Hoe gezond zijn de volwassenen in Rivierenland?

Hoe gezond zijn de volwassenen in Rivierenland? Samenvatting van de uitkomsten van de volwassenen- en ouderenmonitor 2012-2013

Elk jaar onderzoekt de GGD in opdracht van de gemeenten de gezondheidssituatie van een leeftijdsgroep zodat na 4 jaar de totale bevolking in beeld is. Door het herhalen van de onderzoeken volgt de GGD de gezondheid van de bevolking en worden trends zichtbaar. Dit najaar is de gezondheid, welzijn en leefstijl van de inwoners van 19 jaar en ouder onderzocht. Bijzonder was dat alle GGD’en dit onderzoek uitgevoerd hebben, in samenwerking met CBS en RIVM. De deelnemers konden de vragenlijst digitaal of op papier invullen. Zij zijn in totaal drie keer benaderd. Er zijn in deze regio 8171 lijsten ingevuld (respons 47%), bijna 40% reageerde via internet en ruim 60% reageerde schriftelijk. De antwoorden zijn gewogen naar enkele relevante achtergrondkenmerken, zodat de uitkomsten representatief zijn voor de gemeenten en regio Rivierenland.

Leeswijzer Wanneer over volwassenen gesproken wordt, worden (tenzij anders vermeld) de volwassenen en ouderen bedoeld, dus de inwoners van 19 jaar en ouder. Verder wordt gesproken van 19-64 jarigen en 65-plussers.

Wie zijn de Rivierenlanders?

Leeftijd/geslacht/etniciteit In regio Rivierenland wonen in de 9 gemeenten bijna 165.000 volwassenen, iets meer vrouwen dan mannen. Eenvijfde van hen is 65-plusser. Volgens de door het CBS gehanteerde definitie heeft 88% de Nederlandse etniciteit, 2% Turks, 1% Marokkaans, 7% overig Westers en 2% overig niet-Westers. In totaal is 7% eerste generatie allochtoon en 5% tweede generatie allochtoon. Huishoudsamenstelling/burgerlijke staat Dertien procent van de volwassenen woont alleen; 8% van de 19-64 jarigen en 31% van de 65-plussers. De helft van de 19-64 jarigen woont in een huishouden met thuiswonende kinderen, 8% in een éénoudergezin. Driekwart van de Rivierenlanders is gehuwd of woont samen. Van de 19-64 jarigen is 17% ongehuwd en 7% gescheiden of verweduwd. Bij de 65-74 jarigen is 14% verweduwd, bij de 75-plussers is dat 45%. Vrouwen zijn drie keer zo vaak verweduwd dan mannen. Opleidingsniveau Gezondheid is ongelijk verdeeld over de bevolking. Hoe hoger opgeleid, hoe gezonder, en hoe langer men leeft (zonder beperkingen). Van de Rivierenlanders is 44% laag opgeleid, ze hebben of alleen lager onderwijs (9%) of mavo/lbo (35%). Dertig procent heeft havo/vwo/ mbo afgerond en ruim een kwart (26%) heeft een afgeronde hbo/woopleiding. Vooral (oudere) vrouwen zijn lager opgeleid dan mannen. Zoals verwacht zien we een duidelijke samenhang met de leeftijd: hoe jonger, hoe hoger opgeleid.

100% 90% 80%

15 29 15

70%

 hoog (HBO, WO)  midden 2 (HAVO/VWO, MBO)  midden 1 ((MAVO/LBO)  laag (LO)

60% 50%

34 50

40% 30% 20%

32 21

10% 0%

6 19-64 jr.

65+ jr.

