Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma Passie onder de loep (i.s.m. VU-podium, ) Heidi de Mare

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Het afgelopen jaar was de film THE PASSION OF THE CHRIST (2004) van Mel Gibson onderwerp van een heftig publiek debat. Internationaal, maar ook in Nederland liepen de opinies vaak sterk uiteen. Er bleken scherpe contrasten te bestaan tussen voor- en tegenstanders van de film, waarbij theologische motieven en morele oordelen de boventoon voerden. In Nederland liepen de ideeën zo sterk uiteen, dat men de indruk kon krijgen dat de commentatoren zeer verschillende films hadden bekeken. In mijn bijdrage wil ik niet zozeer een zoveelste interpretatie aan dit debat toevoegen, als wel reflecteren over één van de aspecten die in het debat een rol hebben gespeeld: namelijk hoe men nadenkt over de relatie tussen het godsdienstig Woord en de verbeelding daarvan, in het bijzonder in de film.1

Mijn interesse is er in dit geval één van persoonlijke verwondering: mijn eigen passie voor beeldende kunst en film botst vaak op oordelen die anderen uitspreken over beelden. Uit de willekeur waarmee men vaak het visuele domein benadert, maar ook de heftigheid waarmee men beelden bekritiseert, maar ook toejuicht, is me uiteindelijk duidelijk geworden dat er een zekere logica aan ten grondslag ligt die verder reikt dan het oordeel over concrete beelden. Allengs werd me duidelijk dat de heikele status van het beeld in onze Westerse samenleving samenhangt met religieuze connotaties die men er aan hecht. In een geseculariseerde opvatting van de kunsten en de nieuwe media is deze hypothese niet zo eenvoudig te onderzoeken, omdat de premissen ten aanzien van beelden al snel als weergave van een persoonlijke opvatting worden gezien. Het debat over THE PASSION OF THE CHRIST vormt in dat verband dan ook een interessante case study. Sommige recensenten zien het beeld als representant van het Kwaad – zoals moge blijken uit de beoordeling van THE PASSION OF THE CHRIST in termen van propaganda, 1

De lezing vormde een onderdeel van het programma De Passie onder de Loep, georganiseerd door de opleiding ACW i.s.m. het VU-podium (maart 2005). Op het programma stonden de vertoning van THE PASSION OF THE CHRIST en IL VANGELO SECONDO MATTEO en lezingen van Hans van Stralen (Literatuurwetenschap VUA) en Markha Valenta (Geschiedenis VUA). De onderhavige lezing vormt een eerste reflectie op het debat over Gibsons film en vloeide voort uit het Mastercollege De Kunst van het Vergelijken van de opleiding ACW: Vergelijkende Kunstwetenschappen: Woord & Beeld aan de VUA (20042005). Met dank aan de studenten – Lysette van Geel, Kim Klijnsma, Marijn Engels en Marjolein Bokhorst – die een deel van het materiaal hebben gevonden en bestudeerd.

1

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare pornografie, sadomasochisme, horrorentertainment, geweldsfilms, bloederige godsdienstles en het oproepen tot antisemitisme. Hollywood ziet men als de abjecte droomfabriek die zich nu met behulp van een slimme marketing zelfs meester maakt van het christelijke lijdensverhaal en dit slechts gebruikt om er geld uit te slaan. Anderen daarentegen zien in de film een verwijzing naar het Goede, getuige uitspraken dat men de film ziet als vorm van gebed en meditatie, als aanleiding tot introspectie, het nadenken over de zinvolle functie van geweld of als middel tot evangelisatie. Een enkeling ziet de film vooral als een cinematografische variant van het aloude lijdensverhaal, en benadrukt de eigen schoonheid, wijst op de beeldschone fotografie en spreekt van pure cinema. Alleen al daarom acht men THE PASSION OF THE CHRIST interessant en de moeite van het kijken waard. Strikt genomen ongelovig opgevoed, heb ik tijdens mijn studies kunstgeschiedenis en filmstudies aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen en mijn werkzaamheden bij de Faculteit Bouwkunde te Delft en bij Vergelijkende Kunstwetenschappen: Woord & Beeld (ACW) aan de Vrije Universiteit, kennis gemaakt met het uiteenlopende karakter van het visuele erfgoed van de Westerse cultuur. Tegelijk heb ik kennis gemaakt met de grote religieuze verschillen – joods, christelijk, humanistisch, islamitisch – in de Westerse visuele gevoeligheid. Een religieuze ongebondenheid heeft in dat opzicht bepaalde voordelen, vooral als het gaat om de filosofische vraag wat men nu eigenlijk ziet bij het kijken naar beelden. De vraag is namelijk welke plaats men – bewust of onbewust – toedicht aan beelden in de Westerse cultuur. Wat verwacht men eigenlijk van een beeld in vergelijking tot het woord? In het algemeen lijkt men in de Westerse cultuur beelden eerder te associëren met amusement, entertainment of verstrooiing, terwijl men het woord (Woord) vooral verbindt met de Waarheid en met werkelijke kennis. Ik zou dan ook willen beweren dat inzicht in de verschillende religieuze discoursen op dit punt actueler is dan ooit. Juist omdat we er in het moderne en seculiere Europa vaak spontaan van uitgaan dat de impact die de visuele cultuur op ons denken heeft los staat van religieuze aannames. Juist ook omdat we – gegeven de mondialisering – vaker te maken zullen krijgen met allerlei religieuze opvattingen over de status van woord en beeld, bijvoorbeeld in de Islam. Inzicht in de wijze waarop het gewicht van Woord en Beeld in religieus opzicht is verdeeld kan zeer verhelderend zijn om het verschil in emotionele reactie te begrijpen waar het gaat om de impact van de visuele cultuur in het algemeen. Het kan in elk geval duidelijk maken dat we als het om woord & beeld gaat niet zonder meer van een gemeenschappelijk noemer kunnen uitgaan. Ik wil het gemis aan theologisch inzicht dan ook uitbuiten door me primair te richten op de filmische verbeelding van het passieverhaal en de distantie gebruiken om enige orde te scheppen in de vele reacties die het openbare debat in Nederland hebben getekend. In het navolgende wil ik u uitnodigen om met nieuwe ogen naar deze film te kijken. In plaats ‘van horen zien’ (waarbij men wel weet wat de film brengt, zelfs zonder de film ‘gezien’ te hebben) is het de uitdaging om THE PASSION OF THE CHRIST mét kennis van zaken te bekijken: waarin verschillen beelden van elkaar die het lijdensverhaal representeren? Op welke manieren is dit omgezet in filmische verhalen? Hoe kunnen we nadenken over de verbeelding van geweld en lijden? Daartoe wil ik ten eerste een meer filosofische benadering kiezen door eerst de vraag te stellen wat de film in het algemeen 2

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare ons als fictie te bieden heeft en hoe we dit kunnen plaatsen in de cultuur. Ik zal vervolgens slechts kort de Westerse traditie aanstippen waarin dit lijdensverhaal steeds opnieuw is verbeeld. Ten tweede wil ik aan de hand van een comparatieve analyse, het gewicht van woord en beeld in films vaststellen door THE PASSION OF THE CHRIST van Mel Gibson te vergelijken met IL VANGELO SECONDO MATTEO van Pier Paolo Pasolini (1964). Aan het eind zal ik dan terugkomen op de vraag hoe er in Nederland naar THE PASSION is gekeken, gegeven de publieke reacties, en welke rol daarin het beeld en de religieuze houding speelt. Ik pleit daarbij voor een gedisciplineerd kijken om zo op een minder moreel belaste wijze onze visuele cultuur tegemoet te kunnen treden.

