven

(voor Nederland): S.U. Barbieri

in: Ed Taverne, In 't land van belo(te:

further urban development. The

(red.), Architectuur en Planning,

in de nieue stadt. ldeaal en werkelijk­

development of the city of

Nederland 1940-1980, Rotterdam,

Leiden, and this clash of interests,

1983.

has been described in: Ed

Emilie Aillaud, mozai"eken-torens­

Taverne, In 't land van belofle: in

steden, Themanummer Wonen TABK,

de 11ieue stadl. Ideaal en werke-

1984,

Maar zie bijvoorbeeld ook:

nr. 8.

heid van de stadsuitleg in de Repu­ bliek 1580-1680, Maarssen, pp.

177-235.

1978,

Erik Terlouw

40

expansion of Amsterdam of

1663, or the second

in het IJ. Deze grate uitleg is een vroeg voorbeeld van de

section of what later became known as the 'grach­

ontwikkeling van een semi-urbaan stadsdeel bijna exclu­

tengordel' (ring of canals); from the development

sief bestemd voor 'wonen' (losgemaakt van en gesteld

on either side of Leidsegracht eastwards up to and

tegenover 'werken'). Een stadsdeel waarin dit wonen, als

including the harbour islands in the IJ. This major

een bijzondere vorm van occupatie, de kenmerken aange­

expansion is an early example of the development

nomen heeft van een duidelijk herkenbare en nauw gede­

of a semi-urban city district almost exclusively

finieerde belichaming van een sociaal-culturele en econo­

designated for 'dwelling' (separated from and as

mische waarde.

opposed to 'working'). A city district in which this

Zoals het voorbeeld van de zeventiende-eeuwse stads­

dwelling, as a special type of occupation, has

uitleg van A msterdam zal laten zien, vormen de hierboven

assumed the characteristics of a clearly recogniza­

aangeduide 'typen' niet meer dan een theoretisch model.

ble and narrowly defined embodiment of a socio­

In de praktijk zullen steden mengvormen Iaten zien; over­

cultural and economic value.

gangsvormen of combinatievormen. Dit geldt in het bijzon­

As this case or example will show, the aforemen­

der voor de boekhoudkundige stad.

tioned 'types' are no more than a theoretical model .

1614,

Real cities will, seen through this framework, show

Reeds bij de aanleg, in

hybrids; transitional forms or combined forms.

grachtengordel lag het in de bedoeling het nieuwe stads­

This applies in particular to the bookkeeping city.

deel, en de daarin uitgezette grate kavels, een zekere

Already when the first part of the ring of canals was laid out, in

1614, it was the intention to give

van het eerste deel van de

exclusiviteit en daarmee meerwaarde te geven door middel van een bijzondere esthetiek van de gevels; dezelfde

the new city district, and the large plots marked

esthetiek als, later pas, zou worden getoond en verbreid in

out in it, a certain exclusivity and added value by

het platenboek Architectura moderna, o(te Bouwinge van onsen tyt (1631 ).8 A Is onderdeel van deze van stadswege

means of a particular aesthetic of the fa<;ades; the same aesthetic as would later be shown and propa­

gevoerde politiek werden bijvoorbeeld de kavels gelegen

gated in the book of plates Architectura

langs het piein op de kop van de bundel grachten-

moderna,

ofte Bouwinge van onsen tyt (1631).4 As part of this

de Herenmarkt, 'eertijts Varckenmarckt genaempt'­

municipal policy, the plots situated along the

bezwaard met de verplichting om de hierop te bouwen

square at the end of the canals- Herenmarkt

huizen te voorzien van een uniforme, maar tegelijk bijzon­

('Gentlemen-square'), 'formerly the pig market'­

dere gevel ontworpen door (naar aile waarschijnlijkheid)

were encumbered with the obligation to provide

de stadssteenhouwer Hendrick de Keyser: dezelfde

the houses to be built on them with a uniform but

ontwerper die bijvoorbeeld ook de op het plein te bouwen

unique and special fa<;ade designed by, in all proba­

V leeshal, het latere Heerenlogement, en de grate nieuwe

bility, the city's stonemason Hendrick de Keyser,

kerk van dit stadsdeel, de Westerkerk, hun vorm zou

who was also to design the 'Vleeshal' (the meat­

geven.9

market, later known as the 'Heerenlogement') situ­

Zelfs de diepe, speciaal met het oog op het 'wonen'

ated in the square and the large new church in this

geprojecteerde 'keurerven', geschikt voor de aanleg van

city district, the 'Westerkerk' . 5

een ruime siertuin, droegen op dat moment niets bij aan

Even the deep 'keurerven' (preferential plots), specially projected with a view to 'dwelling' and

de waarde van het kavel, laat staan aan een bijzondere gevelesthetiek.10 Nadat aile openbare werken waren

suitable for the creation of a spacious ornamental

aangelegd, de grand bouwrijp was gemaakt en aile kavels

garden, added nothing to the value of the plot; let

waren geveild, zou dit stadsdeel, afgezien van de weidse

alone a unique fa<;ade aesthetic. 6 After all the

ruimheid en rechtlijnigheid van de aanleg, niet wezenlijk

public works had been constructed, the land

verschillen van de traditionele stad. Eerst een volgende

prepared for building, and all the plots were

generatie, met een andere opvoeding, opleiding en

auctioned, this city district would, apart from its

geschiedenis, die voor haar 'vorming' om kon zien naar een

spaciousness and the rectilinearity of the layout,

ander model dan dat van de koopman of de meesterhand­

not differ essentially from the traditional city. It

werksman (namelijk het Auguste'fsch-classicistische

was only the next generation, with a different

cultuurmodel zoals gewaarmerkt door het hof van Frederik

education, training and history, which for its

Hendrik), was in staat een dergelijk 'verschil' een meer of

'forming' could look to a different model from that

minder aannemelijke 'inhoud' te geven, waardoor het kon

of the merchant or master craftsman (namely the

uitgroeien tot een gedeelde, 'vormende' waarde.

Augustan-classical cultural model as authenticated by the court of Frederik Hendrik), that found itself

De opkomst van het 'wonen' als een sociaal-culturele waarde hangt samen met de opkomst en verbreiding van

in a position to give such a 'difference' a more or

'architectuur' als een middels voorbeeldenboeken en trak­

less plausible 'content', which would enable it to

taten nauw gedefinieerde esthetische discipline; een

develop into a shared, 'formative' value. The emergence of 'dwelling' as a socio-cultural

discipline toegewijd aan het in het Ieven roepen van vormen die aanspraak maken op een algemene en beteke­

value is connected to the emergence and propaga­

nisvolle waardering. De nieuwe grate huizen gebouwd in

tion of 'architecture' as an aesthetic discipline,

het tweede dee I van de grachtengordel, alsmede de erbij

narrowly defined by means of pattern books and

behorende leefstijl, zijn gemodelleerd naar de Hollandse

treatises, aesthetic discipline; a discipline devoted

versie van het klassieke buitenhuis of de 'villa', ontwikkeld

to creating forms which claim a universal and

rand

1640 door de eerste

generatie Hollandse architecten:

41

Een eigen huis

OASE #52 1999

meaningful appreciation. The large new houses

Jacob van Campen, Pieter Post en Philip Vingboons. Dit

built in the second section of the ring of canals

model voor het wonen werd beetje bij beetje overgebracht

were modelled on the Dutch version of the classi­

naar de stad in een aantal huizen ontworpen door Philip

cal country house or 'villa', which had been devel­

Vingboons, en bewees zich in de jaren vijftig als een maat­

oped around 1640 by the first generation of Dutch

schappelijk gevestigd voorwerp in de toekenning van

1663-

arc hitects: Jacob van Campen, Pieter Post and

waarde. De bebouwing van de uitbreiding van

Philip Vingboons. This model for dwelling had

alsmede enige bijzonderheden in de verkaveling, zoals de

been gradually transplanted to the city in a number

aanleg van een achterstraat of 'koetsstraat' tussen de

of houses designed by Philip Vingboons and in the

Keizersgracht en de Prinsengracht, bestemd voor garages

1650s proved its worth as a socially, and therefore

(koetshuizen en stallen), personeelswoningen en leveran­

economically, established object in assigning value.

ciersingangen- kwam mede tot stand met behulp van dit

The development of the urban expansion of 1663

model, en de voornamelijk op boekhoudkundige wijze tot

-as well as a number of details in the plot layout,

stand gekomen uitleg kan daarom tot op zekere hoogte

such as the construction between Keizersgracht

mede worden beschouwd als een 'architectonische stad'.

and Prinsengracht of a back street or 'carriage street' intended for garages (coach-houses and

De aanleg en bouw van het tweede dee I van de grachten­

stables), servants' quarters and tradesmen's

gordel kunnen worden beschouwd als de doorbraak van

entrances- was realized with the aid of this

het suburbane 'wonen'. De opkomst van suburbia bete­

model. This expansion scheme, though realized

kende in een aantal opzichten een beslissende breuk met

primarily in a bookkeeping manner, can therefore

het verleden. Dit wordt op een simpele wijze zichtbaar

to a certain extent also be regarded as an 'architec­

wanneer we een aantal grafieken bekijken. Enige tijd gele­

tural city'.

den heeft A. Knotter de suggestie gedaan dat het aantal bruidegoms dat bij ondertrouw opgaf in de bouwsector

The construction of the second part of the ring of

werkzaam te zijn, kan worden gezien als een index van

canals can be regarded as the breakthrough of

bouwactiviteit (dit gaat natuurlijk niet meer op voor de

suburban dwelling. In a number of respects, the

laatste decennia van onze eeuw). Hij zette daartoe dit

rise of suburbia signalled a decisive break with the

aantal af tegen het jaarlijks aantal executiekwijtscheldin­

past. This becomes manifest if we look at a

gen bij faillissement- een indicatie van de algehele

number of graphs. Some time ago, A. Knotter

economische ontwikkeling- (fig.

suggested that the number of bridegrooms who,

rogge, in vijfjaarlijkse gemiddelden (fi g.

when taking out a marriage licence, stated that

1)

en tegen de prijs van

2).11

Zoals deze tweede figuur laat zien, kan gedurende de

1611-1640- het tijdvak waarin het eerste dee I

they were employed in the building trade, can be

periode

seen as an index of building activity (this does not,

de grachtengordel werd aangelegd en volgebouwd- de

van

of course, apply to the final decades of this

grootte van de bouwproductie worden beschreven als

century). Knotter set this number against the

zijnde omgekeerd evenredig aan de korenprijs. Depressies

annual number of execution remissions in bank­

komen overeen met 'crises van het oude type', waarin een

ruptcies- an indiction of the general economic

scherpe stijging van de korenprijs (het resultaat van een

development- (fig. 1) and, in five-yearly averages,

door de natuur of de mens bewerkstelligde catastrofe) de

against the price of rye (fig.

2f

oorzaak is van een scherpe daling in de aanschaf van prak10

Salomon de Bray, .Architectura

The auction records show that the

modema, ojie Bouwinge van OI/Sen lyl ... Gedaen e11

by den

seer-vermaerde

umui j e mr. Hendrick de Keyser,

Salomon de Bray, Architectura

Aan de hand van de veilingregisters

price of a plot around 1615 was

moderna, o{te Bouwinge van onsen

kan worden aangetoond dat de kavel­

solely dependent on the distance

tyt ... Gedaen by den seer-vermaerde en

prijs rond 1615 uitsluitend afhankelijk

to the most important arterial

vernu(te mr. Hendrick de Keyser, Beelt­

was van de afstand tot de belangrijk­ ste uitvalswegen en markten, en van

BeelthouriJer en Bouwmeester der

roads and markets and on the

houwer en Bouwmeester der stat

stat Amsterdam . Ed Ta\erne (ed.),

street width of the parcel. The

Amsterdam. Ed. E. Taverne, Soest,

de straatbreedte van het perceel; de

Soest, 1971 [repr. ed. Amsterdam,

price of the relatively small plots

1971 [repr. ed. Amsterdam, 1631].

prijs van de relatief kleine kavels

1631].

along Haarlemmerstraat was

langs de Haarlemmerstraat bedroeg

consequently many times greater 5

indertijd bijgevolg een veelvoud van

than that of the large 'keurerYen'

Op 16 januari 1615 werden de erven

OnJanuary16, 1615, the plots

situated slightly further from this

geveild 'bij de oude Haerlemmer­

drukke verkeersader gelegen grate

were auctioned 'near the old

busy main road.

poort, eertijts Varckenmarckt ge­

keurerven.

Haerlemmerpoort, formerly the

naempt', met daarin de volgende

\'arckenmarckt', with the special stipulation: 'The following plots

die van de wat verder van deze

bijzondere bepaling: 'Volgende erven A. Knotter, '2 Bouwgo1ven in

gelegen aen 't pleyn an de Westsijde

11 A. Knotter, '2 Bouwgolven in Amster­

situated on the west side of the

Amsterdam in de 17e eeuw', in:

gedestineert tot een marckt welver­

dam in de 17e eeuw', in: P.M.M. Klep

square are designated for a market

P.M.M. Klep e.a. (ed.), Wonen in

staende dat de coopers alsulcke

e.a. (red.), Wonen in het verleden, 17e-

on the understanding that the

het verleden, 17e-20e eeuw,

gevels sullen maeken als de omstan­

20e eeuw. Economie, politiek, volks­

ders es verthoont'; W.H.M. Nieuwen­

huisvesting, cultuur en bib/iogra{ie,

buyers shall make all fas;ades such

Economie, politiek, volkshuisvesling,

as the surrounding ones'; WH.:\1.

wltuur en

ieuwenhuis, Dossier Heremnarkl. Bemoners en eigenaren van de

bibliograjie,

huis, Dossier Herenmarkt, Bewoners

Nederlands Economisch Historisch

Nederlands Economisch

en eigenaren van de huizen aan de

Archief, Amsterdam, 1987, pp. 25-37.

Historisch Archief, 1987, p. 25-37.

Herenmarkt in de X VI/de eeuw,

Amsterdam,

llllizen aan de Heremnarkt in de

Amstelveen, 1986, pp. 7-9; 21-27;

XVIIde eeuw, Amsteh·een, 1986,

pl. VIII, IX.

p. 7-9; 21-27; plate VIII, IX.

42

Erik Terlouw -- ondertrouwde ambachtslieden

-- bouwambachtslieden

-------------- executiekwijtschelding

-------------- roggeprijs

2b

r-\'

I

"'-

�(_,\'

,'/ i

/; __!,:;:::_

100

_____

1611-15

As this second figure shows, during the period

1636-40

___ _ ------------------

1636-40

1656-60

2c

/ ��'\· ' L 1656-60

1676-80

tisch aile andere waren, huizen inbegrepen. De periode

1611-1640- the period in which the first part of

daarna, rond het midden van de eeuw, toont een heel wat

the ring of canals was constructed and developed-

minder helder beeld, maar toch kan ook hier een min of

the size of the building production can be

meer gelijke relatie worden verdedigd. In de daaropvol­

described as being in inverse proportion to the corn

gende twintig jaar echter, waarin de grachtengordel zijn

price. Depressions correspond to 'crises d'ancien

huidige vorm kreeg, moet er een radicale verandering zijn

type', in which a sharp rise in the price of corn-

ingetreden. lndien we nog steeds kunnen spreken van een

the result of a catastrophe caused by man or nature

correlatie tussen de prijs van koren en de hoeveelheid

-causes a sharp decline in the purchase of practi­

bouwactiviteit, dan is deze nu geheel omgekeerd.

cally all other goods, including houses. The picture

Begrijpelijkerwijs zag Knotter geen mogelijkheid een

for the following period, around the middle of the

bevredigende verklaring te geven voor deze nieuwe stand

century, is far less clear, but nevertheless, here too a

van zaken, noch voor de waarlijk verbijsterende fluctuaties

more or less identical relationship could be

van de bouwproductie in deze zelfde periode.12 Niet erg

defended. In the succeeding twenty years, however,

thuis in noch de economie, noch de statistiek, had ik bij

in which the ring of canals acquired its present

het lezen van Knotters artikel de veranderingen bestu­

form, a radical change must have taken place. If we

deerd en geanalyseerd die in dezelfde periode zijn opge­

can still speak of a correlation between the price of

treden in het antwerp van gebouwen en stadsuitbreidin­

corn and the amount of building activity, then this

gen. Het is op grond van deze studies, en om redenen die

has now completely reversed.

spoedig duidelijk zullen worden, dat ik een vergelijking wil

For obvious reasons, Knotter was unable to give a satisfactory explanation for this new state of

voorstellen tussen het jaarlijks aantal verloofde bouw­ ambachtslieden en de meer dynamische fluctuaties in de

affairs, nor for the truly amazing fluctuations in

waarde of de koers van aandelen in de Verenigde Oostindi­

building production in this same period.8 W hen

sche Compagnie (VOC).

reading Knotter's article- me myself not very well versed in either economics or statistics- I had

De hier afgebeelde grafiek (fig. 3) begint in het jaar

1648

toen, volgend op de ondertekening van het verdrag van

studied and analysed the changes which took place

Munster, de beurs van Amsterdam de hoogste koersen

in the same period in the design of buildings and

noteerde sinds de toentertijd nadrukkelijk voor aile

city expansions. It is on the basis of these studies,

burgers van de jonge natie opengehouden emissie van

and for reasons which will soon become clear, that I

deze aandelen in

wish to present a comparison between the annual

de getoonde contour worden gevormd door de crisis van

1602.

De meest opvallende trekken van

number of betrothed building workers and the

1664/1665 en de tweede serieuze crash van 1672; corres­

more dynamic fluctuations in the value or price of

ponderend met respectievelijk het uitbreken van de

shares in the Dutch East India Company (VOC). The graph shown here (fig.

3) begins in the year

1648 when, following the signing of the Treaty of Munster, these shares reached their highest level on

Tweede Engelse Oorlog en de invasie door Lodewijk XIV in het 'rampjaar'.13 Op het eerste gezicht is de correlatie met de curve van de veranderingen in bouwactiviteit niet erg indrukwekkend.

the Amsterdam stock exchange since their emphati­

Dit wordt echter anders wanneer we ons realiseren dat, te

cally nation-wide issue in 1602. The most striking

beginnen met het 'rampjaar', de jaren zeventig werden

features of the contour are the crisis of 1664/1665

gekenmerkt door een algemene economische crisis, die als

and the second major crash of 1672; coinciding

zodanig kan worden vergeleken met de ernstige depressie

respectively with the outbreak of the Second

van de jaren twintig, zoals duidelijk wordt getoond door de

English War and the invasion by Louis XIV in the

grafiek van het aantal executiekwijtscheldingen. Pas in het

'year of disaster'. 9

begin van de jaren tachtig bereikte de bouwproductie opnieuw een niveau dat in overeenstemming kon worden

43

Een eigen huis

1. Aantal ondertrouwde bouw­ ambachtslieden (eerste huwelijk) 1586-1715 en aantal executie­ kwijtsche/dingen 1601-1715

OASE #52 1999

VOC aandelen aantal verlovingen

3. Aantal ondertrouwde bouwam­

(1n %van

bachtslieden (1e huwelijk) en koers aandelen Verenigde Oostindische Compagnie (1648-1691}

nominale

(1e huwelljk)

waarde)

Number of bridegrooms employed in

Number of bridegrooms employed in the

the building trade when taking out a

building trade when taking out a marriage

marriage licence - I st marriage­

fiance and the value of shares in the

(1586-1715) and number of execu­

Dutch East India Company (1648-1691)

tion remissions (1601-171 S) ---

2. Ondertrouwde bouwambachts­

--·-

bouwambachtslieden VOC aandelen

lieden en roggeprijs 1611 f 15 1676/80 ,Vumber of bridegrooms employed in the building trade when taking out a marriage licence and the price of IJ!e 1611115-1676180

a) 1611/15 100 b) 1636 - 40 100 c) 1656-60 100 =

=

=

At first glance, the correlation with the curve of

geacht met de algemene trend, die werd gekarakteriseerd

the changes in building activity is not particularly

door een immer voortgaande stroom van inkomende

striking. In viewing this graph we must first take in

vreemdelingen. Na 1672 bleef de bevolking van de stad

account that, beginning with the 'year of disaster',

groeien, maar de immigratie stabi I iseerde zich op een

the 1670s were characterized by a general economic

praktisch constant niveau van iets meer dan 1600 nieuwe

crisis, which as such can be compared with the

inwoners per jaar; ofwel het niveau dat was bereikt rond

major depression of the twenties- as the graph of

1650.14 Dit betekende dat de toename van deze groei- en

the number of execution remissions clearly shows.

daarmee de trendmatige toename van het aantal bouwlie­

It was not until the early 1680s that building output

den- was geeindigd. Maar wat niet kan worden verklaard

again reached a level which was in line with the

op een van de hierboven aangegeven traditionele manie­

general trend; a trend characterized by an incessant

ren, zijn de zeer uitgesproken en scherpe pieken in de

stream of new immigrants. After 1672 the popula­

bouwproductie; in het bijzonder die in de jaren 1663/1664

tion of the city continued to grow, but immigration

en 1671. Deze pieken corresponderen echter tamelijk accu­

stabilized at a more or less constant level of slightly

raat met de genoemde beurscrises- zij het dat in beide

more than 1600 new inhabitants a year; or the level that had been reached around 1650.10 This meant

bouwpiek, en wei met ongeveer een jaar.

that the increase in this increase- and with it the

gevallen een beurscrash wordt voorafgegaan door een Om deze fenomenen te kunnen begrijpen moeten we

trend of the increase in the number of building

onze blik wenden naar de stad zelf, en zien wat er daar

workers- had come to an end. But what cannot be

werd gebouwd in deze periodes, en in welke onderschei­

explained in one of the above-mentioned conven­

den delen van de nieuw geplande ruimtelijke structuur.

tional ways are the highly pronounced, sharp peaks

Het nieuwe suburbia in spe werd doorsneden door twee 12

8 Knotter's main aim in this study

The graph is, indeed, not a repre­

Het voornaamste doel dat Knotter

13 De grafiek is, uiteraard, geen repre­

was to demonstrate, or corrobo­

sentation of the actual fluctua­

zich in dit onderzoek had gesteld

sentatie van de werkelijke fluctua­

rate, the existence of a building

tions, rather it shows only the

was het aantonen, of bevestigen van

ties, maar toont aileen de belangrijk­ ste pieken en de meer uitgesproken,

cycle with an average length of

most important peaks and the

het bestaan van een bouwcyclus met

slightly more than twenty years.

more pronounced, sharp falls in

een gemiddelde lengte van iets meer

diepe koerskelderingen, en is gecon­

In the analysis of his graphs,

share prices, and has been

dan twintig jaar. In de analyse van

strueerd door het uitzetten van de

however, he ignored the effects of

constructed by plotting the data

zijn grafieken liet hij echter de effec­

data gegeven door Jonathan I. Israel

the plague epidemics in the years

given by Jonathan I. Israel in

ten buiten beschouwing van de pest­

in Dutch Primacy in World Trade 1585-

1602, 1617, 1624/25, 1635/36,

Dutch Primacy in World Trade

epidemieen in de jaren 1602, 1617,

1655 and the final epidemic of

1585-1740, Oxford, 1989, p. 225,

1624/25, 1635/36, 1655 en de laatste

1740, Oxford, 1989, p. 255, en in De Republiek, 1477-1806, Franeker, 1996, dl. 2, p. 961.

1663/64. A comparison with

and in The Dutch Republic, Its Rise,

in 1663/64. Een vergelijking met

Knotter's first graph shows that all

Greatness and Falll477-1806,

Knotters eerste grafiek leert dat

these epidemics were followed one

Oxford,1995, p. 848.

or two years later by a peak in the number of sales under execution,

10

deze epidemieen aile een of twee

14

jaar later werden gevolgd door een

S. Hart, 'Geschrift en getal. Onder­

piek in het aantal executieverkopen,

zoek naar de samenstelling van de

coinciding with some 40-60 execu­

S. Hart, 'Geschrift en getal.

corresponderend met ongeveer 40-60

bevolking van Amsterdam in de 17e

tion remissions. After a 'correc­

Onderzoek naar de samenstelling

executiekwijtscheldingen. Gegeven

en 18e eeuw, op grond van gegevens

tion' of the relevant data, and

van de bevolking van Amsterdam

de algemene trend van een door­

over migratie, huwelijk, beroep en

given the general trend of continu­

in de 17e en 18e eeuw, op grond

gaande en groeiende immigratie, als­

alfabetisme', in: Geschrift en Geta/.

ous and increasing immigration as

van gegevens over migratie, huwe­

mede de economische schommelin­

well as the economic fluctuations

lijk, beroep en alfabetisme', in:

gen veroorzaakt door de veranderin­

Een keuze uit de demogra(tsch-, economisch- en sociaal-historische studien op grand van Amsterdamse en Zaanse archivalia, 1600-1800, Histori­

caused by the variations in the

Geschrifl en Getal, Een keuze uit de

gen in de graanprijs en de koersen

price of grain and share prices on

demografisch-, economisch- en soci­

op de beurs, rest er, na een 'correc­

the stock exchange, statistically,

aal-historische studii!"lz op grond van

tie' van de betreffende data, nog

sche Vereniging Holland, Dordrecht,

such a cycle would turn out to be

Amsterdamse en Zaanse archivalia,

maar weinig of niets van een moge­

1976, pp. 115-181.

of little consequence, if any.