Figuur 1 Opleiding naar leeftijd

Werksituatie Van de 19-64 jarigen heeft 78% betaald werk, 9% is fulltime huisvrouw/ man, 5% student, 4% werkloos en 2% is volledig arbeidsongeschikt. Er is een sterke samenhang met opleiding; 46% van de laag opgeleiden heeft betaald werk en 88% van de hoog opgeleiden. Hoe lager opgeleid, hoe minder vaak vrouwen betaald werk hebben. Inkomen Volgens het CBS heeft ruim een kwart (27%) meer dan 31.000 euro besteedbaar inkomen per jaar, gestandaardiseerd op basis van een eenpersoonshuishouden. Elf procent heeft maximaal 15.200 euro per jaar. Vrouwen hebben een lager inkomen dan mannen. Van de 65-plussers heeft 20% alleen AOW, vrouwen vaker dan mannen en 75-plussers vaker dan 65-74 jarigen. Moeite met rondkomen Ruim één op de vijf (22%) Rivierenlanders heeft moeite met rondkomen, mannen en vrouwen even vaak. Hoe ouder, hoe kleiner de groep is die moeite heeft; 26% van de 35-49 jarigen tot 14% bij 75-plussers. Van de ouderen met alleen AOW heeft 31% moeite met rondkomen. Hoe hoger het inkomen, hoe minder moeite. Geen geld voor lidmaatschap sportclub of vereniging heeft 17%, geen geld om op visite te gaan heeft 7% en 6% kon een medische of tandheelkundige behandeling niet betalen terwijl deze wel nodig was.

Gezondheid en kwaliteit van leven

Ervaren gezondheid Een belangrijke maat voor de gezondheid is de ervaren gezondheid. Driekwart van de volwassenen in Rivierenland vindt de eigen gezondheid ‘goed tot zeer goed’. Een kwart vindt deze ‘gaat wel/(zeer) slecht’. Hoe ouder, hoe minder vaak de gezondheid als (zeer) goed wordt beoordeeld: 79% van 19-64 jarigen en 60% van 65-plussers. Ziektes en aandoeningen Gevraagd is naar langdurige ziektes en aandoeningen, of men die ooit heeft gehad of in het voorgaande jaar. Van de 65-plussers heeft 18% ooit kanker gehad, 10% een hartinfarct en 8% een beroerte. In tabel 1 staat welke aandoeningen men nu heeft of in het voorgaande jaar heeft gehad. Ook is te lezen of men hiervoor onder behandeling of controle van huisarts of specialist is.

Ziekte/aandoening

19-64 jarigen

65-plussers

totaal

Waarvan onder controle arts

Hoge bloeddruk Migraine Artrose (gewrichtsslijtage) Rugaandoening/hernia Nek/schouderaandoening Astma/COPD Pols/elleboog/handaandoening Onvrijwillig urineverlies Diabetes Reuma Darmstoornissen (langer dan 3 maanden)

15 20 10 10 11 8 7 5 4 5 5

43 9 40 15 14 12 11 17 17 13 7

20 85 18 28 16 57 11 64 12 64 9 74 7 68 7 35 6 93 6 71 6 72

Tabel 1. Aandoeningen die men heeft (gehad in voorafgaand jaar), in %

De drie meest voorkomende aandoeningen zijn: hoge bloeddruk, migraine en gewrichtsslijtage van heup of knie. Vrouwen hebben vaker een chronische aandoening en staan vaker onder controle van een arts. Ruim zes op de tien volwassenen (63%) heeft één of meer chronische aandoeningen, 49% is voor minimaal één chronische aandoening onder behandeling van een arts. Hoe ouder hoe vaker men één of meer chronische aandoeningen heeft. Bij alle ziektes is er een relatie met opleiding; hoe hoger opgeleid, hoe minder ziektes. Overgewicht De helft van de volwassenen heeft overgewicht (36% matig en 14% ernstig). Mannen hebben vaker (matig) overgewicht dan vrouwen, laagopgeleiden vaker dan hogeropgeleiden en hoe ouder, hoe meer overgewicht (19-64 jaar 47% en 65-plussers 62%). De percentages die hier worden gepresenteerd zijn mogelijk een onderschatting, aangezien ze gebaseerd zijn op zelfrapportage. Mensen met overgewicht lopen meer risico op gezondheidsklachten.