Het lijdensverhaal als mythe Verhalen zijn maar zelden totaal nieuw. Vaker bouwen ze voort op bestaande vertellingen, thema’s en motieven, waarop ze variëren en nieuwe combinaties genereren die nieuwe verbanden en contexten in het leven roepen. In die zin toont de Westerse cultuur een geschiedenis waarin een permanente patroonvorming plaatsvindt, niet in de laatste plaats door de eeuwenlange dynamiek van import, strijd en uitwisseling waarbij nieuwe gedachten en oude verhalen mengen, worden overgedragen naar volgende generaties, transformeren en zich herschikken of soms gewoon verdwijnen. Dat proces geldt natuurlijk bij uitstek voor het lijdensverhaal van Jezus, waarvan men doorgaans zegt dat ‘elke periode zijn eigen lijdensverhaal’ voortbrengt. De vraag is natuurlijk of daarmee alles is gezegd. Als vertelling ontstaan na de dood van Jezus en achtereenvolgens in verschillende versies geschreven door vier evangelisten die het nieuwe geloof wilden vestigen en uitdragen, heeft het daarna vele gedaanten aangenomen en is het ook eindeloos vaak verbeeld. Alle culturen kennen dergelijke duurzame, krachtige en sacrale verhalen waarin dagelijkse, menselijke problemen van leven en dood worden verbonden met een omvattender, goddelijk universum. In die context vormt het christelijke passieverhaal tot op de dag van vandaag vanuit cultuurhistorisch oogpunt één van de vele mogelijke mentaal-spirituele oplossingen. De Amerikaanse godsdienstwetenschapster Wendy Doniger spreekt daarom in dit soort gevallen van ‘een mythe’. Doorgaans wordt een mythe opgevat als een verschijnsel dat haaks staat op de historische, werkelijke feiten, en waarvan men zowel kan geloven dat het de waarheid zegt, als een leugen vertelt. Doniger introduceert daarentegen ‘de mythe’ als een analytisch begrip om te onderzoeken hoe een cultuur zich als conceptuele realiteit laat kennen, gegeven de verhalen die er worden verteld. Doniger onderscheidt daartoe in haar benadering van de culturele morfologie twee abstracte vormen. De micromythe beschouwt zij als de verzameling kernelementen van het verhaal, waarbij er nog geen sprake is van een bijzonder perspectief. In het geval van het Passieverhaal zijn dat de permanente, iconografische elementen die los van het medium blijven voortbestaan en onmisbaar zijn in elke vertelling, zoals Jezus, Pilatus, het kruis, de opstanding. De macromythe vat zij op als de verzameling van alle varianten en verbeeldingen die van een verhaal mogelijk zijn. Het onderzoeken van de macromythe betekent dat alle versies van het lijdensverhaal ernstig worden genomen als deel van de omvangrijkere, virtuele verzameling die in de loop van de tijd manifest kan worden. De Westerse cultuur kent een lange kunsttraditie waarin dit lijdensverhaal in allerlei combinaties van woord, beeld en verbeelding steeds opnieuw is 3

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare voorgesteld en aldus de macromythe tot stand brengt. Migratie en transformatie, intertekstuele en intervisuele uitwisseling laten een dergelijk collectief verhaal voortleven, waarbij steeds andere accenten worden gelegd en nieuwe combinaties worden gecreëerd.

Een scala aan representatievormen Dit heeft twee consequenties. Ten eerste gaat het in de macromythe niet om adaptaties, waarbij cultuuruitingen worden teruggevoerd naar de zogenaamde oorspronkelijke, sacrale bron, in dit geval de Bijbel. De Bijbel zelf bestaat reeds uit vier varianten die, gegeven de bijzondere selectie, de onderlinge overlap en de verschillende stijlen, samen een verhaal oproepen waarin de kernelementen van de micromythe zijn ingebed, maar die tegelijk een zekere lading en richting hebben gegeven aan de vier versies. Dit patroon nu is in later tijden verder uitgesponnen. Het onderzoek naar de migratie van het lijdensverhaal door de tijd heen zal daarbij altijd geconfronteerd worden met wijzigingen. Deze transformaties zullen deels samenhangen met de aard en conventies van het woord- en beeldmateriaal, deels met de nieuwe bestaansvoorwaarden waaronder het verhaal wordt gepresenteerd. Vorm en inhoud zijn aldus samen verantwoordelijk voor wendingen in de betekenis die de mythische vertelling in specifieke historische contexten krijgt. Ten tweede gaat het binnen de vergelijkende kunstwetenschap om de vraag wat deze migratie van een vertelling zegt over het belang dat men aan de micromythe als cultureel erfgoed hecht. Zo blijkt dat het eertijds hoge cultuurgoed zich heel wel kan manifesteren in wat men doorgaans beschouwt als lage, populaire massacultuur. In plaats van een teloorgang kan men dit ook opvatten als het door de tijd heen dragen van waardevol geacht culturele kennis. Zo zijn in dit onderstaande stripverhaal iconografische kenmerken herkenbaar die een lange traditie achter zich hebben in de beeldende kunst. Tegelijk toont het stripverhaal in de beeldselectie uitsneden en close ups die ook in de verfilmingen van het passieverhaal een rol blijken te spelen. Wil men deze overgang naar andere vormen van verbeelding op waarde kunnen schatten, dan zal men zich dus in de eerste plaats rekenschap moeten geven van de eigenschappen, codes en conventies van de historische formaties waarin dit lijdensverhaal voordien werd gerepresenteerd.

Willem de Vink, Jezus Messias, pp. 50-51

4

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Inmiddels zijn aan dit culturele erfgoed ook zo’n honderd films toegevoegd die het lijdensverhaal verbeelden. De diversiteit wordt overigens nog steeds groter: in kinderbijbels, animatiefilms en muziekclips wordt het lijdensverhaal herverteld, geactualiseerd, toegeëigend, gewijzigd, geaccentueerd en geïncorporeerd. Inmiddels bestaat er een kleianimatie van Jezus’ kruisdood en is voor 2005 een geheel digitale film van Jezus’ leven voorzien. Er bestaat zelfs op het internet een – gezien het lijdensverhaal – wat hilarisch aandoende legoversie, getiteld THE BRICK TESTAMENT.

The Brick Testament: http://www.thebricktestament.com/ (februari 2005)

Het passieverhaal bezit aldus het vermogen om van gedaante te veranderen en met gebruikmaking van nieuwere media, te migreren. Film, maar ook andere vormen van kunst en visuele cultuur vormen op deze wijze een harde, mentale werkelijkheid die – hoewel misschien vaak onbewust – desalniettemin vormgeeft aan wat we ons kunnen voorstellen bij het lijdensverhaal en bepaalt zo mede wat voor ons dus denkbaar is. Hoewel we de muzikale voordracht van Jezus’ sterven – zoals in de bekende Matthäus Passion van Johan Sebastian Bach – niet mogen vergeten, en hoewel het Woord, ondanks nieuwe Bijbelvertalingen, in deze lange traditie het stramien is en blijft, zijn het beeld en de verbeelding in de Westerse articulatie en in de overdracht van dit spirituele verhaal een permanente en beslissende factor gebleken.

