Het Werkman Technasium

Het Werkman Technasium

Hendrik Nicolaas Werkman

Ontwikkelend onderzoek Master kunsteducatie door

Trudi van den Berg Begeleiders Ben Boog en Emmy Okkerse Groningen, 2010

Kunst

Techniek

Inhoudsopgave Voorwoord 7 Inleiding 9 Theoretische onderbouwing 9 • Kunst en Techniek op het H.N. Werkman College 9 Achtergrond en doel van het onderzoek 13 Beschrijving van de feitelijke situatie bij de start van het onderzoeksproject 14 Probleemstelling 15 De onderzoeksvraag 16 Onderzoeksvraag 16 Deelvragen 16 Tekorten in de bestaande kennis over dit probleem 17 Voor wie is het onderzoek belangrijk? 18 De locatie 18 Begrippen 19 Kunst en Cultuur 19 Cultuur in de Spiegel 21 De onderzoekseenheden 23 Het technasium 23 De cultuurprofielschool 25 Plan van aanpak 28 Diagnose-fase 28 Uittesten 31 Rapporteringsfase 31 Kristallisatie-fase 31

Structuuropbouw van het onderzoek 32 De resultaten 35 Beschrijvende samenvatting 35 • Herkomst technasium-uren 35 • Leerlijnen in elkaar schuiven 40 • Kunst, cultuur en techniek combineren op het Werkman-Technasium 42 • Visie van het management op het Werkman-Technasium 44 • Wat moet het Werkman-Technasium aan de leerlingen bieden? 45 • Synthese van de interviews 47 • Tussentijdse conclusie 52 Theorie Kunst Algemeen en Technasiumopdrachten in elkaar schuiven 55 Aanbevelingen en conclusie 56 Vervolg voorstel 59 Samenvatting 60 Literatuurlijst 62 Eindnoten 64

H.N. Werkman bij zijn oude handpers in het pakhuis aan de Lage der A

Voorwoord Alfa ↔ Bèta op het H.N. Werkman College

Als eerbetoon aan Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) werd op 20 maart 1987 door zijn dochter Fie Werkman de naam Werkman officieel verbonden aan de scholengemeenschap in de Nieuwe Sint Jansstraat 11 in Groningen: Het H.N. Werkman College. Hendrik Nicolaas Werkman had een eigen drukkerij in de stad Groningen die bekend stond om zijn goede drukwerk. Maar Werkman was niet alleen een uitstekende drukker, hij was ook een actief lid van de kunstenaarsvereniging ‘De Ploeg’: aan bijna alle tentoonstellingen deed hij mee. De meeste affiches, uitnodigingen en ander drukwerk van ‘De Ploeg’ werden door Werkman verzorgd. Hij was drukker én kunstenaar, technisch én creatief begaafd. Tegenwoordig heeft het H.N. Werkman College, net als Werkman zelf, twee speerpunten: het technasium en de cultuurprofielschool. En net als Werkman probeert de huidige directie van de scholengemeenschap te komen tot een situatie waarin het technasium en de cultuurprofielschool elkaar positief gaan beïnvloeden en elkaar gaan versterken. Volgens

schrijver-wiskundige Gerrit Krol is de boekdrukkunst zelf een prachtig voorbeeld van de versmelting van alfa en bèta. Technisch ingewikkelde druktechnieken en machines samen met chemische producten (inkten) zorgen voor prachtige uitgaven van gedichten, posters en literatuur. Het dubbeltalent Hendrik Nicolaas Werkman is een inspirerend voorbeeld voor het combineren van alfa en bèta en hiermee voor het samen optrekken van het technasium en de cultuurprofielschool op het H.N. Werkman College. In mijn onderzoek voor de masteropleiding kunsteducatie ga ik op zoek naar mogelijkheden voor deze inspirerende samenwerking en zoek ik naar wegen die leiden tot het ontstaan van een echt ‘WerkmanTechnasium’.

Trudi van den Berg Groningen

7

ONDERZOEK

“Wie niet blind is, wie met een onbevangen blik durft te kijken, zal onderkennen dat wij in een amalgaam van twee culturen leven.” (filosoof Achterhuis) Een amalgaam is in zijn algemeenheid een versmelting van twee ongelijksoortige zaken. Een kwetsbare alfa-cultuur en ter ondersteuning daarvan een robuuste bèta-cultuur. Denkt u maar eens aan de prachtige metafoor van de boekdrukkunst. Deze kunst bestaat uit woorden en letters. Het is niet moeilijk om daar alfa en bèta in te zien. Twee werelden die vaak los van elkaar bestaan, maar ook op wonderbaarlijke wijze amalgamen kunnen vormen. Denk maar aan een gedicht, dat uiting geeft aan subtiele gevoelens door middel van harde dingen als grammatica.”1

Inleiding Kunst en Techniek op het H.N. Werkman College Theoretische onderbouwing Kunst en techniek op het H.N. Werkman College

Het H.N. Werkman College is naast het opbouwen van het technasium bezig met het opzetten van een doorlopende leerlijn cultuur-educatie waarbij de verschillende aspecten van cultuur, kunsten, erfgoed en media, in een vanzelfsprekende relatie tot elkaar worden onderwezen. Hierbij is het streven van de directie om, als officieel erkende cultuurprofielschool, kunsten cultuur-educatie aan te bieden aan alle leerlingen. De school vindt cultuur-educatie geen vrijblijvende tijdsbesteding maar een wezenlijke en onmisbare basis voor de leerlingen om een plaats in de samenleving in te nemen.2 De school wil zorg dragen voor de ontwikkeling van het opgroeiende kind in een zo breed mogelijke zin en stelt zich niet alleen ten doel de leerlingen aan een diploma

te helpen maar wil ze ook vormen tot kritische mensen die oog en respect hebben voor de verschillende meningen en opvattingen in de samenleving.3 De school heeft zich daarom aangemeld om mee te doen met een pilot ‘doorlopende leerlijn cultuur-educatie’ van de Rijks universiteit Groningen.4 Leerlingen op het H.N. Werkman College volgen in de onderbouw zowel de lessen in de exacte vakken als de lessen in de kunstvakken. Een uitzondering hierop vormen de technasiumleerlingen, die krijgen in de onderbouw zeer weinig onderwijs in de beeldende vakken.5 Dit past niet in de in deze, zich over meerdere leerjaren uitstrekkende, leerlijn cultuur-educatie. De directie zou daarom graag zien dat het technasium en de cultuurprofielschool elkaar gaan versterken. Voor het slagen van dit streven is het noodzakelijk om raakvlakken tussen deze twee types van onderwijs

9

te vinden, raakvlakken tussen kunst en techniek. Waarom moeten bèta-leerlingen (technasiumleerlingen) eigenlijk kunstonderwijs krijgen en alfaleerlingen onderwijs in techniek?

Is het voor de leerlingen niet helderder dat er op het H.N. Werkman College een leergang bestaat die te maken heeft met de kunsten tegenover een leergang die te maken heeft met techniek? Kunst en techniek behoren immers tot totaal verschillende werelden: de alfawereld en de bètawereld. Een sonnet is heel iets anders dan het periodiek systeem van scheikundige elementen. Grof gezegd staat alfa staat voor verbeelding en bèta vooral voor getallen, cijfers en feiten. In de ene wereld leven schrijvers, dichters, kunstenaars en musici, in de andere nuchtere rekenaars. Deze tegenstelling lijkt te worden

ONDERZOEK

+

gestaafd door onderzoek naar het functioneren van ons brein: de rechterhelft van onze hersenkwabben zou zich vooral bezig houden met verbeelding en emoties, de linkerhelft met logica. Maar zo eenvoudig ligt het niet. Neem bijvoorbeeld ingenieurs en architecten, zij combineren de beide werelden, ze leggen de werkelijkheid niet vast zoals echte bèta’s dat doen, maar maken wel gebruik van die kennis om er nieuwe werkelijkheid mee te maken. Ze denken over wat nog niet is (bijvoorbeeld een efficiënter tandwiel), het terrein van de alfa’s, maar gebruiken hiervoor de kennis van de echte bèta’s (bijvoorbeeld kennis over krachtenoverdracht). Het

MASTER KUNSTEDUCATIE

=

verschil tussen een nieuw gedicht en een nieuw model tandwiel is dat het gedicht een stuk van de werkelijkheid neemt en vastlegt, het nieuwe tandwiel pakt een mogelijkheid en maakt het werkelijkheid.6 In beide processen kan de ene hersenhelft niet zonder de andere helft. Ook vanuit de acht intelligenties van Howard Gardner7 is het niet logisch om een scheiding te maken tussen een leerlijn in de kunsten en een leerlijn in de techniek. Het is wel verleidelijk om de verschillende intelligenties7 te verbinden met bepaalde vakken. Bijvoorbeeld de logisch-mathematische intelligentie met de bètavakken van het technasium

10

en de muzikale-, het ruimtelijk-visuele, en de lichamelijk-kinetische intelligentie met de diverse kunstvakken. Maar het oplossen van technische problemen vraagt om meer dan het ordenen van informatie en het spelen met cijfers. Het is, zoals Einstein het al zei, geen goed idee om leerlingen niet te scholen in het creatief denken. “The intuitive mind is a sacred gift and the rational mind is a faithful servant. We have created a society that honors the servant and has forgotten the gift.”8

Andersom is kunst ook meer dan het produceren van vormen, geluiden en bewegingen, en is het voor het cultuuronderwijs ook belangrijk om aansluiting te houden bij de technologische cultuur waarin wij vandaag de dag leven. Alle intellectuele vaardigheden die een rol spelen in wetenschap en kunst (de logica en de creativiteit), zouden voor alle leerlingen van het H.N. Werkman College op een evenwichtige en uitdagende manier in het onderwijs aan bod moeten komen. Alle leerlingen moeten leren op verschillende manieren te denken, zowel convergent als divergent. Het streven naar een samenwerkingsvorm tussen het technasium en de

cultuurprofielschool geeft ruimte aan meervoudige intelligenties waardoor leerlingen complexere problemen met een groter arsenaal aan middelen kunnen aanpakken. Kunst en natuurwetenschappen kunnen samen de creativiteit bij leerlingen stimuleren door conventionele manieren van denken te koppelen aan onconventionele. Een redenering kan gebaseerd worden op een zuiver logische ingeving maar ook een mooie theorie of een metafoor. Ook het vinden van zo veel mogelijk oplossingen voor een probleem is een uitdagende wijze van denken. Daarbij moeten oplossingen die in eerste instantie onmogelijk lijken toch

11

niet direct worden verworpen. Leerlingen uitdagen tekeningen, schilderijen en foto’s te maken van verschijnselen en daarbij verschillende details de aandacht te geven stimuleert de creativiteit en ontwikkelt ook het vermogen op verschillende niveaus waar te nemen.9 Bij de Grieken werden ‘kunst’ en ‘techniek’ niet voor niets met hetzelfde woord ‘techné’10 aangeduid. Dat tekent de verbondenheid van de twee disciplines. Volgens de Duitse filosoof Helmuth Plessner heeft de mens, door zijn bewustzijn, nooit rechtstreeks contact

ONDERZOEK

met zijn omgeving, maar altijd via cultuur en techniek. Cultuur en techniek ‘bemiddelen’ de relatie tussen mens en de wereld. Vanuit evolutionair gezichtspunt is verbeelding een manier waarop de mens vanaf het vroegste bestaan zijn plaats in de wereld, het universum heeft geprobeerd te duiden. Die beelden waren een kapstok voor onze verhalen (‘metaforen’) voor onze kennis over de wereld om ons heen. En nog steeds brengen de natuurwetenschapper en de kunstenaar door mentale processen zoals verbeelding11, interpretatie en creativiteit de wereld om zich heen in kaart. Samen stellen ze de mens in staat


om zich aan te passen aan de steeds veranderende omstandigheden op aarde. De werkelijkheid, kunst en techniek grijpen al eeuwen op elkaar in.12 Technologische gadgets, visuele vormen, muzikale geluiden en lichamelijke bewegingen krijgen pas hun betekenis door ze te verbinden met ideeën en tradities en door ze te plaatsen in de (culturele) context waarin ze zijn ontstaan of worden uitgevoerd. Het technasiumonderwijs en het onderwijs in de creatieve vakken hebben veel overeenkomsten. Zowel in het kunstonderwijs als in het technasiumonderwijs verbindt men denken met doen om

12

zo optimale voorwaarden te scheppen voor het ontstaan van samenhang in de beleving van een leerling. De leerling handelt voortdurend fysiek, maar denkt tegelijkertijd na over zijn handelen, over de vorm en de inhoud, de beoogde zeggingskracht en vooral over hoe het nog beter kan. Pas door het proces van vormgeving krijgt de gedachte vorm.13 Het elkaar positief beïnvloeden geeft bij de kunsten cultuurvakken ruimte om zich te verdiepen in de technologische cultuur van vandaag en bij het technasium ruimte om te zoeken naar de culturele component van techniek zelf.