Angst en depressie Psychische ongezondheid vormt een groot deel van de totale ziektelast onder volwassenen. Het heeft vaak verstrekkende gevolgen voor de persoon zelf, de omgeving, maar ook de maatschappij (arbeidsongeschiktheid met daardoor verlies van werk en inkomen, sociale uitsluiting, fysieke klachten of zelfmoordneigingen). Gemeten met een gevalideerde lijst (K10) blijkt dat 35% een matig en 6% een hoog risico heeft op angst- en depressie stoornissen. Vrouwen en laagopgeleiden hebben een hoger risico op angst- en depressie stoornissen.

 laag of geen risico

100%

 matig risico

90% 80% 70% 60%

 hoog risico 64

54

50% 40%

40%

 laag opgeleid 34

35%

 middelbaar opgeleid  hoger opgeleid

30% 25% 20%

17

15

7

5% 0%

20%

31

40

Figuur 3

10% 0%

5

7

Mannen

Vrouwen

Risico op angststoornis of depressie

22

15% 10%

30%

5

Figuur 2 19-64 jr.

65+ jr.

Slaap- en kalmeringsmiddelengebruik Zeven procent van de inwoners gebruikte in de voorgaande 2 weken slaap- of kalmeringsmiddelen op doktersvoorschrift, 65-plussers drie keer zo vaak als 19-64 jarigen en vrouwen 2,5 keer zo vaak als mannen.

Lichamelijke beperkingen

Lichamelijke beperkingen Een op de zeven volwassenen (14%) heeft een of meer lichamelijke beperkingen, zelfs met gebruik van een hulpmiddel: 9% in mobiliteit (bukken, dragen, lopen), 5% in het horen en 5% in het zien. Deze lichamelijke beperkingen zijn gerelateerd aan leeftijd. Hoe hoger opgeleid, hoe minder beperkingen.

HDL (Huishoudelijke dagelijkse levensverrichtingen) Mensen die niet HDL zelfstandig zijn kunnen niet zelfstandig het huishouden voeren; ze hebben huishoudelijke hulp nodig voor zaken als koken, kleren wassen en schoonmaken van het huis. Een op de tien inwoners van Rivierenland kan eenn of meer HDL-activiteiten niet zelfstandig uitvoeren: 6% van de volwassenen en 29% van de 65-plussers. Bij ouderen gaat het vooral om zware huishoudelijke werkzaamheden, bedden verschonen, de was en boodschappen doen.

Mannen lukt het iets vaker niet om het huishouden geheel zelfstandig uit te voeren. Regie over eigen leven Mensen die het gevoel hebben controle te hebben over hun leven, kunnen beter omgaan met (gezondheids)problemen. Regie over eigen leven zegt iets over de kracht van burgers: 8% heeft geen regie over eigen leven. Ouderen hebben vaker (11%) geen regie over hun eigen leven dan volwassenen (7%). Kwetsbaren ouderen Uit onderzoek blijkt dat kwetsbare ouderen meer risico hebben op ongewenste gezondheidsuitkomsten zoals afhankelijkheid, ziekenhuisopnames, vallen en mortaliteit. Van de 65-plussers in deze regio is 15% lichamelijk kwetsbaar, 20% is psychisch en 20% is sociaal kwetsbaar. Lichamelijke en psychische kwetsbaarheid zijn voorspellers van opname in een verzorgings- of verpleeghuis en overlijden. Vrouwen zijn vaker kwetsbaar dan mannen en laagopgeleiden zijn vaker kwetsbaar dan hoogopgeleiden. Kwetsbaarheid is gerelateerd aan de leeftijd, vanaf 75 jaar nemen alle drie de typen kwetsbaarheid sterk toe. Vallen Vallen komt zowel bij 19-64 jarigen als bij 65-plussers voor. In de voorafgaande drie maanden is 14% gevallen: 9% een keer en 5% twee of meer keer. Bij de 75-plussers viel bijna een kwart in deze periode. Laagopgeleiden vallen iets vaker dan hoogopgeleiden en vrouwen gemiddeld iets vaker dan mannen, dit geldt niet voor jong volwassenen.