1600-1800, Dordrecht, Historische

lijke invloed van een dergelijke

Vereniging Holland, 1976, p. 115-

eye ius.

181 (with English summary).

44

Erik Terlouw

Leidsep/ein 12-18 (1666)

Amsterdam, kaart van de nieuwe stadsuitleg, Jacob 8os, 1680.

Utrechtsestraat

Noortsche bos

45

Een eigen huis

in building production; particularly in the years

OASE

#52 1999

uitvalswegen, de Leidsestraat en de Utrechtsestraat.

166311664 and 1671. These peaks, however, coin­

Hoewel de kavels langs deze twee straten apart, en enige

cide fairly precisely with the aforementioned crises

maanden eerder geveild werden dan de overige percelen,

on the stock exchange- be it that in both cases a

vond in de eerste anderhalf jaar van de uitbreiding prak­

crash was preceded by a peak in building activity,

tisch aile bouwactiviteit plaats op de kavels langs de

and this with an interval of about a year. In order to be able to understand these phenom­

grachten. Langs het eerste stuk van de Herengracht verre­ zen grote, luxueuze koopmanshuizen (van het zogenaamde

ena, we must turn our attention to the city itself to

'Vingboonstype'), schijnbaar naadloos aansluitend op de

see what was being built there in these periods, and

uitbreiding van 1614; alsmede een tweetal nog grotere,

in which parts of the newly planned spatial struc­

zogenaamde 'dubbele huizen', ontworpen door Philip Ving­

ture. The new suburb in the making was inter­

boons zelf.15

sected by two arterial roads, Leidsestraat and

Hier en op andere vergelijkbare locaties kwam de bouw

Utrechtsestraat. Although the plots along these two

echter vrijwel tot stilstand toen, in de tweede helft van het

streets had been auctioned separately and several

jaar 1665, de Hollandse vooruitzichten in de zich voltrek­

months earlier than the other plots, in the first one

kende zeeoorlog beduidend zonniger waren geworden, en

and a half years of the expansion project, virtually

de beurs moed hadden gegeven voor een fikse opwaartse

all the building activity took place in the plots along

beweging. In de daaropvolgende vijf voorspoedige en

the canals. Large, luxurious merchants' houses (of

bloeiende jaren zouden al de werkplaatsen en taveernes

the so-called 'Vingboons type') were erected along

langs de Leidse- en de Utrechtsestraat worden opgericht,

the first section of Herengracht, dovetailing seam­

met hun keukens, verblijfsruimten, bedsteden en ledikan­

lessly with the expansion of 1614. In addition, two

ten aan de achterzijde en op de verdieping. Dit geschiedde

larger 'double houses', designed by Philip Ving­

zonder dat er een architect aan te pas kwam. Op deze loca­

boons himself, were built along this same section.11

ties (alsook, eertijds, op de tegel ijkertijd bebouwde haven­

However, building came to a virtual standstill

ei Ianden Kattenburg en Wittenburg) kunnen, ook heden

here, and at other similar locations, when, in the

nog, de laatste nieuwgebouwde trapgevels van de stad

second half of 1665, Dutch prospects in the naval

worden gevonden: Leidseplein 12-18 (1666) en Utrechtse­

war brightened considerably, sending share prices

straat 141 (1667)- elk bijna identiek aan de vele tienduizen­

upwards. In the following five prosperous years,

den andere die er sedert ongeveer 1585 waren gebouwd in

workshops and taverns (with living quarters at the

de Hollandse steden, en er het onbetwistbare repositorium

rear and on the upper floor) were established along

hadden uitgemaakt van de burgerzin in de traditionele

Leidsestraat and Utrechtsestraat. No architects

stad.

were involved in designing these structures. The

In deze zelfde periode werd tevens op privaat initiatief,

city's last newly-built stepped gables can be found

en tezamen met een leerlooierij, enige huisvesting ge­

here (and on the harbour islands Kattenburg and

bouwd voor arbeiders, in wat- morfologisch gezien- een

Wittenburg, which were developed at the same

reststuk was binnen de omwalde omtrek van het uitbrei­

time): Leidseplein 12-18 (1666) and Utrechtse­

dingsplan, gereserveerd voor industriele initiatieven.16 Het

straat 141 (1667)- each virtually identical to the

overgrote deel van de onbebouwd en onuitgegeven geble­

many thousands of other such gables built in

ven bouwgrond in dit deel van de stad werd in 1670

Dutch towns from about 1585 onwards, and that

bestemd voor een groot project, dat kan worden gezien als

h ad formed the indisputable repository of public

een van de allereerste, geheel uitgewerkte voorbeelden

pride and spirit in the traditional city.

van de 'volkshuisvestingsstad'. Bedoeld is het 'Noortsche

In this same period, housing for workers,

together with a tannery, was built by private enter­

Bos'; een plan voor de bouw van 400 wevershuizen, waar­ van er uiteindelijk 211 werden gebouwd, in vijf gesloten en

prise in what was, morphologically, a residual piece

op uniforme wijze vormgegeven bouwblokken (alsmede de

of land, reserved for industrial ventures, within the walled perimeter of the expansion plan.12 In 1670,

aanzet tot een zesde); elk met een enkel, over aile huizen

most of the unbuilt and unissued building land in

hoektype, gereserveerd voor, allereerst, de noodzakelijke

doorlopend dak en met een erin opgenomen bijzonder

this part of the city was allocated for a large proj­

bakkerijen. Het geheel was gebouwd in opdracht van de

ect, which can be seen as one of the very first, fully

Vroedschap (het gemeentebestuur), in een poging de

developed examples of the 'public housing city'.

lakenindustrie te stimuleren, en ontworpen door, opnieuw,

This was the 'Noortsche Bos', a scheme for the

Philip Vingboons. Semi-publieke Iiefdadigheidsinstell in­

construction of 400 weavers' dwellings. In the end,

gen, zoals de Gasthuizen, het Burgerweeshuis en het

only 211 were built, in five uniform perimeter

Leprozenhuis, traden op als beheerders en institutionele

11

Herengracht

386 and 412; Coen

12 Lijnbaansgracht

333-335; see H.].

15

16

Herengracht 386 e n 412; Coen Otten­

Lijnbaansgracht 333-335; zie H.J.

Ottenheym, Philip Vingboons

Zantkuijl, Boumen in Amsterdam.

heym, Philip Vingboons (1607-1678)

Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam.

(/607-1578) architect, Zutphen,

Het n;oonhuis in de stad, Amster­

architect, Zutphen,

Het woonhuis in de stad, Amsterdam,

dam,

Deze kapitale huizen besloegen elk

1989, p. 99-104.

Each of these

substantial houses occupied

1993,

p.

-H0-4-1-0.

1989,

pp.

99-104.

twee naast elkaar gelegen stan­

two adjacent standard plots.

daardkavels. Voor de term 'dubbel

For the term 'double house' see:

huis' zie: R. Meischke, Het Neder­

R. Yieischke, Het Nederlandse

landse woonhuis van 1300-1800, Haar­

Woonhuis van 1300-1800,

lem,

Haarlem,

1 969, p. 457-458.

1969,

pp.

457/458.

1993.

pp.

410-440.

Erik Terlouw

blocks. (A start was made on a sixth block.) Each

46 beleggers. Deze verhurende instellingen boden per weef­

block had a single continuous roof over all the

getouw kosteloos een weesjongen van 13 jaar aan, die dan

dwellings and included a special corner type which

in vier jaar moest worden opgeleid tot meesterwever.17

housed the bakeries. The entire complex was built,

Toen werd de top opgericht, vlak voordat het hoogtepunt

to a design by Philip Vingboons, for the Vroedschap

was bereikt. Gedurende de tweede bouwpiek, rond 1671,

(the city council) with the aim of stimulating the

keerde de bouwactiviteit geheel en al terug naar haar

textile industry. Semi-public charitable institutions,

eerdere locaties. Onder vele andere, weinig minder presti­

such as hospitals, the orphanage and the leper

gieuze, en soms meer ambitieuze projecten, kwam nu de

house, acted as administrators and institutional

bouw tot stand van wat, tot ver in de twintigste eeuw, de

investors. These institutions provided a thirteen­

meest gedistingeerde woonbuurt zou zijn van de stad, zo

year-old orphan boy free of charge for each loom,

niet van de natie: de befaamde 'Bocht van de Heren­

who then served a four-year apprenticeship to

gracht', ook wei genaamd 'de Gouden Bocht'.

become a master weaver. l3 During the second peak in building production, around 1671, building activity returned to its previ­

Huishoudkunde- het huis als middel/

ous locations. Among many other, scarcely less pres­

het huis als waarde

tigious, and sometimes more ambitious projects, work now started on what was to be, until well into

Wat deze kleine geschiedenis ons kan leren is het onder­

the twentieth century, the city's, if not the country's,

scheid tussen woningbouw als middel (nodig voor de

grandest residential district: the famous 'Bend in

productie of het dagelijks onderhoud), en woningbouw als

the Herengracht', also known as the 'Golden Bend'.

waarde. De winkels en werkplaatsen langs de Leidsestraat, de leerlooierij en de arbeidershuizen werden, om voor de hand liggende redenen, gebouwd in een periode van een

Home economics - the house as a means I

algemene economische groei- zij waren nodig om een

the house as a value

zaak te kunnen beginnen. Het begin van deze periode van hoogconjunctuur vie I echter samen met een markante

What this history can teach us is the difference

terugval in de bouwactiviteit. Voor de huizen die de jaren

between housing as a means (necessary for the

ervoor waren gebouwd, gesitueerd langs de grachten en

production of daily sustenance), and housing as a

uitsluitend bedoeld voor het 'wonen', ontbraken dergelijke

value. The shops and workshops along Leidsestraat,

zonneklare redenen. Net als bij de aandelen verhandeld

the tannery and the workers' dwellings were, for

aan de beurs, kunnen we slechts hopen hun economie,

obvious reasons, built in a period of general

alsook die van de geveilde, maar nog steeds leegstaande

economic growth. They were necessary in order to

bouwkavels, te begrijpen in termen van hun ruilwaarde,

be able to start a business. However, the beginning

hun 'wisselkoers'. In feite wordt, wanneer we een dergelijk

of this period of boom coincided with a striking

bouwperceel bezien als een soort van 'aandeel', zij het een

decline in building activity. There were no such

van een bijzonder karakter, ook deze meer afgeleide vorm

obvious reasons for the houses built along the canals

van huishoudkunde tamelijk duidelijk.

in the preceding years, and which were exclusively intended for 'dwelling'. Just as with the shares

Bouwinvesteringen leveren, op zichzelf genomen, erg lage winsten op. Winsten zijn voornamelijk afhankelijk van

Melchior de Hondencoeter,

Herengracht 476 (ca.1665)­

buitenplaats Driemond ca. 1660

gevel en tuin

(arch. Philip Vingboons, 1642) I

Melchior de Hondencoeter, mansion Driemond c. 1660 (arch. Philip Vingboons, 1642)

I facade and garden

47

Een eigen huis

OASE #52 1999

traded on the stock exchange, we can only hope to

de huren die kunnen worden onttrokken aan toekomstige

understand their economy, and that of the

occupanten; maar in een vrije markt zijn deze huren tevens

auctioned, but still vacant building plots, in terms of

de belangrijkste variabele factoren in de berekening van

their market value; their 'exchange rate'. In effect, if

de speculatieve waarde van het bepaalde stuk land waarop

we regard such a plot as a sort of 'share', albeit of an

een dergelijke occupatie kan plaatshebben, wat betekent

unusual character, even this derivative form of home

dat elke toename in de hoogte van de potentiele huren

economics becomes fairly clear.

bijna onmiddellijk te gelde kan worden gemaakt zonder dat er daarbij ook maar iets is gebouwd. Deze eigenschap van

Building investments y ield, in themselves, extremely low returns. Returns are chiefly depend­

de onroerendgoedmarkt leidt tot het vaak waargenomen

ent on the rents received from future occupants.

fenomeen dat, in een alleszins bloeiende, of welig tierende

However, in a free market these rents are also the

economie, kapitaal als zodanig ertoe neigt zich te onttrek­

most important variable factors in determining the

ken aan het bouwen.18

speculative value of the particular plot of land on

Niet afhankelijk van enige specifieke economische acti­

which such an occupation can take place. W hich

viteit, en vei I ig voor de meeste andere- behalve dan die

means that every increase in the level of the poten­

van een extreem gewelddadige of radicale aard- wordt

tial rents can almost immediately be capitalized

onroerend goed vooral gewaardeerd vanwege zijn relatieve

without any thing being built. This characteristic of

stabi I iteit en zekerheid. In het algemeen, en gezien over

the property market often results in the phenome­

een wat langere periode, volgt de waarde van een dergel ijk

non that, in an otherwise flourishing or booming

'aandeel' de algemene ontwikkeling van de beursindex,

economy, capital as such tends to shy away from building.14

zoals grafisch duidelijk kan worden getoond door bijvoor­

Not dependent on any specific economic activity,

beeld de ontwikkeling van de gemiddelde koopprijs van een pand in Amsterdam in de jaren 1903-1940 naast de

and safe from most other activities (with the excep­

ontwikkeling van de nominale aandelenkoersen in dezelfde

tion of those of an extremely violent or radical

periode te leggen (fig. 4).19 Door de wei zeer uitzonderl ijke

nature), real-estate is chiefly valued for its relative

positie die Nederland innam tijdens de enorme inspannin­

stability and security. In general, and viewed over a

gen en verwoestingen van de Eerste Wereldoorlog, zijn

slightly longer period, the value of such a 'share'

cijfers over de effectenkoersen aan de beurs van Amster­

follows the general trend of the stock market price

dam van v66r 1920 in de regel niet goed bruikbaar voor een

index- as can be clearly demonstrated by, for exam­

dergelijke vergelijking. Om deze reden is hier ook een

ple, placing the movement in the average purchase

grafische voorstelling gegeven van de nominale koersen

price of a building in Amsterdam in the period

aan de beurs van Brusse1.2o

1903-1940 next to movements in nominal share prices in the same period (fig. 4 ).15 Because of

sen en de waarde van onroerend goed impliceert dat de

De globale, gedempte evenredigheid tussen beurskoer­

Holland's exceptional position during the First

waarde van een geschikt stuk land- bebouwd of niet- in

World War, figures for stock prices on the Amster­

een groeiende economie min of meer uit zichzelf zal stij­

dam stock exchange before 1920 are not, as a rule,

gen. Eigenaars van bouwpercelen die zelf geen bijzondere

of much use for such a comparison. For this reason,

noodzaak of behoefte hebben om deze locaties in gebruik

a graph is given here of the nominal prices on the Brussels stock exchange.16

te nemen, zullen ertoe neigen de verkoop van hun 'aande­

13

17

For literature, see note

17

in the

Dutch text.

14 See in particular: Peter Feldbauer,

Lutz 1111

1848-1934',

Zie: L . Van Nierop, 'De huizen i n het

V gl. E. Engberts, 'Prijsontwikkeling

schoten, Hoof . dlijnen van de

Noordsche Bosch', Jaarboek Amste­

van onroerend goed, vooroorlogse

uonomische geschiedenis van Neder­

lodamum 34

prijsontwikkeling van onroerend

land 1900-1990, Amsterdam,

van Eeghen, 'De restauratie van

1992.

Weteringstraat 19, drie eeuwen

Wa1idel, Beitriige zur Ceschichte

des Alltags in den biirgerliclzen Cesellschafl, Wuppertal,

p. 317-342.

16

in:

iethammer (ed.), Wohnen

1979,

15

From G. de Clerq, 'Tijd om te kijken', Trends, October p.

100-104, 130.

1987,

The curve corres­

ponds, albeit in a rather pro­

de hoogte van de algemene prijsin­

kuijl, 'Variaties op een thema, De

dex enige relatie vertoont met de

werkmanswoning in de 17de, 18de, en

huizenprijzen; het enige verband dat 'indicatoren van de welvaartsgroei'.

these years. Cf.]. Tinbergen,

Nederland. Vl}fentwintig opstellen over Nederlandse architectuur opgedragen aan Prof. lr. J.J. Terwen, Delft, 1985, pp. 391-405.

Chicago,

56-68,

de hoogte van de hypotheken) noch

kon worden aangetoond was met

A Study in Economic Fluctuatiom,

p.

duurte van het geld (bijdragend aan

19de eeuw', in: A.R.E. de Heer en

oorlogse prijsontwikkeling van

52 ( 1971),

bakkerij', Maandblad Amstelodamum 62 (1975), pp. 86-93; Idem, 'Het Noortse Bos', Maandblad Amsteloda­ mum 75 (1987), pp. 7-11; H.J. Zant­

goed in Amsterdamse wijken', Stede­ bouw en Volkshuisvesting 52 (1971 ), pp. 56-68, dat laat zien dat noch de

M.C.C. Kersten (red.), Bouwen in

Jing van onroerend goed, voor­

huisvesting

I. H.

nounced way, with the economic

The Dynamics o.f Business Cycles.

onroerend goed in Amsterdamse

(1937), pp. 93-131;

development of world trade in Cf. E. Engberts, 'Prijsontwikke­

wijken', Stedeboum en Volks­

19

been taken from: Willem Boer­

'\\'ohnungsproduktion am Beispiel Wiens

len' uit te stellen, zolang hun potentiele waarde blijft stij-

1975,

p.

324,

Fig.

54.

De index van de aandelenkoersen is ontleend aan: Willem Boerschoten,

Hoofdlijnen van de economische geschiedenis van Nederland 1900-1990, Amsterdam, 1992.

18 Zie in het bijzonder: Peter Feldbauer,

20

which shows that neither the high

'Wohnungsproduktion am Beispiel

Naar G. de Clerq, 'Tijd om om te

cost of money (contributing to

Wiens 1848-1934', in: Lutz Nietham­

kijken', Trends, oktober 1987, pp. 100-

mortgage rates), nor the level of

mer (red.), Wohnen im Wandel.

104; 130. De curve correspondeert,

the general price index bears any

Beitrage zur Geschichte des Alltags in den burgerlichen Gesellscha{t, Wuppertal, 1979, pp. 31 7-342.

zij het op een nogal geprononceerde

relationship to house prices; the only connection that could be demonstrated was with 'indicators of the increase in prosperity'. The index of share prices has

wijze, heel wei met de economische ontwikkeling van de wereldhandel in deze jaren. V gl. J. Tinbergen, Econo­ mische bewegingsleer, Amsterdam, 19462, p. 324; fig. 54.

48

Erik Terlouw

4. Amsterdam, gemiddelde koop­ prijslpand (x f 1000) en beursindex (1931=10) I average purchase price/house and stock index 1903107-1938140 4a. Brussel, beursindex (nominaal) I Brussels, stock index (nominal) 1919-1940

20

100

(\\

15 50

10 25

1903107 08/12 13120 21/24 25/29 30/33 34137 38/40

I

--

··············

huizenprijzen I house prices beursindex I stock index

lnj � 1920

1930

1940

The general relationship between share prices

gen. Dit is vermoedelijk voldoende verklaring voor de uitge­

and the value of property implies that, in a growing

sproken scherpe, kortstondige pieken in de bouwproductie

economy, the value of a suitable plot of land-

die we eerder hebben kunnen aanschouwen. In het bijzon­

whether built on or not- will more or less rise auto­

der in relatie tot de markt voor eigen huizen, kan een mas­

matically. Owners of building plots who have no

sale verkoop van 'aandelen' aan de vooravond van een

particular need or desire to put these sites to use will

depressie worden gelijkgesteld aan 'bouwen'; een bouw die

be inclined to postpone selling their 'shares' as long

gegeven de productiekosten van een huis, in beginsel van

as their potential value continues to rise. This, prob­

start moet gaan een jaar v66r een aankomende grate koers­

ably, sufficiently explains the sharp, brief peaks in

daling aan de beurs.21

building production we saw earlier. Particularly in

In onze eeuw zijn, in Nederland, vergelijkbare pieken in

relation to the market for owner-occupied homes,

de productie van huizen opgetreden in de jaren 1929/1930,

the mass selling of 'shares' on the eve of a depres­

volgend op de grate beurskrach, en vooral in 1933/1934, toen

sion can be equated with 'building'; building which,

in het kielzog van die gebeurtenis de grate internationals

given the production time of a house, must, in

economische crisis ook Nederland had bereikt. Een derde,

theory, start a year before a major fall in share prices

kleinere bouwpiek, opnieuw corresponderend met een val

on the stock market. 17

van de aandelenkoersen, trad op in het eerste kwartaal van

This century, in the Netherlands, similar peaks

1939, bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.22 Voor

in housing production occurred in the years

de naoorlogse periode kan worden gewezen op de eerste

1929I 1930, following the major crash on the stock

oliecrisis in 1973/1974 en de tweede in 1979.

exchange and, particularly, in 1933/1934 when, in

Zowel in het midden van de jaren dertig als in het begin

the wake of that event, the international economic

van de jaren tachtig werden de geprononceerde pieken in de

crisis reached the Netherlands. A third, smaller peak

ongesubsidieerde productie van huizen (de zogenaamde

in building output, again coinciding with a fall in

'vrije sector') direct gevolgd door een scherpe daling van

share prices, occurred in the first quarter of 1939, at

diezelfde productie, juist zeals geschiedde na de twee grate

the outbreak of the Second World War.18 In the

bouwgolven van 1664/1665 en 1671.23 Cijfers over de prijs­

postwar period, a similar sequence of events took

ontwikkeling van onroerend goed tonen bovendien aan dat

place diretly after the outbreak of the first oil crisis

deze bouwpieken werden ondersteund door een min of meer

in 1973/1974 and the second oil crisis in 1979.

gelijktijdige en al even kortstondige opbloei van de vraag.24

In the mid thirties and early eighties, the

Wat betreft de jaren dertig moeten we, om dit zichtbaar te

pronounced peaks in the unsubsidized production

maken, de cijfers analyseren op een soortgelijke manier als

of houses (the so-called 'free sector') were immedi­

we eerder deden met de gegevens van Knotter over de

ately followed by a sharp fall in that same produc­

stadsuitleg van 1663.

tion- as in the case of the two major booms in

Door de veelal weinig inspirerende ontwikkelingsarchi­

building activity in 1664/1665 and 1671.19 Figures

tectuur zijn de jaren dertig, wat betreft de architectuur en

for the movement in property prices show, more­

stedebouw, helaas weinig onderzocht: ze vormen bijna een

over, that these peaks were sustained by a more or

blinde vlek in het culturele geheugen van de Lage Landen.25

less concurrent and just as brief increase in

Dit gemis prangt des te meer doordat juist deze periode

demand_zo With regard to the thirties, in order to

werd gekenmerkt door een grate particuliere productie van

visualize this, we must analyse the figures in a simi­

seriematig gebouwde woningen, ondernomen in een nauwe

lar way to that in which we analysed Knotter's data

samenwerking met gemeentelijke overheden; een vorm van

for the urban expansion of 1663. Regrettably very little research has been done on Dutch architecture and urbanism in the thirties; a

stadsuitbreiding die, als praktijk, op het eerste gezicht sterk overeenkomt met de huidige. Daarom eerst een kart, nood­ zakelijkerwijs schetsmatig gehouden overzicht.

49

Een eigen huis 17

OASE #52 1999 22

21

19

It can be shown that the major

In 1934, a record number of

Aangetoond kan worden dat de grote

De laagste standen van de aandelen­

expansion of 1663 was undertaken

55,300 dwellings were built,

uitbreiding van 1663 werd onderno­

koersen werden bereikt in april 1939,

in close connection with other,

despite the fact that vacancy rates

men in een nauwe afstemming met

toen Hitler zijn niet-aanvalsverdrag

more or less secret preparations

had been increasing in the first

andere, min of meer stille voorberei­

met Polen en zijn marineverdrag met

for the impending naval war; a

half of the thirties, and despite

dingen op de komende zeeoorlog;

Engeland opzegde; F.A.G. Keesing,

war which the circle of regents

the fact that rents for middle-class

een oorlog die door de kring van

De conjuncturele ontwikkeling van

surrounding Johan de Witt had,

dwellings had been falling since

regenten rond Johan de Witt al sinds

Nederland en de evolutie van de

as early as 1661, regarded as inevi­

1930. In 1936, this number had

1661 als onvermijdbaar werd

economische overheidspolitiek 1918-

table and which prompted the

dwindled to 28,200; a level far

beschouwd, en noopte tot het vinden

1939, Nijmegen, 1978, p. 253.

van een alternatieve kapitaalsin­

search for an alternative capital

below that which had been usual

inrestment. Something similar

in the twenties. Cf. ].]. van der

vestering. lets soortgelijks kan

can be said with regard to the

Wal, De economische onl11Jikkeling

worden gezegd over de situatie rond

situation around 1671, when signs

van lzet bou11Jbedrijf in de

1671, toen tekenen van een op

55.300 woningen opgeleverd, on­

of the impending war prompted

landen, Haarlem, 1974, p. 128-133;

handen zijnde oorlog de vroedschap

danks dat er in de eerste helft van de

Haarlem's city authorities to make

'Het bestuur van "de 8" en van

van Haarlem ertoe aanzette om nu

jaren dertig sprake was van een

a start on the expansion of the

"Opbouw'" en 'Het woning­

werkelijk een begin te maken met de

toenemende leegstand, en ondanks

city, preparations for which had

vraagstuk', de 8 en Opbou/1J 7

uitbreiding van de stad, die al in

de voor middenstandswoningen

been under way since .164 3.