Lijden en geweld Maar waaruit bestaat nu het culturele erfgoed dat overgedragen wordt in al deze vertellingen en verbeeldingen? Één van de belangrijkste punten van kritiek op THE PASSION 5

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare hing samen met de overmaat aan geweld die de film toont en de zeer geringe aandacht voor de herrijzenis en de verlossing: men spreekt van ‘zeeën van bloed’, in deze ‘extreem gewelddadige film’, met ‘talloze weerzinwekkende minuten’ waarin de geseling wordt getoond. Men ‘zwelgt in het lijden’, en de film beschouwt men als een ‘bloederige godsdienstles’, die enkel ‘verknipte gelovigen’ zal opleveren. OF THE CHRIST

Voor wie de Bijbelpassages leest is het echter onontkoombaar dat het christelijk lijdensverhaal in de kern een vertelling is over geseling, lichamelijke kwelling, fysieke marteling en uiteindelijk het sterven aan het kruis. In de koppeling van mens en God in het personage van Jezus als Zoon van God én de noodzakelijke lijdensweg die daaruit voortvloeit, met alle geweld van dien, doet het Christendom dan ook iets bijzonders, vergeleken met beide verwante religies. De christelijke religie verschilt van de joodse godsdienst, waarin God een abstracte grootheid is en van de Islam, waar de profeet Mohammed een mens is. Dat de aanduidingen van het geweld vervolgens in de Evangeliën spaarzaam zijn, doet niets af aan het feit dat deze gewelddadigheid een centraal element is in de micromythe. Het lijden koppelt het leven en werken van Jezus als mens aan zijn eeuwig voortbestaan als Verlosser. Alleen door – als mens – het leven te laten kan Jezus – als Zoon van God – herrijzen. Juist deze wreedheid vormt het middelpunt waarrond de christelijke religie draait. Juist deze fysieke gewelddadigheid staat centraal in veel van de christelijke kunst.

THE PASSION

Annibale Carracci, olieverf op doek (1582), 71 x 89 cm. Stuttgart, Staatsgalerie

Juist de wreedheid brengt ook een mentale, spirituele dynamiek op gang, waardoor de gelovige zich afwisselend vereenzelvigd met de zich opofferende, lijdende Jezus en – als zondige mens – met de beul die zijn dood veroorzaakt. De geestelijke oefening binnen het christendom heeft tot doel de gelovige een verzoening en troostrijke verbintenis met God te bieden. Door het bekennen van de eigen schuld wordt men deelachtig aan het goddelijke. 6

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare De gewelddadige kant is in de Westerse cultuurgeschiedenis vanaf de 15de eeuw gecanoniseerd in de zogenaamde Kruisweg, een reeks schilderijen in de kerk of op de Calvarieberg waar de gelovige de weg naar het kruis kan herhalen.

Zes van de veertien voorstellingen waarvan de originelen zich bevinden in de kathedraal van Antwerpen. Geschilderd in de periode 1865-1866 door de Vlaamse schilders Leon-Louis Hendrix (1-4 en 13-14) en Frans Vinck (5-12).

In veertien staties of meditatiepunten wordt het passieverhaal verteld en gevisualiseerd – van Jezus’ doodvonnis tot en met zijn graflegging. Hier zes staties uit een 19de-eeuwse kruisweg in de kathedraal van Antwerpen. Jezus’ drie valpartijen, zijn ontmoetingen met zijn moeder, met Veronica die zijn aangezicht droogt, met de wenende vrouwen en met Simon van Cyrene die hem helpt het kruis te torsen, zijn even zovele momenten die in THE PASSION OF THE CHRIST zijn opgenomen. Evenals de eigenlijke kruisiging, waarbij Jezus van zijn kleding wordt ontdaan, aan het kruis wordt genageld, sterft, van het kruis wordt afgenomen en in zijn graf gelegd. De fysieke vernedering en kwelling, de pijn en het bloed, het zweet en de tranen, kortom het ‘steeds grover geweld’ waartegen men zich in de

7

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare commentaren zo heftig verzet, zijn in feite de gewone, want onvermijdelijke ingrediënten van dit passieverhaal.

De Europese verbeelding van het lijdensverhaal Dat alles zegt echter nog weinig over de wijze waarop THE PASSION OF THE CHRIST het lijdensverhaal is verbeeld en welke emoties er worden opgeroepen. Juist op dat punt leert de Westerse kunstgeschiedenis hoe divers eenzelfde thema verbeeld is en hoe verschillend daarmee ook de betekenis ervan is. Omdat dit een aparte lezing zou vergen, beperk ik me tot een aantal opmerkingen. Vanaf het vroegste christendom is de betrekking tussen het beeld en de afgebeelde (goddelijke) zaak aan de orde geweest. Enerzijds heeft dat geleid tot debatten over het beeldverbod, waarbij katholieken, jezuïeten en ook vroegmoderne calvinisten een meer positieve houding ten opzichte van het beeld hebben getoond, vergeleken met de 19e-eeuwse gereformeerden. Anderzijds heeft dat geleid tot een bloeiende Europese beeldcultuur waarin verschillende beeldopvattingen zijn gepraktiseerd. In de vroegchristelijke tijd was het beeld een bemiddelaar tussen het onzichtbaar goddelijke en de gelovige. Het met bladgoud en kostbare pigmenten belegde beeld (links) zag men als een spiegel van het Rijk Gods, waarbij de glans van het sacrale object de blik van de gelovige Hemelwaarts voert.

Kruisiging, 8e eeuw Missel de Saint Remi (31 x 21 cm) Reims, Bibliothèque Municipale

Pieter Paul Rubens Christus aan het kruis (1613), olieverf op hout 231 x 121 cm Antwerpen Museum voor Schone Kunsten

Gustave Doré, Aan het Kruis genageld Houtgravure (1865)

In de vroegmoderne tijd kantelt de blikrichting en wordt het religieuze beeld (midden) gewaardeerd vanwege het talentvolle gebruik van donker en lichteffecten en de kundigheid 8

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare waarmee de schilder het aan het kruis genagelde, dode lichaam heeft geschilderd. De door God met talent begiftigde schilder vervulde daarmee zijn roeping. In de 19e-eeuw is de schilder geen instrument meer binnen een vertikaal gericht goddelijk universum, maar wordt hij een kunstenaar temidden van een horizontaal en psychosociaal netwerk waarvan hij én zijn expressieve innerlijk zelf het middelpunt vormen. Het religieuze beeld (rechts) toont het blikkenspel en de intermenselijke betrekkingen rondom de kruisiging, waarbij de verwijzing naar een hiernamaals verschuift naar het leven vóór de dood.

Cinema Met de komst van de film treedt een nieuwe verandering op in de verhouding tussen het beeld, het goddelijke en de toeschouwer. Waar de fotografie al een bijzondere natuurgetrouwheid impliceerde, wordt door de bewegende beelden van de film deze impressie van werkelijk leven nog eens verdubbeld. Gezeten in een donkere bioscoopzaal lijken de gigantische beelden de emoties als vanzelf op te roepen en de gevoelens in beweging te brengen. Toch doen films dat niet allemaal op een zelfde wijze, en maken ze op gevarieerde wijze gebruik van cinematografische codes en genreconventies. Dat geldt ook voor de vele films die het lijdensverhaal verbeelden.