Leefstijl

Roken Stoppen met roken is van groot belang voor een gezonde leefstijl. Na het stoppen neemt de kans op kanker, COPD en hart- en vaatziekten aanzienlijk af. Ook daalt de bloeddruk en verbetert de smaak- en reukzin en de algehele fitheid. In de regio rookt 23% van alle volwassen inwoners, 33% heeft ooit gerookt. Vrouwen roken minder vaak dan mannen. Bij 19-64 jarigen roken laag- en middelbaar opgeleiden twee keer zo vaak als hoogopgeleiden. Dit verschil is er niet bij 65-plussers.

35%

 laag opgeleid

31 30%

 middelbaar opgeleid

28

 hoger opgeleid

25% 20% 15

15%

13

13

14

10% 5% 0%

Figuur 4 19-64 jr.

65+ jr.

Roken

Alcoholgebruik In regio Rivierenland geeft 80% van de inwoners aan wel eens alcohol te drinken. Hoe hoger de opleiding, hoe vaker men alcohol drinkt. Acht procent van de volwassenen is een zware drinker: minstens zes glazen per dag (mannen) en minstens vier glazen per dag (vrouwen). Hoe ouder, hoe minder vaak er zwaar gedronken wordt; vrouwen minder dan mannen. Voedingsgewoonten Een gezond voedingspatroon en voldoende beweging zijn onderdeel van een gezonde leefstijl. De aanbeveling luidt: elke dag twee stuks fruit en twee ons groente. Het aantal inwoners dat dagelijks groente en fruit eet is sterk gerelateerd aan de leeftijd. Hoe ouder, hoe meer groente en fruit men eet. Zo eet 30% van de 19-64 jarigen dagelijks fruit en 61% van de 65-plussers. Ruim eenderde (35%) van de 19-64 jarigen eet iedere dag groente en 57% van de ouderen. De middelbaar opgeleide groep eet relatief het minst vaak groente en fruit. Bewegen Naar eigen inschatting voldoet bijna de helft van de inwoners aan de Nederlandse norm ‘gezond bewegen’. De norm voor volwassenen is een half uur tenminste matig intensieve lichamelijke activiteit op minimaal vijf dagen per week. De norm ‘gezond bewegen’ is vooral gericht op het onderhouden van de gezondheid op lange termijn. Gebaseerd op de activiteiten van de afgelopen week voldoet 63% aan de norm ‘gezond bewegen’. Mannen en 65-74 jarigen vaker. Bij ouderen geldt; hoe hoger opgeleid, hoe vaker men voldoet. Bij 19-64 jarigen voldoet de hoogst opgeleide groep het minst vaak aan de aanbeveling. Sociale omgeving De sociale omgeving is een verzamelnaam voor deelname, betrokkenheid en binding van mensen met het sociale leven. Het hebben van voldoende en goede sociale relaties gaat gepaard met een gunstige lichamelijk en psychische gezondheid. Buren/de buurt Tweederde van de inwoners heeft minstens elke week contact met buren of mensen in de straat. Ongeveer een op de tien inwoners heeft minder dan eens per maand contact met buren. Er is geen verschil in buurtcontact tussen mannen en vrouwen, wel hebben 65-plussers vaker contact met buren dan 19-64 jarigen. Bijna driekwart van de Rivierenlanders (71%) doet af en toe iets voor buren. Hoe ouder, hoe vaker; 57% van 19-34 jarigen en 84% van 75-plussers.

100% 90%

 niet

80%

 matig

70% 60%

 ernstig

50%

 zeer ernstig

40% 30% 20% 10%

Figuur 5

0% 19-34 jr.

35-49 jr.

50-64 jr.

65-74 jr.

75+ jr.