(1936), p. 259-265.

voorbereiding was sedert 1643.

reeds sedert 1930 dalende huren. In

Very often, however, most

eder­

A connection between oil crisis

Heel vaak, echter, zullen eigenaren

23 In 1934 werd er een recordaantal van

1936 was dit aantal reeds geslonken

owners will have been overtaken

and building boom has been

door de gebeurtenissen zijn overval­

tot 28.200; een niveau dat ver lag

by erents; in which case, we can

suggested by H. Priemus in: 'The

len; in welk geval we een duidelijke,

onder het niveau dat in de jaren twin­

expect a clear, inverse correlation

owner-occupied market in the

omgekeerde correlatie kunnen

tig gebruikelijk was geweest.V gl.

between the increase in building production and share prices on

etherlands', Housing Finance

verwachten tussen de groei van de

J.J. van der Wal, De economise he

International, May 1989, p. 4-12.

bouwproductie en de koersnotering

ontwikkeling van het bouwbedrijf in de

the stock exchange. I have as yet

Production in the unsubsidized

aan de beurs. lk heb nog geen gege­

Nederlanden, Haarlem, 1974, pp. 128-

been unable to find any data on

sector in this period fell from

vens kunnen vinden over deVOC­

133; 'Het bestuur van "de 8" en van

the VOC share prices in the years

34,000 dwellings in 1979 to 6,000

noteringen in de jaren 1652-1653,

"Opbouw'" en 'Het woningvraag­

1652-1653, during which period

in 1982. See:]. van de Schaar,

gedurende welke de Republiek het

stuk', de 8 en Opbouw 7 (1936), pp. 259-265.

the Republic had to deal with an

Groei en bloei van het Nederlandse

hoofd moest bieden aan een bijna

almost fatal crisis as a conse­

volkshuisvestingsbeleid, Delft, 1987,

fatale crisis ten gevolge van de

quence of the outbreak of the

p. 248-252.

First English War, as well as seri­ ous labour unrest combined with

20

uitbraak van de Eerste Engelse

Een verband tussen oliecrisis en bouwgolf is eerder gesuggereerd

Oorlog, alsmede ernstige arbeidson­

door H. Priemus, 'The owner-occu­

rust gecombineerd met orangisti­

pied market in the Netherlands',

Orangist revolts. Knotter's graph

With regard to the first and

sche opstanden. Knotters grafiek

Housing Finance International, mei

shows a marked increase in build­

second oil crisis, these peaks in

laat voor deze periode een duidelijke

1989, pp. 4-12. De productie in de

ing activity in this period, which

demand are particularly manifest

toename van de bouwactiviteit zien,

vrije sector daalde in deze jaren van

may well have been one of the first

in the movement in nominal house

die heel wei een van de eerste voor­

34.000 woningen in 1979 tot 6000 in

examples of such a correlation. A

prices in the United Kingdom. In

beelden kan zijn geweest van een

1982. Zie: J. van der Schaar, Groei en

second, comparable increase- and

1973, prices rose by an average of

dergelijke correlatie. Een tweede,

bloei van het Nederlandse volkshuis­

this time clearly related to a sharp

approx. 65 per cent (the value of

vergelijkbare toename, en deze keer

vestingsbeleid, Delft, 1987, pp. 248-

fall in share prices- occurred in a

stocks on the London stock

duidelijk gerelateerd aan een kelde­

252.

period of continuous political

exchange in the period 1973/1974

ring van de beursnoteringen, deed

instability, which began in the

fell by an average of approx. 70

zich voor in een periode van aanhou­

final months of 1654 and was

per cent). This sudden increase in

dende politieke instabiliteit, die was

24 Wat betreft de eerste en tweede olie­

ended by the 'Harmonie', an

demand was followed by a second,

begonnen in de laatste maanden van

crisis komen deze pieken in de vraag

agreement concluded in Decem­

almost as spectacular rise in 1979

1654 en werd beeindigd door de

vooral duidelijk tot uiting in de

ber 1655, which gave the States

(cf. Halifax Building Society, 'The

'Harmonie' gesloten in december

ontwikkeling van de nominale huis­

sufficient control over the army.

UK housing market, From reces­

1655, die de Staten voldoende

prijzen in hetVerenigd Koninkrijk. In

sion to recovery', The Halifax

controle gaf over het Ieger.

1973 gaven deze een spectaculaire

With regard to the period immediately after the general economic crisis of the 1670s and

Vie11Jpoint, Autumn 1992, p. 1-7).

Wat betreft het tijdvak onmiddellijk na de algemene economische crisis

stijging te zien van gemiddeld ca. 65% (de effecten genoteerd aan de

the recovery in the early 1680s, we

van de jaren zeventig en het herstel

beurs van Londen daalden over de

could point to the sharp decrease

in het begin van de jaren tachtig,

jaren 1973-1974 in totaal gemiddeld

in building production in the first

zouden we kunnen wijzen op de

ca. 70% in waarde). Deze plotse

half of 1688, which coincided

scherpe daling van de bouwproductie

toename van de vraag werd gevolgd

with a period of frantic specula­

in de eerste helft van 1688, corres­

door een tweede, maar weinig

tion on the stock exchange. This

ponderend met een periode van

minder spectaculaire stijging in 1979

came to a temporary halt when,

frenetieke speculatie aan de beurs,

(vgl. Halifax Building Society, 'The

on August 25, rumours about a

waaraan tijdelijk een einde kwam

UK housing market, From recession

renewed combined war effort by

toen, op 25 augustus, geruchten over

to recovery', The Halifax Viewpoint,

England and France resulted in a

een hernieuwde gecombineerde

herfst 1992, pp. 1-7).

crash. Share prices and building

oorlogsinspanning van Engeland en

production, however, soon

Frankrijk leidden tot een crash.

Hoewel ook in Nederland in dezelfde jaren duidelijke pieken in de

resumed their previous, opposite

Beursnoteringen zowel als bouwpro­

bouw van huizen in de vrije sector

trend, when the news came that

ductie hervatten echter spoedig hun

optraden, lieten de koopprijzen voor

the French army was heading

eerdere, tegengestelde koers, toen

een eengezinshuis hier reeds vanaf

towards the Palatinate.

het bericht was gekomen dat het

1971 een tamelijk snelle, en ook

Franse Ieger was afgebogen in de

gestage groei zien. Hierbij moet

18 Share prices fell to their lowest

richting van het Palatinaat.

worden aangetekend dat juist in deze periode in de regel meer dan de helft

level in April 1939, when Hitler

van deze huizen tot stand kwam

revoked his non-aggression treaty

onder de condities van de volkshuis­

with Poland and his naval treaty

vestingsstad (d.w.z. als 'premie-A'­

with Britain; F.A.G. Keesing,

en 'premie-B'-woningen), waarvoor,

De conjwzclurele onl11Jikkeling ·van

zoals we nog zullen zien, de bouw­

Nederland en de evolutie van de

rijpe grond door de staat werd

economische overhiedspolitiek 1918-

verschaft tegen kostprijs, waardoor

1939, Nijmegen, 1978, p. 253.

ook de huisprijzen maar zeer ten dele werden bepaald door variaties in de vraag. Toch geeft deze reeds

Erik Terlouw

50

lack of interest which can be attributed to, for the

Rotterdam kreeg in deze jaren een grate uitbreiding in de

most part, rather uninspiring development architec­

polders Blijdorp en Bergpolder, naar een op 15 oktober

ture produced in these years. It is almost a blind spot

1931 definitief vastgesteld stedebouwkundig plan, opge­

in the cultural memory of the Low Countries. 21 This

steld door W.G. Witteveen.261 n Amsterdam raakte in

is all the more regrettable because this period was

dezelfde jaren het plan Zuid geheel bebouwd en wei, juist

characterized by a large-scale, private production of

als in de uitbreiding van Rotterdam, voor het overgrote

housing built in series, carried out in close collabora­

deel met zogenaamde 'middenstandswoningen': dat wil

tion with municipal governments. In other words: by

zeggen met woningen voor een wat meer gegoede klasse

a form of urban expansion which, within the frame­

bewoners.27 In de laatste maanden van 1938 werd tevens,

work of our ty pology, is at first glance very similar to

na sterke aandrang van een aantal particuliere bouw­

current practice. For this reason, first a- necessarily

ondernemers, met enige haast begonnen met de aanleg

brief - overview.

van de wijk Bos en Lommer, welke behalve voor midden­ standswoningen vooral voor arbeiderswoningen was

In this period, in Rotterdam a major new develop­

bedoeld. Door de open bouwwijze- dat wil zeggen met

ment was built in the polders Blijdorp and Berg­

geheel, of bijna geheel geopende bouwblokken- en de

polder, to an urban design scheme, laid down on

uitgebreide en gedetailleerde kritiek op de architectoni­

October 15, 1931, by W.G. Witteveen.22 In Amster­

sche uitwerking van dit plan door genoemde bouwonder­

dam in this same period, Plan Zuid was completed.

nemers in het novembernummer van de 8 en Opbouw van

As in Rotterdam's new urban expansion, most of the

1939, is deze wijk als enige, en eigenlijk minst kenmer­

dwellings built were 'middle-class dwellings'; that is

kende van stadsvergrotingen uit de jaren dertig, na de

to say, dwellings for white collar workers and other

oorlog niet geheel in het vergeetboek geraakt.28

better-off residents. 23In the final months of 1938,

Wat betreft het marktsegment waartoe de destijds

after strong pressure from a number of private

gebouwde huizen kunnen worden gerekend, kan bijvoor­

building contractors, work started on the construc­

beeld de Statensingel uit het plan Blijdorp/Bergpolder

tion of Bos en Lommer, a district primarily desig­

zonder meer vergeleken worden met de Prinsengracht in

nated for working-class housing. A district which,

de Amsterdamse uitleg van 1663. Het eerste blok dat in

because of its open building method (that is to say,

Rotterdam werd gebouwd aan de lange, geheel nieuw

with completely, or almost completely open blocks)

aangelegde singelgracht bevatte woningen van, nog

and the extensive and detailed criticism which the

immer, hetzelfde type als in de laatste decennia van de

first completed building objects received in the

zeventiende eeuw in de grachtengordel gebruikelijk was

November issue of de 8 en Opbouw of 1939, is the

geworden; een type dat, vanaf ongeveer 1700, voor het klei­

only (and in effect least characteristic) city expan­

nere huis de belichaming bij uitstek was gaan vormen voor

sion of the thirties not to pass into oblivion after the

het 'model voor het wonen' in het nieuwe suburbia: de

war.24

waning met alkoof.29

Statensingel in the plan Blijdorp/Bergpolder can,

In Blijdorp/Bergpolder zou dit woningtype echter

as regards the market sector to which the dwellings

geheel worden overvleugeld door de brede portiekflat

built along it belong, be compared with Prinsen­

zonder alkoof, zoals eerder in Amsterdam was gebeurd bij

gracht in the Amsterdam expansion of 1663. The

de (vooral van overheidswege) op grate schaal ter hand

first block to be constructed on the newly-built, long

genomen bouw van arbeiderswoningen in en kart na de

drainage canal in Rotterdam contained in fact

Eerste Wereldoorlog- zij het nu met behoud van de voor

dwellings of the same type as those built in the final

het klassieke woonmodel kenmerkende voorkamer/

decade of the seventeenth century in Amsterdam's

ontvangstkamer, die door middel van schuifdeuren 'en

outer canal. A type which, with regard to the smaller

suite' is verbonden met de eigenlijke woonkamer.30

house, from about 1700 onwards had become the

In een schijnbaar logisch vervolg op de praktijken en

embodiment par excellence of the 'model for

bevoegdheden waarmee gemeenten eerder in de twintig­

dwelling' in the new suburbs: the dwelling with

ste eeuw complexen van betaalbare 'volkswoningen'

alcove or bed recess. 25 In Blijdorp/Bergpolder, this dwelling type was however - as had already occurred in Amsterdam in

hadden gerealiseerd, kregen de grate uitbreidingen uit de jaren dertig gestalte in een sterk dirigistische stedebouw, met name op het vlak van de vorm en de esthetiek- maar

the large-scale schemes for working-class dwellings

dan nu, wat betreft de eigenlijke uitbreidingspraktijk, in

built by the government during and shortly after the

een publiek-private samenwerking met particuliere bouw­

First World War- to be superseded by wide, porch­

ontwikkelaars.

access, flats without a bed recess. Be it that in Rotterdam one main characteristic of the classical

Anders dan de Amsterdamse stadsuitleg van 1663, die gezien kan worden als een samenstel van mengvormen

model for dwelling was retained: the front room/

van de 'boekhoudkundige stad', kunnen de grate uitbrei­

reception room connected en suite with the living room proper by means of sliding doors.26

dingen uit de jaren dertig worden gekenschetst als een

In a seemingly logical continuation of the prac­

mengvorm van de 'volkshuisvestingsstad': een stad waarin de ontwikkeling van een stadsgebied nu vooral geschiedt

tices and authority with which, earlier in the twenti­

met het oog op een daarin te realiseren meerwaarde- een

eth century, city councils had built complexes of

culturele 'meerwaarde' die in Blijdorp/Bergpolder is

affordable 'public housing', the major new expansion

bewerkstelligd door het tegengaan van elke gesubsidierde

schemes of the thirties took shape- especially with

woningbouw in dit stadsdeel, en zich, als markt, uitte in het

51

Een eigen huis

OASE #5 2 1999

21 Research into the architecture and

Recueil des plans, profils et eleva­

eerder inzettende en meer gestage

en interpretatie van verschillende

urb anism of this period has

tions des plusieurs palais, chasteaux,

toename vermoedelijk ook aan dat de

uitbreidingsplannen voor Blijdorp in

almost exclusively been concerned

eglises, sepultres, grottes et hostels

grote productie van koophuizen in

Rotterdam', OASE 12 (1986), pp. 7-18.

11ith the experiments undertaken

bcitis en Paris (published between

Nederland toch vooral ook kan

by the civil engineer W. van Tijen

1654 and 1660) by Jean Marot.

worden toegeschreven aan een

and his partner ].H. van den

The bed recess was introduced in

andere, wat minder conjuncturele

Broek. Unlike most of the build­

the enormous, if not monstrous

reden, te weten: de naoorlogse

plan Amsterdam-Zuid (de de len ten

ing production in this period, all

double house built, to a design by

geboortegolf die in deze jaren, als

noorden van het Amstelkanaal

these experiments-with the

Justus Vingboons, on Kloveniers­

een grote, en voor het eerst als

alsmede de Stadionsbuurt) met

building form of the gallery flat;

burgwal in Amsterdam for the

geheel ook tamelijk solvente groep,

name in de beginperiode gekenmerkt

row housing built in series; indus­

Trip brothers: the Trippen House

omzag naar een huis.

tri al prefabrication; the utiliza­

(construction of which began in

tion, in standard housing, of

1660). This imposing example was

larger window spans and the

in turn imitated in bourgeois

27 De befaamd geworden delen van het

door een uiterst kostbare, en daarom in de sociale woningbouw ook

25 De grote particuliere woningbouw­

nimmer meer z6 herhaalde gevel­ architectuur, waren aile eerder

reduction in the number of load­

dwellings of more normal dimen­

productie van 'middenstandswonin­

gebouwd, in de jaren twintig; in

bearing walls made possible by the

sions, particularly in this new,

gen' in deze jaren wordt dan ook niet

opdracht van de diverse woning­

new building materials steel and

distinctive, but not very large or

besproken of zelfs maar genoemd in

bouwverenigingen.

concrete; and, lastly, the attempts,

costly component, which from

Noud de V reezes historisch over­

by means of a gradual 'remodel­

about 1700 onwards became an

zicht Woningbouw, lnspiraties &

ling' of the popular front

integral part of the 'model for

Ambilies, Nalionale Woningraad,

Zie: Ben Rebel, 'De Amsterdamse

room/reception room (which

dwelling' in the new suburbia.

Almere, 1993. Zoals ook het in de

architectenvereniging "de 8'", in:

required considerable volume), to achieve a rationalization of the

28

jaren dertig uitgevoerde grote plan

Koos Bosma (red.), Het Nieuwe

in working-class districts such as

Bergpolder/Biijdorp geheel ontbreekt

Bouwen. Amsterdam 1920-1960, Delft,

in Cor Wagenaars Welvaartsstad in

1983, pp. 8-49, aldaar pp. 30-31.

In the same period, beginning

floor plan of 'middle-class

the Jordaan, Amsterdam gradually

dwellings'- were commissioned

changed into a 'high city'. Houses

wording. De wederopbouw van

by the council, housing associa­

now got four or more storeys

Rotterdam, 1940-1952, Rotterdam,

tions, or by companies such as the

because of the construction of

1993; een lacune die in dit proef­

29 A Is element van het woonhuis was

:--.JV Volkswoningbouw. See: Rudy

upstairs dwellings; each, as in the

schrift tot de bewering leidt dat de

de alkoof, een geheel inpandig klein

Stroink (ed.), Jr. }.H. van den

case of the last bed- recess

directeur van de in 1930- en juist

slaapvertrek, dat met dubbele deuren

Broek, Projekten uit de periode

dwellings in Blijdorp, with its own

met het oog op de publiek-private

opent op de aansluitende woonver­

1928-19-18, Delft, 1981; Ton

front door and staircase. See: R.

ontwikkeling van deze nieuwe stads­

trekken, in Holland ontleend aan de

ldsinga and Jeroen Schilt, Arclzi­

Meischke, H.]. Zantkuijl, W. Raue

uitbreiding opgerichte- Dienst

paleizen en hotels van het Franse

tect if van Tijen, 1894-1974, 's­

and P.T.E.E. Rosenberg, Hui;:;en in

Stadsontwikkeling, J.W. Witteveen,

hof, zoals deze waren afgebeeld in

Gravenhage, 1983, p. 226-297;

Nederland, vol. 2, Amsterdam,

in deze jaren 'vanwege de economi­

het tussen 1654 en 1660 uitgegeven

.\1ax Risselada, 'De optimalisering

Zwolle, 1995, p. 47-49. For the

sche malaise' slechts een plan voor

plaatwerk Recueil des plans, pro(ils et

ran de portiekflat', in: Functiona­

Trippen House see: R. Meischke

een groot park, het Kralingse bos,

elevations des plusieurs palais,

lisme 1927-1961, Hans Scharoun

and H.E. Reeser (ed.), Het Trip­

zou hebben kunnen realiseren (p. 78).

chasteaux, eglises, sepultures, grottes

rersus de Opbourv , Delft, 1997,

penhuis te Amsterdam, Amsterdam,

Studies naar de architectuur en

et hostels b/ilis en Paris van Jean

p. 105-119.

1983.

stedebouw van deze periode hebben

Marot. De alkoof was in het Amster­

22

26

bijna uitsluitend betrekking op de

damse geYntroduceerd door de

experimenten ondernomen door de

gebroeders Trip in het enorme, zo

See for this plan (which as far as I

For the gradual remodelling of

civiel-ingenieur W. van Tijen en diens

niet monstrueuze dubbele woonhuis

know no one else has researched):

the bed-recess dwelling, see:

kompaan J.H. van den Broek. Anders

dat zij vanaf 1660 lieten bouwen aan

Jan Brouwer, 'Het park in

].G. Wattjes, 'Moderne Woning­

dan bijna de gehele bouwproductie

de Kloveniersburgwal: hetTrippen­

stadsuitbreiding Blijdorp. Een

bouw in Rotterdam, Van Arch.

van deze jaren, vonden deze experi­

huis, ontworpen door Justus Ving­

documentatie, analyse en interpre­

W.TH.H. Ten Bosch', Het

menten-met de bouwvorm van de

boons. Dit imponerende voorbeeld

tatie van verschillende uitbrei­

Bourvbedrijf15 (1938), p. 154-158.

galerijflat; met seriematige woning­

werd op zijn beurt ge·lmiteerd in

dingsplannen voor Blijdorp in

Precursors of the porch-access flat

bouw in rijen; met industriele prefa­

burgerhuizen met meer gebruikelijke

Rotterdam', OASE 12 (1986),

can also be pointed to in the

bricage; met het uitnutten, in de

afmetingen, en wei juist ook in dit

p. 7-18.

Amsterdam expansion of 1663;

reguliere woningbouw, van de door

nieuwe, weinig ruimte vragende

such as, for example, Kerkstraat

de nieuwe bouwmaterialen staal en

onderdeel, dat vanaf ongeveer 1700

58/59 (now demolished). These

beton mogelijk geworden grotere

bijgevolg een integraal deel was

The now famous parts of the plan

have an identical access and

raamoverspanningen en verminde­

gaan uitmaken van het 'model voor

Amsterdam Zuid (the sections to

scarcely differ from, for example,

ring van het aantal dragende

het wonen' in het nieuwe suburbia.

the nor th of Amstel Canal and

the dwellings built in 1852 by the

wanden; en ten slotte de pogingen

Stadionsbuurt)-characterized,

Vereeniging ten behoeve der

om, door een geleidelijke 'hervor­

Amsterdam langzaam, en allereerst

23

In dezelfde periode veranderde

particularly in the initial period,

Arbeidersklasse (association for

ming' van de geliefde, maar veel

in volksbuurten als de Jordaan, in

by an extremely expensive fa<;ade

the working class) on Oosten­

bouwvolume vragende voorkamer/

een 'hoge stad', met huizen van vier

architecture (which was therefore

burgermiddenstraat (cf. H.J.

ontvangstkamer, te komen tot een

of meer verdiepingen, door de bouw

never to be repeated in social

Zantkuijl, Bowven in Amsterdam,

rationalisatie van, nu ook, de platte­

van bovenwoningen; elk, net als in de

housing)- had been built previ­

p. 432 and 636-637).

grand van 'middenstandswoningen'

laatste alkoofwoningen in Blijdorp,

ously, in the twenties, for various housing associations.

24

-aile plaats in opdracht van de gemeente, van woningbouwvereni­

met een eigen voordeur en opgang. Zie: R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W.

gingen, of van een maatschappij als

Raue en P.T.E.E. Rosenberg, Huizen

de NV Volkswoningbouw. Zie: Rudy

in Nederland. Dee! II, Amsterdam, Zwolle, 1995, pp. 47-49.

See: Ben Rebel, 'The Amsterdam

Stroink (red.), lr. J.H. van den Broek.

architects association "de 8"', in:

Projekten uit de periode 1928-1948,

Koos Bosma (ed.), Het Nieurve

Delft, 1981; Ton ldsinga en Jeroen

Bourven, Amsterdam 19 20-1960,

Schilt, Architect W van Tijen,

Trippenhuis te Amsterdam, Amster­

Delft, 1983, p. 8-49, 30-31.

1894-1974, 's-Gravenhage, 1983,

dam, 1983 .

Voor hetTrippenhuis zie: R. Meischke en H.E. Reeser (red.), Het

pp. 226-297; Max Risselada, 'De op­ 25

timalisering van de portiekflat', in:

30

Functionalisme 1927-1961, Hans

Voor de geleidelijke omvorming van

alcove or bed recess - a small,

Scharoun versus de Opbouw, Delft,

de alkoofwoning zie: J.G. Wattjes,

built-in bedroom, which was

1997, pp. 105-119.

As an element of the dwelling, the

the adjoining living room- had

'Moderne Woningbouw in Rotterdam, Van Arch. W.TH.H. Ten Bosch', Het

connected via double doors with

26

Bouwbedrijf15 (1938), pp. 154-158. Ook van de portiekflat kunnen

been borrowed from the palaces

Zie voor dit, bij mijn weten verder

and hotels of the French court, as

nimmer onderzochte plan: Jan Brou

voorlopers worden aangewezen in de

depicted in the book of plates,

wer, 'Het park in stadsuitbreiding

uitbreiding van Amsterdam uit 1663,

Blijdorp. Een documentatie, analyse

zoals Kerkstraat 58/59 (nu gesloopt),

52

Erik Terlouw

Amsterdam, gemiddelde huisprijs Grachtengordel + Zuid (hoofdstra­ ten) en stadskern 1888-1940 Amsterdam, average price of houses in the ring of canals and Zuid (main streets) and the city centre 1888-19¥0 5.

huizenprijzen (x {1000)

lndische buurt Zeehelden buurt

OudWest

,- -

Plan Zuid

,--,-· t ,, I

36

I

\ \ \

24

/ /

" \

<\

\

/

I

/

\

It

\ \

\

\I

/

,, ,, � I I 1 \I '

/ /

\

'- _,

-- grachtengordel + 4 ,, 1\ It \I \ \1 I ,,

Zuid (hoofdstraten) -------------- centrum

.........