Achtergrond en doel van het onderzoek

Het H.N. Werkman College

Om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren heeft het H.N. Werkman College eind 2008 het onderzoeksbureau BOP14 een profiel van de school laten opstellen. In dit rapport worden de positionerings-items beschreven en de aandachtspunten genoemd. Uit de beschreven aandachtspunten kan de feitelijke situatie bij de start van dit onderzoeksproject worden gedestilleerd. Twee van de vier positionerings-items van het H.N. Werkman College zijn de cultuurprofielschool en het technasium (de andere twee zijn Sprint en de tweejarige, heterogene brugklas). Het BOP-rapport benoemt de twee profielen en geeft aandachtspunten:

Cultuurprofielschool

‘...Het Werkman College daagt jou uit meer met je creativiteit te doen. Als school in het centrum van Groningen ligt het bezoeken van musea, tentoonstellingen, theater en archieven voor de hand. Maar er gebeurt meer. Op het Werkman worden de kunsten culturele vakken gekoppeld aan de theoretische vakken. Ieder schooljaar werk je samen met klasgenoten aan een groot project. Daarnaast vragen docenten je soms het geleerde op een andere manier te presenteren, bijvoorbeeld in een fototentoonstelling, maquette of kunstwerk. Door de vakken te koppelen leer je creatief te denken: vraagstukken vanuit verschillende invalshoeken te bekijken en verbanden te leggen. Wil je nog meer werk maken van je creativiteit dan kun je eindexamen doen in filosofie, beeldende kunst en muziek...’

13

Aandachtspunten Kunst en Cultuur

• Cultuur in de 2e fase beter benoemen • Filosofie, muziek en beeldende kunst als examenvak • Afbrokkeling verworvenheden • Er blijft te veel bij een klein clubje: jongere docenten moeten meer betrokken worden • Geen heldere definitie Kunst en Cultuur • Door grootte school steeds meer tijd kwijt aan logistiek

ONDERZOEK

Beschrijving van de feitelijke situatie bij de start van het onderzoeksproject Technasium

‘...Op het Werkman College kun je havo- en atheneum-eindexamen doen in het technasiumvak ‘Onderzoek en Ontwerpen’, een vak waarin de exacte vakken gecombineerd worden aangeboden. Je werkt samen met andere leerlingen aan opdrachten van een opdrachtgever vanuit de overheid of het bedrijfsleven. In de eerste klas krijg je al een onderzoeks- en een ontwerp-opdracht om te kijken of het technasium iets voor je is. Bijzonder is dat je op het Werkman ook de kunstvakken koppelt aan het technasium. Dit stimuleert je creatief te denken en oog te hebben voor vormgeving. Kom


maar eens kijken in onze werkplaats naar de mogelijkheden!...’

zoek ‘Cultuur in de Spiegel: naar een doorlopende leerlijn cultuur-educatie’ van de Rijks universiteit Groningen en Aandachtspunten technasium de Stichting Leerplan Ontwikkeling. • Niet alleen op het technasium, maar Twee docenten beeldende kunst, een op de gehele school zorgen voor docent muziek, een docent filosofie en betere ICT-voorzieningen een docent Nederlands doen actief mee met deze pilot. Om de inhoudelijke • Betrokkenheid kwaliteit van het technasium te verbeteren heeft de school meer docenten • Inhoudelijke kwaliteit verbeteren opgeleid tot bevoegd technasiumdocent. Om de link met de cultuurprofielschool • Zoeken naar meer creatieve opdrach- te versterken is ook een docent met ten om link met cultuurprofiel te een beeldende achtergrond door het versterken technasium aangetrokken. Inmiddels is er één aan kunst en cultuur gerelateerde Om te werken aan de ‘Aandachtspunten technasiumopdracht geschreven en Kunst en Cultuur’ heeft de school zich uitgeprobeerd. Maar in de praktijk is aangemeld voor de pilot van het onder- geen sprake van een koppeling van de

14

scheikunde

biologie

nederlands

muziek

nasium informatica geografie

natuurkunde beeldende vakken

kunstvakken met het technasium. Er is juist een verwijdering ontstaan doordat de technasiumleerlingen in de tweede en derde klas geen beeldende vakken meer op hun lesrooster hebben staan om zo uren vrij te maken voor het technasiumonderwijs. Er is een groot verschil tussen het streven van de school naar een samenwerking tussen het technasium en de kunsten cultuurvakken en de praktijk. De betrokkenheid van de andere vakken bij het technasium is ook klein, het is een eiland binnen de school.

wiskunde

Probleemstelling Het H.N. Werkman College in Groningen wil zich graag profileren als een school voor voortgezet onderwijs waar veel aan kunst en cultuur wordt gedaan. Het is een cultuurprofielschool. Sinds 2004 heeft de school ook een technasiumafdeling. Om tijd te krijgen voor de technasiumvakken volgen de technasiumleerlingen na de eerste klas geen beeldende vakken meer. Dit is een ongewenst neveneffect voor een school die zich juist wil profileren als cultuurprofielschool type A15 met een doorlopende leerlijn cultuur-educatie. Daarom

15

wil de directie graag dat het technasium en de cultuurprofielschool samen gaan optrekken, elkaar positief gaan beïnvloeden en elkaar gaan versterken. Dit zou het Werkman-Technasium een eigen unieke uitstraling kunnen geven. Het H.N. Werkman College heeft Trudi van den Berg (docent beeldende vakken en beeldend kunstenaar) opdracht gegeven om onderzoek te doen naar mogelijkheden van samenwerking tussen het technasium en de kunstvakken om zo te komen tot een echt Werkman-Technasium dat de naam van de drukker/kunstenaar waardig zal kunnen dragen.

ONDERZOEK

De onderzoeksvraag

Onderzoeksvraag

Deelvragen

In de technasiumopdrachten zelf is geen ruimte om leerlingen nog bepaalde vaardigheden aan te leren. Het is belangrijk dat de leerlingen die vaardigheden opdoen in de omringende vakken. Om serieus werk te maken van een Werkman-Technasium met aan kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdrachten is het noodzakelijk dat de leerlingen ook onderwijs krijgen in de beeldende vakken.

Deelvragen

Hoofdvraag

• Zijn er mogelijkheden om op het H.N. Werkman College een koppeling tussen de beeldende vakken en het technasium te maken?

Zijn er mogelijkheden voor de technasiumleerlingen van het H.N. Werkman College om zich in alle leerjaren bezig te houden met kunst en cultuur?

• Zijn er mogelijkheden om kunst en cultuur aan bod te laten komen in het technasium zonder dat dit met de ‘Formule Technasium’ botst? • Kunnen de leerlijnen van de cultuurprofielschool en die van het technasium in elkaar worden geschoven?

• Zijn er scholen waar technasiumleerlingen wel de kunstvakken kunnen blijven volgen in de onderbouw?


16

Tekorten in de bestaande kennis over dit probleem • Zijn er ideeën over de vorm en de in- Wat is er nog niet duidelijk? houd van het toekomstige Werkman- Er bestaat nog geen duidelijkheid over Technasium? welke speelruimte er is om de ‘Formule Technasium’ en de ‘Formule Cultuurprofielschool’ op het H.N. Werkman • Is de theorie van ‘kunst, wetenCollege te combineren. schap en techniek’, subdomein van Ook is het niet helder of de leerlijnen het vak Kunst-Algemeen, bruikbaar van de cultuurprofielschool en die van voor de inhoudelijke opzet van het het technasium elkaar zouden kunnen Werkman-Technasium? overlappen en of dit wenselijk is. Er is ook nog nooit gekeken naar mogelijkheden om de culturele activiteiten van de cultuurprofielschool te combineren met technasium-projecten. Of onderzocht of de technasiumopdrachten wat aangepast kunnen worden zodat de

17

factor kunst en cultuur meer belicht kan worden. Een vast onderdeel bij technasium projectopdrachten is de samenwerking met beroepspraktijk en vervolgopleiding. Voor het vinden van deze projectopdrachten zou het Werkman-Technasium gebruik kunnen maken van de contacten die het vak ckv al jaren heeft met de creatieve industrie. Hier kan wellicht een vruchtbare samenwerking worden gevonden. Onderzoek is nodig naar de bereidheid van deze bedrijven om mee te werken aan de technasiumopdrachten.

ONDERZOEK

Voor wie is het onderzoek belangrijk?

De locatie

De belanghebbenden

Adres

Het onderzoek is vooral belangrijk om duidelijkheid te verschaffen over de plaats van het technasium binnen de cultuurprofielschool van het H.N. Werkman College. Het onderzoek is belangrijk voor de technasiumleerlingen en de betrokken docenten en voor de uitstraling/profilering van de school.


H.N. Werkman College Gemeentelijke scholengemeenschap voor mavo, havo en atheneum Nieuwe Sint Jansstraat 11 9711VG Groningen www.werkman.org

18

Begrippen

Kunst en Cultuur 2 In dit onderzoeksproject ‘Het WerkmanTechnasium’ gebruik ik de begrippen kunst en cultuur zoals die gehanteerd worden in het onderzoek ‘Cultuur in de Spiegel’ waar het H.N. Werkman Col3 lege als pilot-school aan deelneemt.4 Uitleg

Cultuur

In de wetenschappelijke literatuur komen vier verschillende betekenissen van het begrip cultuur voor. 1 In de meest brede zin van het woord omvat cultuur ‘elke vorm van aangeleerd gedrag’. (Dus ook dieren hebben dan cultuur.)

Iets minder ruim, maar nog steeds breed is de omschrijving van cultuur als ‘alles wat mensen doen en maken’. (Menselijke cultuur.) Dit is in feite punt 1 beperkt tot de mens. Het derde cultuurbegrip, dat ook veel gebruikt wordt, is beperkter. Cultuur heeft nu betrekking op een deel van alles wat mensen maken en doen, dat deel namelijk waarmee mensen op zichzelf reflecteren. ‘Cultuur in beperkte zin’ omvat alle vormen van (culturele) zelfreflectie. Tot deze cultuur worden de kunsten met inbegrip van de literatuur gerekend, en ook filosofie, geschiedschrijving, ideologie en religie.

