HET WATERSCHILD LESBRIEF BASISONDERWIJS
De geschiedenis van het Muiderslot en het water ▪ nieuwe, ondergrondse ruimte op het terrein achter het kasteel ▪ te bezoeken zonder rondleiding ▪ geschikt voor leerlingen middenbouw/bovenbouw ▪ per 8 leerlingen 1 begeleider verplicht ▪ met animatiefilm (7 min.), tijdbalken en watershow ▪ bezoek duurt ca. 15 minuten totaal ▪ met opdrachtenblad Waterschild ▪ voorbereiding met lesbrief: ca. 30 minuten ▪ vragen maken: ca. 15 minuten ▪ tip: doe ook de buitenspeurtocht, het Waterschildpad (ca. 30 min., € 1,- per ex.) ▪ tip: speel het spel Spion in de Stelling online en op het Muiderslot (ca. 30 min.), zie www.spionindestelling.nl
Inhoud 1 Het Waterschild, wat is dat? 2 Water als vriend: de strijd met het water 3 Water als vijand: de strijd tegen het water 4 Het Muiderslot en het Waterschild nu 5 Spreekwoorden met water
eigenwijs sinds 1285 eigenwijs sinds 1285
6 Vragen
1
www.muiderslot.nl
Het Waterschild, wat is dat?
kon hier mooi voor gebruikt worden. De dijk werd verstevigd met palen. Dat waren de eerste versterkingen, waarmee het kasteel en de rivier de Vecht beschermd waren tegen aanvallende schepen. Zo’n honderd jaar later werden de dijken bij het Muiderslot en om Muiden gemoderniseerd. Ze werden verhoogd en verbeterd. Er kwamen bastions: buiten de wal uitstekende stukken, meestal in de vorm van een driehoek, Hiermee konden soldaten de wallen nog beter verdedigen. Dit hele terrein dat door dijken en wallen omringd is, heet een vesting.
Water is altijd heel belangrijk geweest voor het Muiderslot. Het kasteel is aan het water gebouwd: aan de rivier de Vecht en aan de vroegere Zuiderzee. Die zee werd later het IJsselmeer. Dit was een uitgekiende plek voor een kasteel. Vanuit het Muiderslot van graaf Floris de Vijfde kon een groot stuk land en water verdedigd worden tegen vijanden. Die kwamen uit bijvoorbeeld West-Friesland, Utrecht en Gelre. Het Muiderslot was een waterburcht, met als extra beveiliging een slotgracht om het kasteel heen. Deze liep ook om de voorburcht, een aantal schuren en boerderijen die bij het kasteel hoorden. Zo waren de hoofdburcht en de voorburcht goed verdedigd.
De eerste waterlinie
Ondertussen was er iets nieuws bedacht om de vijand tegen te houden. Heel simpel: door stukken land ónder water te zetten, kon de vijand er niet meer door. Dat noem je inundatie. Van het Muiderslot tot voorbij Utrecht werd een waterlinie aangelegd. Dat is een lange rij van versterkingen, forten en sluizen. Met sluizen kon water doorgelaten worden. Sluizen zijn muren in het water, met deuren die open kunnen. Langs deze Utrechtse Linie konden stukken land onder water gezet worden. In de 17e eeuw (1600-1700) woonde de Amsterdamse schrijver en dichter P.C. Hooft op het Muiderslot. Hij had belangrijk werk te doen, als een soort burgemeester en rechter. Ook moest hij ervoor zorgen dat het Muiderslot en Amsterdam uit handen van de vijand bleef. Hij gebruikte dus de Utrechtse Linie, die elk moment in werking gezet kon worden. Met zijn plan om de linie bij Muiden verder te verbeteren, werd helaas niets gedaan. Het raakte zoek.
Het bouwen van het kasteel op deze plek was niet makkelijk. Het stuk grond lag midden in het water. Eerst moest het drooggemaakt worden, door er dijken langs te leggen. Toen het bouwen klaar was, werd er een gracht gegraven. Daar kwam weer water in. De dijken beschermden het kasteel tegen de zee. Het water werd dus gebruikt voor de verdediging van het kasteel, maar het kasteel moest ook beschermd worden tegen het water. Water als vriend, water als vijand!