12

1880

1890

1900

1910

regard to form and aesthetics -in a highly dirigistic urbanism. With, however, one big difference: the actual practice of realizing expansion schemes now

1920

'28

'30 '32

'34 '36 '38 '40

vasthouden aan de voorkamer 'en suite'. De geringe aandacht die de nieuwe, particuliere opdrachtgevers (projectontwikkelaars) schonken aan het

took place in a public-private collaboration with

uiterlijk van de in de jaren dertig tot stand gekomen grote

private property developers.

uitbreidingen, geeft de abstracte, en nu ook betekenisloze en eigenlijk onbelangrijke rol aan, die in een dergelijke

In contrast to the Amsterdam urban expansion of

constellatie is weggelegd voor de in het gevelbeeld van

1663, which can be seen as being composed of

deze 'stad' toch zo nadrukkelijk gedeelde esthetiek.

hybrids of the 'bookkeeping city', the major expan­

Ondanks de dirigistische stedebouw en het onmiskenbare

sion schemes of the thirties can be characterized as

karakter van een 'ensemble' speelt de overheid geen

a hybrid of the 'public housing city'. A city in

enkele rol in de bewerkstelliging van enige emancipatie. In

which, in contrast to the public housing city

de straten van deze nieuwe stadsdelen, met hun uniforme,

proper, the development of a district now took

bakstenen 'blokken', was zij, als wegbereider van een

place primarily with a view to realizing an added

'betere' toekomst, haast speurbaar afwezig. Ook de eigen­

value-a cultural 'added value', which in Blij­

lijke bouwheren, de particuliere bouwondernemers, waren

dorp/Bergpolder was achieved by excluding all

per slot van rekening maar voor een korte tijd betrokken bij

subsidized housing, and which manifested itself, as

het betreffende stadsdeel, en normaal gesproken uitslui­

a market, in the retention of the front room en suite.

tend met het oog op de in die periode te verdienen gelden.

The scant attention paid by the new, private

De Hollandse stad uit de jaren dertig is een architectoni­

clients or principals (property developers) to the

sche stad, maar dan 'zonder'; zonder een koning of stad­

appearance of the major expansion schemes built in

houder, zonder een hof, en nu ook veelal zonder het

the thirties, points to the abstract, meaningless and

perspectief van een 'vooruitgang'. Een leemte die, op een

in effect unimportant role allotted in such a set-up

even collectieve wijze, voor niet weinigen -links of rechts

to the emphatically shared aesthetic of this city's

- spoedig zou worden gevuld.31

exterior. In these schemes, in spite of the strongly

Het is vermoedelijk mede door deze ervaring dat nu, bij

dirigistic urbanism and the unmistakable character

de ontwikkeling van de Vinex-locaties, uitdrukkelijk geko­

of an 'ensemble', the government played no eman­

zen is voor een 'pluralistische' benadering; voor een

cipatory role whatsoever. In the streets of these new

geheel opgebouwd uit meerdere ensembles, uit meerdere

city districts, with their uniform brick 'blocks', this

culturele waarden. 'Waarden' die echter, de facto, nog

higher authority, as trailblazer of a 'better' future,

immer namens de overheid worden opgelegd en, zonder

was almost conspicuous by its absence. The actual

enig daaraan voorafgaand samenkomen-in de zowel

principals, the private developers, were after all

ruimtelijke als meer geestelijke of culturele zin van dat

only briefly involved in the new city district and,

woord-door de betreffende bewoners, als 'beeld' nog

naturally, for the most part with the sole aim of

immer verplicht moeten worden gedeeld.

earning some good money. The Dutch city of the

Op het vraagstuk van het 'ensemble' zullen we later

thirties was an architectural city, but then 'with­

nog terugkomen. Keren we nu terug naar de cijfers. Cijfers

out'; without a king or stadholder, without a court,

die, eenmaal geanalyseerd op eenzelfde wijze als bij de

and now, for the most part, without any prospect of

uitleg van Amsterdam uit 1663, aangeven dat de stadsver­

'progress'. A void which, in a collective manner, for

grotingen uit de jaren dertig in economisch opzicht, als

many -left and right-was soon to be filled.27 It is probably partly because of this experience

vorm van huishoudkunde, niet verschillen van de geheel aan het 'wonen' gewijde delen van de grachtengordel­

that a 'pluralistic' approach has been chosen for the

niettegenstaande de geheel verschillende praktijk van

development of the Vinex sites; a whole composed

uitbreiding. Cijfers die daarom in retrospectief de grote

53

Een eigen huis

of a number of ensembles, a number of cultural

OASE #52 1999

nadruk die in deze jaren van overheidswege werd gelegd

values. 'Values' which in reality, however, are still

op een beperking van de bouwkosten, de rationalisering

imposed by the government and which- without

van de woningplattegrond, en een daaruit noodwendig

any foregoing meeting, in the spatial and more spir­

voortvloeiende 'moderne' seriematige bouwproductie in

itual or cultural sense of the word- as an 'image'

een wat merkwaardig Iicht zetten. Eerder al heeft G. E. Engberts de voorhanden zijnde

residents are still obliged to share. We shall return later to the subject of the

gegevens over de vooroorlogse prijsontwikkeling van

'ensemble'. Now let us return to the figures.

onroerend goed in Amsterdam uitgespl itst naar de diverse

Figures which, when analysed in the same way as in

wijken of buurten, en naar hoofdstraten. Wanneer we de

the case of the Amsterdam expansion of 1663,

prijsontwikkeling in de hoofdstraten van de grachtengor­

show that, in spite of the completely different

del en van Zuid afzetten tegen die van de straten in het

development practice, the urban expansions of the

oude, middeleeuwse hart van de stad, dan Ievert dat het

thirties do not, from the point of view of economy

volgende beeld op (fig. 5).32 Zoals de grafiek laat zien kan,

or home economics, differ from the sections of the

globaal genomen, worden gezegd dat de huizenprijzen in

ring of canals devoted exclusively to 'dwelling'.

beide stadsdelen door de tijd heen een vergelijkbaar

Figures which in retrospect, therefore, shed a pecu­

verloop hebben gekend. In een aantal kortstondige perio­

liar light on the governmental obsession in this

des echter, tonen de beide lijnen een diametraal tegenge­

period with reducing building costs, the rationali­

stelde ontwikkeling. Een scherpe daling van de prijzen in

zation of the domestic floor plan, and the 'modern'

de traditionele stad, die in al deze gevallen kan worden

series production that would result from these.

toegeschreven aan een op handen zijnde of reeds ingetre­ den recessie, correspondeert in deze tijdvakken met een

Data on the prewar movements in property prices

bijna even grate stijging van de prijzen in de hoofdstraten

in Amsterdam have earlier been broken down by

van de grachtengordel en van Zuid. In de jaren dertig zijn

G.E. Engberts into the various districts or neigh­

er drie van deze perioden, te weten de eerder genoemde

bourhoods and main streets. If we compare the

baisse-jaren 1929/1930, 1933, en 1939. Onmiddellijk wordt

movement in prices in the main streets of the ring

zo ook het verschil zichtbaar met de wei in aile stadsdelen

of canals and Zuid with that in the streets in the

min of meer gelijk opgaande- maar nfet met een bouwpiek

city's old, medieval centre, then we get the follow­ ing picture (fig. 5).28 As the graph shows, it can be

corresponderende- stijging van de huisprijzen in 1937, die

said that, roughly speaking, the movement in house

grater vertrouwen in de toekomst.33

meer simpel kan worden gezien als een uiting van een Het karakter van 'aandeel' dat in de eerdergenoemde

prices over time was similar in the two city districts. In a number of brief periods, however, the

jaren de betreffende nieuw gekochte huizen kentekent, kan

lines show a diametrically opposed development. A

vermoedelijk niet duidelijker spreken dan uit de beide

sharp fall in prices in the traditional city- which in

Iijnen van deze grafiek. In al deze perioden, gekenmerkt

27

28

Bergpolder and Blijdorp in partic­

The graph shown here is com­

met een identieke ontsluiting, en ook

tectuur is hier ver te zoeken. ( ... ) Aan

ular, with the axes 'Statenweg'

posed of graphs 9 and

verder nauwelijks verschillend van

wie de schuld? ( ... ) Ieder afzonderlijk

10 in:

and 'Stadhoudersweg'- and at

Engberts, 'Prijsontwikkelingen

bijvoorbeeld de huizen die de Vere­

gaat vrijuit. En toch- zoo kan het

their junction four blocks, with an

Yan onroerend goed', op. cit.

niging ten behoeve der Arbeiders­

niet doorgaan (... ). Er dient een

'exemplary function', designed by

15).

klasse in 1852liet bouwen in de

bindende kracht te zijn die aile

\'an den Broek for the city council

Oostenburgermiddenstraat (vgl.

invloeden en pogingen samenvat,

-can be extremely evocative and,

Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam

en met maar een doel: een cultureel

in fact, impressive in all its loom­

(noot 16), pp. 432 en 636-637).

en architectonische verantwoorde

(note

woonwijk en stadsuitbreiding.'

ing silence; especially on a rainy autumn day. But also illuminating

31

because of the connection with

Vooral Bergpolder en Blijdorp, met

the nineteenth-century traditional

de assen 'Statenweg' en 'Stadhou­

32 De afgebeelde grafiek is samenge­

city and, at the end of Statenweg,

derweg'- en op hun kruising een

steld uit de grafieken 9 en 10 in: G.E.

along the boundary with Berg­

viertal blokken met een 'voorbeeld­

Engberts, 'Prijsontwikkeling van

polder, with the almost continu­

functie', in opdracht van de ge­

onroerend goed' (noot 19).

ous row of highly individual

meente ontworpen door Van de

houseboats on

oorder Canal. Cf.

Broek- kan erg suggestief zijn en,

33

Merkelbach in November 1939

op een om zo te zeggen onbepaalde

In het najaar van 1936 waren de koer­

('Is organische stadsopbouw

manier, indrukwekkend; in het bijzon­

sen voor het eerst weer duidelijk

mogelijk?', de 8 en Opbouw

251):

10,

p.

'Our new districts are the

der op een wat regenachtige dag in

gestegen, en deze bereikten een

de herfst. En ook verhelderend, door

hoogtepunt in augustus 1937. Het aantal in uitvoering genomen wonin­

graveyards of architecture, by and

de aansluiting op de negentiende­

large well cared-for graveyards,

eeuwse, traditionele stad en, aan het

gen bedroeg dat jaar echter slechts

but you'd be hard put to find

uiteinde van de Statenweg, langs de

33.400; na het dieptepunt in 1936 nog

grens van de Bergpolder, op de bijna

steeds het laagste cijfer van het

anything reminiscent of life, of

living architecture(...). Who is to

aaneengesloten rij, uiterlijk zeer

decennium. De sterke schommelin­

blame?( ... ) Every individual gets

individuele woonboten in het Noor­

gen in de hoogte van de woningpro­ ductie verliepen in de jaren dertig

off scot-free. And yet- this can't

derkanaal.

binding force which encapsulates

1939 ('Is organische stadsopbouw

de schommelingen in de beurskoer

all influences and endeavours, and

mogelijk?', deB en Opbouw, 10,

sen. In Rotterdam plachten de bouw

with one aim: a culturally and

p. 251): 'Onze nieuwe wijken zijn de

ontwikkelaars in deze jaren hun

architecturally sound residential

begraafplaatsen der architectuur,

architecten te contracteren in een

district and urban expansion.'

meer of minder net verzorgde

cafe aan de Coolsingel; niet ver van

begraafplaatsen, maar al wat aan het

zowel beurs als stadhuis.

continue( ... ) There needs to be a

V gl. ook Merkelbach in november

Ieven herinnert, aan levende archi-

praktisch omgekeerd evenredig aan

Erik Terlouw

54

all these cases can be attributed to an imminent or

door een grote bouwproductie in de vrije sector, en gedu­

actual recession- coincides in these periods with an

rende welke in korte tijd niet zelden complete stadswijken

almost equally sharp rise in prices in the main

uit de grond verrezen bestemd voor het 'wonen' (zoals

streets of the ring of canals and Zuid. In the thir­

bijvoorbeeld in 1933/1934 de wijk Bergpolder in Rotterdam)

ties, there were three such periods; the aforemen­

leidde een val van de koersen aan de beurs tot een kort­

tioned bearish years 1929/1930, 1933 and 1939. The

stondige grote vraag naar de meer duurdere huizen; naar

difference with the rise in house prices in 193 7,

een meer waardevaste investering, naar zekerheid.34

which was more or less concurrent in all city districts but did not coincide with a peak in building

Opgemerkt zij overigens dat, afgezien van de directe effecten op het bouwvak (die in principe kunnen worden

activity, immediately becomes apparent; this rise can

gecompenseerd door een- wei wat moeilijk goed te timen­

more simply be seen as an expression of greater

kortstondige en sterke vermindering van de van staatswege

confidence in the future. Z9 Probably, nothing shows the character of a 'share', as it typifies the newly purchased dwellings

geYnitieerde woningbouw) een dergelijke vlucht in de zeker­ heid, huishoudkundig gezien, op zichzelf erg onschuldig is, zoals lijkt te worden bewezen door de bouwpiek van

in the aforementioned bearish years, more clearly

1663/1664, die werd gevolgd door de vijf meest bloeiende

than the two lines of this graph . In all the periods

jaren die de Republiek heeft gekend. De zo in veiligheid

characterized by large-scale building production in

gebrachte 'relatieve waarde' kan, als de donkere wolken

the 'free' sector, and during which, within a short

overwaaien, desnoods met een hypotheek snel weer

space of time, not infrequently entire city districts

worden gemobiliseerd ten behoeve van het genereren van

were built for 'dwelling' (for example, the Berg­

een inkomen.35

polder district of 1933/1934 in Rotterdam), a fall in share prices on the stock exchange resulted in a

Wei Iicht dienen wetenschappers, althans bij wijze van

brief, huge demand for more expensive dwellings;

hypothese, woningen niet Ianger te beschouwen als

for a safer investment, for security. 30

consumptiegoederen. AI de genoemde feiten en hun inhe­

It should be pointed out that, apart from the

rente logica lijken te wijzen op het ontstaan van een wat

immediate effects on the building industry (which

eigenaardige markt, waarvan de voornaamste karakteristie­

can, in principle, be compensated for by a brief and

ken bijna het omgekeerde zijn van de eigenschappen die de

well timed sharp reduction in housing initiated by

meer gebruikelijke economische markten kenmerken. In dit

the government), such a flight into security is, from

speciale economische veld resulteert een stijging van de

the point of view of economics, in itself quite harm­

productie in de regel niet in een hogere waarde van de rele­

less, as the peak in building activity of 1663/1664,

vante aandelen, maar wordt deze grotere activiteit veroor­

which was followed by the Republic's five most

zaakt door een op handen zijnde of werkelijke devaluatie

prosperous years, appears to prove. The 'relative

van zulke aandelen. Wanneer de economie als geheel

value' thus safeguarded, can, when the storm blows

bloeit, dan kent het bouwbedrijf al snel een minder goede

over, soon be mobilized again with a mortgage, if

tijd. Wanneer er een algemene economische crisis staat

need be, in order to generate revenue.31

aan te komen, dan is er een hausse in de bouw van huizen

Perhaps scientists should, at least by way of hypoth­

zulke episoden van voorspoed voor het merendeel van hen

bedoeld voor het 'wonen'- zij het voor zo'n korte tijd dat esis, no longer regard dwellings as consumer goods.

die betrokken zijn bij de productie van deze huizen, niet

All the above-mentioned facts and their inherent

kunnen dienen als basis voor enige continu'fteit.

logic seem to point to the development of a rather curious market, whose main characteristics are

Het ligt voor de hand te veronderstellen, gezien ook de globale, gedempte evenredigheid tussen de ontwikkeling

almost the opposite of those featu res which charac­

van de beurskoersen en die van de gemiddelde koopprijs

terize the more usual economic markets. In this

van een pand, dat in een markt voor eigen huizen, 'waarde'

special economic field, an increase in production

in beginsel op een relatief simpele wijze kan worden gere­

does not, as a rule, result in an increase in the value

lateerd aan de totale hoeveelheid krediet van aile 'aandeel­

of the relevant shares; rather this increased activity

houders' die deelhebben aan een dergelijke markt. Of, op

is caused by an imminent or actual devaluation of

het niveau van een natie, aan hun aandeel in wat vanaf de

these shares. When the economy as a whole is flour­

zeventiende eeuw wei werd aangeduid als de 'common­

ishing, the construction industry soon experiences a

wealth'. Wat betreft de aanbodzijde is deze waarde dan, op

less prosperous period. When a general economic

een veelal heel wat minder simpele wijze, gerelateerd aan

crisis is imminent, there is a boom in the construc­

de 'articulatie' van bepaalde typen 'aandelen'. Of, anders

tion of housing designed for 'dwelling'; although

gezegd: aan een publiekelijk zichtbare, en daarmee

this boom is so brief that, for most of those involved

culturele wijze van het 'verdelen van de taart' (te weten

in the production of these dwellings, such episodes

diezelfde 'commonwealth').

of prosperity cannot serve as a basis for any sort of continuity. Given the general relationship between the

Dit in beginsel eenvoudige theoretische denkraam beantwoordt aan een ieders eigen ervaringen met deze markt. Het impliceert dat, wanneer er een verandering

movement in share prices and that of the average

optreedt in het op een zodanige manier in diverse soorten,

property price, it can be assumed that, in a market

typen of klassen opgedeelde en 'gearticuleerde' aanbod­

of owner-occupied dwellings, 'value' can in theory

een verandering veroorzaakt door bijvoorbeeld de ontwik­

and in a fairly simple way be related to the total

keling van een groot aantal van een bepaald type huizen-

55

Een eigen huis

OAS E #5 2 1999

amount of credit of all 'shareholders' who have a

dit een onmiddellijk effect zal hebben op de waarde van

share in such a market- or, at the level of a nation,

andere 'aandelen', in het bijzonder op die van een min of

to their share in what from the seventeenth century

meer vergelijkbaar type.36 In een mobiele, sterk doorstro­

onwards was designated as the 'commonwealth'.

mende markt zou dit effect niet erg behoeven te verschil­

With regard to the supply side, this same value

len van dat wat een- mogelijk op een wat ongeschikt tijd­

then would, in a far less simple way, be related to

stip plaatsvindende- emissie van een zojuist gevonden,

the 'articulation' of certain types of 'share'. Or in

significante hoeveelheid zilver zou veroorzaken op de

other words: to a publicly visible and thus cultural

markt voor baar edelmetaal.

w ay of 'sharing the cake' (i.e. that same 'common­ wealth').

Het valt te verwachten dat bouwkavels meer geredelijk het

This, in principle, simple theoretical way of thinking corresponds to everyone's own experi­

karakter zullen aannemen van een 'aandeel' indien zij in hun vorm en grootte beter met elkaar kunnen worden

ences with this market. It implies that, when a

vergeleken en duidelijk zijn begrensd in hun aantal, zoals

change (caused, for example, by the production of a

in de casus waar we hier onze aandacht op zullen blijven

large number of a certain type of dwelling), occurs

richten: het tweede dee I van de grachtengordel, waarin de

in the supply thus 'articulated' and divided into

door de Vroedschap uitgegeven goeddeels uniforme

various sorts, types or classes, this will have an

percelen werden begrensd door de noodzakelijke en zeer

immediate effect on the value of most other

kostbare fortificatiewerken, en die bij hun veiling dan oak

29

34

In the autumn of

1936, share

this case, of 'middle-class

Deze vaststelling kent een zekere

prices rose again for the first time,

dwellings'- results almost imme­

algemeenheid. In Denemarken

volgepropte en volledig uitgewoonde

reaching a new high in August

diately in a reduction in rents.

bijvoorbeeld, traden in 1933/1934 en

1937.

panden in de traditionele stad.

However, when houses are in

in 1939vergelijkbare bouwpieken op,

demand as a safe investment, this

waarvan de eerste, opmerkelijk

need not coincide with a fall in

genoeg, correspondeerde met een

The number of dwellings

under construction that year was, however, only low in

33,400;

after the

1936, still the lowest figure

opgelopen huren voor, vooral ook,

35 Een dergelijk vlucht in de zekerheid

house prices which, as we have

ongeveer even grote netto -groei van

valt dan ook bijvoorbeeld verre te

of the decade. The sharp fluctua­

seen, can even rise sharply when a

het aantal huwelijken (netto wil hier

prefereren boven pogingen om voor

tions in housing production in the

crisis is imminent.

thirties were virtually in inverse

For a clear understanding of the

proportion to the fluctuations in

graph, we must, finally, draw

share prices. In this period in

attention to the period

Rotterdam, property developers used to contract their architects in

zeggen: met aftrek van het aantal

het kapitaal zelf een zekere waarde­

echtscheidingen ). Vgl. E. Hoffmeyer

vastheid te bewerkstelligen, zoals

en K. Mordhorst, 'Determinants of

door het vasthouden aan 'de goud­

fluctuations in house-building in

standaard' of 'de harde gulden';

when in Amsterdam (in the

Denmark, 1880-1940', in: Adela Adam

pogingen waaraan nu algemeen

'Indische neighbourhood' and the

Nevitt (red.),

'Zeehelden neighbourhood'),

of Housing,

both the stock exchange and the

more than in any other city, the

ronto, 1967, pp. 92-104.

city hall.

possibilities afforded by the Hous­

De economische problemen van

ing Act were fully exploited. This

deze periode worden schijnbaar nog

resulted in, among other things, a

iets wonderlijker wanneer we zien

a

cafe on Coolsingel: not far from

30

1914-1918,

The Economic Problems

Londen/Melbourne/To­

de langdurigheid en diepte van de crisis in de jaren dertig wordt toege­ schreven. 36 Voor deze notie van een o p culturele

The same occurrence is observ­

marked decrease in rents (which

dat de huren in deze jaren een bijna

wijze gearticuleerd 'veld' en enige

able elsewhere. In Denmark, for

had risen to unacceptable levels in

omgekeerd verloop kenden als de

van zijn economische implicaties zie:

example, similar peaks in building

the preceding years), particularly

koopprijzen. Terwijl de koopprijzen

Pierre Bourdieu,

production occurred in

for the overcrowded and dilapi­

voor 'middenstandswoningen' sterk

Production,

dated dwellings in the traditional

stegen, lieten de huurprijzen voor de

city.

betreffende categorie een bijna even

1933/1934 and in

1939;

the first

peak, remarkably enough, coin­ cided with an almost as big net increase in the number of

31

The Field of Cultural

Cambridge, 1993.

Een duidelijk voorbeeld is de scherpe prijsval na 1965 van de ge­

sterke daling zien; en terwijl tegelij­

middelde prijs per pand in de Staats­

kertijd de koopprijzen van de goed­

liedenbuurt, de Pijp, de Kinkerbuurt

kopere panden sterk daalden, bleven

en de Dapperbuurt: van ca. f100.000

marriages (net here means: with

Such a flight into security is

the deduction of the number of

therefore preferable to attempts to

de huurprijzen van arbeiderswonin­

in 1965 tot ca. f 50.000 in 1966-1967,

divorces). Cf. E. Hoffmeyer and

effect a certain stability for the

gen stijgen, zij het niet zo sterk als

een val die Engberts bracht tot de

K. Mordhorst, 'Determinants of

capital itself, for example by hold­

voorheen. Vgl. G.E. Engberts, ' Het

fluctuations in house-building in

ing on to the 'gold standard' or

aardige van de geschiedenis, het

de buurten vergelijken met de

1880-1940', in; Adela Adam evitt (ed.), The Economic Problems of Housing, London/ Melbourne/Toronto, 1967, p. 92-104. The economic prob­

the 'hard guilder'; attempts which

onaardige van de economie (1)',

kredietmarkt die gebaseerd is op vertrouwen en goed gerucht.' Zie:

Denmark,

opmerking: 'We kunnen de situatie in

are now generally considered to be

Bouw

the cause of the long duration and

valt ook dit alles natuurlijk eenvoudig

G. E. Engberts en M.H.Visser, 'Prijs­

depth of the crisis in the thirties.

te begrijpen. Een vergroting van het

ontwikkelingen in onroerend goed

25 (1970), pp. 1618-1621. Toch

aanbod, in dit geval van 'midden­

( 2). Een onderzoek in de XIX-eeuwse

lems of this period seem even

standswoningen', leidt bijna onmid­

wijken van Amsterdam van 1903 tot

Stedebouw en Volks­

stranger when we see that rents

dellijk tot een veri aging van de

en met 1969',

and house prices followed an

huren. Maar wanneer huizen gewild

huisvesting

almost opposite development in

zijn als een veilige belegging,

these years. While the price of

behoeft dit niet samen te vallen met

deze prijsval samenhangt met de

53 (1972), pp. 199- 20 6.

We kunnen althans aannemen dat

'middle-class dwellings' rose

een daling van de koopprijzen die,

bouw, in het begin van de jaren

sharply, rents for this category

zoals blijkt, bij een aankomende

zestig, van de nieuwe wijken in het

showed an almost equally sharp

crisis zelfs scherp kunnen stijgen.

zuiden en westen van Amsterdam

decrease; and while, at the same time, the price of cheaper prop­

Voor een goed begrip van de grafiek moet hier, ten slotte, worden

(Buitenveldert en Osdorp ). De gemiddelde prijs per pand voor

erty fell sharply, rents for work­

gewezen op de periode 1914-1918,

geheel Amsterdam daalde in deze

ing-class dwellings rose, albeit less

toen in Amsterdam, in de 'lndische

periode van ca. f100.000 in 1965tot

sharply than hitherto. Cf. G.E.

buurt' en de 'Zeehelden-buurt', als in

f85.000 in 1966-1967, om daarna weer

Engberts, 'Het aardige van de

geen andere stad, werkelijk ernst

langzaam te stijgen; een daling die

geschiedenis, het onaardige van de

werd gemaakt met de mogelijkheden

economic (1)',

correspondeert met de implementa­

die werden geboden door de Waning­

tie van de nota-Bogaers (1963), ofwel

1618-1621.