19

4 Een vierde en laatste betekenis van cultuur, de meest beperkte, die je ook niet veel meer tegenkomt, is die van cultuur als beschaving. (Bijvoorbeeld door cultuur onderscheiden bepaalde elites zich van het gewone volk.) Als uitgegaan wordt van het tweede cultuurbegrip, is alle onderwijs natuurlijk cultuur-educatie. Om de eenvoudige reden dat in het onderwijs eigenlijk niets anders gedaan wordt dan leerlingen inwijden in deze cultuur in ruimere zin. We vergroten het geheugen van leerlingen en we leren de vier basis strategieën aan: waarnemen (bv. kijken en luisteren), verbeelden (bv. d.m.v. techniek), conceptualiseren (bijvoorbeeld

ONDERZOEK

in taal) en analyseren (bijvoorbeeld met rekenen). Wanneer het in dit onderzoek gaat over cultuuronderwijs, zal ik de derde omschrijving van het cultuurbegrip hanteren: de culturele zelfreflectie. De culturele zelfreflectie (of het cultureel zelfbewustzijn) omvat alle vormen van reflectie op cultuur: van zelfwaarneming, via zelfverbeelding in kunst, ritueel en mythe, en zelfbegrip in religie en ideologie tot zelfanalyse in filosofie en cultuurwetenschap. Kunst

We onderscheiden dus vier culturele basisvaardigheden: waarneming, verbeelding, conceptualisering en analyse. Deze vier basisvaardigheden komen we ook tegen op het niveau van de culturele zelfreflectie: in de zelfwaarneming, zelfverbeelding, zelfconceptualisering en zelfanalyse. Kunst is zelfbewustzijn door verbeelding. Kunst is in onze cul-


tuur een van de belangrijkste vormen van culturele zelfreflectie, in kunst geven we vorm aan ons bewustzijn. Veel kunst is er op gericht ons beter te leren waarnemen. Kunst kan over ieder aspect van het leven en de cultuur gaan, inclusief de kunst zelf. Met muziek, dans, theater, romans en poëzie, visuele en alle mogelijke multimediale combinaties, geven we hier vorm aan. Cultuur-educatie en Kunsteducatie

Het doel van cultuur-educatie is om het inzicht van leerlingen in de eigen cultuur en die van anderen te vergroten en hun mogelijkheden aan te leren om dit inzicht in verschillende media uit te drukken: het vergroten van het productieve en receptieve vermogen tot cultureel zelfinzicht. Bij kunsteducatie ligt de nadruk op het zelfinzicht door verbeelding. Mediaonderwijs is een onontbeerlijk onderdeel van cultuuronderwijs, om

20

de eenvoudige reden dat media cultuur pas mogelijk maken, het zijn de dragers van cultuur die de aard van cultuur in hoge mate bepalen. Het is dan ook belangrijk om kennis te nemen van en om te leren gaan met verschillende media. Media zijn o.a. het lichaam (brein, beweging, klank), taal (gesproken en geschreven), instrumenten, beeld (plat en ruimtelijk), audiovisueel (muziek, film) en digitaal. Hoe meer media men beheerst, zowel oude als nieuwe, zowel productief als receptief, hoe groter het aantal culturele mogelijkheden waar men over beschikt.

Cultuur in de Spiegel Cultuur in de Spiegel

Het H.N. Werkman College is een pilot-school voor het onderzoeksproject ‘Cultuur in de Spiegel’ van de Rijks universiteit Groningen (RuG) en het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling (SLO). In dit onderzoeksproject wordt een raamleerplan cultuureducatie ontwikkeld voor kinderen van vier tot en met achttien jaar. Het streven van ‘Cultuur in de Spiegel’ is om binnen vier jaar een doorlopende leerlijn cultuur-educatie op te stellen gebaseerd op de ontwikkeling van het cultureel zelfbewustzijn van leerlingen. Als leerlingen deze vorm van cultuureducatie volgen wordt van hen verwacht dat zij aan het eind van hun schoolloopbaan cultuur kunnen waarnemen, cultuur kunnen verbeelden, over cultuur kunnen praten en over cultuur kunnen denken. Cultuur-educatie volgens ‘Cultuur in

de Spiegel’ vindt plaats op vier niveaus van abstractie: 1 In en door waarneming 2 In en door verbeelding (bijvoorbeeld kunst en literatuur) 3 In en door conceptualisering in taal (bijvoorbeeld maatschappijleer, geschiedenis) 4 In en door theorie en analyse (bijvoorbeeld filosofie) Tussen vier en achttien jaar verschuift bij leerlingen het accent van het waarnemen en verbeelden naar conceptualisering en analyse. De capaciteit van het geheugen groeit en het vermogen tot abstract denken neemt toe. Het is de bedoeling om in deze doorlopende leerlijn cultuur-educatie aan te passen

21

aan de vaardigheden waar de leerlingen op een bepaald moment aan toe zijn. Dat is natuurlijk en dat sluit aan bij hun interesses van dat moment. De andere vaardigheden komen wel aan de orde maar altijd tegen de achtergrond van de op dat moment dominante vaardigheid. Het onderzoeksproject ‘Cultuur in de Spiegel’ komt in het voorjaar van 2010 met de eerste resultaten van het onderzoek naar de ontwikkeling van het zelfbewustzijn bij leerlingen tussen vier en achttien jaar. Voor technasiumleerlingen zou dit kunnen betekenen dat er in de eerste leerjaren veel aandacht is voor het waarnemend- en het verbeeldendmaar vooral ook voor het conceptualiserend zelfbewustzijn en dat dit in de hogere jaren verschuift van conceptualisering naar analyse (wetenschapsfilosofie, maatschappijleer, geschiedenis).

ONDERZOEK

De onderzoekseenheden

Het technasium Het H.N. Werkman College is één van de vijf scholen in Groningen die sinds 2004 deelnemen aan het technasiumproject. Dit is een schoolvorm voor havo- en atheneumleerlingen waarin bèta- en techniekonderwijs toegankelijker wordt gemaakt door op zoveel mogelijk punten abstracte theorie met concrete praktijk te verbinden. Door middel van dit projectonderwijs kunnen meer leerlingen met plezier de bètavakken volgen en uiteindelijk beter voorbereid kiezen voor een technische vervolgopleiding. De onderbouw

Op het H.N. Werkman College kan een leerling, na een verplichte oriëntatie in

de eerste klas, in de tweede klas in het technasium instromen. De leerling kiest dan voor het technasiumvak Onderzoek en Ontwerpen (O&O). In een volledig technasiumjaar wordt er gewerkt aan vier O&O-projectopdrachten. Elk project duurt ongeveer 7 weken, 6 lesuren per week. De leerling krijgt geen extra uren les, O&O valt binnen de normale lessentabel. Op het H.N. Werkman College gaat dit ten koste van de vakken handvaardigheid, tekenen en techniek. Van een koppeling zoals in het profiel van de school staat is nu nog geen sprake. In elk project staat een ander bètatechnisch beroep centraal en een ander vraagstuk. Als het mogelijk is gaat de

23

klas een kijkje nemen in het betreffende bedrijf. De hele klas werkt in teams aan dezelfde opdracht. Alle projecten worden beoordeeld op twee aspecten, het proces en het product die beide even zwaar tellen. 50% van het cijfer is de beoordeling die een team krijgt voor het product dat samen gemaakt is. De andere 50% is een individuele beoordeling voor de eigen bijdrage van de leerling tijdens het proces. De opdrachtgever probeert aanwezig te zijn bij de beoordeling van de werkstukken. Hij kijkt met de ogen van een vakman en beoordeelt vaak heel anders dan de docent.

ONDERZOEK

De bovenbouw

In het vóór-examenjaar start de leerling met een keuzeproject. Er worden teams gevormd met medeleerlingen die dezelfde beroepsinteresse hebben. Samen wordt gezocht naar een opdrachtgever en een opdracht voor een eigen project. Het team schrijft zelf een projectplan. Een keuzeproject duurt een half schooljaar. Van zomer tot kerst of van kerst tot zomer. De lessen zijn niet meer allemaal strak ingepland. De leerlingen kunnen vrij werken in de werkplaats of buiten school. Er vindt wel regelmatig overleg plaats met de O&O docent.


Meesterproef

In het examenjaar voert de leerling nog één project uit. De leerling werkt in een team aan een vraagstuk maar werkt ook aan een individuele theoretische verdieping. De leerling wordt op dit onderdeel de ‘specialist’ in het team. De leerling krijgt een mentor uit het hoger onderwijs (hbo of universiteit). Dit is een specialist op het vakgebied van de meesterproef. De mentor is ook medegecommitteerde en beoordeeld samen met de O&O docent het werk.16

24

De cultuurproﬁelschool Het H.N. Werkman College is een officieel erkende cultuurprofielschool. De school richt zich niet op cultuureducatie voor talentvolle leerlingen (type B) maar legt de nadruk op cultuureducatie voor alle leerlingen (type A). Cultuur-educatie wordt ontwikkeld en geïntegreerd in het curriculum van de school. De school richt zich op het vakoverstijgend aanbieden van cultuureducatie, in samenwerking met externe culturele instellingen zoals centra voor kunst en cultuur, musea en theaters. De school is lid van de landelijke Vereniging Cultuurprofielscholen.

Kunst en cultuur zijn op de volgende wijze geïntegreerd in het onderwijspakket:

A Vakken op het lesrooster Onderbouw: drama, tekenen, handvaardigheid en muziek Bij de creatieve vakken wordt de link gelegd naar kunst en kunstuitingen. Ook bij de talen wordt een begin gemaakt met literatuuronderwijs. Zo is er bijvoorbeeld een poëzie-project in brugklas-1 en een groter poëzie-project in Atheneum-5.

25

Bovenbouw: ckv (algemeen oriënterend), kunst algemeen (theorie), kunst beeldend (praktijk), kunst muziek (praktijk) filosofie en talen (literatuur met name bij Nederlands).

B Structurele culturele projecten Brugklas 1 Brugklasproject De laatste week voor de kerstvakantie worden er, aan de hand van een projectboek, over een bepaald thema lessen gegeven. Een deel van de klassikale lessen valt uit. In die tijd wordt er gewerkt aan een presentatie (toneel, dans, beeldende kunst, muziek, circus enz.) die leidt

ONDERZOEK

tot een theater-carrousel in de school. Ouders en belangstellenden worden uitgenodigd. Brugklas-2 Zo wil ik wonen Een project over ruimtelijke ordening en architectuur. Leerlingen ontwerpen zelf een wijk van een stad, waarbij ze kennis maken met alle belangenpartijen die daarbij komen kijken: bewoners, milieugroepen, projectontwikkelaars, architecten, boeren enz. Uiteindelijk maken de leerlingen een maquette van de door hen ontwikkelde wijk. Participatie van veel culturele instellingen in de stad. Mavo-3 De Folkingestraat Cultureel erfgoed-project waarin de leerlingen onderzoek doen naar de geschiedenis van de bewoners van de Folkingestraat. Samenwerking met o.a. aardrijkskunde, geschiedenis, de


kunstvakken en het Groninger Archief. Expositie in de synagoge in de Folkingestraat. Urban Arts on School is een nieuw project voor de leerlingen van mavo-3 van Stichting Urban House Groningen, uitgevoerd door jonge professionals en heeft als hoofddoelstelling de jeugd kennis te laten maken met kunst en cultuurvormen, die hun ontstaansgeschiedenis hebben in straatcultuur, urban arts. Het zijn stijlen en kunstvormen die veel jongeren aanspreken en dicht bij hun beleving en interessesfeer staan. Havo- en atheneum-3 Werkmanproject Een hele week staan de lessen in het teken van de Groningse drukker H.N. Werkman. Er worden diverse workshops gegeven. Aan het eind van de week is er een theatrale presentatie. Atheneum-4 Middeleeuwenproject

26

Leerlingen verdiepen zich in hoe Groningen eruit zag in de middeleeuwen, o.a. Door het bestuderen van oude plattegronden, het bezoek aan een oude trekschuit, bezoeken aan twee grote kerken en een speurtocht door de stad met vragen. Twee weken later volgt nog een projectdag, waarop alle leerlingen verschillende workshops (fresco schilderen, middeleeuws koken, middeleeuwse kleding ontwerpen, boogschieten enz.) volgen die uitmonden in een theatrale presentatie in de Aa-kerk.

C Incidenteel binnen de school en

binnen de lessen Brugklas-1 Dance-around Een kennismakingsproject met dans Industrialisatie-project Dit project staat op internet en betreft voornamelijk cultureel erfgoed. Samen-

werking met aardrijkskunde en geschiedenis. Mogelijk de vervanger van het Folkingestraatproject voor mavo-3

D Incidenteel buiten school

Bezoeken aan diverse culturele instellingen in het kader van de reguliere vakken. Voorbeelden: excursie naar het Kröller Müller Museum (kunst algemeen), het Van Gogh Museum en het Rijks Museum (kunst beeldend), theatervoorstellingen (ckv), filmbezoek (ckv-Nederlands).