Eenzaamheid

Eenzaamheid In totaal is 40% eenzaam: 32% matig, 5% ernstig en 3% zeer ernstig. Hoe ouder men is, hoe vaker men matig eenzaam is. (Zeer) ernstige eenzaamheid komt in alle leeftijdsgroepen even vaak voor. Hoger opgeleiden zijn minder vaak eenzaam. Vrije tijd Het uitvoeren van ‘vrije tijds’ activiteiten kan voor 65-plussers zin geven aan het leven. Bovendien leidt dit vrijwel altijd tot contacten met anderen, wat de kans op vereenzaming vermindert. Met behulp van een lijstje is nagevraagd welke activiteiten minimaal wekelijks gedaan worden. Van de 65-plussers onderhoudt driekwart contacten via telefoon of internet of gaat op bezoek, bijna de helft voert een hobby uit of volgt een cursus, een op de drie doet verenigingsactiviteiten, een kwart past op kleinkinderen en een op de tien doet klusjes bij anderen. Vijf procent bezoekt wekelijks de bibliotheek. Vrijwilligerswerk Een op de drie inwoners van Rivierenland doet vrijwilligerswerk. Er is een sterke relatie met het opleidingsniveau: hoe hoger opgeleid, hoe vaker vrijwilligerswerk. Vrijwilligerswerk maakt het mogelijk dat verenigingen in stand blijven. Vrijwilligerswerk heeft positieve gevolgen voor de gezondheid, omdat mensen hierdoor (weer) meedoen aan de maatschappij.

Onderwerp

Mantelzorg Een op de drie 75-plussers ontvangt mantelzorg. In de andere leeftijdsgroepen varieert het percentage dat het afgelopen jaar mantelzorg kreeg van 3% bij 35-49 jarigen en 8% bij 65-74 jarigen. De 75-plussers ontvangen vooral ‘hulp in de huishouding’, ‘begeleiding en vervoer’, ‘regeling geldzaken/administratie’ en ‘gezelschap/troost/ afleiding’. Mantelzorg ontvangt de 75-plusser vooral van kinderen, maar (daarnaast) ook van huisgenoot, echtgenoot en buren/vrienden/ kennissen. De helft ontvangt meer dan 5 uur per week mantelzorg. Een op de tien Rivierenlanders is mantelzorger, dat wil zeggen dat ze al minstens 3 maanden of minstens 8 uur per week onbetaalde zorg verlenen aan iemand in de omgeving die deze zorg nodig heeft. Mantelzorg wordt vaker door vrouwen gegeven en vaker door 50-64 jarigen. Tien procent van de mantelzorgers voelt zich zwaar belast door het geven van mantelzorg. Huiselijk geweld Acht procent was ooit slachtoffer van huiselijk geweld (5% van psychisch en/of emotioneel geweld, 4% van lichamelijk geweld, 1% van seksueel misbruik en 1% ongewenste seksuele toenadering). Vrouwen vaker dan mannen; jongere vrouwen vaker dan oudere vrouwen. Bij de grootste groep is het langer dan 5 jaar geleden. Daders zijn vooral de ex-partner of (stief)ouders.

Zorg- en welzijnsvoorzieningen

Gebruik van zorg- en welzijnsvoorzieningen Gevraagd is of men voor bepaalde onderwerpen hulp of ondersteuning krijgt of behoefte heeft aan hulp. In tabel 2 is het gebruik en de behoefte te lezen.

Gebruik hulp/voorziening

Behoefte hulp/voorziening

Stoppen met roken (% van rokers) 2 29 Afvallen (% van mensen met overgewicht) 7 24 Opvoeden van kinderen (% van mensen met kinderen <18 jaar) 5 7 Spanningen of stress (% van volwassenen met hoog risico op angst/depressie) 29 42 Problemen met relaties of seksualiteit 2 6 Schulden (% van volwassenen die moeite hebben met rondkomen) 5 12 Administratieve of financiële activiteiten 21 6 Huishouden 10 7 Persoonlijke verzorging 2 1 Het geven van mantelzorg (% van mantelzorgers) 4 5 Sport- of bewegingsactiviteiten in de eigen gemeente 29 8 Activiteiten van een buurthuis of dienstencentrum 11 4 Vervoersvoorzieningen 10 3 Tabel 2. Gebruik en behoefte aan zorg- en welzijnsvoorzieningen (in %)