Bourv 25 (1970), p.

evertheless, all of

wet. Een begin, leidend tot, onder

met het opheffen van een zeer reele

this is of course easy to under­

meer, een duidelijke daling van de in

schaarste of tekort.

stand. An increase in supply- in

de jaren ervoor onaanvaardbaar hoog

Erik Terlouw

'shares'; particularly those of a more or less similar

56 in hun totale omvang duidelijk Wqren omlijnd door het toen

type. 32 In a mobile market in which there is a great

aan eenieder getoonde plan van uitbreiding. De kavels

deal of movement up the housing ladder, this effect

konden bijgevolg worden onderworpen aan tamelijk accu­

need not differ all that much from that which the

rate calculaties, wat zal hebben bijgedragen aan hun

issue (possibly occuring at a rather unsuitable

populariteit in financiele kringen en, daarmee, aan hun

moment) of a newly discovered, significant amount

waarde. In een dergelijk geval is de waarde van een speci­

of silver would have on the precious metals market.

fiek stuk land direct en intrinsiek verknoopt met de in dezen van overheidswege gevoerde politiek.

It is to be expected that building plots will assume

Daarenboven moet worden opgemerkt dat marktge­

the character of a 'share' more readily if their form

orienteerde activiteiten in deze bijzondere markt niet

and size can be compared and they are limited in

resulteren in een grotere productie van huizen, of in

number, as was the case in the layout of the second

grotere, of kwal itatief betere huizen voor hetzelfde geld,

section of the ring of canals. Here, the largely

en al helemaal niet in de bouw van meer voordelige, goed­

uniform plots issued by the city council were at

kopere huizen. In economische zin is de markt hier uitslui­

their auctioning bounded by indispensable,

tend instrumenteel in de maximalisatie van de potentiele

extremely expensive fortifications, and their

meerwaarde van een stuk grand, corresponderend met een

number and size clearly demarcated by the expan­

proces van pure differentiatie. Of, in andere woorden: met

sion plan. The plots could, as a result, be subjected

het vraagstuk van 'identiteit', in zoverre deze identiteit

to fairly accurate calculations which, in turn, will

wordt gezien als de representatie van een zekere waarde

have contributed to their popularity in financial

die wordt weerspiegeld in de ogen van anderen.37

circles and, therefore, to their value. In such a case, the value of a specific plot of land is directly and intrinsically connected with government policy.

Ensemble

Furthermore, it should be noted that market­ orientated activities in this special market do not

Het verlangen naar een gebouwde omgeving die de

result in an increase in housing production, or in

waarden van het eigen huis op een haast vanzelfsprekende

bigger or qualitatively better dwellings for the same

manier lijkt te weerspiegelen en te bevestigen en deze, als

price, nor do they result in the construction of

beeld, opnemen in een grater geheel, is een alleszins

more profitable, cheaper dwellings. Economically,

begrijpelijke wens; een wens die, als het even kan, in het

the market here is only instrumental in maximizing

denken over de inrichting van de ruimte dan oak als moge­

the potential added value of a plot of land, corre­

lijkheid niet moet worden uitgesloten. Tach is het zeer de

sponding with a process of pure differentiation­

vraag (om het voorzichtig uit te drukken) of de overheid

or, in other words: with the issue of 'identity', inso­

een dergelijk 'ensemble' zou moeten afdwingen van de

far as this identity is seen as representing a certain

diverse participanten en, daarmee, van de toekomstige

value which is reflected in the eyes of others. 33

bewoners. Dit oak juist met het oog op het vraagstuk van de soci­ aal-economische segregatie. In woningbouw wordt waarde

Ensemble

gecreeerd en geensceneerd door het ontwikkelen van soci­ aal gedeelde verschillen. Zoals de Amerikaanse stad laat

The desire for a built environment which seems to

zien is een gedeelde, en tegelijk bijzondere architectoni­

reflect and confirm the value of one's own house in

sche esthetiek niet noodzakelijk voor de ontwikkeling van

an almost self-evident way, and which incorporates

dergelijke verschillen. Maar in zoverre architectuur hierin

this, as an image, in a larger whole, is an entirely

nag steeds een reele rol speelt, moet zij worden gezien als

understandable desire. A desire which, if possible,

de uitdrukking van zowel een sociaal-economische als een

should not therefore be ruled out as a possibility

specifieke culturele, 'geestelijke' waarde, die wordt ge­

when thinking about the spatial aspects of the

deeld door een bepaalde klasse, groep, groepering, (sub)­

polity. Nevertheless, it is highly debatable (to put it

cultuur, clientele, religie of kerk.

mildly) whether the government should impose such an 'ensemble' on the various participants and,

Om deze karakteristiek van het architectonisch ensem­ ble te veraanschouwel ijken, keren we terug naar de stads­

thus, on the future residents. Particularly in view of

uitbreiding van 1663. Gedurende de tweede bouwpiek van

the issue of socio-economic segregation.

1671 werd op diverse plekken een speciale 'ontwikkelings­

In housing, value is created or 'staged' by devel­ oping socially shared differences. As the American

architectuur' gecreeerd, die de daarin gebouwde huizen ontdeed van al de daarvoor gebruikelijke individuerende

city shows, a shared and at the same time unique

elementen, zoals timpanen, en die een duidelijk voorkeur

architectural aesthetic is not essential for the devel­

tentoonspreidde voor grate horizontalen, die tot op zekere

opment of such differences. However, insofar as

hoogte de individualiteit van elk huis uitwisten ten gunste

architecture still plays a real role in this, it must be

van de esthetische eenheid van het ensemble. Deze

seen as the expression of both a socio-economic

nieuwe esthetiek, die het vooral moest hebben van grate

and a specific cultural, 'spiritual' value, which is

gesloten muurvlakken en elementaire geometrische figu­

shared by a certain class, group, grouping

ren als het vierkant, was ge'fntroduceerd in Amsterdam

(sub)culture, clientele, religion or church.

door een aspirerend jong architect, Adriaan Dortsman, in

In order to illustrate this characteristic of the

het antwerp van huizen als dat van Jan Six (1667/1969). Zij

57

Een eigen huis

OASE

#52 1999

architectural ensemble, we shall return to the city

maakte het mogelijk om ook wat kleinere huizen op te

expansion of 1663. During the second peak in

nemen in een dergelijke ontwikkeling, zonder dat daarbij

building activity in 1671, at various locations a

de beoogde stilistische differentiatie of 'meerwaarde' van

special 'development architecture' was created. The

het plan gevaar liep.

dwellings built in this style were divested of all the usual individualizing elements, such as tympanums,

Jan Six had de ambitie om de mecenas van de stad Amsterdam te worden, en verzekerde Dortsman, zijn

and showed a clear preference for strong horizon­

protege, van vele kansen.38 In aansluiting op zijn eigen

tals, which to a certain extent effaced the individu­

huis werd in 1672 een duidelijk voorbeeld van een architec­

ality of each dwelling for the sake of the aesthetic

tonisch ensemble gebouwd op de hoek van de Herengracht

un ity of the ensemble. This new aesthetic, which

en de Amstel; een ensemble niet aileen ontworpen maar

was chiefly characterized by large, closed wall

ook ontwikkeld door Dortsman, op percelen die eerder in

surfaces and elementary geometric figures such as

het bezit waren geweest van Six (Herengracht 621-629/

the square, had been introduced in Amsterdam by

Amstel 208-212). Deze huizen zonder tuin waren bedoeld

an aspiring young architect, Adriaan Dortsman, in

voor mensen als de architect zelf, die zijn intrek nam in het

his designs for dwellings such as that for Jan Six

huis in het getemperde maar in dit geheel tach onder­

(1667 I1669). The new aesthetic enabled smaller

scheiden centrum van zijn compositie, een publiekelijke

dwellings to be incorporated in such a development

verbijzondering bewerkstelligd door een rijkere raamom­

without jeopardizing the stylistic differentiation or

lijsting, een balkan, en doordat het- als een zogeheten

'added value' envisaged in the plan. It was Jan Six's ambition to become the Maece­

'risaliet'- simpelweg iets naar voren was geschoven.39 Om eenzelfde esthetische distinctie te bereiken als in het

nas of the city of Amsterdam and he gave Darts­

eerdere antwerp van het grate huis van Jan Six (het nabu­

man, his protege, many opportunities. 34 In 1672,

rige Herengracht 619) kregen deze huizen ramen die

a

clear example of an architectural ensemble was 32

aanmerkelijk smaller waren dan in Hollandse steden

37

38

For this notion of a culturally

by the complex nature of the

Vgl. Bernard Marchand, The Emer­

Tegenwoordig is Jan Six voorname­

articulated 'field' and some of its

concept of 'value'. In addition to

gence of Los Angeles. Population and

lijk bekend vanwege zijn portretten,

economic implications, see: Pierre

'sign value' ('Each house- its

Housing in the City of Dreams 1840-

Bourdieu, The Field of Cultural

location, style, use of the sur­

1970, Londen,

Production, Cambridge, 1993.

rounding space etc.- indicates the

Marchand tracht hierin de dynamiek

Alpers, De Firma Rembrandt, Schilder

A clear example is the sharp fall in

social position of the owner or

in kaart te brengen van de sociaal­

tussen handel en kunst, Amsterdam,

1989.

1986,

pp.

154-180.

prices after 1965 of the average

tenant'), which can be directly

economische segregatie, zoals deze

price per property in the districts

related to the exchange value or

wordt gevoed door de complexe

getekend, geschetst of geschilderd door Rembrandt. Zie: Svetlana

39

Staatsliedenbuurt, the Pijp, Kin­

market value, he distinguishes a

natuur van de notie van 'waarde' .

kerbuurt and Dapperbuurt- from

'symbolic Yalue', which he eluci­

Naast 'Tekenwaarde' ('Elk huis- zijn

De borstwering van het balkon, met

approx. 100,000 guilders in 1965

dates with the example of the

locatie, stijl, gebruik van de omrin­

daarop onder meer het monogram

to approx. 50,000 guilders in

large chimney stacks which

gende ruimte, enzovoort- getuigt

'AD', alsmede beeltenissen van

1966/1967; a fall which caused

protrude from the roofs of so

van de sociale positie van de eige­

schietloden, passer en graadbogen,

Engberts to observe: 'we can

many villas in Beverly Hills.

naar of huurder'), die direct kan

wordt bewaard in het Rijksmuseum.

Structurally, these symbolic

worden gerelateerd aan de ruil­

Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam

districts with the credit market

values account for the many gaps

waarde of marktwaarde, onder­

(noot 16), pp.

which is based on trust and

between exchange values and more

scheidt hij een 'symboolwaarde',

personal valuations. It is, however,

toegelicht met het exempel van 'de

compare the situation in the

rumours'. See: G. E. Engberts and M.H. Visser, 'Prijsontwikkelingen in onroerend goed (2). Een onder­ zoek in de XIX-eeuwse wijken van Amsterdam van 1903 tot en met 1969', Stedebou1v en Volkshuis­

vesting 53

(1972), p. 199-206.

We can at any rate assume that this fall in prices is connected with the construction in the early sixties of the new districts in the south and west of Amsterdam (Buitenveldert and Osdorp). The average price per property for the whole of Amsterdam fell in this period from approx. 100,000 guilders in 1965 to 85,000 guilders in 1966/67, after which it gradu­ ally rose again. A fall which coin­ cided with the implementation of the Bogaers report (1963)- or with the ending of a very real scarcity or shortage. 33 Cf. Bernard Marchand, The Emer­ gence of Los Angeles, Population and Housing in the City of Dreams 1840-1970, London, 1986, p. 154180. Here, Marchand seeks to chart the dynamics of socio­ economic segregation, as fuelled

impossible to determine in advance whether a certain value is 'symbolic' or not. W ithout an inti­ mate knowledge of the market in question, I cannot be certain, for

example, that these chimneys really do contribute nothing to the exchange value of the villas (in fact, since there are so many of them, I suspect that they do). It is for this reason that- without wishing to break all connections with the psycho-analytical theory, but certainly not in any pejorative sense insofar as their relationship to 'actual' or 'real' values is at issue- I would call such 'sym­ bolic' values, depending on the intention (or lack thereof) and the phase of their development, 'imaginary' or otherwise 'specula­ tive'.

grote schoorstenen die uit het dak steken van zovele villa's in Beverly Hills'. Structureel gezien nemen deze symboolwaarden de vele gapingen

voor hun rekening tussen ruil­ waarden en meer persoonlijke valua­ ties. Het is echter onmogelijk om tevoren uit te maken of een bepaalde waarde 'symbolisch' is of niet. Zonder een intieme kennis van de markt in kwestie, kan ik er bijvoor­ beeld niet zeker van zijn dat deze schoorstenen werkelijk niets bijdra­ gen aan de ruilwaarde van deze villa's (eigenlijk denk ik, aangezien er zoveel van zijn, dat zij dat wei dege­ lijk doen). Het is om deze reden dat ik, zonder elke verbinding met de psychoanalytische theorie te willen verbreken- maar zeer zeker niet in enige pejoratieve zin voorzover hun

34 Today, Jan Six is chiefly famous because of the portraits (drawings, sketches and paintings) of him by Rembrandt. See: Svetlana Alpers, Rembrandt's Enterprise, University of Chicago, 1988, ch. 4.

relatie tot 'werkelijke' of 'reele' waarden in het geding is-, dergelijke 'symbolische' waarden, afhankelijk van de intentie (of het ontbreken daarvan) en de fase van hun ontwik­ keling, 'imaginair' of anders 'specu­ latief' zou willen noemen.

435-436.

Erik Terlouw

58

Herengracht 616 (Huis Jan Six) en 621-629 I Amste/208-212 (arch. Adriaan Dortsman, resp.1667l69 en 1672). Opzetstukken boven de attiek uit 18e eeuw.

Herengracht 621-629 I Amste/208-212- toto ca. 1900

built, adjacent to Six' own house, on the corner of

gebruikelijk was.40 Daar stond tegenover dat zij nu, gege­

Herengracht and the Amstel. An ensemble not only

ven hun verhoogde waarde, zichtbaar deelden in de zege­

designed, but also developed by Dortsman, on plots

ningen zoals deze expliciet waren afgeroepen over het

which had previously been owned by Six (Heren­

huis van Six: 'SALVS HVIC DOMVI'. Deze op het midden

gracht621 -629 I Amstel208-212). These houses

van de gevel aangebrachte woorden betekenen zoveel als:

without gardens were designed for people like the

'Gezegend zij dit huis', of in een meer klassieke zin:

architect himself, who settled for the house in the

'Gelukzalig is dit eigendom'. In beide gevallen echter kan

restrained but nevertheless distinctive centre of his

het credo, juist ook door de bijzondere vorm van de gevel,

composition- a particularization effected by means

moeilijk anders worden gelezen dan als een vorm van

of a richer window frame, a balcony and because, as

aanprijzing; een advertentie.

a so- called 'salient', it had simply been shifted

Door de werkingen van de onroerendgoedmarkt zullen

slightly forwards. 35 In order to achieve the same

in een 'geslaagd' architectonisch ensemble de daarin

aesthetic distinction as in the earlier design for Jan

eventueel opgenomen kleinere woningen duurder worden,

Six's large house, neighbouring Herengracht 619,

ondanks het feit dat zij nu werkelijk, en in aile klaarblijke­

these houses were provided with windows which

lijkheid, 'inferieur' moeten worden genoemd. Maar dit

were considerably narrower than was usual in

soort van overwegingen is, zoals we eerder hebben

Dutch cities. 36 On the other hand, given their

kunnen zien, in deze bijzondere markt nauwelijks van

increased value, they now visibly shared in the

enige betekenis.

benediction as explicitly conferred on Six's house: 'SALVS HVIC DOMVI' These words, positioned

Echter: het is vooral dit soort van pub I ieke aanprijzing, bevestigd aan een huis, en ondersteund door het gevel­

in the middle of the fac;:ade, mean: 'Blessed is this

beeld of ge'fmpliceerd in de esthetiek, dat mij wat vreemd

House' - or in a more classical sense: 'Blessed is

voorkomt, of beter gezegd: niet erg op zijn plaats- in het

this Property.' In both cases, however, particularly

bijzonder wanneer deze belijdenis of aanprijzing haar

because of the fac;:ade's unique form, the creed can

overtuigingskracht moet ontlenen aan de van een buur­

only be construed as a praise, an advertisement.

man afstralende heerlijkheid en luister. Althans, wanneer

Because of the way in which the property

dat huis ook is bedoeld als een thuis.

market functions, in a 'successful' architectural ensemble, any smaller dwellings incorporated in it will increase in value, despite the fact that they

Kosten, baten en verantwoordelijkheden

could now truly and objectively be called 'inferior'. However, as we have already seen, considerations

In economisch opzicht kent de onroerendgoedmarkt geen

such as these are largely irrelevant in this special

van de voordelen zoals deze zijn verbonden aan de meer

market. It is, however, particularly this ty pe of

gebruikelijke markten. Zoals we hebben kunnen vaststel­

public praise, affixed to a house, and supported by

len is er in dit opzicht geen verschil tussen de, in beide

its exterior or implied in its aesthetics, which I find

gevallen bijna geheel door toedoen van partlculieren

somewhat strange, or rather: out of place. Particu­

bebouwd geraakte, maar in hun uitbreidingspraktijk tach

larly when this praise or creed derives its power of

zo verschillende uitleg van Amsterdam uit 1663 en de

persuasion from the magnificence and splendour

stadsvergroting van diezelfde stad, of van Rotterdam, uit

emanating from a neighbour. At least, when that

de jaren dertig van onze eeuw. Blijft te bezien in hoeverre

house is intended to be a home.

de wijze waarop deze markt is georganiseerd (alsmede de daarmee samenhangende ruimtelijke inrichting), invloed heeft op:

Costs, benefits and responsibilities

-de kosten die voor deze inrichting worden gemaakt door de overheid (ofwel door de belastingbetaler);

The Vinex sites are comparable in a number of respects to the major expansion of Amsterdam of

-de mogelijkheden die markt en ruimtelijke inrichting bieden voor een toekomstige verdere ontwikkeling van het

1663. Then, in Amsterdam, it was the expensive

kavel of stadsdeel;

fortifications which bounded the building plots for

-en ten slotte, maar niet in de laatste plaats, op de mage-

59

Een eigen huis

OASE #52 1999

some considerable time; now, in the Randstad, it is

lijkheden of keuzes die zij bieden aan toekomstige bewo­

the political desire (and widely felt need) to spare

ners, alsmede op de zeggenschap over hun eigen huis.

and preserve the 'Green Heart' which has a compa­ rable effect on the agricultural and other land the

De Vinex-locaties zijn in een aantal opzichten heel vergelijkbaar met de grote uitbreiding van Amsterdam uit

government has designated as future building sites.

1663. Waren het daar de kostbare vestingwerken die het

Here too, the government determines the size of

totaal aantal bouwkavels voor geruime tijd begrensden,

the issue of plots, as well as, with great meticulous­

in de Randstad is het de politieke wens (en wijd gevoelde noodzaak) om het 'Groene Hart' zo veel mogelijk te

ness, their future use. This fact has been lucidly analysed by Barrie eedham. Needham has described the price­

ontzien en te bewaren, die een vergelijkbaar effect heeft op de van overheidswege tot bouwgrond bestemde land­

making of building land up until the early eighties.

bouwgrond of andere gronden. Ook hier bepaalt de over­

That is to say, within the conditions of the Dutch

heid de grootte van deze emissie aan percelen, alsook,

postwar public housing city ; a 'city' which can be

en dat met een grote nauwgezetheid, hun toekomstig

regarded as a model form of this type. 37

gebruik- en wei op het niveau van het rijk, zodat ook de

When horticultural land is developed as land on

invloed van de voor uitgifte van kantoor- en bedrijfster­

which housing may be built, the plots increase

reinen in Nederland kenmerkende intergemeentelijke

approximately ten times in value, and for other

concurrentie minimaal kan worden geacht. Dit betekent

agricultural land, particularly pastureland, the

dat in deze nieuwe uitbreidingen de waarde van een

increase is many times greater. It is, I assume, for

specifiek stuk grond de facto wordt bepaald door deze

this reason that, in contrast to what used to be the

overheid.

practice in the Netherlands, in the Fourth Report on

Dit gegeven is helder beschreven en geanalyseerd

Spatial Planning Extra (Vinex for short), the pro­

door Barrie Needham in zijn artikel 'Een theorie van

jected new residential developments were precisely

grondprijzen wanneer de grond publiekelijk wordt

designated. Every other, less public manner of

verschaft: Het geval van Nederland'.41 Needham beschrijft

notification would rapidly come down to the provi­

hierin de prijsvorming zoals deze haar beslag kreeg tot in

sion of 'insider information', on which the private

het begin van de jaren tachtig, dat wil zeggen: binnen de

investor thus, legally speaking, would not be

condities van de Nederlandse naoorlogse volkshuis­

e ntitled to act.

vestingsstad; een 'stad' die kan gelden als een model­

As formerly, and for reasons which are generally

vorm van dit type. Er kon onder meer worden vastgesteld

accepted, the government functions de facto as a

dat de grondprijs voor de zwaarst gesubsidieerde huurwo­

monopolist in the release of building land.

ningen weinig of niets verschilde van die van de gesubsi­

However, in contrast to the standard practice in

dieerde koopwoningen (de zogenaamde 'premie A'- en

postwar Dutch city expansions, there is now no

'premie B'-woningen), zodat kan worden gezegd dat de

public bookkeeping in which an account is given of

prijs van de grond in deze periode niet werd bepaald door

what has happened with this substantial increase in

de 'soort' vraag, maar uitsluitend door de kostprijs (dat

value; an increase which is, on balance, directly

wi I zeggen de kosten van de aankoop van de agrarische

related to government policy. This seems, constitu­

grond zoals deze zijn gerelateerd aan een eventuele

tionally, to be a rather dubious construction.

onteigening, plus de kosten van de ontwikkeling van deze grond).42

In the earliest examples of the so-called 'bookkeep­

We kunnen echter veronderstellen dat daarin onder­

ing' or 'surveying' plan - the major dike-building

tussen enige verandering is opgetreden, nu de gemeente­

projects and impolderings in Holland and Zeeland

lijke overheden doorgaans in een financiele zin niet meer

in around 1600- a consortium of shareholders

een rol van enig belang spelen als makelaarfontwikkelaar

acted as developer of these plans, both as regards

in de overgang van het agrarisch gebruik van de grond

the financing (with its attendant risks) and the

naar een volledig ontsloten, (en van riolering, bestrating,

actual realization. The planning area- salt marshes

Iicht, water enzovoort voorziene) bouwrijpe grond- sinds

outside a dike or a large peat lake - was released by

gemeenten niet Ianger optreden als investeerder en risi­

the States as a 'concession' to such a consortium,

codrager in de koop en verkoop van deze grondstukken.

which then took responsibility for the construction

Een hernieuwd onderzoek naar deze prijsvorming is

35 The balcony's balustrade, on

37 Barrie

eedham, 'A Theory of

40 Aileen Herengracht 623 bezit ook nu

41 Barrie Needham, 'A Theory of Land

which, among other things, there

Land Prices when Land is

nog deze nauwe ramen, tezamen met

Prices when Land is Supplied Publi­

is the monogram 'AD', as well as

Supplied Publicly: The Case of

de oorspronkelijke zandstenen gevel;

cly: The Case of the Netherlands',

images of plumb lines, compasses

the

aileen de ramen op de begane grond

Urban Studies 29 {1992).

and protractors, is preserved in the

(1992).

Rijksmuseum; Zantkuijl, Bowven

in Amsterdam (note 12), p. 435/436.

etherlands', Urban Studies 29

zijn hier verbreed tot een meer gebruikelijke breedte.

42 De waardestijgingen van deze woningen na hun eerste verkoop zijn hier buiten beschouwing gelaten.

36 Only Herengracht 623 still has these narrow windows, together with the original sandstone fac;:ade; only the windows on the ground floor have been widened to a more usual width.

Erik Terlouw

60

of dikes, the drainage and layout of the polder.

daarom zeker niet overbodig, maar wordt bemoeilijkt door­

A board of principal shareholders (called hoofdinge­

dat er nu natuurlijk geen publieke boekhouding aanwezig

landen- 'principal landowners'), who lived in cities

is van deze grondtransacties.

such as Amsterdam or Delft, formed this new

Wanneer tuinbouwgrond wordt ontwikkeld tot grand

polder's committee (initially in, for example, the

waarop woningen mogen worden gebouwd, betekent dit

Zijpe, this was monitored by an annual meeting of

dat de betreffende percelen ongeveer tien maal in waarde

shareholders). In this capacity, the board super­

stijgen, en voor andere agrarische gronden, in het bijzon­

vised the maintenance and further development of

der ook weidegrond, nog eens een veelvoud daarvan.43

this 'polis' and also, by way of a 'property charge',

Naar ik aanneem is het om deze reden dat, anders dan tot

took responsibility for maternity care and the

dan toe gebruikelijk was in Nederland, in de Vierde Nota

education of its inhabitants. 38

Ruimtelijke Ordening Extra de toekomstige nieuwbouw­

If adopted for the development of major city

locaties nauwkeurig werden aangewezen; elke andere,

expansions, such an allocation of profits, expenses

minder publieke wijze van informeren zou al heel snel

and responsibilities would soon infringe on the

moeten worden aangemerkt als het verstrekken van 'voor­

rights of the 'citizen', and would also- as every

kennis', waar de private investeerder dan dus wettelijk

monopoly - be a serious impediment to the varied

gezien geen gebruik van had mogen maken. Vanuit het

and rapidly changing dy namics which characterizes

oogpunt van een fiscale controle, maar ook bij onderzoek

the economic development of an urban society.

uit andere gronden, constitueren dergelijke waardestijgin­

When, shortly afterwards, in the construction of

gen- en de transacties die daarbinnen kunnen plaatsvin­

the first part of Amsterdam's ring of canals, the

den- zoiets als een zwart gat. Het komt mij tenminste voor

technique of the bookkeeping plan was deployed

dat, door de grootte van dit gat, bijvoorbeeld het witwas­

for this new task, the city council therefore simply

sen van gelden hier nog aanmerkelijk moeilijker te contro­

assumed the role of the board of principal share­

leren valt dan binnen de transacties aan de beurs

holders; although with the key difference that as an

(NB: hier wordt uitdrukkelijk nfet gezegd dat er dergelijke

'owner'- that is, with regard to civil law-, it only

duistere transacties hebben plaatsgevonden; ik verkeer

did this, in principle, for the duration of the actual

eenvoudig niet in een positie om dat ook maar te kunnen

development of the new city district.

weten- het ligt echter voor de hand te veronderstellen dat

This involved an enormous administration and land bookkeeping, rationally organized with the aid of an equally highly rational type of plot division. The financing of the project was, however, as in the

zij, bij ongewijzigd beleid, eens zullen gaan plaats­ vinden).44 Ook moet worden opgemerkt dat op het gebied van de financiering, en de daaraan nu verbonden baten, de

case of the major dike-building and impoldering

gemeentelijke overheden weliswaar een stap terug hebben

schemes, not problematic. The city council func­

gedaan, maar dat zij verder nog steeds optreden als de

tioned as the representative of the 'commonwealth'

feitelijke ontwikkelaar van deze nieuwe uitbreidingen.