E Grootschalige, schoolbrede pro-

jecten Toneelproductie Vierjaarlijks een grote toneelproductie waaraan leerlingen uit alle leerjaren en veel collega’s deelnemen. Opvoering

in het cultuurcentrum De Oosterpoort (professioneel theater). Culturele dag Vierjaarlijkse culturele dag. Feestelijke dag rond een bepaald thema, vaak gekoppeld aan een goed doel. Alle mogelijke workshops waar leerlingen zich voor inschrijven. De lessen vervallen.

bands tot playback-acts, van dans tot kamermuziek. Jaarlijks. Muziekgroepen Op vrijdagmiddagen kunnen leerlingen deelnemen aan muziekworkshops die in samenwerking met de muziekschool worden georganiseerd. Deze worden afgesloten met een optreden.

F Activiteiten binnen de school en

buiten de lessen Toneelgroep LODES (Laat Ons Declameren En Spelen) Kleinschalige toneelproducties. Wekelijks wordt aan allerlei vormen van spel gedaan, onder regie van docenten. Open podium Laagdrempelige presentatie-middag in de kantine waarvoor iedereen (leerlingen en medewerkers) die wil zich kan opgeven. De activiteiten variëren van

27

ONDERZOEK

Plan van aanpak

Diagnose-fase Keuze van het onderzoeksdesign (methodologie)

Het opzetten van een ‘WerkmanTechnasium’ in een bestaande schoolstructuur is geen eenvoudige opgave. Het zou voor de hand liggend zijn om andere scholen te bezoeken en daar de kunst af te kijken. Maar het technasiumonderwijs is nog zo nieuw dat geen andere school het al heeft willen combineren met een cultuurprofiel. Om dit complexe probleem toch te lijf te gaan het ik gekozen voor een Delphi-achtige opzet17 van het onderzoeksproject. In een Delphi-studie behandelt een panel van zorgvuldig uitgekozen experts systematisch een complex probleem. Dit gebeurt aan de hand van vragenlijsten en op iteratieve wijze (in opeen-


volgende sessies) telkens individueel. De persoonlijke procedure vermijdt dat dominante persoonlijkheden automatisch dominante antwoorden geven. De iteratieve uitwisseling van ideeën (elke nieuwe ronde geeft feedback op de vorige ronde) creëert een belangrijk leereffect onder de deelnemers. Zo kunnen meningen naar elkaar toe groeien. Door samen met experts te brainstormen over de onderzoeksvraag en de verschillende deelvragen heb ik in een aantal rondes gezocht naar oplossingen. Dit panel van experts heb ik samengesteld uit personen die beroepsmatig betrokken zijn bij de problematiek. De onderzoeksvraag: “Zijn er mogelijkheden voor de technasiumleerlingen van het H.N. Werkman College om zich in

28

alle leerjaren bezig te houden met kunst en cultuur?” heb ik aan alle betrokkenen voorgelegd. De deelvragen niet. Dataverzameling

De eerste deelvraag: “Zijn er mogelijkheden om kunst en cultuur aan bod te laten komen in het technasium zonder dat dit met de ‘Formule Technasium’ botst?” heb ik voorgelegd aan Judith Lechner, directeur Expertisecentrum Technasium en aan Henk Pijlman, voorzitter van de Stichting Technasium. De samenvattingen van deze gesprekken zijn terug te vinden in de bijlage ‘Draagvlak onderzoek 1’. De tweede deelvraag: “Zijn er mogelijkheden om een koppeling tussen de kunstvakken en het technasium te

maken?” heb ik voorgelegd aan drie directieleden van het H.N. Werkman College. Rector Caren Japenga, conrector met de portefeuille cultuur Gretha Dam en conrector met de portefeuille technasium Jan de Wit. Deze gesprekken zijn terug te vinden in de bijlage ‘Draagvlak onderzoek 2’. Om de situatie van het WerkmanTechnasium te kunnen vergelijken met andere technasia heb ik tien andere technasiumscholen benaderd met de derde deelvraag: “Zijn er scholen waar technasiumleerlingen wel de beeldendevakken kunnen blijven volgen in de onderbouw?” De resultaten van deze inventarisatie zijn te vinden in de bijlage ‘Kort e-mail onderzoek’. De vierde deelvraag: “Zijn er ideeën

over de vorm en de inhoud van het toekomstige cultuurtechnasium op het H.N. Werkman College?” heb ik voorgelegd aan interne en externe deskundigen. Interne deskundigen: cultuuraanjager Fons van Wanroij, cultuurcoördinator Anne Peter van Muijen, technator en docent handvaardigheid Huugh Bons. Externe deskundigen: Onderwijskundige kunsten cultuureducatie Astrid Rass en bijzonder hoogleraar kunst en technologie Petran Kockelkoren. Deze gesprekken zijn terug te vinden in de bijlagen ‘Gesprekken met experts 1 en 2’. Voor het beantwoorden van de vijfde deelvraag: “Is de leerlijn ‘kunst, wetenschap en techniek’, subdomein van het vak Kunst-Algemeen, bruikbaar voor

29

de inhoudelijke opzet van het cultuurtechnasium?” heb ik de bestaande technasiumopdrachten naast stof van het subdomein ‘kunst, wetenschap en techniek van het vak Kunst-Algemeen gelegd om te kijken of er aansluiting mogelijk is. De resultaten van deze vergelijking zijn terug te vinden in de bijlage ‘Technasiumopdrachten versus kunst, wetenschap en techniek’.

ONDERZOEK

Kristallisatie-fase Data-analyse

De geïnventariseerde knelpunten met mogelijke oplossingen heb ik verwerkt in een eerste anonieme synthese en samen met een persoonlijke vragenlijst naar de geselecteerde experts verstuurd. Op basis van deze eerste synthese hebben de deskundigen de verschillende ideeën, onafhankelijk van elkaar, kunnen beoordelen. De synthese en de antwoorden zijn terug te vinden in de bijlage ‘Reacties op de eerste synthese’. Op basis van de antwoorden op de eerste synthese heb ik een tussentijdse conclusie uitgeschreven en aan de deskundigen voorgelegd. Op basis van deze tekst kunnen de experts hun eerdere antwoorden eventueel veranderen, nuanceren en verder toelichten. De reacties op de tussentijdse conclusie zijn terug te vinden in de bijlage

‘Reacties op de tussentijdse conclusie’. De tekst had ook kunnen dienen voor een afsluitende discussie maar die is organisatorisch moeilijk te realiseren; de experts hebben het te druk. Het doel is de benodigde kennis voor het opstarten van een Werkman-Technasium samen te brengen en te komen tot een handelingsscript om het WerkmanTechnasium te realiseren.

modulelessen aan technasiumleerlingen uit de tweede klas kunnen geven tijdens de Werkman-uren (zie foto’s). De lessen waren echter zo weinig structureel dat ik daar geen conclusies aan kan verbinden.

Rapporteringsfase

In de slotfase van het onderzoek zullen de bevindingen worden uitgeschreven Uittesten in een eindrapport. De resultaten van het onderzoek zullen gepresenteerd Voor een casestudy naar het verloop van worden aan alle betrokkenen tijdens de het opstarten van het cultuurtechnasium afronding van mijn studie. en het uittesten van de nieuwe Werkman-Technasiummodules en -opdrachten is binnen dit onderzoeksproject voor de masteropleiding kunsteducatie geen tijd. Wel heb ik enkele experimentele

31

ONDERZOEK


Leerlijn Cultuurprofielschool

Interview met Astrid Rass

32

Interviews met Caren Japenga, Gretha Dam en Jan de Wit

Visie van het management H.N. Werkmancollege

Interview met Petran Kockelkoren

Kunst & Techniek combineren

Leerlijnen in elkaar schuiven

E-mail enquête bij 10 Technasiumscholen

Herkomst Technasium-uren

Structuuropbouw van het onderzoek

Interviews met Judith Lechner en Henk Pijlman

Leerlijn Technasium

33

H.N. Werkman Technasium

Aanbevelingen en conclusie

Theorie en opdrachten in elkaar schuiven

Reacties geïnterviewden op de tussentijdse conclusie

Tussentijdse conclusie

Reacties geïnterviewden op de synthese

Synthese van de interviews

Feedback-instrument

Interviews met Fons van Wanroij, Huugh Bons en Anne Peter van Muijen

Wat moet het Werkman-Technasium aan de leerlingen gaan bieden?

Technasium-opdrachten

Invalshoek: Kunst, wetenschap en techniek

Kunst Algemeen

ONDERZOEK

De resultaten Beschrijvende samenvatting

E-mail enquête

Herkomst technasium-uren Deelvraag

Zijn er scholen waar technasiumleerlingen wel de beeldende-vakken kunnen blijven volgen in de onderbouw?

Verwerking van de gegevens

Alle aangeschreven scholen geven aan dat de beeldende vakken in de onderbouw voor technasiumleerlingen toegankelijk blijven. Er worden, op sommige scholen, wel uren weggehaald bij de beeldende vakken Procedure maar niet allemaal zoals op het H.N. Om een antwoord te krijgen op deze Werkman College (zie onderstaande deelvraag heb ik tien technasiumtabellen). Op sommige scholen kunnen scholen, verspreid over Nederland, technasiumleerlingen in de onderbouw aangeschreven om te vragen of de de beeldende vakken kiezen in de ‘vrije lestijd voor hun technasium ook uit de beeldende vakken wordt gehaald, zoals ruimte’ of in de ‘keuze werktijd’. op het H.N. Werkman College, of dat zij De gegevens over de herkomst van de hebben gekozen voor een andere oplos- technasium-uren heb ik verwerkt in een tabel waarbij ik de opgegeven lesuren sing. De globale inventarisatie duurde terug gebracht heb tot minuten. Dit van oktober tot en met december 2008. om de gegevens met elkaar te kunnen De gegevens zijn terug te vinden in de vergelijken. De lesuur-tijd varieert nabijlage ‘Kort e-mail onderzoek’.

35

melijk op de verschillende scholen van 30 tot 60 minuten. Niet alle scholen hebben hun data even duidelijk aangeleverd. Ter controle heb ik mijn tabellen aan de scholen aangeboden. Deel-conclusie

De aangeschreven scholen kiezen op heel verschillende wijze waar zij hun technasium-uren vandaan halen. Hieruit blijkt dat het is niet noodzakelijk is om de beeldende vakken te laten vallen voor technasiumleerlingen. Het is een keuze van de directie.

ONDERZOEK

Preadinius Gymnasium Groningen Ubbo Emmius College Stadskanaal RSG De Borgen Leek Varendonck College Asten Zernike College Groningen Gerrit Rietveld College Utrecht D’Oultremontcollege Drunen Keizer Karelcollege Amstelveen H.N. Werkman College Groningen Bonhoffer College Enschede ‘t Hooghe Landt Amersfoort


90 25

150 200

25

25

50

45

45

45

45

45

90

90

90

30 45

36

25

100

50 50

Keuzewerktijd

50

50 50

Extra uur

120

50 45

Handvaardigheid

120

Tekenen

60

Muziek

Techniek

Technasium-uren in de tabel zijn weergegeven in minuten per week

Minuten per lesuur

Inventarisatie herkomst technasium-uren tweede klas VO

100

30

100

Totale Technasiumlestijd

Wiskunde

Natuurkunde

Projectenonderbouw

Nederlands

Latijn

Grieks

Science

Natuur & Techniek

Natuur & gezondheid

Studieles

Computervaardigheden

Biologie

Verzorging

240 100

100

250 180

270 100

300 300

50

250 50 45

45

50

50

250 45

270 270

30

60

60

60

240

Technasiumleerlingen volgen alle vakken. Jaar is ingedeeld in 4 periodes. Alle vakken zijn geperiodiseerd. Van veel vakken worden door de jaren heen technasium-uren afgesnoept. Kaasschaafmethode.