9

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Zo is de film JESUS uit 1980, één van de meest bekeken verfilmingen van het lijdensverhaal, nauwelijks meer dan een registratie van een toneelmatige opvoering van een passiespel.

Het heeft een dia-achtige opbouw en er zijn nauwelijks bijzondere camerabewegingen. Doorgaans volgt de camera de lijdensgeschiedenis op de voet en worden de shots bepaald door personages en dialogen.

Pasolini & Gibson Vergeleken daarmee zijn de films van Pasolini en Gibson – beide regisseurs zijn van huis uit katholiek – alle twee cinematografisch interessant. Hoewel Pasolini het leven van Jezus vanaf de geboorte behandelt en Gibson slechts de laatste 12 uur, duren ze beide ongeveer twee uur.

10

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare In een comparatieve analyse, waarbij je vele malen de film in detail bekijkt, is het mogelijk om overeenkomsten en verschillen tussen beide films te benoemen, zaken die de toeschouwer bij een eerste keer kijken meestal ontgaan. Ik zal een aantal aspecten noemen om zo tijdens het kijken – al is het maar af en toe – verschillende lagen in de films te kunnen onderscheiden.

IL VANGELO SECONDO MATTEO

Pasolini’s passieverhaal werd voor het eerst vertoond in 1964, veertig jaar vóór THE PASSION. The film houdt zich getrouw aan het Evangelie van Matthäus. In dialogen en voice over worden bijbelse passages letterlijk herhaald. Cinematografisch is er een extreme afwisseling tussen de soort shots.

Enerzijds zijn er de extreme close ups waarin het menselijk gelaat zelf een slagveld van emoties wordt – seconden lang beeldbepalend, verwijzen de minieme wisselingen in de fysiognomie naar de gemoedsroerselen waardoor de personages in kwestie worden bewogen.

Anderzijds zijn er de uitgestrekte landschappelijke panorama’s waarin de personages – Jezus, zijn volgelingen, maar ook het volk – als nietige wezens opgenomen zijn in de omvattende natuur.

11

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Het uitputtende gebruik van licht, donker en een scala aan grijze reliëftonen is gebaseerd op een geraffineerd gebruik van de textuur van stoffen: niet alleen ruwe, maar ook gladde oppervlakken tekenen zijn beelden. Doffe en doorschijnend stoffen maken dat het beeld voortdurend in beweging is en een schatkamer vormt van contrastrijke visuele indrukken.

Vaak heeft men de schoonheid en sereniteit van Pasolini’s zwart-wit fotografie geroemd, zijn gebruik van de camera en verschillende soorten lenzen, maar dat wil niet zeggen dat de emoties in het kijken naar deze verstilde beelden niet in beweging worden gebracht. De eerste impressie is dat Jezus voortdurend verzen uit de Bijbel reciteert, die hij soms zacht, maar vaak ook heftig en fel agerend uit. Hij lijkt als ‘talking head’ het beeld te domineren.

12

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Maar wie beter kijkt, of de film vaker heeft gezien, kan zien dat er in de periferie van het visuele van alles gebeurt dat medebepalend is voor de emotionele lading van deze op het eerste gezicht zo verstilde filmische vertelling.

Aan de rand van onze waarneming blijkt er onophoudelijk beweging te zijn: haarlokken, mantels en hoofddoeken wapperen, graspluimen en boomblaadjes buigen heen en weer in de wind, de zee glinstert, tranen druppen en wolken verschieten van tint. Los daarvan put Pasolini volop uit de schilderingen die de natuur aanreikt, zoals de wolkencomposities die de sprekende Jezus in een steeds wisselende context plaatsen. Filmische hartstochten worden, zoals Eric de Kuyper eens heeft geschreven, vaak niet pontificaal, maar juist in de marge opgeroepen: de geringe visuele bewegingen worden in deze film auditief ondersteund. Niet alleen is de wind die we zien vaak als grondtoon hoorbaar. Ook alledaags klinkende straatgeluiden plaatsen ons gevoel bij het kijken, waarbij de muzikale articulaties – snaarinstrumenten en ijle fluittonen – op belangrijke momenten het ritme, maar vooral de toonzetting ervan bepalen. En als onderstreping van de emotionele stemming zijn welbekende fragmenten uit de Matthäus Passion van Bach, een negrospiritual van Billy Holiday of een Russisch koor ingelast – maar nooit zal de muziek tot een climax voeren en zo woord en beeld overtreffen. 13

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare

De emotionele opbouw in Pasolini’s film is dan ook een gestage accumulatie waarin vele registers tegelijk worden bespeeld, maar die in toom gehouden lijkt te worden door de strenge zwart-wit compositie. De kruisweg voltrekt zich in Pasolini’s film in het verlengde van die aangebrachte sporen: in de woorden die worden gesproken, in de alternerende beelden van dichtbij- intiem en veraf-omvattend. Maar in de eerste plaats voltrekt het sterven en de verlossing zich in de perifere domeinen waar de toeschouwer twee uur lang in ondergedompeld is geraakt: het ritme van de onbewust, maar continu ervaren details: wuivende grashalmen, vlagerige wind, jagende wolken, klapperende mantels, trekkende mondhoeken en licht bewegende ogen. Bloed is – op een enkele symbolische druppel na – niet nodig om het offer van deze mens emotioneel toe te eigenen.

14

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare THE PASSION OF THE CHRIST

En waarom is dan toch THE PASSION OF THE CHRIST, dat met zulke andere cinematografische middelen werkt, volgens mij vergelijkbaar met wat Pasolini in zijn eerdere film bewerkstelligt? In tegenstelling tot Pasolini’s film sprak men over Gibsons film zijn walging en weerzin uit over het vele bloed dat wordt vergoten.

De film is inderdaad in de vele toonaarden van rood geschilderd – ook bruin, oranje, en warm geel. De andere kleur die domineert is blauw in al zijn varianten. Hoewel de film de chronologie volgt van de donkere nacht naar drie uur de volgende middag, kan dat niet zondermeer het kleurenscala dat ons wordt getoond, verklaren.

Het rood en het blauw zijn de twee kleursoorten die direct bij aanvang de esthetische grenzen bepalen in de twee contrasterende scènes – de blauwige Hof van Getsèminè waar Jezus samen met zijn discipelen verblijft (links) en de roodgloeidende vergadering van de hogepriesters waar Judas zijn zilverlingen komt innen (midden).

Beide kleuren mengen zich in de derde scène (rechts) wanneer soldaten Jezus met vlammend rood-gele fakkels komen halen.

15

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare De beelden die dan twee uur lang volgen gebruiken alle denkbare rood- en blauwtinten die er maar zijn: rode lippen, roodomrande oogleden, maar ook de bruinige kleding, de rode aarde, de bloedige striemslagen op Jezus lichaam, het rozige gelaat van de Maria’s. Tegelijk het blauw van dof glimmend leer, van metalen soldatenkurassen, het kledingmotief van de Pilatus’ echtgenote, maar ook blauwige kiezelstenen of de fel blauwe hemel midden op de dag van de kruisiging.