(or of a certain part of it); that is, of the same

Zfj zijn het die de diverse partijen en participanten bij

economic growth and gross capital which could

elkaar brengen, en zfj zijn (tezamen met de waterschap­

foster the private acquisition of one or more new

pen) verantwoordelijk voor de aanleg van de openbare

lots. The money needed could therefore simply,

werken, voor de rioleringen, de wegen, de paden, de

and at attractive rates, be borrowed on the capital

parkeerplaatsen, parken en verdere groenstructuur, de

market. All the works necessary for the expansion-

openbare verlichting, de waterhuishouding met de daarbij

the new fortifications, the city gates, the streets,

behorende beschoeiingen en bekadingen, de bouw van

squares, canals and so on- as well as the interest on

bibliotheken, de aanleg van begraafplaatsen, enzovoort.

the borrowed capital, could be paid out of the increase in value of the land. In other words; it

Dit is een wat merkwaardige verdeling van lusten en

didn't cost the taxpayer a penny.

lasten. In de vroegste voorbeelden van het zogenaamde

Building on the possibilities and case law

'boekhoudkundige' of 'landmeetkundige' plan, de grate

created by and around the existing compulsory

polders en bedijkingen in Holland en Zeeland, trad een

purchase act, continuity with the postwar public

consortium van aandeelhouders op als ontwikkelaar van

housing city should be sought in the administrative

deze plannen, zowel wat betreft de financiering en de

mechanics of its land policy, and not in its 'image'.

daaraan verbonden risico's, als in feitelijke zin; het plan­

With, however, one important difference: after (or

gebied- buitendijkse schorren of een grate veenplas­

even before) the actual development, most of the

werd daartoe door de Staten bij wijze van een 'concessie'

land in the new residential areas will now be imme­

uitgegeven aan een dergelijk consortium, dat vervolgens

diately sold to the future occupants. Consequently,

zorg droeg voor de bedijking, de droogmaking en de land­

as a rule, there will be no need (nor any justifiable

inrichting van de polder, en waarbij een college van in

public wish) to restrict the functioning of the prop­

steden als Amsterdam of Delft woonachtige hoofdaan­

erty market once the land is released. The parcels

deelhouders ('hoofdingelanden') ook na deze inrichting

or plots could, as in the seventeenth century, be

het bestuur vormde van dit nieuwe land (aanvankelijk, in

auctioned by the municipality.

bijvoorbeeld de Zijpe, nog gecontroleerd door een jaar­ lijkse aandeelhoudersvergadering). Uit dien hoofde zag dit

Translation: Jane Zuyls, Erik Terlouw

college toe op het onderhoud en de verdere ontwikkeling van deze 'polis' en droeg het bijvoorbeeld, bij wijze van

Een eigen huis

61

OASE

#52 1999

een 'zakelijke last', ook zorg voor de kraamzorg en het onderwijs van de ingezetenen.45 Toegepast op de ontwikkeling van grate stadsuitbrei­ dingen zou een dergelijke toedeling van lasten, lusten en verantwoordelijkheden al snel een inbreuk maken op de historisch gegroeide rechten van de 'burger', en ook- als elk monopolie- een ernstige belemmering vormen voor de veelsoortige en zich snel wijzigende dynamiek die kenmer­ kend is voor de economische ontwikkeling van een stede­ lijke samenleving. Toen de techniek van het boekhoudkun­ dig antwerp korte tijd later, bij de aanleg van het eerste dee I van de grachtengordel van Amsterdam, werd overge­ zet op deze nieuwe opgave, nam dan ook het stadsbestuur eenvoudig de rol op zich van het college van hoofdaan­ deelhouders, zij het met het belangrijke verschil dat het dat in privaatrechtelijk opzicht, als 'eigenaar', in beginsel slechts deed voor de duur van de initiele ontwikkeling van het nieuwe stadsdeel. Dit impliceerde een enorme, van stadswege mede door de gehanteerde verkavelingsvorm zeer rationeel georgani­ seerde adminstratie en grondboekhouding; de eigenlijke financiering van een dergelijk project vormde echter net zo min een probleem als zij dat had gedaan bij de aanleg van de grate bedijkingen en droogmakerijen. De Vroedschap trad hier op als vertegenwoordiger van de 'commonwealth' (of van een bepaald dee I daarvan), ofwel van dezelfde economische groei die de uitbreiding mogelijk had gemaakt, en zij kon dan ook eenvoudig, en tegen aantrek­ kelijke tarieven, de benodigde gelden lenen op de kapitaal­ markt. Zander vee I voorbehoud kan worden gezegd dat de benodigde investeringen geschiedden conform het gevoe38 The administration of such a new 'polis' was in effect based entirely on the principle of the civil law contract; although when the concession was granted it was decreed that the inhabitants (attached to this polis by leases which were reviewed annually) could at all times appeal to the Hof van Holland (the highest court of law of the States of Holland). Thus, the fact that the development of property in the Netherlands has as a rule been carried out by the government is not (as has been propounded more than once, particularly in recent years) due to the lack of compa­ nies with sufficient capital for such a development. Cf., for example, G. Lefcoe, 'When governments become land devel­ opers. otes on the public-sector experience in the etherlands and California', Urban Law and Policy I (1978), p. 250-262; Blair Badcock, 'The Strategic Implica­ tions for the Randstad of the Dutch Property System', Urban Studies 31 (1994), p. 425-445.

43

45

Zoals Needham opmerkt, worden in

De bestuurlijke inrichting van een

het buitenland de discussies over de

dergelijke nieuwe 'polis' stoelde

private ontwikkeling van onroerend

eigenlijk geheel op het beginsel van

goed beheerst door de grootte van deze zogenaamde

transfer-earnings

en de daaruit voortvloeiende specu­

het privaatrechtelijk contract; zij het dat bij de uitgifte van de concessie was bepaald dat de ingezetenen

latieve mogelijkheden. In Nederland

(gebonden aan deze polis door jaar­

is er echter, zoals zijn artikel duide­

lijks herzienbare pachtcontracten) te

lijk maakt, lange tijd niet vee I reden

allen tijde een beroep konden doen

geweest voor een dergelijke discus­

op het Hof van Holland (het hoogste

sie. Het lijkt echter verstandig dat

rechtscollege van de Staten van

men nu ook hier te Iande zijn

Holland). Het is dus onjuist, zoals

gedachten vormt over dit vraagstuk.

met name de laatste jaren enkele malen naar voren is gebracht, dat het

44

feit dat de ontwikkeling van onroe­

De grootte van dit 'zwarte gat' kan in

rend goed in Nederland in de regel is

principe, en als een zuiver theoreti­

geschied door de overheid, kan

sche waarde, worden berekend uit

worden toegeschreven aan het lang

het verschil tussen de grondprijs die

ontbreken van vennootschappen met

moet worden betaald bij een onteige­

voldoende kapitaalkracht voor een

ning (twee- tot driemaal de agrari­

dergelijke ontwikkeling. Vgl. bijvoor­

sche waarde plus een vergoeding

beeld G. Lefcoe, 'When governments

voor de opstallen) en de verkoopprijs

become land developers. Notes on

van de op de ontwikkelde grond

the public-sector experience in the

gebouwde huizen, met aftrek van de

Netherlands and California', Urban Law and Policy 1 (1978), pp. 250-262;

op enigerlei wijze door de overheid in rekening gebrachte ontwikkelings­

Blair Badcock, 'The Strategic Impli­

kosten alsmede de wei nauwkeurig te

cations for the Randstad of the

Urban 425-445.

calculeren (en, indien dat wenselijk

Dutch Property System',

wordt geacht, te controleren) bouw­

Studies 31 (1994),

kosten.

pp.

Erik Terlouw

62 len van de markt: het daarin heersende vertrouwen kan eenvoudig worden gelijkgesteld aan- of was ten minste zeker zo groot als- de optelsom van het vertrouwen van de toekomstige bewoners van dit stadsdeel (of van hun al dan niet hypothecaire geldschieters), die binnen korte tijd de dan te veilen kavels zouden kopen van diezelfde stad.46 AI de voor de uitbreiding benodigde werken, de nieuwe fortifi­ caties, de stadspoorten, de straten, pleinen en grachten enzovoort, alsook de rente op het geleende kapitaal, konden ruimschoots worden betaald uit de waardevermeerdering van de betrokken grond. Met andere woorden: het kostte de belastingbetaler geen cent. Toentertijd boden, althans bij de uitleg van het eerste deel van de grachtengordel, de deliberaties in de Vroed­ schap over de vraag, welke uitgaven van stadswege nu precies konden worden beschouwd als zijnde de kosten van de uitbreiding, een weinig verheffend schouwspel (voorna­ melijk omdat een aantal leden van dit college er geen been in zag om als privaat persoon te handelen naar de door henzelf, als stadsbestuurder, te bewerkstelligen 'voorken­ nis', en ook daarna nog hun positie als bestuurder bleven gebruiken in de behartiging van hun particuliere belan­ gen).47 Maar toch I ijkt het daarin gevolgde en stilzwijgend algemeen onderschreven principe een juiste: uit de waarde die de percelen zouden krijgen na het doorvoeren van de stadsvergroting werden de kosten betaald die de stad zou maken ten behoeve van hun ontwikkeling; wat overbleef na deze aftreksom kwam rechtmatig toe aan de eigenaren van de door de stad te kopen of te onteigenen gronden.48 Hoewel ik geen jurist ben, komt het me voor dat dit prin­ cipe ook heden ten dage nog gezien kan worden als een juiste uitwerking van het betreffende artikel van de ontei­ geningswet (art. 40b,

1981): 'De werkelijke waarde van de

onteigende zaak, niet de denkbeeldige, die de zaak uitslui­ tend voor de persoon van de rechthebbende heeft, wordt vergoed. Bij het bepalen van de werkelijke waarde wordt uitgegaan van de prijs, tot stand gekomen bij een onder­ stelde koop in het vrije commerciele verkeer tussen de onteigende als redelijk handelende verkoper en de onteige­ naar als redelijk handelende koper.' Dit natuurlijk mits er een redelijke verhouding blijft bestaan tot de oorspronkelijke- in de regel agrarische­ waarde van de betreffende grond en de daarop staande opstallen. Voorshands lijkt het echter onaannemelijk dat de boeren en tuinders die nu hun land en woonst moeten verlaten ten behoeve van de bouw van de huidige Vinex­ wijken, bij toepassing van dit principe minder geld voor dat land zouden behoeven te krijgen dan dat zij nu doen.49 Naast de te verwachten voordelen voor de overheids­ financien- of eigenlijk het wegnemen van de denkelijk tegenover de belastingbetaler niet goed te verdedigen nadelen van de huidige praktijk- zou een hernieuwde toepassing van dit principe tevens het hierboven reeds gememoreerde, maar hier nog maar eens herhaalde voor­ deel met zich meebrengen van een pubI ieke boekhouding van de wei zeer grote, en direct aan het beleid van de diverse overheden gerelateerde 'waardesprong' in de over­ gang van een agrarische bestemming naar een nieuwe, stedelijke bestemming. Hier dan, en niet in het 'beeld', zou een continu'lteit met de naoorlogse volkshuisvestingsstad moeten worden gezocht; zij het dat nu het overgrote deel van de grond in de

Een eigen huis

63

OASE #52 1999

nieuwe uitbreidingen na (of al v66r) de eigenlijke ontwik­ keling onmiddellijk zal worden verkocht aan de toekom­ stige bewoners, en er bijgevolg in de regel noch enige noodzaak, noch enige gerede wenselijkheid zal bestaan, om bij de uitgifte van deze grand de werkingen van de onroerendgoedmarkt tegen te gaan: de percelen of kavels zouden, net als in de zeventiende eeuw, door de gemeente kunnen worden gevei I d.

46 Hierbij moet wei worden aangete­

meer toegepast. De enige uitzonde­

kend dat de stad Amsterdam in de

ring op deze regel is de Jordaan,

zeventiende eeuw, door de verkoop

waar dit 'oude' principe het stads­

en koop van zogenaamde 'renten', in

bestuur de mogelijkheid bood

deze uitbreidingen zelf ook optrad, of

een anders noodzakelijke, waarlijk

bemiddelde, bij de verschaffing van

massale ontruiming te voorkomen

hypotheken.

van de hier gegroeide clandestiene, maar reeds geruime tijd gedoogde

47

voorstad.

Door de ene zijde werd daarbij onder

49

meer gewezen op de kosten van de zorg voor het groter aantal 'extraor­

De bestaande jurisprudentie in de

dinaris' armen en weeskinderen die

toepassing van de onteigeningswet

de stadsuitbreiding met zich mee zou

(zoals eerder aangeduid correspon­

brengen (maar van wie men redelij­

derend met twee- tot driemaal de

kerwijs kon veronderstellen dat zij op

agrarische waarde plus een ruime

eenzelfde wijze zouden kunnen

vergoeding van de opstallen),

worden onderhouden door het wei

alsmede de daarover nog op te

kapitaalkrachtige deel van het

bouwen nieuwe jurisprudentie funge­

nieuwe contigent bewoners als de

ren hierin als 'bodem' en als garantie

armen en wezen in de reeds be­

voor een voldoende rechtsbescher­

staande stad) en, van de andere

ming. In algemene zin kan daarbij

zijde, op bijvoorbeeld de opbreng­

ook nog worden opgemerkt dat de

sten die de uit te geven erven op de

waarde van de gronden, ook relatief,

plek van de oude stadsomwalling de

hoger zal zijn dan in de naoorlogse

stad zouden brengen (waarvan de

volkshuisvestingsstad gebruikelijk

aankoop echter had behoord tot de

was, terwijl tegelijkertijd de feitelijke

kosten van de eerdere uitbreidingen,

kosten relatief gezien zeker niet

zodat deze opbrengsten tenminste

hoger behoeven te zijn omdat, zoals

gedeeltelijk ook daarop in minder

we later zullen zien, in wijken die

gebracht behoorden te worden).

primair zijn bedoeld voor de markt van eigen huizen significant kan

48 Het alternatief bestond eruit, dat aileen de gronden nodig voor de

worden bezuinigd op het percentage openbare ruimte. Het lijkt redelijk en, alweer, geheel

aanleg van de openbare werken door

binnen de geest van de onteige­

de stad werden aangekocht of ontei­

ningswet, de gelden die op deze

gend, en de daarlangs gelegen erven

wijze 'overschieten' voor de aankoop

vervolgens werden bezwaard met

van de gronden in hun feitelijke

een heffing (de zogenaamde 'melio­

toebedeling niet aileen te Iaten

ratie') waaruit de kosten van deze

afhangen van de kosten van een

werken werden betaald. Op deze

specifieke u itbreidi ng (of van een

wijze was onder meer het grootste

specifiek deel daarvan), maar tevens

deel van de eerdere uitbreiding van

te relateren aan het oorspronkelijk

1593-1596 tot stand gekomen (te

gebruik en de daaruit voortvloeiende

weten de Lastage). Dit impliceerde

waarde van de grond (alsook, bij­

dat de planvorming en, vooral ook, de

voorbeeld, aan het in het plan opge­

feitelijke verkaveling en ontwikkeling

nomen percentage sociale woning­

van het nieuwe stadsdeel, voor een

bouw).

belangrijk deel mede werden bepaald door, of afhankelijk waren

In dit verband zou bijvoorbeeld kunnen worden overwogen de hoogte

van de op dat moment bestaande

van een toekomstige vergoeding aan

eigendomsverhoudingen. Vooral ook

rijk en provincie voor het aanleggen

vanwege de langdurige en kostbare

van, in het bijzonder, de aansluitin­

(juridische) controverses over de

gen op het bestaande regionale en

totale hoogte en precieze verdeling

nationale wegen- en openbaar­

van de melioratie, die deze wijze van

vervoernet daarvan afhankelijk te

uitbreiden met zich meebracht en die

stellen (waardoor bijvoorbeeld ook,

de stad Amsterdam, in het geval van

wanneer dat om planologische reden

de Lastage, noopten tot het achteraf

wenselijk is, de aanleg van wijken op

opstellen en bijhouden van een zeer

tuinbouwgrond een goede mogelijk­

nauwkeurige inventarisatie en boek­

heid zou worden), ofwel: de meer­

houding van de betreffende gronden,

kosten of minderopbrengsten van het

werd een dergelijke planvorm na 1611

ene plan op een dergelijke wijze weg

(na de maar zeer ten dele geslaagde

te strepen tegen de minderkosten en

noordelijke uitbreiding van de stad

meeropbrengsten van het andere.

Leiden) in de Hollandse steden niet

Erik Terlouw

64

65

Een eigen huis

II

II A

'new'

OASE #5 2 1999

Dutch city?

De mogelijkheden van het kavel

Around 1600, the new villages marked out in the

Rond 1 600werden de nieuw uitgezette dorpen in de bedij­

polders in Holland and Zeeland were built up using

kingen in Holland en Zeeland aile opgebouwd met behulp

one and the same standard plot of 3 x 15 rods

(= approx. 11.30 x 56.50 m).

Simon Stevin's Van de

oirdeningh der steden (a handbook written in the

van eenzelfde standaardkavel van 3x 15roede (=ca. 11,30 x 56,50m). Ook in Simon Stevins Van de oirdeningh der

steden, een in dezelfde tijd opgestelde handleiding,

same period and intended for public administrators

bedoeld voor bestuurderen betrokken bij de stichting of

involved in establishing or expanding settlements)

uitbreiding van nederzettingen, is in de daarin afgebeelde

contains a drawing of the 'ideal city' - which

'ideaalstad'- door Stevin zelf op meer nuchtere wijze

Stevin himself refers to more matter-of-factly as

aangeduid als 'der Steden bequamste Form, om daer te

'the most practicable city form in getting therein

crijgen geschickte rechthoeckige blocken, erven, huysen,

suitable rectangular blocks, yards, houses, home­

hooven, marcten en plaetsen'- deze zelfde kavelwijze

steads, markets and squares'- in which this same

ingetekend in een van de te bebouwen 'blokken'; de

plot structure is drawn in one of the 'blocks' to be

'manier der verdeeling eens blocx in gemeene burgelicke

developed; the 'way of dividing a block into ordi­

huysen of erven, om die uyt te deelen of vercoopen, elck na

nary burgher houses or yards, in order to allocate or

sijn behoufte' .1

sell these, each according to his need.

'1

This standard plot is a large plot; a plot with an

Dit is een groot kavel; een kavel met een oppervlakte van iets meer dan 600m2. Het is een kavel voor pioniers:

area of slightly more than 600 m2. It is a plot for

voor de eerste bewoners van een nieuwe nederzetting die

pioneers, for the first inhabitants of a new settle­

zich moet gaan ontwikkelen in de richting van een gediffe­

ment which is to develop along the lines of a

rentieerde stedelijke economie. Het was (en is) geschikt

differentiated urban economy. It was (and is) suit­

voor een intensief semi-agrarisch gebruik, waarvan de

able for intensive semi-agricultural use, whose

voortbrengselen en vruchten kunnen worden gezien als

produce and yield can be seen as the equivalent of

zijnde het equivalent van een 'basisinkomen'.2 In West­

a 'basic income'.2 In Western Europe, in the twelfth

Europa zijn, in de twaalfde en dertiende eeuw, de meeste

and thirteenth centuries, most cities came into

steden ontstaan en opgeschoten uit vergelijkbare kavels.

being and sprung up from such plots. The original plot developed, parallel with the

Het oorspronkelijke kavel ontwikkelde zich daarbij, gelijk opgaand met de groei van een werkelijk stedelijke

growth of a truly urban economy, in a distinctive

economie, op een kenmerkende wijze, die in de buiten­

way, known as the 'burgage cycle' . 3 This cycle can

landse Iiteratuur bekend staat als de 'burgage cycle': een

be illustrated by means of the standard plots laid

term die we hier zullen vertalen als 'stadskavelcyclus'.3 De

out in the sixteenth century in the low-lying areas

daarmee aangeduide ontwikkelingsloop kan helder worden

of the Netherlands.

gerllustreerd aan de hand van de in de zestiende eeuw in

The plot block consists of two

small stable. See also: Michael

Het kavelblok bestaat uit 2x10 van

Zie voor het gebruik van een derge­

times ten of these standard plots,

Wilkins, 'Funktionalismus - vom

deze standaardkavels, en is dus

lijk kavel het voorbeeldplan, opge­

Boden her', Leberecht Migge 1881-

groot 30 x 30 roede. Simon Stevins

steld door Leberecht Migge, tonende

1935. Gartenkultur der 20. Jahr­

Van de oirdeningh der steden (ca.

een modelinrichting van de ongeveer

Stevin's, Van de oirdeningh der

hunderts, Lilianthal, 1981,

1600) is in een geredigeerde versie

even grote kavels van de tuinstad

steclen (c. 1600) was included in

p. 142-154.

opgenomen in Materiae politicae,

Goldstein bij Frankfurt (1932). Deze

burgherlicke stoffen, Hendrik Stevin

ruime kavels waren daar bedoeld om

and thus measures 30

x

30 rods.

An edited version of Simon

Materiae politicae, burgherlicke stojfen, Hendrik Stevin (ed.), Leiden, 1649. The quotation

See M.R.G. Conzen, Alnwick,

(red.), Leiden, 1649. Het hier gegeven

de arbeiders van de aldaar op coope­

citaat is ontleend aan het afschrift

ratieve grondslag op te zetten bedrij­

given here has been taken from

Northumberland. A Study in Town­

dat Isaac Beeckman in 1624 maakte

ven en werkplaatsen op eenzelfde

the copy which Isaac Beeckman

plan Analysis, Institute of British

van een aantal manuscripten van

wijze te voorzien van een basisinko­

made, in 1624, of a number of

Geographers, London, 1960; T.R.

Stevin; Middelburg, Zeeuwse Biblio­

men; de tekening toont een 'Auftei­

Stevin's manuscripts; Middelburg,

Slater, 'The analysis of burgage

theek, handschrift 6471.

lung und Bewirtschaftung als

Zeeuwse Bibliotheek, manuscript

patterns in medieval towns',

6471.

Area 13 (1981), p. 211-216.

In de polderdorpen zijn ook de openbare ruimten in de regel opge­

Gemi.ise- und Obstgarten', compleet met kippenren en een kleine stal

bouwd uit veelvouden van 3R; een

(afgebeeld in: Henk Engel en Endry

gewone straat heeft een breedte van

van Velzen [red.], Architectuur van de

See for the use of such a plot the

3R, de Voorstraat (marktstraat) een

stadsrand, Frankfurt am Main, 1925-

model plan, drawn up by

van 6R. De verdere differentiatie van

1930, Delft, 1987, p. 125). Zie ook:

Leberecht Migge, showing a

de straatprofielen gebeurt op

Michael Wilkins, 'Funktionalismus­

eenzelfde eenvoudige wijze: 2R voor

vom Boden her', Leberecht Migge

model layout of the plots, which are roughly equal in size, in the

de achterstraten en 4R voor de weg

1881-1935. Gartenkultur der 20. Jahr­

garden city Goldstein near Frank­

leidend naar de polder, vanwaar de

hunderts, Lilianthal, 1981, pp. 142-154.

furt (1932). These spacious plots

aldaar verbouwde agrarische produc­

were designed to provide a basic

ten werden aangevoerd.

income for the workers at the

Zie: M.R.G. Conzen, Alnwick,

cooperative companies and work­

Northumberland. A Study in Town­

shops there; the drawing shows a

plan Analysis, Institute of British

'aufteilung und bewirtschaftung

Geographers, Londen, 1960; T.R.

als Gemi.ise- und Obstgarten',

Slater, 'The analysis of burgage

complete with chicken run and a

patterns in medieval towns', Area 13 (1981), pp. 211-216.