37

270

ONDERZOEK

Preadinius Gymnasium Groningen Ubbo Emmius College Stadskanaal RSG De Borgen Leek Varendonck College Asten Zernike College Groningen Gerrit Rietveld College Utrecht D’Oultremontcollege Drunen Keizer Karelcollege Amstelveen H.N. Werkman College Groningen Bonhoffer College Enschede ‘t Hooghe Landt Amersfoort


60

240

50

50

45

45

50

50

50

50 50

50

50

200

100

100

45

30 45

38

90

150

50

50

45

Keuzewerktijd

Vrije Ruimte

Extra lestijd

Godsdienst

Muziek

Technasium-uren in de tabel zijn weergegeven in minuten per week

Beeldende Vorming

Minuten per lesuur

Inventarisatie herkomst technasium-uren derde klas VO

90

Totale Technasiumlestijd

Wiskunde

Natuurkunde

Projecten onderbouw

Nederlands

Latijn

Proefwerkuur

Science

Natuur & Techniek

Natuur & gezondheid

Studieles

Lichamelijke opvoeding

Biologie

Aardrijkskunde

240 100

50

50

250 180

225 300 250 250

90

Technasiumleerlingen volgen alle vakken. Jaar is ingedeeld in 4 periodes. Alle vakken zijn geperiodiseerd. Van veel vakken worden door de jaren heen technasium-uren afgesnoept. Kaasschaafmethode.

39

270

270

ONDERZOEK

Leerlijn technasium

Leerlijn cultuurprofielschool

Leerlijnen in elkaar schuiven Deelvragen

Zijn er mogelijkheden om kunst en cultuur aan bod te laten komen in het technasium zonder dat dit met de ‘Formule Technasium’ botst? Kunnen de leerlijnen van de cultuurprofielschool en die van het technasium in elkaar worden geschoven?

Technasium

Volgens Judith Lechner bestaat er geen klassieke doorlopende leerlijn, met een vast omschreven programma, voor het Technasium. En deze leerlijn zal er ook niet komen! De technasiumopdrachten worden steeds gekoppeld aan een bestaand beroep en een echte opdracht. Veel opdrachten zijn maar eenmalig. Judith Lechner raadt aan om een invenProcedure tarisatie te maken van snijvlakberoepen Om een antwoord te krijgen op deze deelvragen heb ik Judith Lechner, direc- en opleidingen die bètatechniek met kunst en cultuur verbinden. Hieruit teur van het expertisecentrum technakan inspiratie geput worden voor het sium, Henk Pijlman, voorzitter van de schrijven van aan kunst en cultuur gereStichting Technasium en Astrid Rass, lateerde technasiumopdrachten. onderwijskundige kunsten cultuurHet idee van een Werkman-Technasium educatie SL18, deze vragen gesteld. stuit niet op bezwaar van de Stichting De gesprekken met Judith Lechner en Technasium als er maar voldaan wordt Henk Pijlman zijn terug te vinden in aan de eisen die aan het vak O&O worde bijlage ‘Draagvlak onderzoek 1’, den gesteld (realistisch bèta-vraagstuk het gesprek met Astrid Rass is terug te in combinatie met een beroep, het vinden in de bijlage ‘Gesprekken met werken in teams enz.) experts 2’. Verder wijst zij op het belang van de


40

omringende vakken rondom het technasium. Binnen de technasiumopdrachten is geen ruimte om nog vaardigheden aan te leren. Wil het Werkman-Technasium meer O&O-opdrachten in de kunsten cultuurhoek geven dan is het belangrijk om de technasiumleerlingen ook de vaardigheden daarvoor aan te bieden. Dit kan door het schrijven van modules die dan bij de betreffende vakken behandeld kunnen worden. De technasiumleerlingen moeten dan wel die vakken op hun lesrooster hebben staan. Henk Pijlman geeft aan dat het bij het opstarten van een Werkman-technasium handig is om samen te werken met andere technasium/cultuurprofielscholen, om hiermee een cluster te vormen. het schrijven van aan kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdrachten wordt anders te zwaar.

Cultuurprofielschool

Volgens Astrid Rass bestaat er evenmin een vaste doorlopende leerlijn voor cultuurprofielscholen. Het H.N. Werkman College moet als cultuurprofielschool type A cultuur-educatie breed aanbieden, aan alle leerlingen. Alleen richten op de kunstvakken is niet voldoende. Het cultuurprofiel van de school moet ook merkbaar zijn binnen andere vakken (samenhang hebben met) en relatie hebben met alle andere activiteiten op school. Het is belangrijk dat de leerlingen duidelijk kunnen merken dat ze op een cultuurprofielschool zitten. Het is geen kwestie van leerlijnen in elkaar

schuiven maar het cultuurprofiel laten doorklinken in het technasium. Voorwaarde is wel dat je de directie meekrijgt en samen een plan opstelt. Daarna moet met zowel technasiumdocenten als kunsten cultuurdocenten een programma worden ontwikkeld. Door vanuit de cultuurprofielschool de verbeelding te pushen leren de technasiumleerlingen dat je met divergent denken, door vrijuit te associëren, meer verrassende ideeën krijgt. Deelconclusie

Het idee van een Werkman-technasium (cultuurtechnasium) stuit niet op

41

bezwaren van de Stichting Technasium. Henk Pijlman ziet het als een logische stap voor het H.N. Werkman College. Judith Lechner ziet het als een mogelijkheid voor andere leerlingen dan de ‘harde bèta’s’ om kennis te maken met bètatechniek. Astrid Rass ziet het idee van een Werkman-Technasium ook als een logische stap, het cultuurprofiel moet in een cultuurprofielschool zo wie zo merkbaar zijn bij andere vakken dus ook in het technasium. Er zullen speciale aan kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdrachten geschreven moeten worden om het WerkmanTechnasium vorm te geven.

ONDERZOEK

Kunst, cultuur en techniek combineren op het Werkman-Technasium Interview met Petran Kockelkoren

Deelvraag

Heeft u ideeën over de vorm en de inhoud van de modules kunst, cultuur en techniek op het Werkman-Technasium? Procedure

Om een antwoord te krijgen op deze deelvraag heb ik gesproken met professor Petran Kockelkoren, bijzonder hoogleraar Kunst en Techniek aan de Afdeling Wijsbegeerte van de Faculteit Gedragswetenschappen van de Universiteit Twente. Het hele interview met Petran Kockelkoren is terug te vinden in de bijlage ‘Gesprekken met Experts 2’.


Samenvatting van het gesprek

Volgens Petran Kockelkoren komt het Werkman-Technasium tegemoet aan de hardnekkige misvatting dat kunsten cultuurvakken alleen zouden thuishoren in het alfa-profiel. Het gaat volgens hem om de technische verbeelding, die in elk ontwerpproces zit, uit te dagen en te prikkelen om zo verder te kunnen reiken. Petran Kockelkoren vindt het belangrijk dat technasiumleerlingen leren om techniek breder, niet alleen instrumenteel (als hulpmiddel), te benaderen. Hij zou graag zien dat leerlingen ook leren om producten te beoordelen op ethische en esthetische

42

of kunstzinnige kanten en niet alleen op de technische mogelijkheden ervan. Volgens Petran Kockelkoren is het van wezenlijk belang dat je de technasiumleerlingen wegwijs maakt in dit soort discussies. Dat je als docent de ene keer een ethische discussie met ze voert over een werk en een andere keer weer een technische of een esthetische. ‘...Het gaat er niet om dat je ze de antwoorden souffleert maar dat je ze de juiste vragen leert stellen en leert praten in ‘tongen’ bij wijze van spreken. Je moet voortdurend al die discussies, al die discoursen die er zijn, deconstrueren als het ware, voortdurend weer afvragen

wat beweren ze nu eigenlijk...’ Petran Kockelkoren vindt het belangrijk om naast het maken van mooie technische werkstukjes ook de ontwerppraktijk die in techniek verborgen ligt breed cultureel te onderzoeken. Want in onderzoek ziet Petran kockelkoren een belangrijkste overeenkomst tussen kunst en wetenschap. In het WerkmanTechnasium kan je leerlingen leren onderzoeken, open te staan voor de technologische cultuur van vandaag. Deel-conclusie

Petran Kockelkoren vindt dat in de modules kunst, cultuur en techniek

ruimte moet worden ingebouwd voor het voeren van de ethische, esthetische en technische discussies met de technasiumleerlingen over technische producten. Ook wil hij aandacht voor de verbeelding van techniek zelf. De aanbevelingen van Petran Kockelkoren passen heel goed in de doorlopende leerlijn ‘Cultuur in de Spiegel’. Afhankelijk van de leeftijd van de leerling en de ontwikkeling van het culturele zelfbewustzijn verschuift de interesse van de leerling van waarnemen en verbeelden naar conceptualisering en analyse. Als bekend wordt uit het onderzoek van Barend van Heusen op welke leeftij-

43

den dit gebeurt kan dit meegenomen worden in de ondersteunende WerkmanTechnasium-modules. In de onderbouw kan er in de technasium-modules veel plaats zijn voor technische vaardigheden en verbeelding, in de bovenbouw kan de aandacht meer verschuiven naar de filosofie van de techniek (Wat is de impact van techniek op onze cultuur?) en politiek, techniek en ideologie (Wat zijn de effecten van goedkoop bouwen op onze cultuur? Wat zijn de mogelijkheden en de grenzen van windenergie?), iets wat leerlingen op die leeftijd meer aanspreekt.

ONDERZOEK

Visie van het management op het Werkman-Technasium Gesprekken met de directie

Hoofdvraag

Zijn er mogelijkheden voor de technasiumleerlingen van het H.N. Werkman College om zich in alle leerjaren bezig te houden met kunst en cultuur? Deelvraag

Zijn er mogelijkheden om een koppeling tussen de kunstvakken en het technasium te maken? Procedure

Om een antwoord te krijgen op deze vragen heb ik gesproken met drie directieleden van het H.N. Werkman College. Conrector Gretha Dam (portefeuille cultuur), conrector Jan de Wit (portefeuille technasium) en rector Caren Japenga. Deze gesprekken zijn terug te lezen in de bijlage ‘Draagvlak onderzoek 2’


Samenvatting van de gesprekken

Gretha Dam ziet het dilemma in het streven van het Werkman naar een kunst en cultuurtechnasium en de praktijk. Er moet volgens haar gezocht worden naar een oplossing zonder dat het het derde speerpunt van de school, de heterogeniteit, in gevaar brengt. In de bovenbouw ziet zij mogelijkheden om bij het verplichte vak ckv aandacht te besteden aan kunst, cultuur en bètatechniek. In de onderbouw denkt zij er over om de kunstvakken eens per maand modulair aan te bieden aan technasiumleerlingen. Jan de Wit ziet wel mogelijkheden om in de technasiumopdrachten zelf aandacht te besteden aan kunst, cultuur en erfgoed. Caren Japenga pleit ervoor om klein te beginnen bij het opzetten van het cultuurtechnasium. Door te starten in één leerjaar met het aanbieden van modules kunst en techniek kan je anderen laten zien dat het werkt. Daarna is het

44

makkelijker om het uit te bouwen naar alle leerjaren Deelconclusie

De knelpunten bij het tot stand brengen van een koppeling tussen de kunstvakken en het technasium, essentieel voor het realiseren van een cultuurtechnasium, zitten vooral in de onderbouw. Hiervoor hebben de directieleden nog geen oplossing. Als experiment zou gestart kunnen worden met het aanbieden van modules kunst en techniek in één leerjaar, inhoudelijk gekoppeld aan de technasiumopdrachten.

Wat moet het Werkman-Technasium aan de leerlingen bieden? Visie van docenten op het Werkman-Technasium

Hoofdvraag

Zijn er mogelijkheden voor de technasiumleerlingen van het H.N. Werkman College om zich in alle leerjaren bezig te houden met kunst en cultuur? Deelvraag

Zijn er ideeën over de vorm en de inhoud van het toekomstige cultuurtechnasium, het Werkman-Technasium? Procedure

Om een antwoord te krijgen op deze deelvraag heb ik gesproken met interne deskundigen van het H.N. Werkman College op het gebied van kunsten cultuur-educatie en op het gebied van kunst en techniek. Fons van Wanroij, Anne Peter van der Muijen en Huugh Bons. De samenvattingen van deze gesprekken heb ik alle betrokkenen ter correctie aangeboden. Deze gesprekken zijn terug te vinden in de bijlage: ‘Gesprekken met experts 1’.