Alle tonen in de film worden gevormd als afgeleide van beide primaire kleuren, om uiteindelijke en onvermijdelijk te culmineren in de rood en blauw gekruisigde Christus.

De permanente kleurenwaas waardoor heen we de filmische vertelling aanschouwen is even onbewust als werkzaam bij de inprenting op ons netvlies: het rode bloed dat men zich herinnert, herinnert men zich ook door het voortdurende blauwe contrast.

16

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Anders dan in de schilderkunst, waarin de primaire kleuren geel, rood en blauw zijn, werkt Gibson met de drie primaire kleuren van het spectrale licht: bij het opgaan naar Golgotha, wanneer Simon van Cyrene de kruisberg afdaalt na zijn plicht te hebben vervult en Maria en Maria Magdalena in beeld opduiken, verschijnt ook plots, voor het eerst in de film centraal in beeld, een nieuwe kleur, het groen. Deze kleur wijkt vanaf dat moment niet of nauwelijks meer uit het kader. Christus aan het kruis blijkt plots omgeven door groene beemden en ook in de blauwige gloed van de bebloede lijdenswerktuigen schemert een doordringend groen.

Dat het groen niet toevallig op dat moment in de film verschijnt, maar ook dient als verwijzing naar de christelijke metafoor van de hoop, lijkt versterkt te worden doordat er gelijktijdig een wijziging optreedt in de gelaatsuitdrukking van Maria Magdalena, waarin angst en vrees omgezet worden in berusting, hoop, vertrouwen en geloof.

17

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Vanuit dit perspectief van de hoop bezien is het interessant dat wanneer men de film opnieuw bekijkt er ook voordien in de film personages blijken te zijn die met enig groen kleinood zijn bekleed: één van de joodse schriftgeleerden, de vrouw van Pontius Pilatus en Veronica.

Net als Pasolini arrangeert ook Gibson zijn film dus op verschillende niveaus. Naast het opmerkelijk kleurgebruik hanteert hij verschillende snelheden in zijn shots en camerabewegingen. Er zijn shots met een gewone, synchrone duur, maar er zijn ook langdurige shots van soms bijna een halve minuut. Vaak in scènes waar weinig is te zien, en de gedachten zich kunnen vormen. Deze beide shotsoorten worden regelmatig afgewisseld met scènes in slow motion.

Vooral de emotioneel belastende sequenties met gewelddadige handelingen zijn deels in slow motion gepresenteerd, om – zo lijkt het – wat het oog waarneemt in de pas te laten lopen met de verwerkingssnelheid van de geest.

Gibson’s gebruik van conventies van de horrorfilm – met close ups die net niet alles laten zien, of slow motions waarin slechts de effecten worden getoond van wat er waarschijnlijk is gebeurd – onderstrepen hoe zeer de toeschouwer medeplichtig is aan de voltooiing van het verhaal als betekenisvol geheel.

18

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare

Het belang van Gibsons visuele arrangement wordt overigens bevestigd door de wijze waarop hij zijn flashbacks uit Jezus’ leven invoegt. Critici oordeelden vaak negatief over deze invoegingen omdat ze nauwelijks een goed beeld gaven van Jezus leven.

Wanneer men deze flashbacks wat nauwkeuriger bekijkt, wordt duidelijk dat deze uitstapjes in de tijd in de eerste plaats visueel zijn gemotiveerd: er is sprake van rijm en spiegeling, zoals in de herinnering van Maria aan de val van haar zoon in zijn jeugd op het moment dat Jezus ten derde male valt. Deze sterke visuele ingrepen worden nog eens onderstreept in de reeksen waarin het beeld letterlijk op zijn kop wordt gezet daar waar Jezus onderuit gaat.

Naast de visuele overdadigheid die oog en geest nauwelijks kunnen bijbenen, is er nog de auditieve laag, die echter heel anders is vormgegeven dan bij Pasolini. Criticasters hadden blijkens hun opmerkingen het hier passender gevonden wat stemmige religieuze koorwerken te horen, zoals van Bach.

19

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Maar in plaats daarvan wordt men geconfronteerd met aanhoudend snelle trommelslagen, oorlogsmuziek, de soms ijle stemmen en vooral ook met de zompige geluiden van weglekkend bloed, doorweekte stof en van het struikelen over de met kiezels bezaaide kruisweg. Samen met het gezucht en gesteun veroorzaakt door ontsnappende lucht, komt zo het fysieke van het lijden wel zeer nabij. Gefolterd worden en daaraan dood gaan, gaat niet vanzelf en kost tijd, zo is hier de heldere en niets ontziende boodschap.

Hoe verschillend beide films dan ook zijn, cinematografisch gezien zijn ze aan elkaar gewaagd en zelfs complementair te noemen. Pasolini plaatst het Bijbelse Woord, gesproken door Jezus, centraal. Maar deze dominantie wordt door de strenge visuele vormgeving van details en door muzikale accenten in een geheel eigen imaginaire wereld omgezet, waarin de onvermijdelijke afloop van het sterven emotioneel wordt voorbereid en als gesublimeerde voorstelling aanvaard kan worden. Dat terwijl in Pasolini’s film toch Jezus in de eerste plaats als sociaalbetrokken persoon wordt gepresenteerd.

Gibson’s film daarentegen is geheel gefocust op het Beeld, met in de dialogen slechts weinig directe verwijzingen naar de Bijbel. Als beeldenreeks volgt de film echter zeer 20

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare getrouw de staties in de katholieke kruisweg, zo sterk dat men wel opmerkte dat Gibson de Bijbelteksten als regieaanwijzingen had opgevat. De verkleuring die in de loop van het verhaal optreedt is een even marginale als effectieve manier om de toeschouwer in een aangeslagen toestand te brengen, waarin de dood uiteindelijk voor de toeschouwer als een verlossing wordt ervaren. Daarbij lijkt het – hoewel het lichaam van Jezus het lijdend voorwerp van de film is – minder te gaan om een nadere uitwerking van diens persoonlijkheid, als wel om het inprenten van een doorleefd passieproces.

Vier soorten toeschouwers Daarmee kom ik dan terug op de vraag hoe men eigenlijk heeft gekeken naar THE PASSION OF THE CHRIST. Op basis van de reacties wil ik een onderscheid maken tussen vier soorten toeschouwers.

Ten eerste zijn er de positieve reacties uit religieuze hoek: in Amerika de evangelische christenen, in Engeland functionarissen van anglicaanse, methodistische en roomskatholieke signatuur, in Nederland van katholieke zijde. Zij omarmen de THE PASSION OF THE CHRIST naar eigen zeggen vanwege de christelijke boodschap die de film de wereld brengt. De film ziet men als een machtig instrument om op grote schaal het lijdensverhaal te verbreiden en Hollywood wordt daarin als medestander geaccepteerd – een houding die zeer wel vergelijkbaar is met het belang dat de 16e-eeuwse Jezuïeten aan het geschilderde beeld hechten. Het gebruiken van het Aramees en het Latijn geeft aan dit kernverhaal een authentieke glans waardoor, in combinatie met het ontbreken van letterlijke bijbelcitaten, deze uiteenlopende geloofsgemeenschappen zich zonder meer kunnen herkennen in de film. Het kijken voegt met andere woorden niets toe aan wat men reeds dacht en voelde, de film is een bestendiging van het religieuze, in zekere zin orthodoxe perspectief. 21

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare

Een tweede categorie toeschouwers wordt gevormd door groepen moderne christenen. Zij zijn religieus gevormd, maar hebben een zeer specifieke eigen interpretatie van Jezus. Bijvoorbeeld door een persoonlijke band met Jezus als mens, die is gevestigd door een eigen reflectie op de bijbelteksten, zoals blijkt uit veel Nederlandse protestanten die heftig protesteerde. Als belangrijkste boodschap van het lijdensverhaal geldt in deze kringen de Verlossing, de verrijzenis, de heelheid en de liefde die dwars door pijn en gebrokenheid van het lijden bereikt wordt. Jezus wordt in deze context dan als karakter uitgewerkt, en voorgesteld als Goede Herder, als vrede brengende Heiland en vriendelijke Jezus. Als symbool van het lijden hangt in de protestantse kerken enkel het lege kruis.