66

Erik Terlouw Stadskavelcyclus I Burgage cycle (schaall scale

1

: 300)

's-Gravendeel, Rijkestraat (1593)

Colijnsplaat, Voorstraat (1598}

Delft, Koornmarkt, westzijde (dertiende eeuw I thirteenth century, 1536}

Delft, Oude Delft, oostzijde I east side

Een eigen huis

67

The original basic layout of this plot can still be found; for example, in Rijkestraat in 's-Gravendeel, which was originally established as a market village

OASE #52 1999

de laag gelegen delen van Nederland uitgezette stan­ daardkavels. De oorspronkelijke principe-indeling van dit kavel

in the large polder, created in 1592, Nieuw

kunnen we nog aantreffen in bijvoorbeeld de Rijkestraat

Bonaventura. At economically more important

in 's-Gravendeel, het kort na de drooglegging gestichte

sites, particularly along the market itself, continu­

marktdorp van de in 1592 bedijkte grote polder Nieuw

ous building development soon sprang up within

Bonaventura. Binnen een dergelijke kavelstructuur ontwik­

such a plot structure. The plot was divided length­

kelde zich op economisch meer interessante plekken spoe­

wise, the vacant space in the original building

dig een aaneengesloten bebouwing, met name langs de

development was sold and the newcomer built a

eigenlijke markt: het perceel werd overlangs gesplitst, de

house there. A clear example of this stage is the

vrije ruimte tussen de oorspronkelijke bebouwing verkocht

market street, the so-called 'Voorstraat' (front

en door de nieuwkomer eveneens benut voor de bouw van

street), in the village Colijnsplaat, which was estab­

een huis. Een duidelijk voorbeeld van dit stadium wordt

lished in 1598 in the polder Oud Noord-Beveland. In the subsequent and first truly urban stage, this type of development expanded over the envi­ rons of such centres of increased economic activity.

gegeven door de marktstraat, de zogeheten 'Voorstraat', van het in 1598 gestichte dorp Colijnsplaat in de polder Oud Noord-Beveland. Bij een verdere, eerst werkelijk stedelijk te noemen

Furthermore, the rears of plots were built on, as

ontwikkeling breidde deze bebouwingsvorm zich uit over

were the alleyways which connected the 'front' and

de omgeving van dergelijke centra van verhoogde econo­

'rear'. An increase in building density resulted in

mische activiteit en raakten ook de achterzijden van de

the perimeter block, an average building width of

percelen bebouwd, alsmede de stegen die de verbinding

approx. 5.65 m, characteristic of cities in Holland

vormen tussen deze 'voor'- en 'achter'zijde: een toename

and Zeeland, and the division of the original semi­

van de bebouwingsdichtheid, leidend tot het gesloten

agricultural plot into four urban plots of an average

bouwblok, tot de voor de steden in Holland en Zeeland

of approx. 150m2.

kenmerkende gemiddelde pandbreedte van ca. 5,65 m,

The strip of building development between

en tot een uiteindelijke splitsing van het oorspronkelijke

Oude Delft and Koornmarkt (in the fifteenth

semi-agrarische kavel in vier stedelijke erven van

century, this was called 'Voorstraat') in Delft can

gemiddeld ca. 150m2.

serve as a paradigm of this spatial development.

Als een paradigma van deze ruimtelijke ontwikkeling

Following the major fire of 1536, a large part of

kan de strook bebouwing worden aangewezen tussen de

this strip was redivided into plots, each of which

Oude Delft en de Koornmarkt (nog in de vijftiende eeuw

was exactly 3 rods wide and whose average length

eveneens 'Voorstraat' genaamd) in Delft. Na de grote

scarcely differed from that of the later standard

stadsbrand van 1536 is een groot deel van deze strook

plot.4 Within a short space of time, this plot struc­

herverkaveld in kavels van elk opnieuw exact 3 R breed, en

ture passed through all the stages of the burgage

met een gemiddelde lengte die maar weinig verschilt van

cycle described above. The rear of the plots (on the

die van het latere standaardkavel.4 In korte tijd doorliep

eastern side of Oude Delft) can still be discerned

deze kavelstructuur al de hierboven geschetste stadia van

there as such in the large (presumably sixteenth­

de stadskavelcyclus. De achterzijde van de kavels- gele­

century ) warehouse, which the original owner, or

gen aan de oostzijde van de Oude Delft- kunnen daar nog

one of his successors, had built at the rear of the

steeds worden herkend in de bebouwing door het enkele

plot, and in the many back passageways created in

erin opgenomen grote, en vermoedelijk nog zestiende­

the later division of the plot.

5

eeuwse pakhuis, dat een oorspronkelijke bezitter van het naar aile waarschijnl ijkheid reeds gehalveerde kavel daar

In the drawings shown in the Dutch quire, an

had doen bouwen op de achterzijde van zijn erf, en aan de

example is given of how this sixteenth- and seven­

vele bij de verdere opsplitsing van het kavel uitgespaarde

teenth-century Dutch 'bookkeeping city' might

achterdoorgangen. 5

]] . . Raue has drawn attention to

around 1250 along the western

Op deze herverkaveling is gewezen

this land redivision in: 'De stede­

side of the mouth of the Gouwe,

door J.J. Raue, 'De stedebouwkun­

IJssel; zie: J.C. Visser, 'Gouda,

bouwkundige geschiedenis van

which had been dug to form a

de wording van een polderstad',

Delft binnen de Veste. Stmk­ tuurstudie, Delft, 1972, p. 4-26;

wide harbour, in the Hollandse

Delft binnen de Veste. StruKtuurstudie,

Historisch-Geogra{isch Tijdschrift 12

IJssel; see: ].C. Visser, 'Gouda, de

Delft, 1972, pp. 4-26, aldaar p. 24.

(1994), pp. 37-51.

p. 24.

wording van een polderstad',

Delft',

The redi,·ision was probably intended to restore ancient rights;

Historisch-Geograjisch Tijdschrifi 12 (1994), p. 3 7-51.

the restoration of the old plot boundaries of the strip of plots,

5

dige geschiedenis van Delft',

van de Gouwe in de Hollandse

Vermoedelijk beoogde de herver­ kaveling een herstel in oude rechten; het herstel van de oorspronkelijke

Een dergelijke opsplitsing in vieren

kavelgrenzen van de in het begin van

behoeft natuurlijk niet het einde te

de dertiende eeuw uitgegeven strook

zijn van de ontwikkeling, zoals met

issued in the early thirteenth

A similar di' ision in four need

kavels van de portus (handelsneder­

name de centra van de Amerikaanse

century, of the port us (trade settle­

not, of course, mean the end of

zetting), met zijn achterzijde gren­

steden Iaten zien. Het betekent

ment), the rear of which bordered

the development, as the centres of

zend aan de niet lang daarvoor door­

echter wei, na een ontwikkeling in de

on the recently dug drainage

American cities show. It does,

gegraven ontwateringswetering, de

hoogte tot ca. 5 m hoog, zoals deze

watercourse, the Delf. This strip

however- after a development in

Delf. Deze bebouwingsstrook, 'Delf­

in Amsterdam in de achttiende eeuw

of building development, 'Delf­

height up to approx. 5 m, as

port', kreeg in 1246 stadsrechten.

port', was granted a charter in

occurred in Amsterdam in the

1246. A similar strip of plots, each of which was 3 rods wide, was issued

Eenzelfde strook kavels van elk 3R

plaatsvond, het einde van de ontwik­ kelingsmogelijkheden van het

eighteenth century- mean the

breed werd rond 1250 uitgegeven

oorspronkelijke kavel. Bij de nieuwe

end of the development possibili­

langs de westzijde van de tot een

uitbreidingen van de snel groeiende

ties of the original plot. In the

brede haven vergraven uitmonding

Hollandse steden, plaatsvindend na

68

Erik Terlouw Standaardkavel en grondgebruik I

Standard plot and land use

96 Aavels I woningen I 96 ploJs I dwellings

'Hollandse tuin' I 'Dutch garden'

Parkeerstraat I Parking street

Rotterdam, Prinsenland, principe-verkaveling Mecanoo I principle plot layout by Mecanoo

96 standaardkavels /standard plots (9,50 x 23,50 m) Eigen auto op eigen erf I Your own car on your own plot

Zichtbaar, gevarieerd groen op eigen kavel/ Visible, varied greenery on private plot

0

Prinsenland, herverkaveling 'Eigen huis'/ restrucutred plot layout 54 House of One's Own'

50

69

Een eigen huis

OASE #5 2 1999

again be introduced as a model- not in an aesthetic

De overgang van een semi-ruraal naar een stedelijk

sense, but as an example of a working method. In

gebruik valt maar zeer ten dele te vergelijken met die van

the giYen case or example, the starting point is a

een suburbane situatie, met haar extensieve grondgebruik,

suburban model plot of 9. 5 x 23.5 m.

naar een meer intensief stedelijk gebruik. Ook hier doet

A comparison with the eastern section of Ring­ raartplasbuurt in Prinsenland in Rotterdam (a proj­

zich het verschil gelden tussen het huis als 'middel' en het huis als 'waarde'- waarbij nu kan worden gezegd dat voor

ect designed by Mecanoo architects, which, partly

de topcategorie deze 'waarde' in de regel een afdoende

because of its well thought-out plot layout, has

bescherming of schild vormt tegen iedere verdere ontwik­

been presented on several occasions as an example

keling. Toch zouden, juist met betrekking tot de vorm en

of what is possible in the Vinex sites) shows that,

afmetingen van het kavel, en de structuur van de principe­

even with the use of this- wider- standard plot,

verkaveling, de ruimtelijke voorwaarden voor een toekom­

a comparable density can be achieved, because:

stige ontwikkeling van, ten minste, delen van suburbia tot

-The owner/ occupant can now be responsible for

stedelijke gebieden met een hogere dichtheid en een meer

the putting up, or away, of his and/ or her car(s).

gedifferentieerd gebruik op een overeenkomstige manier

-The 'neighbourhood greenery' (in this example,

kunnen worden gedacht. In een (ontwerpend) onderzoek

the so-called 'Dutch garden' and the 'English

kunnen diverse kavelvormen en -afmetingen worden beke­

garden') is no longer necessary because with this

ken op de mogelijkheden die zij de toekomstige bewoner,

wider plot, the neighbourhoods will have a suffi­

opdrachtgever of ontwerper Iaten, of die zij voor hem

ciently varied and green appearance, and on the

afsluiten.

plot there is now enough room to provide children \rith more interesting opportunities or places to play.

A Is een model- hier niet bedoeld in een esthetische zin, maar als een schematisch voorbeeld van een werk­ wijze- is in het hiervolgende uitgegaan van een suburbaan

A large part of the public space can, in short, be

standaardkavel van 9,5 x 23,5 m. Een dergelijk kavel is juist

privatized. The transition from a suburban situa­

breed genoeg om, indien gewenst, in het midden daarvan

tion, with its extensive land use, to a more intensive

een vrijstaand huis neer te zetten, maar bijvoorbeeld ook

urban use, is only partially comparable to the devel­

geschikt voor de bouw, tezamen met de eigenaar van een

opment of a semi-rural settlement, as described by

aanliggend kavel, van een twee-onder-een-kap huis met

the burgage cycle. Here too, the difference between

ernaast een garage.

the dwelling as a 'means' and the dwelling as a

Een vergelijking met een slecht voorbeeld is niet erg

'value' makes itself felt. Further, it can be said that

zinvol. Uitgaande van het genoemde basiserf is daarom in

for the top category, this 'value' forms as a rule an

een van de bijgevoegde afbeeldingen een imaginaire

effective safeguard or shield against any further

herverkavel ing getekend van het oostelijke dee I van de

development. Not infrequently, the development of

Ringvaartplasbuurt in Prinsenland (Rotterdam) ontworpen

suburbia into a more urban situation will be accom­

door Mecanoo; een project dat mede door de doordachte

panied by the redevelopment and reorganization of

verkavelingswijze meermalen naar voren is geschoven als

the existing property lines and- again, in contrast

een voorbeeld van wat er op de Vinex-locaties 66k moge­

to the traditional city- almost always by the demo­

lijk zou kunnen zijn.6Ten behoeve van een vergelijking is

lition of old and construction of new buildings. The barrier or obstacle inherent in the spatial

het uitgevoerde plan hier gereduceerd tot zijn principever­ kaveling; het plandeel uitkijkend over de Ringvaartplas,

str ucture of suburban dwelling can only be reduced

door de architecten benut om hier een hogere dichtheid te

slightly by making sure, when determining the plot

realiseren middels het toepassen van een smal waning­

structure, that the minimum number of adjacent

type van driehoog, is op de tekening omgezet in de rijtjes

plots, necessary for any initial development in this

toegepast in de rest van de verkaveling.

direction, is as small as possible. In the United States, for example, such transitions have of course

Het verschil tussen een rijtjesverkaveling en een rij kavels waarop ieder zelf zijn eigen huis kan Iaten bouwen

long been a reality on the edge of city centres and

is, in principe, uitsluitend gelegen in de breedte van het

along the arterial roads leading to freeway access

erf. Bij aanwending van een breder standaardkavel kan er

ne11 urban expansions in the

blocks, as well as for the plots in

het ingaan van het Twaalfjarig

de Goudsbloemstraat uitgezet, stan­

rapidly growing Dutch cities, after

the Jordaan; the smallest plot (for

Bestand in 1609, werden de kavels

daardkavel van 20 x 50voet (1000v2).

the com mencement of the Twelve

example, along the northern side

als het ware reeds tevoren gesplitst,

In de hiervoor reeds aangekondigde

Years' Truce in

of Goudbloemstraat) was a stan­

en werd het stadserf van gemiddeld

publicatie hoop ik uitgebreid in te

1609, the plots

had, as it were, been subdivided in advance and, in connection with the more accurate land bookkeep­

dard plot of

(1000 ft2).

20 x 50 feet

In the above-mentioned forth­

ing n011 employed, the urban plot

coming publication, I hope to

of an average of ISO m2 was

discuss in detail the specific

converted into 10 foot measures to a standard plot of

20 x 100 feet

(2000 ft2). In the Amsterdam expansion of

1614, in a clearly

150m2, in verband met de nu toege­ paste meer precieze grondboekhou­ ding, omgezet in 10voets maten tot

op de principeopbouw van het stede­

een standaardkavel van, in principe,

lijk bouwblok.

20 x 100voet (2000v2). In de Amster­

rationality of this parcelling

damse uitleg van 1614werd, in een

method, as well as the basic struc­

duidelijk herkenbare differentiatie ,

Zie bijvoorbeeld: Wijnand Looise en

ture of the urban block.

een principe kavel toegepast van 30 x

Erik Wiersma, 'De architect als

150voet (4500v2) voor de keurerven

discernible differentiation, a basic

in de grachtengordel, en een 20voets

plot measuring

kavel voor de koppen van deze blok­

30 x

1 SO feet

(4500 ft2) was used for the supe­

kunnen gaan op de specifieke ratio­ naliteit van deze kavelwijze, alsmede

ken, alsmede voor de erven in de

rior plots in the ring of canals, and

Jordaan; met als kleinste erf een,

a 20 foot plot for the ends of these

onder meer langs de noordzijde van

koning in Prinsenland', de Architect, themanummer 41 (1990), pp . 40-45.

Erik Terlouw

routes, and these could therefore be studied in more detail in order to see what is possible and what should be taken into account or averted when drawing up the plot structure. 6 The last page of the Dutch quire shows two of the simplest development possibilities of the plot

70 significant worden bezuinigd op de hoeveelheid openbare ruimte (en dus ook op het onderhoud daarvan) doordat: -De bewoner/eigenaar nu zelf verantwoordelijk gehouden kan worden voor de-al dan niet overdekte-stalling van de in zijn en/of haar bezit zijnde auto's. -AI het 'buurtgroen' (in dit voorbeeld de zogenaamde

structure used here as an example. This has been

'Hollandse tuin' en de 'Engelse tuin') kan komen te verval­

done with the aid of two existing designs, freely

len, omdat de buurten door dit bredere kavel zelf reeds een

changed and adopted for our present purpose. In the first design, two standard plots have been divided into three plots with approximately the same width and surface area as the average urban plot in the traditional Dutch city (approx. 150m2).

voldoende gevarieerde en groene aanblik zullen bieden, en het kavel nu ruimte genoeg biedt voor een al snel ook meer interessante speelgelegenheid voor kinderen. De gemeentelijke overheid behoudt uiteraard ook dan haar verantwoordelijkheid voor de aanleg en het onder­

The building development- a 'row' with (as in the

houd van voldoende parkeergelegenheid voor bezoekers

current more urban use of the canal houses in

aan de buurt of wijk en voor het nodige stadsdeelgroen

Amsterdam's expansion of 1663) an office, studio,

(zoals in dit voorbeeld het nabijgelegen Kralingse bos);

surgery or the like, on the ground floor accessed by

groen dat grootschal ig genoeg is om ook van waarde te

a kerb- forms a closed frontage, and cars can be

kunnen zijn voor de rest van de stad en dat, in combinatie

parked in, or rather beneath the house. In the

met het noodzakel ijke oppervlaktewater (zoals de onder­

second example, three adjacent plots have been

havige Ringvaartplas), onderling kan worden verbonden

developed into patios in between which is a parking

tot een autoluwe groenstructuur.7

plot or one-way parking street. The street profile

Een flink deel van de openbare ruimte kortom, kan

could be examined in a similar way for the possibil­

worden geprivatiseerd, ofwel ten goede komen aan een

ities it offers for further urban development. In the

grater (breder) kavel. Naast het wegvallen van de plukjes

example given, the building line is 3.5 m from the

buurtgroen (indertijd bij wijze van compensatie en als

front of the plot. If the ground floor is to be used

'afstandhouder' voortgekomen uit de in de volkshuis­

for a shop, office etc. the owner could give 2 m of

vestingsstad niet ongebruikelijke gestapelde bouw) impli­

that front plot to the council, who in exchange

ceert dit in woonstraten een versmalling van de openbare

would then take responsibility for the reorganiza­

weg met ca. 4,5 m (twee parkeerstroken van 2 m plus de

tion of the public space and the maintenance of the

door het wegvallen van dit langsparkeren niet Ianger

parking spaces in it. The remaining one and a half

nodige verbreding van de rijweg); een versmalling van de

metres is a practical size for a pavement zone

nu wat naargeestig weidse, volledig bestrate, maar voor

(which it would now be better to pave because of

het overgrote deel van de tijd bijna geheel verlaten 'par­

the increase in use) equipped and demarcated in a

keerprofielen'.8 Een dergelijk versimpeld straatprofiel kent

more physical manner with benches, bollards, rail­

nog een ander voordeel: bij piek- of hoogtijdagen kunnen

ings, and such like; or used for displaying merchan­

bezoekers, bij wijze van uitzondering, hun auto ook kwijt

dise and advertisements.?

op de stoep; een mogelijkheid die in nieuwbouwwijken nu

The possibilities of the model plot outlined here

in de regel wordt verhinderd door de officiele parkeerplek­

could of course also be utilized before any building

ken die dan natuurlijk reeds geheel vol staan.

has taken place. That is to say, in the actual devel­

Door deze privatiseringen kan, zoals de tekening toont,

opment of the urban expansion, following the

met het genoemde kavel van 9,5

auction of the plots of land. The plot structure

uitgangsdichtheid worden bereikt als waarin dit deel van

x

23,5 m eenzelfde

must not then be regarded first and foremost as the

Prinsen land nu is bebouwd (ca. 30 woningen/ha). Ook dan

establishment of an urban form, but rather as a

zou, juist als in het plan van Mecanoo, langs de Ringvaart­

central document in a set of rules drawn up by the

plas een hogere dichtheid kunnen worden gerealiseerd­

government for the development of a city district.

bijvoorbeeld door aan deze zijde de laatste vier (2

Rules which, as the 'plan' for the expansion, must

kavels van elk kavelblok te ontwikkelen tot twaalf terras­

create a clear starting point, on the basis of which

flats, in drie bouwlagen op een halfondergronds aange­

the public can make an informed bid at the auction

legde parkeergarage; elke bouwlaag voorzien van een

x

2)

for the precisely located plots of land in such a

groot terugspringend terras. Deze bouwvorm zou de

'surveying' or 'bookkeeping' city.

dichtheid van het hier afgebeelde plandeel verhogen tot

The government, then, determines the starting

bijna 40 woningen/ha.9

point; not the final form. It lays down the form, size and location of the plots (and thus the mini­

Maar Iaten we niet nu al meteen ver afdwalen van het

mum density); the general planning conditions

uitgangspunt van ons voorbeeld of model- de principever­

(such as, for example, the connections with the

kaveling, bestaande uit een 'matje' van kavels van 9,5

various public transport networks); the legal regu­

23,5 m, corresponderend met een dichtheid van ca. 30

x

lations pertaining to the plots, or types of plots,

woningen/ha, alsmede de daarin vervatte mogelijkheden

such as the general stipulations of the nuisance act

voor een verdere ontwikkeling van deze uitgangsstructuur.

(and general building regulations), as well as the

Om met de meest simpele van deze mogelijkheden te

transitional arrangements applicable during the

beginnen: de breedte van 9,5 m is mede gekozen omdat het

actual development of the plan, such as, for exam-

daardoor mogelijk wordt om op een tweetal naast elkaar

71

Een eigen huis

ple, the stipulation, not uncommon in the sixteenth

OASE #52 1999

gelegen kavels een aaneengesloten bebouwing te realise­

century in the development of plots in new polder

ren van drie huizen of panden met een gemiddelde, gebrui­

Yillages, whereby the purchased plot has to be built

kelijke pandbreedte van 6,30 m, en een gemiddeld nieuwe

on within a certain period (usually two years). The

perceelsoppervlak van vrijwel 150 m2. Ofwel: ze maakt een

government also determines the percentage and

splitsing mogelijk van deze twee kavels in een drietal

location of the subsidized housing in the plan.

erven met ongeveer dezelfde maat en afmetingen als het

With this set of rules, or by laying down the

gemiddelde stadserf in de traditionele stad. A Is referentie

starting point, the government determines de facto

voor een dergelijke ontwikkeling kan worden gewezen op

the value of a specific piece of land it is to develop;

het bekende rijtje 'heerenhuizen' aan de Anthonie van

a market price which is realized by means of an

Dijckstraat in Amsterdam-Zuid, in 1935-1937 ontworpen en

auction. After the auction, and after the fulfilment

ontwikkeld door W. van Tijen, in samenwerking met Mart

of the obligations entered into by the government

Stam en Lotte Beese; huizen waarin de auto- net als voor­

or by third parties in that plan, the owner I occupier

heen de koets in een aantal herenhuizen in de Amster­

can be regarded, in an economic sense too, as the

damse stadsuitleg van 1662- een plek heeft gekregen

subsequent developer of his 'share'. He is thus

onder het huis.10 In een splitleveluitvoering zou dit type

entitled to any subsequent relative increase, or

heel geschikt zijn om boven de garage- net als het

decrease, in the value of the plot. In the special case

huidige, al wat meer stedelijk gebruik van de grachtenpan­

of 'dwelling', there are, as we have already

den- op de door een stoeptrap ontsloten begane grond

mentioned, certain drawbacks attached to such

een kantoor, studio of praktijkruimte in te richten.

subsequent developments in the value of the plot, because in practice it coincides with a process of

Wanneer we overspringen naar het eerstvolgende getal van grondstukken, zou een andere bebouwingsvorm, of een

differentiation, and thus with a socio-economic and

andere in deze kavelstructuur besloten mogelijkheid tot

cultural segregation. However, because it deter­

een latere, semi-stedelijke verdichting kunnen worden

mines the starting point, the government has the

gerealiseerd door een drietal naast elkaar gelegen kavels

instruments necessary for steering this process.

te ontwikkelen tot vier patiowoningen, ontsloten door een

And there are no real objections to the good main­

tussengelegen parkeererf (of, wanneer deze structuur zou

tenance or the improvement (whether carried out,

worden doorgezet over de hele breedte van het kavelblok,

or brought about individually or collectively) of

door een eenrichtingsparkeerstraat).11 Niet aileen de

house, garden, street or neighbourhood.

kavelvorm en -structuur kunnen worden bekeken op de

At least, this is how it could be done, in imita­

mogelijkheden die zij bieden voor een verdere stedelijke

tio n of seventeenth-century urban expansion prac­

ontwikkeling, maar ook de indeling van het straatprofiel.

tice. The auction of the plots could take place on

Gedacht kan worden aan bijvoorbeeld het vastleggen, op

the basis of a paper plan. Keeping in mind the

daartoe in aanmerking komende plekken, van een rooilijn

earliest examples of the 'bookkeeping' or 'survey-

op 3,5 m van de voorzijde van het kavel. Bij een ontwikke-

For a comparative study of the

In this connection it must be

Vgl. Jan Heeling en Ronald Acker­

De flatwoningen uit dit voorbeeld

plot structure and total dimen­

pointed out that, in places where

staff, 'Beelden van het landschap,

kunnen aan hun 'achterzijde' worden

sions of various blocks, seen in the

such a de\·elopment is conceivable,

dragers voor het denken',

ontsloten door middel van bijvoor­

light of their later development

it is probably advisable not to

WONEN•TABK 10 (1982), pp. 8-21.

beeld een tweetal zogeheten

into Central Business Districts,

allow bay windows etc. beyond the

'Haagse' portieken met ruime trap,

see: Arnis Siksma, 'City Centre

building line, and, by way of

vanaf een, met het oog op de privacy

Blocks and their Evolution.

compensation, to make the plots

In het plan van Mecanoo is deze

A Comparative Study of Eight

approx. 2 m longer. In the nine­

naargeestigheid voorkomen door de

rig te ontwerpen, galerij boven op de

American and Australian CBD's,

teenth century, this was probably

woonpadenverkaveling, maar de

parkeergarage; een galerij die dan

Journal of

(1998),

van de aanliggende kavels nauwkeu­

fairly common practice in the

parkeerprof1elen keren, nu weliswaar

geheel of gedeeltelijk kan worden

p. 253-283. The most optimal

expansion of American cities; at

gescheiden van de woningontslui­

overdekt door de terugspringende

block to emerge from this stud) is

any rate, the 'Standard Town

ting, natuurlijk terug in de straten

bovenste bouwlaag.

a block whose total dimensions are

Plan' of the Illinois Central Asso­

haaks op deze paden.