Verwerking van de gegevens

Fons van Wanroij (cultuuraanjager) pleit voor het instellen van een lange leerlijn kunst en techniek voor technasiumleerlingen. Eventueel in de vorm van jaarlijkse workshops. Anne Peter van der Muijen (cultuurcoördinator) ziet mogelijkheden om bij het bepalen van de inhoud van de verplichte ckv-lessen samen te werken met het technasium en denkt dat dit weleens voor alle leerlingen interessant kan zijn. Het idee van kunsten techniekworkshops voor technasiumleerlingen zou hij verder willen uitbouwen naar een wekelijkse culturele vrijdagmiddag voor alle leerlingen. Huugh Bons (technator en docent handvaardigheid/techniek) denkt dat het aanpassen van de ckv-lessen aan het technasium een verrijking is voor alle Werkman-leerlingen. Hij meent dat je de leerlingen het best op het vak O&O kan voorbereiden door ze bij de beeldende vakken te leren spelen met

45

ideeën. Daarom pleit hij ervoor om de technasiumleerlingen ook te onderwijzen in de kunstvakken. Deelconclusie

Het technasium moet binnen de school duidelijker aangeven waar ze mee bezig zijn. Dan kunnen andere vakken daar op inspelen. Een samenwerking tussen het technasium en het vak ckv kan bijvoorbeeld een positieve uitwerking hebben naar beide kanten. Bij handvaardigheid en tekenen kunnen de technasiumleerlingen leren om divergent te denken, te leren spelen met ideeën, en is er ruimte voor het aanleren van technische vaardigheden. Het instellen van een leerlijn kunst en techniek voor technasiumleerlingen geeft het Werkman-Technasium geloofwaardigheid.

ONDERZOEK

Synthese van de interviews

Synthese van de antwoorden van de experts over de mogelijkheden om een WerkmanTechnasium op het H.N. Werkman College te realiseren.

Opmerkingen experts

• Interessant streven van het H.N. Werkman College om kunst en cultuur met bètatechniek te verbinden. Het is een mogelijkheid om ook andere leerlingen dan de concrete bèta’s (70% jongens) kennis te laten maken met bètatechniek. (Gesprek 1) • Het Werkman staat in de samenleving bekend als een cultuurschool. Door kunst met techniek te verbinden bouwt het Werkman verder op zijn bestaande profiel, dat maakt het sterk. (Gesprek 2) • Er zijn veel raakvlakken tussen kunst en techniek. Onderzoek is een belangrijke overeenkomst tussen wetenschap en kunst. In het Werkman-Technasium kan je leerlingen leren onderzoeken, open te staan voor de technologische cultuur van vandaag. (Gesprek 4)

• Met het Werkman-Technasium kan het H.N. Werkman College zich profileren. (Gesprek 6) Voorwaarden Werkman-Technasium volgens experts

1 De belangrijkste uitgangspunten van de cultuurprofielschool (type A) en de die van de Stichting Technasium moeten met elkaar worden verweven. (Gesprek 3) 2 Er moeten goede kunst en cultuur gerelateerde technasiumprojecten (met voldoende bèta) worden geschreven op zowel het vlak van ontwerpen als op het vlak van onderzoek (O&O).(Gesprek 2) 3 Er moeten ondersteunende modules bij de WerkmanTechnasium-projecten geschreven worden die bij de omringende vakken kunnen worden behandeld. (In de technasiumopdrachten zelf is geen ruimte om nog bepaalde vaardigheden aan te leren.)(Gesprek 1)

47

ONDERZOEK

Feedback instrument

4 Er moet binnen de school voldoende draagvlak gecreëerd worden voor het Werkman-Technasium. (Gesprek 6) 5 Er moet een doorlopende leerlijn techniek, wetenschap en kunst ontwikkeld worden voor het Werkman-Technasium (Gesprek 9) Knelpunten bij punt 1 van de voorwaarden voor het Werkman-Technasium

• De belangrijkste uitgangspunten van het technasium en die van de brede cultuurprofielschool (type A) kunnen in de huidige situatie op het H.N. Werkman College niet verweven worden. Technasium-leerlingen hebben vanaf klas 2 geen kunstvakken meer. De doorlopende leerlijn cultuur-educatie voor alle leerlingen, belangrijk uitgangspunt van de cultuurprofielschool type A, is hiermee verbroken. (Gesprek 7)


Mogelijke oplossingen door de experts bij punt 1

• Om te kijken of beide leerlijnen bij elkaar passen moet gekeken worden naar wat de doelen zijn van het technasiumprofiel en het cultuurprofiel. De school moet beslissen welke doelen de hoofdmoot op het H.N. Werkman College gaan vormen. Eventueel moeten er concessies gedaan worden aan een van beide profielen. (Gesprek 3) • In een lange leerlijn, gekoppeld aan de projecten, losse modules kunst, wetenschap en techniek aanbieden aan de technasiumleerlingen. In de modules kunnen lessen cultuur-educatie en techniekworkshops elkaar afwisselen. De modules moeten dan wel zijn verankerd in het lesrooster. (Gesprek 9) • Komen tot een urenverdeling voor het technasium volgens de ‘kaasschaaf-methode’ waarvoor op de andere geraadpleegde technasiumscholen gekozen is. De koppeling tussen de kunstvakken en het technasium ontstaat dan

48

vanzelf. Er ontstaat ruimte om de twee leerlijnen in elkaar te laten schuiven. (Gesprek 2) • In de tweede en derde klas vakken clusteren in blokken (Werkmanuren). Leerlingen kiezen voor één blok. Verder volgen de leerlingen allemaal dezelfde vakken, dus ook tekenen en handvaardigheid. Dan ontstaat een koppeling van de kunstvakken met het technasium. (Gesprek 11) •

In de bovenbouw het verplichte vak ckv aanpassen aan het technasium. (Gesprek 8 en 11)

Knelpunten bij punt 2 van de voorwaarden voor het Werkman-technasium

• Er is nog maar één kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdracht geschreven. Het schrijven van goede projecten is een tijdrovende klus. (Gesprek 2)


• Samenwerken bij het schrijven van Werkman-Technasiumprojecten met andere technasiumscholen die ook cultuurprofielschool zijn. Afspraken maken dat in zo’n cluster elke school bijvoorbeeld één aan kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdracht per schooljaar aanlevert. Dat geeft binnen een paar jaar een mooie serie WerkmanTechnasium-projecten. (Gesprek 2) • Inventarisatie maken van snijvlak beroepen/opleidingen die bètatechniek en kunst en cultuur verbinden. Hiervan de beroepsproducten bekijken en aan de hand daarvan een serie O&O-opdrachten schrijven. (Gesprek 1) Knelpunten bij punt 3 van de voorwaarden voor het Werkman-technasium

• De ondersteunende modules in de kunsten cultuurhoek kunnen niet gegeven worden omdat technasium-leerlingen

49

ONDERZOEK

deze vakken niet op hun lesrooster hebben staan. (Gesprek Mogelijke oplossingen door de experts bij punt 4 7) • Zorgen dat de andere vakken niet achter blijven bij de technische voorzieningen van het technasium. (Gesprek 6) • Er is te weinig bekend over wat het technasium doet bij de omringende vakken. Docenten weten niet welke onder• De docenten kunsten cultuurvakken zouden samen met werpen in het technasium aan de orde komen en waar zij de docenten exacte vakken de Werkman-Technasium- proop kunnen inhaken. Het is technasium is nog teveel een jecten moeten ontwikkelen. (Gesprek 6) eiland binnen de school. (Gesprek 6) • Zorgen dat de juiste docent gekoppeld is aan het juiste Mogelijke oplossingen door de experts bij punt 3 technasiumproject. (Gesprek 11) • Werkman-Technasium-modules in de kunsten cultuurhoek apart op het rooster zetten. (Gesprek 6) • Draagvlak voor het Werkman-technasium kan gecreëerd worden bij zowel de technasium-docenten als bij de • Elk jaar een studiedag kunst en techniek organiseren voor andere vakken door klein te beginnen, bijvoorbeeld alleen alle personeelsleden. In verschillende workshops laat je in technasiumklas-3. Door in één klas te beginnen met het alle docenten praktisch kennismaken met het Werkmanschrijven en uitvoeren van kunsten cultuur gerelateerde Technasium. Zo kan aan de andere vakken zichtbaar technasiumprojecten en modules kan je laten zien dat het worden gemaakt wat er allemaal gedaan wordt in het cultuurtechnasium-idee werkt. (Gesprek 6) technasiumonderwijs en waar samengewerkt kan worden. (Gesprek 6) Knelpunten bij punt 5 van de voorwaarden voor het Werkman-technasium Knelpunten bij punt 4 van de voorwaarden voor het Werkman-Technasium

• Andere vakken zijn jaloers op alle technische voorzieningen die het technasium krijgt. (Gesprek 6) • Technasium-docenten zien geen mogelijkheden om kunsten cultuur met bèta-techniek te verbinden.


• Wat moet de inhoud worden van de doorlopende leerlijn techniek, wetenschap en kunst? (Gesprek 9) • Wat wil je als school aan de Werkman-Technasiumleerlingen aanbieden? Waar hebben de leerlingen behoefte aan? (Gesprek 3 en 4)

50


• Aansluiten bij de invalshoek kunst, wetenschap en techniek van het vak Kunst-Algemeen. • Aansluiten bij de ontwikkelde projecten. Geraadpleegde experts

• Directeur Stichting Technasium, Judith Lechner (gesprek 1) • Voorzitter Stichting Technasium, Henk Pijlman (gesprek 2) • Onderwijskundige kunsten cultuur-educatie SLO, Astrid Rass (gesprek 3) • Buitengewoon hoogleraar kunst en techniek, Petran Kockelkoren (gesprek 4) • Ondernemer creatieve industrie, Bart Kempinga (gesprek 5)

• Cultuur-coördinator H.N. Werkman College, Anne-Peter van der Muijen (gesprek 8) • Cultuur-aanjager H.N. Werkman College, Fons van Wanroij (gesprek 9) • Docent beeldende vakken, Miriam Geerts (gesprek 10) • Technator onderbouw technasium en docent handvaardigheid, Huugh Bons (gesprek 11) • Conrector H.N. Werkman College, Jan de Wit (portefeuille technasium) (gesprek 12) Geraadpleegde Technasiumscholen voor de urenverdeling

Ubbo Emmius Stadskanaal, Zernike College Haren, Gerrit Rietveld College Utrecht, Bonhoeffer College Enschede, Mediaan College ‘t Hooghelandt Amersfoort, Varendonck College Asten, d’Oultremontcollege Drunen, Keizer Karel College Amstelveen, Preadinius Gymnasium Groningen

• Rector H.N. Werkman College, Caren Japenga (gesprek 6) • Conrector H.N. Werkman College, Gretha Dam (portefeuille cultuur) (gesprek 7)

51

ONDERZOEK

Tussentijdse conclusie Reacties op de synthese

Onderzoeksvraag:

Zijn er mogelijkheden voor de technasiumleerlingen van het H.N. Werkman College om zich in alle leerjaren bezig te houden met kunst en cultuur? Tussentijdse Conclusie

Het oprichten van een cultuurtechnasium op het H.N. Werkman College is een uitdagend idee en biedt bètaleerlingen de mogelijkheid om zich vanuit de bèta-invalshoek op eigen wijze bezig te houden met kunst en cultuur. Het idee van een cultuurtechnasium op het H.N. Werkman College stuit niet op bezwaren van de Stichting Technasium. Als de kunsten cultuur gerelateerde technasiumopdrachten maar voldoen aan de eisen die aan het


vak O&O worden gesteld (realistisch bèta vraagstuk in combinatie met een beroep, het werken in teams enz.). De Stichting Technasium ziet in het cultuurtechnasium mogelijkheden voor andere leerlingen dan de harde bèta’s om kennis te maken met bèta techniek. Door kunst en techniek te willen combineren bouwt het H.N. Werkman College verder op zijn bestaande cultuurprofiel dat maakt het logisch. Het is goed dat er naast de invloed die alfa’s hebben op onze cultuur nu ook aandacht wordt besteed aan de vaak vergeten stempel die mensen van de bèta-wereld op onze cultuur hebben gezet. Tevens kan de school zich met een cultuurtechnasium profileren. Het cultuurtechnasium en de cultuurprofielschool zouden op het H.N.