In dat verband staat al het bloed dat Gibson laat vloeien, haaks op de spirituele ervaring van deze tweede groep. Zeker wanneer dit is gecombineerd met een progressief politieke, humanistische overtuiging. In Amerika heeft zich evenzeer een variant ontwikkeld die niet zozeer gericht is op het gewelddadige lijden, een offerende God en gericht op het hiernamaals, maar gericht op het heden, op een liefhebbende Zoon van God en op het ontwikkelen van een persoonlijke, intieme en meer feminiene band met een gevoelige Jezus. Deze zachtaardige, zoetige en smetteloze verbeeldingen van de Verlosser zijn volgens David Morgan in de jaren 40 door bijvoorbeeld Walter Salzman (boven midden) 22

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare getransformeerd tot hét icoon van Jezus: ernstig kijkend, bebaard en met donkere, golvende lokken. Het gewelddadige offer is in deze populaire beelden een perifere aangelegenheid geworden: alleen een stralenkrans herinnert aan diens goddelijke status, alleen het Heilig Hart verwijst nog naar het lijden en de kruisiging van de Man der Smarten. Deze tweede categorie kijkt ook niet echt naar de film, gegeven de grote interpretatieverschillen die direct in het oog vallen, maar nu om een andere reden. THE PASSION wordt als aanstootgevend opgevat, omdat het herinnert aan wat men zelf niet wil zien en dus loochent. De derde categorie zou ik willen kenschetsen als een groep die noch het gelovige, noch het visuele register ernstig neemt: de magische werking van beelden, ook religieuze, acht men van uit een verlicht, rationeel en wetenschappelijk standpunt niet acceptabel.

Het verlichtingsdenken zoals dat in de huidige postmoderne tijd op de voorgrond treedt keert zich in het algemeen tegen alles wat niet rationeel benoembaar is. Deze toeschouwers wijzen erop hoe weinig rekening er in THE PASSION is gehouden met de wetenschappelijke ontdekkingen over Christus leven en de vroegste ontwikkelingen in het Christendom. Theologen, classici en historici hebben, gegeven hun bijzondere vakkennis, aangetoond dat Gibsons film op vele punten tekort schoot: de kleding was a-historisch, de historischpolitieke context kwam niet uit de verf, hij interpreteerde de bijbelse teksten onjuist, etc. Anderen uitten zich in cynische bewoordingen over Gibsons intentie om – m.b.v. de Heilige Geest – het werkelijke lijden van Christus authentiek te willen tonen. In feite werd de weerkeer van Jezus op het filmdoek per definitie als belachelijk en irrationeel gezien en dus is de film het kijken niet waard.

23

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare De vierde categorie tenslotte is het meest verrassend: de groep die compassie ondervindt in het kijken naar THE PASSION OF THE CHRIST, een compassie die niet primair religieus is gemotiveerd, maar cinematografisch en visueel. De spirituele dynamiek, waarbij het bekennen van de eigen schuld de verzoening mogelijk maakt, is in THE PASSION vervangen door een filmisch identificatietraject. Wie goed kijkt zal zien dat de imaginaire wereld die THE PASSION naar goed gebruik construeert – namelijk een wereld waar personages zich tot elkaar verhouden, en waar wij als buitengesloten toeschouwers naar kijken – regelmatig wordt doorbroken. Allerlei personages doorbreken het taboe van de vierde wand: zij kijken recht de zaal in, en vangen de blik van de toeschouwer.

Niet alleen de duivel, maar ook de soldaten en de beulsknechten, de beide Maria’s, een hogepriester en Jezus zelf. De blik die zij werpen is direct en vragend, om zich na een kort moment van overpeinzing weer te voegen in het verhaal dat onafwendbaar moet worden afgewikkeld. Via de cinematografische identificatie wordt zo een binding tot stand gebracht die alsnog spiritueel genoemd kan worden.

24

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare De algemene schuldvraag, de vraag naar Goed en Kwaad en de vraag naar de diepere betekenis van het lijden wordt direct teruggekaatst naar de toeschouwer. Gruwelijke lompheid van het wellustige voetvolk, lage en gewelddadige machtspolitiek, hersenloze bureaucratie, de uitzichtloze gekweldheid en de fysieke pijniging van een slachtoffer.

Wie vermoedt het niet, al is het maar uit wat men aan dagelijks journaalleed tot zich krijgt. Bijvoorbeeld in de vorm van het rauwe realisme van de gepixelde werkelijkheid – getuige de digitale beelden van mishandelingen in de Abu Ghraib-gevangenis, de Irakese ‘decapitation-video’s’, maar ook de persfoto’s uit Afghanistan, Bosnië, Rwanda of het middenoosten? Maar wie kan zich al die gruwelijkheden dagelijks voorstellen, zonder zichzelf te verliezen? Komen we door THE PASSION OF THE CHRIST niet even oog in oog te staan met al die eigen Westerse dilemma’s?

25

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Misschien is daarom ook in THE PASSION OF THE CHRIST de parallelle kruisgang van Maria-als- leven-schenkende- moeder zo nadrukkelijk in het stervensverhaal ingebracht. Misschien is daarom het kijken naar dit christelijke lijdensverhaal, als het ultieme exemplum van wat er dagelijks in de wereld geschiedt, wel een zeer actuele want heilzame oefening om – al is het maar eenmaal – doordrongen te worden van wat lijden is. Dan kan THE PASSION worden opgevat als spiegel van wat aan het dagelijks Journaal ontbreekt. Maar dan moet er natuurlijk wel gekeken worden!