Het Waterschild Achter het Muiderslot staat het nieuwe Waterschild. Dat is een ondergrondse, spannende ruimte, gedeeltelijk afgedekt met een groot schild van beton. Beneden is een hoop te ontdekken over de geschiedenis van het Muiderslot en het water. Bekijk de animatiefilm (7 minuten) en laat je verrassen door het (echte!) water. Waterschild betekent letterlijk een schild van water, waarmee het kasteel meer dan 700 jaar verdedigd werd. Dat het werkte, bewijst het Muiderslot nu nog steeds! Het Slot heeft de strijd gewonnen.
Muiderslot vroeger, met voorburcht en slotgracht
Muiderslot nu, met Waterschild
Muiden met het Muiderslot, 16e eeuw (J. van Deventer)
De Oude en Nieuwe Hollandse waterlinie
In 1672 vielen de Fransen aan, maar zij kwamen niet ver. Een tweede, langere waterlinie, de Oude Hollandse Waterlinie, hield ze net op tijd tegen. Deze waterlinie liep van Muiden via Woerden naar Gorinchem (Zuid-Holland). Bij het Muiderslot werden de dijken doorgestoken. Toen lagen het Muiderslot en de stad Muiden ieder op een eiland. De Fransen maakten rechtsomkeert. Ze waren verjaagd door het water! Toch kon er nog wel wat verbeterd worden aan de linie. De eerste koning van Nederland, koning Willem I, liet in 1815 de Nieuwe Hollandse Waterlinie aanleggen. Deze lag iets meer naar het oosten, waardoor ook
als vriend: de strijd Water met het water Algauw was de slotgracht niet meer genoeg om het Muiderslot te verdedigen. Vijanden konden te dichtbij komen, dat was gevaarlijk. In de 15e eeuw (1400-1500) werd de verdediging verder naar buiten het kasteel verplaatst. Er lag al een dijk om het terrein, deze 2
Tekening van P.C. Hooft
Utrecht beschermd werd door het water. Bij het Muiderslot kwam een grote stenen dam met sluisdeuren, de ‘Oostbeer’. Hierdoor kon zeewater worden ingelaten, om het polderland onder water te zetten. Voor de verdediging van de sluis werden twee gebouwen neergezet bij het Muiderslot: gebouwen A en B. In deze forten zaten soldaten, en er werden spullen bewaard zoals kruit en munitie voor de wapens. Deze gebouwen zijn zo’n zestig jaar geleden gesloopt. Het Waterschild is gebouwd op de plek van gebouw A. Van gebouw B is er nog een deel over: de kanonkazemat. (Je kunt deze zien langs het pad naar de valkenier.)
aan zee kon je je niet bedenken! Er werd ook een legende, een verhaal verteld over een zingende zeemeermin. Op een dag vingen vissers geen vis, maar een zeemeermin in hun netten. Ze wilden haar houden, en lieten haar niet meer teruggaan naar zee. Maar de meermin ontsnapte en ze vervloekte Muiden. Het zou altijd een klein stadje blijven, terwijl Amsterdam zou uitgroeien tot een grote stad. En dat is zo gebeurd! Maar of het echt door de vloek van de zeemeermin kwam… Het Muiderslot verdiende ook vanaf het allereerste begin aan het water. Bij het kasteel was een tol: schepen moesten betalen om door te mogen varen van en naar Utrecht. Maar het water kon ook een vijand zijn: de hoge vloedgolven van de zee spoelden regelmatig over het land. Daarom werden er algauw dijken aangelegd om het stadje en om het kasteel. Vanaf de 13e eeuw (12001300) begon de tijd van de inpoldering. Overal werden dijken om moerassen gelegd, om deze droog te maken. Boeren kregen zo steeds meer land.
Heeft de Nieuwe Hollandse Waterlinie goed gewerkt? Niet altijd. Een keer duurde het te lang, voordat het land onder water stond. De vijand was er al lang voorbij. Een andere keer in de winter was het water ijs geworden, en kon de vijand eroverheen. Waarschijnlijk heeft de waterlinie wél voorkomen dat de Duitsers in de Eerste Wereldoorlog ons land aanvielen.
Het Franse leger komt over het ijs
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Overstromingen
Nog een waterlinie: de Stelling van Amsterdam
Tijdens de oorlog tegen Spanje in de 17e eeuw (1600-1700) werden er voor het eerst dijken doorgestoken. Het land werd onder water gezet, om de vijand te hinderen. De boeren bij Muiden waren zo boos, dat zij ’s nachts de gaten weer dichtmaakten. Maar dat hielp niet, op een andere plek werden weer nieuwe gaten gemaakt. Al hun werk op het land was voor niets geweest. Het land overstroomde, hele dorpen werden verlaten. Het zoute zeewater vernielde de oogst en de landerijen. Muiden en het Muiderslot lagen op twee eilanden. En toen kwam er ook nog een grote stormvloed, met heel hoge golven van de zee. De zeedijken braken, en het land tussen Muiden en Diemen kwam onder water te staan. Pas twee eeuwen later werd er iets voor de boeren gedaan. Zij kregen de schade vergoed als hun land onder water was gezet door militairen. Zo was het een stuk minder erg, en konden de boeren er zelfs goed aan verdienen. Zagen zij het water toen ook een beetje als vriend?