52

Werkman College elk een eigen gezicht moeten krijgen maar kunnen elkaar qua programma deels overlappen in een schoolbrede leerlijn kunst, wetenschap en techniek. Het manoeuvreren tussen de alfa en de bèta bastions vereist behoedzaamheid. Het organiseren van een jaarlijkse kunsten techniekmiddag voor docenten zou een goed begin zijn. Zo kunnen andere vakken zien wat er in het cultuurtechnasiumonderwijs gedaan wordt en waar samengewerkt kan worden. Draagvlak voor het cultuurtechnasium kan gecreëerd worden bij zowel technasium-docenten als bij de andere vakken door klein te beginnen, bijvoorbeeld alleen in een technasiumklas-3. Door in één klas te beginnen met het schrijven en uitvoeren van kunsten cultuur

De reacties van de experts op de synthese zijn verwerkt in de tussentijdse conclusie. De reacties van de experts zijn terug te vinden in de bijlage: ‘Reacties op de eerste synthese’.

gerelateerde technasiumopdrachten en ondersteunende modules kan je laten zien dat het cultuurtechnasiumidee werkt. Aansluiting met kunsteducatie kan gevonden worden bij het subdomein ‘kunst, wetenschap en techniek’ van het vak Kunst Algemeen. Voor het schrijven van kunsten cultuur gerelateerde technasiumopdrachten kan ook toenadering worden gezocht met andere technasiumscholen die ook een cultuurprofielschool zijn. Hierbij raakt het Werkman wel zijn unieke positie kwijt. Door op het H.N. Werkman College de kunstvakken te koppelen aan het alfa-profiel doe je in de onderbouw de technasiumleerlingen te kort in het aanleren van creatieve vaardigheden. Om het cultuurtechnasium een succes

te laten worden zou hier aandacht aan besteed moeten worden. Dit kan door de kunstvakken in de onderbouw voor technasiumleerlingen weer op het rooster te zetten zoals dat op andere technasiumscholen gebeurt of door het aanbieden van losse modules kunst, wetenschap en techniek. In de modules kunnen lessen cultuur-educatie en techniekworkshops elkaar afwisselen. De modules moeten dan wel verankerd zijn in het lesrooster. In de bovenbouw kunnen de bètaleerlingen de koppeling met de kunstvakken zelf opzoeken als ze daar behoefte aan hebben door kunst-muziek of kunst-beeldend samen met het vak kunst-algemeen te kiezen in de vrije ruimte. Ook krijgen ze het verplichte vak ckv, waarin aandacht besteed kan

53

worden aan technische componenten in de kunst. Door het oprichten van een cultuurtechnasium kunnen de speerpunten van het H.N. Werkman College, het Technasium en de cultuurprofielschool, binnen de school hun eigen plek krijgen zonder te botsen met het profiel van de school zoals die is vastgelegd in het BOP-rapport uit 2008. Reacties op de tussentijdse conclusie zijn te lezen in de bijlage: ‘Reacties op de tussentijdse conclusie’. De reacties zijn verwerkt in de aanbevelingen en conclusie.

ONDERZOEK

Invalshoek kunst, wetenschap en techniek

Technasiumopdrachten

Theorie Kunst Algemeen en Technasiumopdrachten in elkaar schuiven en docent natuurkunde) om mee te denken over de inhoud van de nieuwe Werkman-Technasium-modules. Het streven is, op aanraden van de directie, om de theorie en de vaardigheden die in de ondersteunende module aan de orde komen te laten aansluiten bij de technasiumopdrachten. De leerlingen Procedure krijgen vier technasiumopdrachten per Om een antwoord te krijgen op deze leerjaar. De opdrachten zijn elk jaar deelvraag heb ik de technasium verschillend, afhankelijk van de opopdrachten uit de derde klas naast de theorie van het subdomein kunst, weten- drachtgevers. Het opstellen van een vast jaarprogramma is daarom lastig. schap en techniek van het vak Kunst Bij het opstellen van deze modules ben Algemeen gelegd om te kijken of deze ik er van uit gegaan dat de leerlingen uit bruikbaar is bij het samenstellen van klas drie nog technische vaardigheden de Werkman-Technasiummodules. De moeten leren en het verbeelden nog uitwerking van deze modules is terug centraal staat. (De uitslagen van het te vinden in de bijlage ‘Technasiumopdrachten versus kunst, wetenschap en onderzoek ‘Cultuur in de Spiegel’ naar de ontwikkeling van het cultureel-zelftechniek. bewustzijn van kinderen is nu nog niet bekend.) Bij elke opdracht heb ik geVerwerking van de gegevens keken in de theorie van het subdomein De schoolleiding stelt voor om in leerkunst,wetenschap en techniek van het jaar drie te starten met ondersteunende vak Kunst Algemeen of er bijpassende Werkman-Technasiummodules. Om dit te realiseren heb ik inmiddels een kleine onderwerpen behandeld worden. In de bronnenbundels van Cultuurnetwerk denktank samengesteld (een docent Nederland is veel achtergrondinformatie handvaardigheid, een docent tekenen Deelvraag

Is de theorie van ‘kunst, wetenschap en techniek’, subdomein van het vak Kunst-Algemeen, bruikbaar voor de inhoudelijke opzet van ondersteunende Werkman-Technasiummodules?

55

over dit subdomein te vinden (www. cultuurnetwerk.nl). Deel-conclusie

De leerlijn van Kunst-Algemeen en de technasiumopdrachten laten zich niet zomaar in elkaar schuiven. De technasiumopdrachten veranderen elk jaar. Toch kan er veel theorie uit het subdomein kunst, wetenschap en techniek gebruikt worden ik de ondersteunende Werkman-Technasiummodules. Een ‘denktank’ kan meehelpen om elk jaar passende Werkman-Technasiummodules te schrijven. Het aanleren van technische vaardigheden helpt de leerlingen bij het uitvoeren van hun ideeën en het vergroot ook hun mogelijkheden om creatieve oplossingen te bedenken. Door de Werkman-Technasiummodules mee te nemen in de pilot van ‘Cultuur in de Spiegel’ kunnen meer mensen meedenken over de inhoud van de modules en worden meer docenten betrokken bij het Werkman-Technasium wat goed is voor het draagvlak binnen de school.

ONDERZOEK

Aanbevelingen en conclusie

pen hebben invloed op onze kunst en cultuur. Een Werkman-Technasium biedt een bijzondere mogelijkheid om met name de onderbelichte invloed van de bètawetenschap op kunst en cultuur extra aandacht te geven. Het WerkmanTechnasium stelt leerlingen met een culAanbevelingen en conclusie turele belangstelling in staat om kennis Technasiumleerlingen van het H.N. te maken met bèta techniek, anderzijds Werkman College kunnen zich in alle kunnen leerlingen met een bèta belangleerjaren bezig houden met kunst en stelling zich op culturele onderwerpen cultuur als er jaarlijks in het Technasium oriënteren. één of twee technasiumopdrachten wor- Het idee van een meer op kunst en den gegeven die aan kunst en cultuur cultuur georiënteerd technasium op het zijn gerelateerd. Het oprichten van een H.N. Werkman College stuit niet op technasium waar aandacht is voor kunst bezwaren van de Stichting Technasium, en cultuur, een echt Werkman-Technaals de kunsten cultuur gerelateerde sium, is een uitdagend idee, passend technasiumopdrachten maar voldoen bij de school. Door kunst, cultuur en aan de eisen die aan het vak O&O techniek te willen combineren bouwt het worden gesteld (realistisch bèta vraagH.N. Werkman College op een logische stuk in combinatie met een beroep, het wijze verder op zijn bestaande cultuurwerken in teams enz.). profiel.15 Sinds enige tijd ontbreken in de tweede Zowel de alfa- als de bètawetenschapen derde klas de beeldende vakken op Onderzoeksvraag



56

het lesrooster van technasiumleerlingen. Hierdoor worden zij niet geschoold in creatieve vaardigheden. Het succesvol uitvoeren van de aan kunst en cultuur gerelateerde technasiumopdrachten komt hierdoor in gevaar. Om het Werkman-Technasium een succes te laten worden moet hier aandacht aan worden besteed. Dit kan door de beeldende vakken in de onderbouw voor technasiumleerlingen weer op het rooster te zetten zoals dat op andere technasiumscholen gebeurt of door het aanbieden van losse modules kunst, wetenschap en techniek. In de modules kunnen lessen kunsteducatie en techniekworkshops elkaar afwisselen. De modules moeten dan wel verankerd zijn in het lesrooster. In de bovenbouw kunnen de bèta-leerlingen de koppeling met de kunstvakken zelf opzoeken als ze daar behoefte aan hebben door kunst-muziek of kunstbeeldend samen met het vak kunstalgemeen te kiezen in de vrije ruimte.

Het Werkman/Technasium

Ook krijgen ze het verplichte vak ckv, waarin aandacht besteed kan worden aan technische componenten in de kunst en cultuur. Het is lastig om binnen de school draagvlak voor het Werkman-Technasium te creëren; tussen de alfa- en bètavakken bestaat wederzijds argwaan. Om dit te overbruggen kunnen technasiumdocenten samen met docenten van de creatieve vakken op kleine schaal aan de slag met het schrijven van opdrachten. Daarvoor is technasiumklas-3 geschikt. Door in één klas te beginnen met het schrijven en uitvoeren van kunsten cultuur gerelateerde technasiumopdrachten en eventueel ondersteunende modules kan je laten zien dat het Werkman-Technasiumidee werkt. Het organiseren van een jaarlijkse kunsten techniekmiddag voor docenten is ook een goed begin. Zo kunnen andere vakken zien wat er in het WerkmanTechnasiumonderwijs gedaan wordt en

waar samengewerkt kan worden. Door de ondersteunende WerkmanTechnasium-modules en opdrachten mee te nemen in de pilot van de RuG ‘Cultuur in de Spiegel’ raken ook meer docenten, door mee te denken over de inhoud, betrokken bij het WerkmanTechnasium. Het maken van opdrachten voor het Werkman-Technasium is een hele klus. Voor het schrijven van deze kunsten cultuur gerelateerde technasiumopdrachten is het goed om toenadering te zoeken met andere technasiumscholen die ook een cultuurprofielschool zijn. Het technasium en de cultuurprofielschool moeten op het H.N. Werkman College elk een eigen gezicht krijgen maar kunnen elkaar in de toekomst qua programma deels overlappen in een schoolbrede leerlijn kunst, wetenschap en techniek. Voor het opzetten van deze leerlijn is het sub-domein ‘kunst, weten-

57

schap en techniek’ van het vak Kunst Algemeen een goed uitgangspunt. Door het oprichten van een WerkmanTechnasium kunnen de speerpunten van het H.N. Werkman College, het Technasium en de cultuurprofielschool, binnen de school hun eigen plek krijgen zonder te botsen met het profiel van de school.14

ONDERZOEK

Vervolg voorstel

Om te komen tot een WerkmanTechnasium:

• De directie geeft aan of zij door wil gaan met het opzetten van het ‘Werkman-Technasium’.

Technasiumopdracht voor de derde klas schrijft en zich buigt over de inhoud van de ondersteunende modules. De Werkman- Technasiumopdracht en modules worden meegenomen in de pilot van ‘Cultuur in de Spiegel’.

• De directie geeft aan of de vakken tekenen en handvaardigheid terug komen op het lesrooster van technasiumleerlingen van de tweede en derde klas of dat er gekozen wordt voor ondersteunende Werkman-Technasiummodules.

• De denktank onderzoekt of de bestaande technasiumopdrachten voor de derde klas met kleine aanpassingen meer een Werkman-Technasium karakter kunnen krijgen.

• De directie stelt een ‘denktank’ samen die een nieuwe, aan kunst en cultuur gerelateerde Werkman-

• In het nieuwe schooljaar 20102011 kan er gestart worden met een Werkman-Technasium-experiment

59

in de derde klas. De ondersteunende modules komen op het lesrooster. • Aan het einde van het experimenteerjaar organiseert het WerkmanTechnasium samen met de kunstvakken een kunsten techniekmiddag voor alle docenten. Voorstel voor verder onderzoek

• Een casestudy naar het verloop van het opstarten van het cultuurtechnasium en het uittesten van de nieuwe Werkman-Technasium opdrachten zou wenselijk zijn.