Tot slot Natuurlijk blijven er nog vele vragen over en is er nog veel ongezegd gebleven. Ik heb tenslotte maar één laag in mijn vergelijkende beeldanalyse onderzocht en dan nog niet eens uitputtend. Mijn benadering staat aldus haaks op wat er bij openbare meningsvorming plaatsvindt, waar vaak alles op één hoop wordt gegooid. Zo veroordeelt men THE PASSION door te wijzen op de 10.000-en vrijkaartjes die kerken uitdelen om zieltjes te kunnen winnen of op de vele miljoenen die Gibson inmiddels aan de film heeft verdiend. Men wijst erop dat de vader van Gibson een orthodoxe katholiek is die de Holocaust niet erkend, een argument dat blijft hangen, ondanks het feit dat Gibson zich van deze uitspraak heeft gedistantieerd. Men beoordeelt THE PASSION op grond van geweldsfilms die Gibson heeft gemaakt, zoals BRAVEHEART of de LETHAL WEAPON-reeks, maar ook op grond van zijn 26

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare politieke opvattingen. Waarmee ik niet wil zeggen dat dit alles irrelevant is, integendeel. Ik beweer alleen dat al deze zaken op gedisciplineerde wijze in hun eigen context en op hun eigen merites moeten worden bestudeerd, voordat we conclusies kunnen trekken over de eventuele samenhang. Doet men dat niet en gebruikt men in plaats daarvan sarcastische taal en cynische opmerkingen in de landelijke dag- en weekbladen, dan voedt men zonder het misschien te beseffen de maatschappelijke verbeelding, getuige het rumoer rondom bijvoorbeeld het vermeende antisemitisme van THE PASSION OF THE CHRIST. Wie goed kijkt zal namelijk zien dat deze aantijging niet goed hard te maken valt – maar dat is weer een ander verhaal. We kunnen het ons dus eenvoudigweg niet permitteren om te varen op suggestieve, makkelijke en modieuze verbanden – ook niet als het om de visuele cultuur van alledag gaat. En evenmin als het gaat om kwesties die politiek of religieus beladen zijn en die voortdurend aanleiding geven tot misverstanden en zo de spanningen aanwakkeren. Ik wil dan ook eindigen met een pleidooi voor het gedisciplineerde kijken, vergelijkbaar met een zekere geletterdheid die in onze huidige cultuur broodnodig is, wil men inzicht krijgen in de visuele ontwikkelingen die gaande zijn. Vier toeschouwer Posities

Gelovig

Ongelovig

Beeld

1 Orthodox Katholiek

3 Cinematografische identificatie

Anti-beeld

2 Protestant

4 Verlichting: wetenschappelijk (post)modern

De vele deskundigen, gelovigen én ongelovigen die over THE PASSION het woord hebben genomen – in mijn schema drie van de vier groepen toeschouwers – ontbrak het in vele gevallen aan kennis over het beeld en de eigen merites van de visuele cultuur, gegeven de eigen (religieuze) vooronderstellingen. In die zin moet – op eenzelfde manier als analfabetisme wordt bestreden door mensen te leren lezen en schrijven – ook het kijken worden aangeleerd en getraind. Ik hoop dan ook dat door mijn bijdrage het kijken naar de twee passiefilms meer zal zijn dan een-doorsnee-avondje- uit.

27

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Nederlands publiek debat over The Passion of the Christ (februari – juni 2004) Bodelier, Ralph, ‘Gij zult geloven. Volgende week gaat “The Passion of the Christ’ in première. Mel Gibson verfilmde de executie van Jezus, en bidet een onthutsende kijk in de wereld van het christelijke fundamentalisme. En dat de film antisemitisch is, lijdt geen twijfel’, De Volkskrant, 7 februari 2004 Hoogstraten, Diederik van, ‘De “eigentijdse Verlosser” van Amerika. Mel Gibson wil met zijn film de waarheid over de kruisiging van Jezus verkondigen. De groeiende rel rond “The Passion of the Christ’ bewijst opnieuw Amerika’s religieuze inslag. De nieuwe, explosieve film van Mel Gibson over Jezus’ kruisiging zou antisemitisme aanwakkeren. “Nou ja, hij geeft de holocaust tenminste toe”’, in: De Volkskrant, 18 februari 2004 ‘“Passion” trekt aandacht van oscars weg. Vaticaanse prelaat: film is héél mooi’, in: Trouw, 27 februari 2004 Matsier, Nicolaas, ‘Het gesloten boek’, Trouw, 28 februari 2004 ‘“The Passion” leidt tot verknipte gelovigen. Ingezonden brieven’, Trouw, 28 februari 2004 Heesters, Kees, ‘Discutabele Passie biedt consument emotie. Amerika was in rep en roer over de nieuwste film van regisseur Mel Gibson. Antisemitisme, zag het ene kamp erin. Het begin van herevangelisatie, het andere. Niets van dat al, meent Kees Heesters.’, De Volkskrant 5 maart 2004 Groen, Janny, ‘“Passion” inspireert tot evangelisatie’, De Volkskrant, 12 maart 2004 ‘Jezus Christ Superhype’, in: De Volkskrant, 12 maart 2004 Crijnen, Ton, ‘“Passion is gevaarlijke film”. Gibsons omstreden verfilming van het lijdensverhaal van Christus komt op 1 april ook bij ons in roulatie. Trouw ging met twee kenners, de ene jood, de andere christen, naar de voorvertoning en peilde hun indrukken. “Het is niet gemakkelijk om de subtiele, anti-joodse strekking te ontdekken”’, in: Trouw, 13 maart 2004 Dros, Lodewijk & Michel Dijkstra, ‘Theologie van “bloed zien” blijft in. Film is splijtzwam: prima of vreselijk voor de evangelisatie’, Trouw, 19 maart 2004 Dros, Lodewijk, ‘Steun voor omstreden Jezusfilm. “The Passion of the Christ” wordt in Nederland evangelisatiemiddel. De film zou antisemitisch zijn, maar dat zien evangelische groepen en orthodoxe kerken anders. Ook de EO beëindigt zijn verbod op films over het leven van Jezus’, Trouw maart 2004 ‘Kerken en joden waarschuwen in Duitsland voor Jezusfilm’, Metro, 19 maart 2004 Keyser, Gawie, ‘De horror van Jezus. “The Passion of the Christ” zou antisemitisch en onnodig gewelddadig zijn en theologisch gezien rammelen. Niets daarvan. Mel Gibsons Jezusverhaal is een schitterende film’, in: De Groene Amsterdammer, 20 maart 2004 Smet, Eric de, ‘Bloed van Christus, verzadig mij. “The Passion of the Christ” tomeloos geweldadig’, Kerk en Leven Dossier, 24 maart 2004 Grunberg, Arnon, ‘Wie niet lijdt doet iets fout. Over “The Passion of the Christ”. “The Passion of the Christ’ verkondigt de boodschap date r meer geleden moet worden. “De hedendaagse hristen maakt zich er qua lijden met de Franse slag vanaf”’, NRC, 26 maart 2004 Galan, Menno de, ‘Een vechter voor alle leeftijden. Amerikanen hebben meer dan andere gelovigen een persoonlijke band met Jezus’, in: NRC, 26 maart 2004 Overbeek, Ekke, ‘Antisemitisme noch wreedheid deert Polen. Mel Gibson’s “The Passion of the Christ’ breekt alle records in Polen, waar de film zijn Europese première heeft beleefd. De lichamelijke wreedheid is hier minder schokkend dan in de VS en het beweerde antisemitische karakter van de film leidt maar mondjesmaat tot discussie’. “Het is niet onze film”’, Trouw, 26 maart 2004 Verwimp, Remi, ‘Gibsons Jezus helaas geen oproerkraaier. “The Passion of the Christ” verheerlijkt een onjuiste theologie. Het kruis was voor oproerkraaiers die zich verzetten tegen machtshebbers. Zo was Jezus ’, Trouw 27 maart 2004 Hulst, Auke, ‘Pompeuze Jezus-film vol haat. Mel Gibsons geweldsfilm “The Passion of the Christ”’, Vrij Nederland, 27 maart 2004 ‘The Passion of the Python. De Bijbelse satirefilm The Life of Brian van Monthy Python komt volgende maand opnieuw in de bioscopen in de VS’, NRC, 27 maart 2004 Burg, Jos van der, ‘Jezus in Hollywood: moordzucht en marketing’, in: Het Parool, 31 maart 2004 Burg, Jos van der, ‘Een bloedbad met ene hoger doel’, in: Het Parool, 31 maart 2004 ‘Pasolini’s Jezus heruitgebracht’, NRC, 31 maart 2004 ‘Van kleine film tot gebeurtenis. The Passion. Ultieme schaamlap voor orgie van bloed’, NRC, 31 maart 2004 Sneek, David, ‘Geen genade. The Passion is een gruwelijke orgie van bloed en lijden. Na een maanden voortdurend publiciteitsoffensief is Mel Gibsons “The Passion of the Christ’ vanaf vandaag in Nederland te zien. Een