Huisartscontact Bijna driekwart van de inwoners had het afgelopen jaar contact met de huisarts; 33% in de laatste 2 maanden, voor 40% was dit langer geleden. Vrouwen en 65-plussers hebben iets vaker contact. Hoe lager opgeleid, hoe vaker er contact is.

Fysieke omgeving

Een gezonde leefomgeving draagt bij aan een goede gezondheid. Zeker voor ouderen die een groot deel van de tijd binnenshuis doorbrengen is de kwaliteit van het binnenmilieu van groot belang. Vijf procent heeft schimmel in de woonkamer, 4% schimmel in de slaapkamer en 1% heeft een geiser zonder afvoer. In totaal geeft 4% een onvoldoende voor de eigen woning. Hinder door geluid en geur Ook het buitenmilieu kan invloed hebben op de gezondheid. Geluidshinder is een serieus gezondheidsprobleem in Nederland. Lawaai kan lijden tot slaapverstoring, verstoring van de dagelijkse activiteiten en stressreacties. In de regio ervaart 14% ernstige hinder door geluid, het vaakst door geluid van buren, verkeer of vliegtuigen. Vijf procent van de volwassenen heeft ernstige last van geurhinder, in gelijke mate van riolering, allesbranders, landbouw/veeteelt en industrie.

Vergelijking Rivierenland met Nederland

Voor een aantal onderwerpen zijn landelijke referentiecijfers beschikbaar. Rivierenland heeft in vergelijking met Nederland een iets hoger percentage inwoners met ernstig overgewicht, iets meer volwassenen met hoge bloeddruk, minder volwassenen die voldoen aan de norm gezond bewegen en minder mantelzorgers. Er is geen verschil tussen Rivierenland en Nederland wat betreft de ervaren gezondheid, beperkingen, angst- en depressie, eenzaamheid, huiselijk geweld, roken, overmatig alcohol gebruik en moeite met rondkomen.

Hoe nu verder?

Dit onderzoek geeft aan hoe gezondheid, welzijn en gezondheidsrisico’s verdeeld zijn over inwoners van Rivierenland. Te zien is dat lager opgeleiden over het algemeen minder gezond zijn en meer gezondheidsrisico’s lopen. Ook zien we dat 75-plussers op veel gebieden kwetsbaar zijn. Gemeenten krijgen advies, elk op basis van de eigen onderzoeksresultaten. Tot slot worden de regionale uitkomsten in een onderzoeksrapport beschreven, aangevuld met de beleidsaanbevelingen die met samenwerkingspartners, gemeenten en burgers zijn geformuleerd.

Sociale veiligheid Bijna een op de vijf inwoners van Rivierenland voelt zich ´s avonds en ´s nachts onveilig, 5% overdag. Vrouwen vaker dan mannen. Er is geen verschil tussen volwassenen en ouderen.

Colofon (uitgave juni 2013) Tekst en figuren: Meta Moerman, epidemioloog Met medewerking van: Eline Dekker, Lili Dokter, Karlijn Janssen, Irmgard Leferink, Anja Ton, GGD Rivierenland. Vormgeving en druk: HSGB Buren, Buren Deze samenvatting is ook te downloaden van de website. Daar staan vanaf najaar 2013 ook gemeentelijke cijfers.

GGD Rivierenland Postadres: Postbus 6062, 4000 HB Tiel Bezoekadres: J.S. de Jongplein 2, 4001 WG Tiel Telefoon: (0344) 69 87 00 E-mail: [email protected] Website: www.ggdrivierenland.nl

GGD Rivierenland en GGD Regio Nijmegen fuseren per 1 juli 2013 tot GGD Gelderland-Zuid.