ONDERZOEK

Samenvatting

Achtergrond van het onderzoek

Het H.N. Werkman College in Groningen is een cultuurprofielschool en heeft sinds enkele jaren ook een technasiumafdeling. Het Werkman College wil een school zijn waar kansen voor kinderen voorop staan en streeft ernaar dat leerlingen als kritische jongeren de samenleving in gaan. Creativiteit in denken en doen wordt gestimuleerd. Deze visie op onderwijs is nauw verbonden met de visie op cultuureducatie. Creativiteit is ook het leren om vanuit verschillende invalshoeken naar een probleem te kijken en oplossingen te bedenken. Creativiteit en cultuureducatie zijn daarom op het Werkman College niet uitsluitend voorbehouden aan een selecte talentklas of aan de kunstvakken. De directie van de scholengemeenschap probeert daarom te komen tot een situatie waarin


het technasium en de cultuurprofielschool elkaar positief gaan beïnvloeden en elkaar gaan versterken. Nu is er nog een groot verschil tussen idee en praktijk: de directie streeft naar een samenwerking tussen het technasium en de kunsten cultuurvakken maar die koppeling van beide stromingen blijkt op de werkvloer niet te bestaan. In dit onderzoek ‘Het Werkman-Technasium’ wordt gezocht naar mogelijkheden om deze samenwerking op het H.N. Werkman College tot stand te brengen en uit te bouwen. Onderzoeksvraag


60

Plan van aanpak

Er is gekozen voor een Delphi-achtige opzet van het onderzoek omdat er op het gebied van het combineren van de cultuurprofielschool en het technasium nog geen voorbeelden voorhanden zijn. In een Delphi-onderzoek probeert de onderzoeker samen met een groep experts ideeën te genereren voor een complex probleem. In dit onderzoek zijn zowel interne als externe deskundigen geraadpleegd. In opeenvolgende individuele sessies is de onderzoeksvraag besproken. Elke nieuwe ronde werd vooraf gegaan door feedback op de vorige ronde. Zo ontstond er uitwisseling van ideeën en konden meningen naar elkaar toe groeien.

De resultaten

Om het etiket Cultuurprofielschool (type A) te mogen dragen verplicht de school zich cultuur voelbaar te maken in alle vakken, het technasium vormt hierop geen uitzondering. Het cultuurprofiel kan binnen het technasium heel goed vorm krijgen door de technasiumleerlingen jaarlijks één of twee aan kunsten cultuur gerelateerde opdrachten te geven. Dit idee stuit niet op bezwaren van de Stichting Technasium, als deze technasiumopdrachten maar voldoen aan de eisen van het technasiumvak Onderzoek & Ontwerpen. De experts stellen voor om samenwerking te zoeken met andere cultuurprofielscholen met een technasium om samen cultuur-technasiumopdrachten te schrijven. Om de leerlingen deze opdrachten met succes te kunnen laten uitvoeren

zouden technasiumleerlingen ook moeten worden onderwezen in de kunst en cultuurvakken. Dit is op het H.N. Werkman College niet het geval. Gekeken is hoe dit op andere technasiumscholen is geregeld. Het blijkt dat alleen het H.N. Werkman College ervoor kiest om de technasium-uren uitsluitend uit de kunstvakken te halen. Om draagvlak te creëren voor het cultuur-technasiumidee bij de betrokken Werkman-docenten stellen de experts voor om een Werkman-Technasium experiment te starten in één klas. Dit experiment kan worden meegenomen in de pilot van Cultuur in de Spiegel (RuG) waardoor meer docenten betrokken raken bij het experiment. Na afloop zou onderzoek (casestudy) naar het verloop van het opstarten van het cultuurtechnasium en het uittesten van de Werkman-Technasium

61

modules en -opdrachten wenselijk zijn. Door het oprichten van een WerkmanTechnasium kunnen de speerpunten van het H.N. Werkman College, het technasium en de cultuurprofielschool, binnen de school een eigen plek krijgen zonder te botsen met het profiel van de school. Waarmee de onderzoeksvraag wordt beantwoord: wanneer het genoemde experiment succesvol wordt afgerond en het management erin slaagt de betrokkenen te overtuigen van de uitdagende nieuwe mogelijkheden van het Werkman-Technasium is het goed mogelijk dat ook de technasium-leerlingen van het H. N. Werkman College zich in alle leerjaren bezig houden met kunst en cultuur.

ONDERZOEK

Literatuurlijst Auteur

Titel

Baarda, B.D., Goede, M.P.M. De, Teunissen, J.

Basisboek Kwalitatief Onderzoek

Conijn, P., Schuurmans, M., Middelhoek, D.

Ondernemend leren, op weg naar talentontwikkeling en meesterschap

Creswell, John W.

Educational Research

Heusden, Barend van

Cultuur in de Spiegel: naar een doorlopende leerlijn cultuureducatie

Kockelkoren, Petran

Techniek: Kunst, Kermis en Theater

Krol, Gerrit

De trots van alfa en bèta

Munnik, René

Techniek en cultuur

Ponte, Petra

Onderwijs van eigen makelij

Schönau, Diederik

Leren van kunst

Scruton, Roger

Waarom cultuur belangrijk is

Themabundel van het vwo-eindexamen 2004

Kunst, Kennis en Kunde I en II, raakvlakken tussen kunst en techniek

YoungWorks

Bèta mentality

YoungWorks

Zeven werelden van bèta en techniek


62

Jaar

Uitgever

2007

Stenfert Kroese

2006

De Akelei, Assendelft

2008

Pearson Educational International

2009

RuG, Groningen

2003

Nai Uitgevers, Rotterdam

1997

De Bezige Bij, Amsterdam

2007

Damon BV, Budel, Radboudstichting

2006

Nelissen, Soest

2007

ArtEZ Expertisecentrum Kunsteducatie, Zwolle

2007

Nieuw Amsterdam Uitgevers

2003

Citogroep, Arnhem

2007

Platform bèta techniek

2007

Platform bèta techniek

63

ONDERZOEK

Eindnoten

1

Gerrit Krol, ‘De onhandige mens’, Vermeer lezing 2001 TU Delft, bladzijde 17.

2

‘Kunst is niet heilig: naar een doorlopende leerlijn geïntegreerde cultuureducatie’, veldaanvraag SLO 2008, RuG/ KCM, bladzijde 1.

3

Schoolgids H.N. Werkman College 2008/2009

4

Barend van Heusden, ‘Cultuur in de spiegel: naar een doorlopende leerlijn cultuureducatie’, Onderzoek Rijks universiteit Groningen, zomer 2009 (www.cultuurindespiegel.nl).

5

Technasiumleerlingen volgen alleen in de eerste klas de beeldende vakken (1 uur tekenen + 1 uur handvaardigheid).

6

Tibor Lapikas, ‘De onhandige mens’ Vermeer lezing 2001 TU Delft, bladzijde 40.

7

Howard Gardner onderscheidt in zijn boek ‘Soorten intelligentie: meervoudige intelligenties voor de 21e eeuw’ 8 intelligenties: Verbaal/linguïstische, logisch/mathematische, visueel/ruimtelijke, muzikaal/ritmische, lichamelijk/kinetische, interpersoonlijke, intrapersoonlijke en de natuurgerichte intelligentie. Uitgegeven door Nieuwezijds B.V., 2002.

8

Albert Einstein (1879-1955), theoretisch natuurkundige, uitvinder en toegepast wiskundige.

9

Willem Bustraan en Hein Dirks, ‘Natuurwetenschap en kunst’, Kunstzone 11, november 2008, bladzijde 8.

10 Onder de noemer ‘technè’ valt een heel scala van vaardigheden, van meubelmaken en schoenlappen tot beeldhouwen en dichten.


64

11 Richard P. Feynman, ‘The meaning of it all’, Penguin Books, London, 1998. De kern van een succesvolle, natuurwetenschappelijke denkstrategie is de zogenaamde ‘creatieve verbeeldingskracht’. Het is een denkvaardigheid die de mens inzet, wanneer zij iets tot stand moet zien te brengen wat nu, op dit moment, nog niet gedaan kan worden. 12 Petran Kockelkoren, ‘Professor op het grensvlak van kunst en techniek’, UT-nieuws nr. 32, 1 november 2001. 13 Diederik Schönau, Lectorale rede ‘Leren van kunst’, Zwolle, 12 november 2007, bladzijde 17. 14 Onderzoek naar het profiel van het H.N. Werkman College, BOP onderzoek en communicatie, Groningen, 3 november 2008 ([email protected]). 15 Type A cultuurprofielschool: cultuureducatie voor alle leerlingen. Bij dit type cultuurprofielschool ligt de nadruk op de ontwikkeling en de integratie van cultuureducatie en het curriculum van de school. Scholen richten zich op het vakoverstijgend aanbieden van cultuureducatie, in samenwerking met externe culturele instellingen zoals centra voor kunst en cultuur, musea en theaters(www.kpcgroep.nl/cultuurprofielscholen). 16 De Formule (www.technasium.nl). 17 Delphi-onderzoek verwijst naar een participatieve methode om aan beleidsondersteunend onderzoek te doen (http://nl.wikipedia.org/wiki/Delphi-studie). 18 Nationaal expertisecentrum leerplan ontwikkeling (www.slo.nl).

65

ONDERZOEK

Colofon Tekst en foto’s

Trudi van den Berg

Vormgeving

Atelier De Zuil, Groningen

Oplage

30

Copyright

Atelier De Zuil 2010

Met dank aan

Alle mensen die meewerkten aan de interviews

en de critical friends Maria en Jos

Foto’s

Leerlingen van het H. N. Werkman College

• Pagina 22, Technasiumleerlingen op onderzoek in de Eemshaven, opdracht baggereiland • Pagina 24, Technasiumleerlingen op onderzoek in de Eemshaven, opdracht baggereiland • Pagina 26 en 27, Culturele uitwisseling Groningen-Aurich • Pagina 30, Culturele uitwisseling Groningen-Aurich • Pagina 34, Technasiumleerling bezig met opdracht winkelwagentje • Pagina 41, Experiment Technasiummodule waarnemen: Tekenen naar eigen waarneming en met 3D programma Sketchup • Pagina 43, Technasiumleerling bezig met opdracht winkelwagentje • Pagina 46, Experiment Technasiummodule waarnemen: Het menselijk lichaam • Pagina 54, Technasiumleerling ontwerpt een eiland van baggerslib voor de kust van Delfzijl • Pagina 58, Kenny van karton, pop-up ontwerp eerste klas

Kunst

Techniek

‘Kunst maakt betere wetenschappers’. Dat is

pas komen.” Het H.N. Werkman College in

natuurlijk een aantrekkelijke uitspraak voor

Groningen is zo’n cultuurprofielschool met

een middelbare school die een cultuurpro-

een technasiumafdeling en de directie van

fielschool is met een technasiumafdeling.

deze school streeft naar een inspirerend sa-

Volgens het artikel in ‘Bulletin Cultuur &

menwerkingsverband tussen deze twee on-

School’ (nr. 60, januari 2010) ligt de kracht

derwijsvormen. In dit onderzoek gaat Trudi

van kunsten cultuurvakken in het aanwak-

van den Berg, als docent verbonden aan het

keren van fantasie en verbeeldingskracht en

Werkman College, op zoek naar mogelijk-

het opzoeken van grenzen. “Kunst maakt

heden om tot dit samenwerkingsverband te

creatief en ondernemend, het traint de con-

komen zodat deze twee, schijnbaar concur-

centratie, legt nieuwe verbindingen in de

rerende, onderwijsvormen elkaar in de toe-

hersenen en ontwikkelt het denken. Dat zijn

komst positief gaan beïnvloeden en elkaar

kwaliteiten die ook bij andere vakken van

gaan versterken.

Het Werkman Technasium

Recommend Documents