Eind 19e eeuw (1800-1900) werd er weer iets nieuws bedacht. Een groot gebied, waar nu de provincies Noord- en Zuid-Holland liggen, moest verdedigd worden door verschillende waterlinies. De hoofdstad kreeg daarin een eigen waterlinie: de Stelling van Amsterdam. Deze liep vanuit Muiden met een grote boog om Amsterdam heen, tot en met het forteiland Pampus. Amsterdam was veilig, maar dat duurde niet lang. In de Tweede Wereldoorlog waren de waterlinies overbodig geworden. De vijand vloog er gewoon overheen! De Duitsers gebruikten zelfs de Stelling van Amsterdam om stukken land onder water te zetten. Zo lieten ze zien wie er de baas was… Een paar jaar na de oorlog werden de linies opgeheven, als laatste de Nieuwe Hollandse Waterlinie in 1960. De geschiedenis van het Muiderslot en vier waterlinies: van de Utrechtse tot en met de Stelling van Amsterdam, was voorgoed voorbij.
als vijand: de strijd Water tegen het water
Muiderslot gesloopt?
De dijken moesten steeds weer opnieuw gecontroleerd en verstevigd worden. Ondertussen was het Muiderslot in de 19e eeuw (1800-1900) verwaarloosd en vervallen. Er
Muiden was van het begin af aan een vissersplaatsje. Een betere plek aan de rivier en 3
Gebouw A
Dijken om Muiden en het Muiderslot
werden al plannen gemaakt om het kasteel te slopen. Met de stenen en andere materialen konden dan mooi de dijken versterkt worden. Op het laatste moment ging dat niet door. De koning wilde dat het kasteel bewaard bleef en liet het opknappen. Zo was het Muiderslot weer gered!
beveiliging om het kasteel heen. Om het kasteel is de vestingwal te zien, met een paar bastions. Op de plattegrond hieronder kun je die goed zien. Het kasteel staat op een soort eiland, dat met één strook vastzit aan het land. Schuin achter het kasteel en het Waterschild ligt de Oostbeer, de sluis die nog steeds belangrijk werk doet. In de wal zit de toegangsdeur naar de sluis, maar die is op slot. Rechts op het terrein, richting Valkenier, is een deel van het vroegere gebouw B te zien, de kanonkazemat. De kanonnen zijn er niet meer, wel de openingen waaruit er geschoten werd. Die zijn gericht op de Oostbeer. Zo was deze extra beveiligd tegen vijanden. Wil je nog meer weten over het Muiderslot en het water? Ga dan naar het Waterschild!
Laatste overstroming
In 1916 was er weer een grote stormvloed. De zeedijk bij Muiden overstroomde en ook het Muiderslot kwam onder water te staan. Het water stond anderhalve meter hoog op de binnenplaats! De mensen hadden er toen genoeg van. Er kwam een plan om de Zuiderzee te veranderen in een meer. De Afsluitdijk werd aangelegd in het noorden van het land, en het zoute water werd zoet. Voor het IJsselmeer hoefden de mensen niet meer bang te zijn. De vijand, het water, was overwonnen. Minder blij waren de vissers. Zij waren hun zeevis kwijt, en moesten wachten tot er weer genoeg andere vissen kwamen. Muiden veranderde van een vissersplaats in een havenstadje voor zeilboten en motorboten. In de zomer is het er heel druk met vakantiegangers. Zij hebben aan het water een goede vriend.
Ondergelopen land
Muiderslot gesloopt?