Urbau Design 3

just over 100 x 100 m, subdivided

ciates, a company involved in the

into plots of 450-650 m2, with a

construction of the Illinois

in de woonstraten uitgegaan van een

back street in the middle of the

Central Railroad, shows plots

breedte van de openbare weg van 9,5

heerenhuizen in Amsterdam', Het

block; or a structure which is

directly alongside the railway line

m (2 m trottoir, 5,5 m rijweg, 2 m trot­

Bouwbednjf15 (1938), pp. 171-176.

In de getekende herverkaveling is

practically identical to Stevin's

which, in advance, have length­

toir), alsmede van voorerven van 3,5

'der Steden bequamste Form'

ways been divided in two and

m, die in principe gedeeltelijk kun­

('most practicable city form'),

which are a couple of metres

nen worden bebouwd door uitbou­

10 Zie: J.G. Wattjes, 'Nieuw type

11 Bij een noordzuidorientatie van het

with the inclusion of the back

longer than the standard plot in

wen als erkers, veranda's, buiten­

oorspronkelijke kavel (dus net een

street missing in his scheme, but

the rest of the urban expansion

trappen enz. De totale breedte van

kwartslag gedraaid ten opzichte van

often used in the

(cf. John W. Reps, The Making of

het profiel komt daarmee op 16,5 m.

etherlands

de hier getoonde 'herverkaveling')

around 1600. For the current

Urban America, Princeton, 1965,

behoort ook een grotere woning met

Dutch situation, however, a more

p. 389-394).

twee bouwlagen en een wat ruimere

detailed study is needed into the

As in the case of the Amster­

patio tot de mogelijkheden; vgl.

initial development of parts of

dam expansion of 1663, the

DeNijl Architecten, 'Sioten. Een

suburbia. See in any case: Anne

American suburbs are intersected

studie voor laagbouw in hoge dicht­

Vernez Moudon, Built for Change.

by arterial roads, along which

heid', OASE 28 (1990), pp. 46-51.

Neighborhood Architecture in San

there is often a virtually uninter­

Francisco, Cambridge, Mass.,

rupted strip of shop fronts. The

1986.

development of these strips, and their precise spatial structure, could be studied in more detail.

72

Erik Terlouw Standaardkavel en ontwerp I Standard plot and design (schaal I scale 1 : 300)

woonkamer

Vnj naar: Leopold Fischer I Leberecht Migge (arch.), Dessau-Ziebigk (1928); Siedlungswoningen Free interpretation of' Leopold Fischer/ Leberecht Migge (arch.), Dessau-Ziebigk (1928); dwellings for a Siedlzmg

Vrij naar: Andries Brans (timmerman), Westersinge/101, Rotterdam (1871); huis voor bankier J.P. Havelaar- 314 van de grootte van het origineel I Free interpretation of' Andries Brans (timmerman), Westersinge/101, Rotterdam (1871); house for the bankerJP Havelaar- 3/4 of the original size

VIde

Thea van Doesburg, huis te Meudon (1929); voor zichzelf en zijn vrouw Nelly Theo van Doesburg, house in Meudon (1929);/or himself and his wife Nelly

Een eigen

huis

73

OASE

Kavelstructuur en stedelijke ontwikkeling f Plot structure and urban development

(schaal/ scale 1 : 300)

6,50m

r• I I I I l-..J

r 1 I

• I I

L...l

___.,__ 6,50m

----....

6,50m

fiB

Vrl)' naar: W. van Tijen I Mart Slam /Lotte Beese. 'Heerenhuizen' , Anthonie van Oijkstraat, Amsterdam (1935} Rij- auto onder het huis

10,50m

,, I I I I L.�

,.., I I I I L- -1

7,50m

10,50m

r, I I I I l-..J

Vrij naar: Bickerdicke, Allen and Partners, Clarkhi/1, Harlow (1966} Patio's- eenrichtingsparkeerstraat

#52 1999

74

Erik Terlouw

ling van de begane grand tot winkel, kantoor, enzovoort,

Pro{iel en stedelijke ontwikkeling I Profile and urban development

zou de eigenaar dan 2m van dat voorerf kunnen afstaan aan de gemeente, die in ruil daarvoor zorg draagt voor een herinrichting van de openbare ruimte en het onderhoud van de daarin nu opgenomen parkeerplaatsen. De reste­ rende anderhalve meter is een praktische maat voor de dan, in de toegenomen drukte, beter te verstenen stoep­ zone, en deze is naar believen af te perken of in te richten middels stoeppalen, -hekken of -banken en dergelijke, of te gebruiken voor de uitstalling van koopwaar of reclame.12 Laatstgenoemde aanzet tot een verstedelijking van subur­

3,50m

5,50m

3,50m

bia zou, wanneer het profiel en de bijbehorende regelge­

16,50m

ving daartoe de ruimte geven, zijn beslag kunnen krijgen door een ontwikkeling van het kavel zelf. De daarvoor

!

geschetste moderne varianten van een stadskavelcyclus echter behelzen- anders dan de cyclus die van een semi­ agrarische verkaveling leidt naar de traditionele stad- niet aileen een opsplitsing, maar ook een herontwikkeling en herindeling van de bestaande eigendomsgrenzen. En, alweer anders dan in de traditionele stad, vrijwel altijd zal de ontwikkeling van suburbia naar een meer stedelijke bebouwing gepaard gaan met een sloop en nieuwbouw van de opstallen. Deze aan de ruimtelijke structuur van het suburbane wonen inherente drempel of hindernis kan slechts wat

Stoep

� m

p

p 6,00m 16,50m

worden verlaagd door in de bepaling van de verkavelings­

� m

structuur het minimum aantal naast elkaar gelegen kavels nodig voor een dergelijke ontwikkeling zo klein mogelijk te doen zijn, ofwel: door ook in dit (ruimtelijke) bestel de voorwaarden voor een verdere economische ontwikkeling en verdichting van het betrokken stadsdeel optimaal te maken. Overigens zijn dergelijke overgangen (bijvoorbeeld in de Verenigde Staten) natuurlijk reeds lange tijd een realiteit aan de randen van de centra van de steden, en langs de uitvalswegen leidend naar de snelwegopritten, en zouden ze daar dan ook nader kunnen worden bestudeerd om te zien wat mogelijk is, waar op moet worden gelet bij het opstellen van de kavelstructuur, en ook wat dient te worden voorkomen.13

Maar de geschetste ontwikkelingsmogelijkheden van het voorbeeldkavel- of ook bijvoorbeeld die van de koppen van de kavelblokken, uitkijkend over de Ringvaartplas­ zouden natuurlijk ook al kunnen worden benut v66rdat er sprake is van bestaande en bewoonde opstallen, dat wil zeggen: bij de feitelijke ontwikkeling van de stadsuitbrei­ ding, volgend op de veiling van de grondstukken. De kavel­ structuur moet dan niet in de eerste plaats worden beschouwd als de vastlegging van een stedelijke vorm, maar eerder als een centraal document in een stel door de overheid opgestelde spelregels voor de ontwikkeling van het betreffende stadsdeel. Spelregels die tezamen, als het 'plan' voor de uitbreiding, een heldere uitgangssituatie moeten creeren, op basis waarvan burgers bij de genoemde veiling een gefundeerd bod kunnen doen op de in een dergelijk 'landmeetkundig' of 'boekhoudkundig' plan nauwkeurig gelokaliseerde grondstukken. De overheid bepaalt dan de uitgangssituatie, niet de eindvorm. Zij stelt de vorm, grootte en ligging vast van de kavels (en daarmee de minimale dichtheid); de algemene

75

Een eigen huis

Illinois Central Associates, Standard Town Plan (1851) , detail/ fragment

__j:

_j�

�-r �JI••,.

I;

I�

G

T.,1: I� t=-_ ·:J= s

I

1

%

"iT.

.lt.lL L

·_j:· :1 ;

,.. __... ! .. -

JlO.I/1

�

�

-

planologische voorwaarden (zoals de aansluitingen op de

1:

ir

,._,

8

OASE #52 1999

1:

r

diverse openbaarvervoernetwerken); de op de kavels, of soorten van kavels van toepassing zijnde juridische regel­ geving, zoals de algemene bepalingen van de hinderwet (en, eventueel, algemene welstandeisen), alsmede de gedurende de feitelijke ontwikkeling van het plan van toepassing zijnde overgangsregelingen, zoals bijvoorbeeld de in de zestiende eeuw bij de ontwikkeling van de kavels in nieuwe polderdorpen niet ongebruikelijke bepaling dat

,� 1�1"''

het aangekochte kavel binnen een bepaalde termijn- in de regel twee jaar- bebouwd moet zijn. De overheid bepaalt ook het percentage en de ligging van de in het plan opge­ nomen gesubsidieerde woningbouw. Met dit stel spelregels, of door het vastleggen van deze uitgangssituatie, bepaalt de overheid de facto de waarde van een door haar te ontwikkelen specifiek stuk grand; een marktprijs die wordt verwerkelijkt door een veiling. Na de veiling, en na de realisering van de door de overheid of derden in dat plan aangegane verplichtingen, zijn de bewo­ ners/eigenaren, ook in een economische zin, te beschou­ wen als de verdere ontwikkelaar van hun 'aandeel'. Aan hen is dus ook de verder relatieve waardetoeneming of

12

13

Doordat de stoepzone, zeker ruim­

Voor een vergelijkende studie van

telijk gezien, gedeeltelijk zal

de kavelstructuur en totale afmetin­

worden gebruikt door voetgangers,

gen van diverse blokken, bezien in

-vermindering van het kavel. In het bijzondere geval van het 'wonen' zijn, zoals we reeds hebben aangestipt, aan een dergelijke verdere waardeontwikkeling de nodige nadelen verbonden, omdat zij in de praktijk samenvalt met

kan de nodige verbreding van de

het Iicht van hun latere ontwikkeling

rijweg worden gehaald uit een

tot Central Business Districts, zie:

versmalling van het trottoir met ca.

Arnis Siksma, 'City Centre Blocks

een sociaal-economische en culturele segregatie. Maar de

0,25 m. Het principeprofiel na herin­

and their Evolution. A Comparative

overheid bezit, doordat zij de uitgangssituatie bepaalt,

richting is dan: stoepzone (1 ,5 m),

Study of Eight American and

trottoir (1 ,75 m), parkeerstrook met

Australian CBD's', Journal of Urban

eventueel bomen (2 m), rijweg

Design 3 (1998), pp. 253-283. Uit

een proces van differentiatie, en daarmee al snel ook met

de nodige instrumenten om een dergelijk proces bij te sturen- en tegen een goed onderhoud, of tegen een al dan

(6 m), parkeerstrook (2 m), trottoir

deze studie komt als optimaal naar

niet gezamenlijk aangepakte of bewerkstelligde verbete­

(1,75 m), stoepzone (1 ,50 m); teza­

voren een blok met een totale afme­

men weer 16,5 m. Stoepzone en trot­

ting van niet veel meer dan 100 x 100

ring van huis, tuin, straat of buurt, bestaan geen echte

lair samen

( = 3,25 m) zijn ook breed

m, onderverdeeld in kavels van 450-

genoeg voor de aanleg van een

650 m2, met een achterstraat in het

winkelgalerij.

midden van het blok; ofwel een

In dit verband moet worden opge­ merkt dat, op plekken waar een

structuur die praktisch gelijk is aan Stevins 'der Steden bequamste

bezwaren. Zo zou het althans kunnen, in navolging van de praktijk waarmee in de zeventiende eeuw de steden in de Repu­

dergelijke ontwikkeling denkbaar is,

Form', maar dan met de rond 1600 in

bliek werden uitgebreid. De veiling van de erven zou

het vermoedelijk aanbeveling

de Nederlanden eveneens meerma­

kunnen plaatsvinden op basis van een geheel en al papie­

verdient om daar geen uitbouw van

len gehanteerde achterstraat. Voor

ren plan. lndachtig de vroegste voorbeelden van het 'boek­

erkers enzovoort buiten de rooilijn

de huidige Nederlandse situatie,

toe te staan, en de betreffende

echter, is een meer gedetailleerd

houdkundige' of 'landmeetkundige' plan- de grate bedij­ kingen en droogmakerijen als de Zijpe, de polder Oud

kavels bij hun uitgifte ter compen­

onderzoek gewenst naar de initiele

satie ca. 2 m Ianger te maken. In de

ontwikkeling van delen van subur­

negentiende eeuw was dit vermoe­

bia. Zie in ieder geval: Anne Vernez

delijk geen ongebruikelijke praktijk

Moudon, Built for Change. Neigbor­

de feitelijke ontwikkeling in principe mogelijk dat de bewo­

in de uitleg van Amerikaanse

hood Architecture in San Francisco,

ners/eigenaren die zich op deze wijze een aandeel hebben

steden; het 'Standard Town Plan'

Cambridge, Mass., 1986.

verworven in dit plan (of een bepaald deel daarvan), in een

van de Illinois Central Associates,

Noord-Beveland of de Beemster- is het voor de duur van

een maatschappij gelieerd aan de

overleg met de gemeente komen tot een bijstelling ervan;

aanleg van de Illinois Central Rail­

bijvoorbeeld tot een wat andere inrichting van de openbare

road, toont althans direct langs het

ruimte. Het kavelplan kan daarbij dan dienen als rekenmo­

spoor percelen die reeds tevoren overlangs in tweeen zijn gesplitst, en die tevens een paar meter Ianger zijn dan het standaardkavel van de rest van de uitleg (vgl. John W. Reps, T he Making of Urban America,

del in de verrekening van de daaruit voorvloeiende kosten. Het beginsel van deze ontwikkeling is het kavel, dat wordt bebouwd naar de wensen van de individuele opdrachtgever. Een waning is geen consumptiegoed. Een

Princeton, 1965, pp. 389-394). Juist

seriematige productie van woningen kent aileen dan iets

zoals de Amsterdamse uitbreiding

van de voordelen die in andere markten aan een dergelijke

van 1663 worden de Amerikaanse suburbs doorsneden door uitvals­

productiewijze zijn verbonden wanneer, zoals in de volks­

wegen, waarlangs niet zelden een

huisvestingsstad, tegelijkertijd de werkingen van een vrije

praktisch aaneengesloten bebou­

onroerendgoedmarkt worden tegengegaan (of, zoals in de

wing van winkelfronten. De ontwik­ keling van deze stroken, alsmede hun precieze ruimtelijke opbouw

jaren zestig, wanneer de grootte van de productiecapa­ citeit van doorslaggevend belang is). De prijs van een

zouden nader kunnen worden

waning is niet gerelateerd aan de kosten van de productie

onderzocht.

ervan, maar hangt in beginsel aileen af van de 'soort'

Erik Terlouw

76

ing' plan- the major dike construction and land

waning, onafhankelijk van hoe een exempel van die 'soort'

reclamation projects such as the Zijpe, the polder

is geproduceerd- en, zo kunnen we veronderstellen, van

Oud Noord-Beveland and Beemster -,it is, for the

de totale hoeveelheid krediet van de 'aandeelhouders' in

duration of the actual development, in principle

het door deze soort gerepresenteerde segment van de

possible for the owner I occupier, who has acquired

markt. Dit impliceert, wanneer een architectonisch ensem­

a share in this plan (or a certain part of it) in this

ble niet wordt bewerkstelligd in een in aile vrijheid tot

way,to agree on a modification of it in consultation

stand gekomen opdracht van de betreffende toekomstige

with the municipality, for example with regard to a

bewoners, maar los daarvan wordt ontwikkeld en geprodu­

different layout of the public space, in which the

ceerd door een enkele producent of beperkte groep van

plot plan can serve as a computational model in the

producenten, dat zo'n 'ensemble' al snel uitsluitend

calculation of the resulting costs.

bijdraagt aan een vermindering van de keuzevrijheid van

The principle of this development is the plot,

de toekomstig bewoner, of van diens zeggenschap over

which is built on according to the wishes of the

zijn toekomstig huis- en daarom kan worden beschouwd

individual client. A dwelling is not a consumer arti­

als een vorm van kartelvorming.

cle. The series production of dwellings therefore only has the plus points such a production method

Ter bescherming van deze keuzevrijheid, of anders gezegd, ter waarborging van de voorwaarden voor een

has in other markets, when, as in the public housing

werkelijke 'markt', zou een dergelijk ensemble dan aileen

city,at the same time the functioning of a free

maar kunnen worden toegelaten wanneer het betreffende

property market is suspended. The price of a

project bijdraagt aan 6f een hogere dichtheid, 6f een hager

dwelling is not related to the cost of its production,

voorzieningenniveau, 6f kan wijzen op andere, soortgelijke

but depends,in principle,on the 'type' of dwelling,

objectieve en kwantificeerbare voordelen. Hierin zou dan

irrespective of how an example of this 'type' is

meteen de nieuwe uitdaging komen te liggen voor de

produced -and, we can assume,of the total

grotere bouwondernemer, maar ook voor de architect. In

amount of credit of the 'shareholders' in this

een op een dergel ijke wijze georganiseerde markt,

segment of the market represented by this ty pe.

gebouwd op het principe van het individuele kavel, zouden

This implies that the architectural 'ensemble',

nu zowel de bouwondernemer, als de architect, alsook een

when this is not realized following a freely brought

groep bewoners zelf kunnen optreden als inititiatiefne­

about commission of its future residents,but is

mer/ontwikkelaar van een dergelijk grater project. De

developed and produced by a single producer or a

bijbehorende werkzaamheden, ofwel de eigenlijke project­

small group of producers,only contributes to a

ontwikkeling (het opstellen van het plan, het vinden van

limitation of the future resident's freedom of

financiering, alsmede van een groep toekomstige bewo­

choice,or of the latter's say with regard to his/her

ners, en het nodige overleg met de gemeente), zouden

future dwelling- and can therefore be regarded as a

kunnen plaatsvinden in de periode tussen de openbaar­

form of cartel formation . In order to protect this freedom of choice - or

making van het plan van uitbreiding en de veiling van de kavels, waarbij de betreffende kavels, na het fiat van de

rather, in order to guarantee the conditions for a

gemeente, dan ten minste gezamenlijk in veiling worden

true 'market' - such an ensemble should only be

gebracht.14

allowed when the project contributes to a higher density or to a higher level of facilities,or can point

De concurrentie, opgewekt in een op dergelijke wijze georganiseerde markt, zou een impuls kunnen geven aan

to other,similar objective and quantifiable advan­

de ontwikkeling van dergelijke woongebouwen of -com­

tages. This,then,is where the new challenge for

plexen, en ondernemers- onder wie ondernemende

the larger building contractor, and the architect,

ontwerpers- in de gelegenheid stellen om met hun

will lie. In a market organized in this way,built on

kunnen en inventiviteit deze markt te 'veroveren'. In combi­

the principle of the individual plot,the building

natie met de locaties van de opstappunten van het open­

contractor,but also the architect,or a group of

baar vervoer, overige publieke gebouwen en voorzieningen,

residents themselves, could function as initiator I

alsmede bijvoorbeeld- in eerste instantie op traditionele

developer of such a larger project. The work

wijze ontwikkelde- winkelcentra, zouden deze projecten

involved, the actual property development (drawing

tezamen zoiets kunnen vormen als een aantal stedelijke

up the plan,organizing the financing,finding a

fragmenten in suburbia; fragmenten met een hogere dicht­

group of future residents,consultations with the

heid en een grotere diversiteit. Stedelijke fragmenten die

council) could take place in the period between the

nu bovendien, door de fijnmazigheid en structuur van de

publication of the expansion plan and the auction

omringende, individueel bebouwde kavels, de mogelijkheid

of the plots. After authorization by the council,the

in zich dragen van een toekomstige verdere uitbreiding en

plots concerned could then for instance be

ontwikkeling.

auctioned en bloc. Competition, generated in a market organized in

Kortom: hier zowel als elders dient de overheid door een weloverwogen stel regels zorg te dragen voor het

this way, could give an impetus to the development

Iaten opbloeien en waar nodig bewaren van een 'markt' en

of similar housing blocks or complexes, and

de daaruit voortvloeiende vrijheden; zonder die regels, en

provide entrepreneurs (including enterprising

zonder die overheid bestaat zij niet. Het is hetzelfde begin­

designers) with the opportunity to 'conquer' this

sel als dat eertijds aan de wieg stand van de traditionele

market with their ingenuity and know-how. In

stad die, met haar in charters vastgelegde en met hulp van

combination with the locations of public transport

keuren bewaakte vrijheden, een markt uitspaarde in een

Een eigen huis

77

OASE #52 1999

stops, and with additional new public facilities and

maatschappelijk veld van niet zelf boerende grate grond­

buildings, as well as for example shopping centres

eigenaren. In dit geval betekent dat, dat de zeggenschap

developed in the traditional way, together these

over de grand in beginsel zo snel mogelijk, en met zo min

projects could form something like a number of

mogelijk tussenstations moet worden overgeheveld naar

urban fragments in suburbia; fragments with a

degenen die de grand uiteindelijk in de nieuwe suburbane

higher density and a greater diversity. Urban frag­

of stedelijke situatie zullen bezitten.

ments which, moreover, because of the fine mesh

Opgemerkt zij nog, en well icht ten overvloede, dat wat

and structure of the surrounding, individually

hierboven is gesteld met betrekking tot het ensemble, ook

developed plots, have the potential for further

zal opgaan voor een industriele prefabricage van wonin­

expansion and development. In short: here as elsewhere the government needs to take responsibility, by means of a well

gen.15Wanneer een dergelijke prefabricage werkelijk voet aan de grand krijgt en leidt tot een bouwkostenverlaging in een bepaald marktsegment, dan zal dat aileen betekenen

thought-out set of regulations, for the blossoming

dat het grondprijsaandeel van het betreffende 'soort' huis

and, where necessary, the preservation of a 'market'

toeneemt, met funeste gevolgen voor de keuzevrijheid van

and the resultant freedoms. Without these regula­

de dan de onroerendgoedmarkt betredende generatie.

tions and without that government it does not exist.

De spreekwoordelijke 'bewoner' heeft er uiteindelijk niets

It is the same principle as that which once lead to

aan, en ook voor het bouwvak als geheel is het aileen maar

the birth of the traditional city which, with free­

nadelig omdat er in de dan ontstane nieuwe situatie per

doms laid down in charters and guarded by means

saldo minder geld omgaat in de bedrijfstak. Dit lijkt een

of statutes, created a market in a social domain of

bijna absurde bewering, maar als hypothese is ze volstrekt

non-farming large landowners. In this case this

logisch, en ook passend in het geheel van opmerkelijke

means that control over the land must in principle

eigenschappen van deze bijzondere markt die, zoals we

be transferred, as soon as possible and with as few

hebben kunnen vaststellen, niet zelden het omgekeerde

intermediaries as possible, to those who ultimately

zijn van wat de meer gebruikelijke economische markten

are to own the land in the new, suburban or urban

te zien geven. Ze zou bovendien in principe kunnen worden

situation.

geverifieerd door een onderzoek naar, bijvoorbeeld, de

Translation: Jane Zuyls, Erik Terlourv

samenhang met de ontwikkeling van de betreffende grond­

ontwikkeling van de bouwnijverheid in Japan, bekeken in prijzen. Of ook, dichter bij huis: door een vergelijking tussen de ontwikkeling van grondprijzen en de bouwnijver­ heid op het gebied van de woningbouw in Belgie en Neder­ land. Een niet projectgebonden prefabricage van woningen (en dus nfet van caravans of van ander verrijdbaar materi­ eel), of van grate bouwcomponenten, zou dan aileen maar kunnen worden toegelaten als deze aantoonbare mi Iieu­ technische of bouwfysische voordelen met zich mee­ brengt; voordelen die niet kunnen worden gerealiseerd in een meer traditionele manier van bouwen. In het andere geval moet ze worden beschouwd als een vorm van koppel­ verkoop die, op termijn, een bedreiging vormt voor de reele keuzevrijheid van deze toekomstige bewoner- inclusief zijn keuze om, hoewel het huis niet veel zal gaan verschil­ len van dat van zijn buurman, dit huis te Iaten bouwen door zijn broer, als deze een aannemer is.

14

15

In tijd kan deze periode samenvallen

Uitzonderingen zijn al die gevallen

met de eventueel benodigde onteige­

waarin 'tijd geld is', zoals bij de

ningsprocedures en de inspraakpro­

bouw van fabriekshallen; dit is dan

cedures; ze behoeft dus geen extra

ook een van de weinige sectoren in

kosten aan renteverlies met zich mee

de bouw, die in de meer ontwikkelde

te brengen.

Ianden allerwegen verregaand is ge"lndustrialiseerd.