Spreekwoorden met water Nederland is een echt waterland. Daarom zijn er ook veel woorden in de Nederlandse taal die met water te maken hebben. Mensen praten over water, denken aan water, maken verhalen over water, zijn bang voor water, hebben plezier met water, noem maar op! Er zijn veel spreekwoorden en gezegden die met water te maken hebben. Met een spreekwoord zeg je iets dat altijd waar is. Bijvoorbeeld: iets staat als een paal boven water! Een gezegde is een vaste manier om iets te zeggen, bijvoorbeeld: zo vlug als water. Er zijn er nog veel meer: • Het water komt aan de lippen - de nood is heel hoog • Water bij de wijn doen - met minder tevreden zijn • Een storm in een glas water - een heleboel toestanden om niets • Water naar de zee dragen - onzinnig werk doen • Het is water en vuur - het tegenovergestelde zijn • Iets valt in het water - iets is een mislukking • Zo vlug als water - heel snel zijn • Boven water komen - ergens opduiken
Stijgend zeewater
Toch blijft het altijd opletten of de dijken wel goed genoeg zijn. Sinds 2005 zijn de dijken overal gecontroleerd en hoger gemaakt en verzwaard als dat nodig was. Door het veranderende klimaat stijgt de zeespiegel, dat is al het zeewater bij elkaar. Ook zijn er gebieden aangewezen die kunnen overstromen als een rivier te veel water heeft. Net als voeger, worden hier expres dijken doorgestoken. Maar nu wel bij gebieden waar niemand woont. De sluis bij het Muiderslot, de Oostbeer, wordt nog steeds gebruikt. Er wordt water ingelaten als verversing van het water in de Vestinggracht en de trekvaart. Ook wordt het grondwater, dat is het water dat diep in de grond zit, vanuit hier gecontroleerd. Tegenwoordig zit de Oostbeer vol met computers hiervoor.
©2012 Muiderslot, alle rechten voorbehouden Illustraties & foto's: IJsfontein, Flying Focus, Endeloos Grafisch Ontwerp, Muiderslot
Het Muiderslot en het Waterschild nu
Antwoorden 6: 1 a, 2 c, 3 b, 4 a, 5 c, 6 b, 7 b, 8 c, 9 b, 10 c, 11 b. Antwoorden opdrachtenblad: 1 a, 2 b, 3 c , 4 a, 5 …, omdat …… 6 c 7 a, 8 a, 9 b, 10 c
Wat is er nu nog te zien van het Muiderslot en de strijd met en tegen het water? Allereerst natuurlijk: de slotgracht, de eerste 4
IJsselmeer met Afsluitdijk
Plattegrond Muiderslot
Vragen
(Antwoorden bij )
Vragen bij
Wat is het Waterschild? 1. Wat lag er om het Muiderslot en de voor burcht? a. een slotgracht b. een grote tuin c. een grote haven
Water als vijand: de strijd tegen het water 7. Wat was de vloek van de zeemeermin? a. dat de vissers niets meer zouden vangen b. dat Muiden klein zou blijven c. dat er een grote overstroming zou komen
2. Waar kwamen de eerste vijanden van het Muiderslot vandaan? a. uit Zeeland en Engeland b. uit Groningen en Friesland c. uit West-Friesland, Utrecht en Gelre
8. Wat deden de boeren bij Muiden, toen het land onder water werd gezet in de 17e eeuw? a. Zij brachten al hun dieren naar h het Muiderslot. b. Zij gingen klagen bij de koning van Spanje. c. Zij maakten stiekem ’s nachts de dijken weer dicht.
3. Wat is het Waterschild? a. een zwembad bij het Muiderslot b. een nieuwe, ondergrondse ruimte bij het Muiderslot c. een geheime tunnel tussen het Muiderslot en het water
9. Waarvoor wordt de Oostbeer bij het Muiderslot nu gebruikt? a. Om het land rondom het Muiderslot onder water te zetten b. Om het water in de gracht en vaart te verversen en om het grondwater te controleren. c. Om het stijgende zeewater tegen te houden.
Vragen bij Water als vriend: de strijd met het water 4. Hoe heette de eerste waterlinie bij het Muiderslot? a. de Utrechtse Linie b. de oude Hollandse Waterlinie c. de nieuwe Utrechtse Linie
Vragen bij
Het Muiderslot en het Waterschild nu 10. Hoe heet het water aan de linkerkant van het kasteel en de vesting? a. de Herengracht b. het IJmeer c. de Vecht
5. Wat stond er vroeger op de plek van het Waterschild? a. Gebouw C b. Gebouw B c. Gebouw A 6. Bij hoeveel waterlinies hoorde het Muiderslot? a. twee b vier c . acht
Vragen bij Spreekwoorden met water 11. Wat betekent: geld als water verdienen? a. nooit geld hebben b. veel geld verdienen c. veel geld uitgeven
5
HET WATERSCHILD
Vragen bij