28

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare orgie van geweld en bloed, vol antisemitisme en met bijbelteksten als belangrijkste regieaanwijzingen. Jezus is in deze film slechts een lichaam dat stap voor stap wordt vernietigd’’, De Volkskrant. Kunstbijlage, 1 april 2004 Breedveld, Peter, ‘Mokerslagen en misplaatste kamelen. VU-medewerkers over omstreden Jezus-film. Nu ook in Nederland: “The Passion of The Christ. Oudtestamenticus Johan Vos en historicus Jona Lendering gingen naar de voorpremière en gaven hun oordeel. “Als Bach het lijdensverhaal volgens Mel Gibsons recept had vertolkt, hoorden we drie uur lang pauken’, Ad Valvas, 1 april 2004 Blokker, Jan, ‘Palmpalmpasen (3)’, De Volkskrant 1 april 2004 Wit, Lotte de, ‘Ik voel nu hoe Hij heeft geleden. Een groep van honderd christenen bezocht gisteravond de première van “The Passion of the Christ’ in Veenendaal en was diep onder de ondruk. “Ik besef nu hoeveel er nodig is om het goed te maken tussen mij en God”’, in: NRC, 2 april 2004 Peerbolte, Bert Jan Lietaert, ‘Welk evangelie? De eenzijdige theologische en historische visie van Mel Gibson. “The Passion of the Christ” over het lijden van Jezus zou ene verfilming zijn van “hoe het echt was” dan wel van “het evangelie”. Maar een combinatie van de vier evangeliën levert geen historische werkelijkheid op’, NRC, 3 april 2004 Ieperen, Ab van, ‘The Passion of the Christ. Elke era krijgt de Christus-film die hij verdient’, Vrij Nederland, 3 april 2004 ‘Jezus nam de zonden van de mensen op zich. Ingezonden brieven’, De Volkskrant 3 april 2004 Ramaker, Timon, ‘Geweld in “The Passion” heeft zinnige functie. Het geweld in “The Passion of the Christ” is gruwelijk, maar het heeft een doel: het laat zien dat het in de wereld goed mis is. Critici overdrijven het antisemitische karakter van de film. De film stelt vragen en daar kan een christen blij mee zijn’, Trouw, 3 april 2004 Hoogstraten, Diederik van, ‘Amerikanen geven schuld vaker aan joden na “Passion”’, De Volkskrant, 5 april 2004 Brederode, Desanne van, ‘Zo. En nu eerst een Bavaria. Zelfs een leek kan zien dat Gibson liegt als hij in zijn film The Passion of the Christ het lijdensverhaal navertelt, vindt Desanne van Brederode. Wat de film wel duidelijk maakt, is dat het ergste aan welk lijden dan ook is, dat degene die het ondergaat de pijn niet kan stopzetten, niet kan overschakelen op een andere zender of stemming’, NRC, 7 april 2004 Zandbergen, Gijs, ‘Foutjes’, De Volkskrant, 8 april 2004 Baar, Dirk-Jan van, ‘Jezus in Tuschinski. Is “The Passion of the Christ’ echt zo’n smakeloze kitchfilm? Of is het de christelijke boodschap die de waardering in de weg staat’, in: HP/ De Tijd, 9 april 2004 Spiering, Henk, ‘Dertig goden hadden de christenen. Het scheelde weinig of het christendom en dus ook het beeld van Jezus had er volstrekt anders uitgezien. Er was geen enkelvoudige “vroegchristelijke kerk”, er bestond slechts een onsamenhangende woekering van ideeën, geloofsopvattingen en teksten. Pas in d evierde eeuw kreeg de orthodoxe leer de overhand’, in: NRC, 9 april 2004 Dros, Lodewijk, ‘Opstanding van de macho’, Trouw, 10 april 2004 ‘Britse kerken liften mee op succes Passion. De Britse kerken speelden tijdens deze Goede Week handig in op het ook in Groot-Brittannië ongeëvenaarde succes van mel Gibsons geruchtmakende speelfilm “The Passion of the Christ’, Trouw, 10 april 2004 Vos, Johan, ‘Weinig nieuws over Jezus. Storende historische vergissingen’, Trouw, 10 april 2004 Takken, Wilfred, ‘Jezus sterft zingend om God de vader te pesten’, NRC, 10 april 2004 Exter, Frits van, ‘Passie of spot. Brief van de hoofdredactie’, Trouw, 10 april 2004 Brink, H.M. van den., ‘Passiespelen. Opeens staan de kranten weer vol met theologische explicaties die werkelijk geen greintje nieuws bevatten’, in: Vrij Nederland, 10 april 2004 Garschagen, Oscar, ‘“Palestijnen voelen leed dat Jezus onderging”. Omstreden film “The Passion of the Christ loopt goed in Midden-Oosten. Filmmaatschappijen brengen The Passion of the Christ niet uit in Israël, waar de verontwaardiging over de film groot is. Kopieën op dvd en video vinden echter gretig aftrek onder Arabieren’, NRC 11 april 2004 Bleich Anet, ‘Lijden en laten lijden’, De Volkskrant, 14 april 2004 ‘Bloeiende maagden’, NRC, 15 april 2004 Bentz van den Berg, Roel, ‘God heeft al opgehangen. De bijbel is een geschiedenis van verraad en hoger verraad die culmineert in het verraad van Jezus. Om dat te beseffen heb je geen film nodig’, in: NRC, 16 april 2004 Docters van leeuwen, C., ‘Om uw ziel en zaligheids wil, ga niet naar film “The passion of the Christ”’, Leids Dagblad, 16 april 2004

29

Het Passieverhaal: het gewicht van Woord & Beeld Lezing programma ‘Passie onder de loep’ (i.s.m. VU-podium, 01.03.2005) Heidi de Mare Ghattas, Kim, ‘Aramese dorpelingen zijn blij met “The Passion”. Film Mel Gibson is ene hit in het Midden-Oosten en een opsteker voor de Aramees-sprekenden’, in: De Volkskrant 19 april 2004 Biederman, Ferry, ‘Tijd is “niet rijp” voor uitbrengen film van Gibson in Israël’, De Volkskrant 19 april 2004 Fuchs, Rudi, ‘Kroon van bloed. Mel Gibson ging NIET te ver. Er hangt een mens te stikken aan het kruis – maar de muziek is adembenemend mooi en het bloed flonkert als robijnen. Precies die paradox wijst Mel Gibson af’, in: NRC, 23 april 2004 Brink, Gabriël van den, ‘Veertien overwegingen bij The Passion of the Christ’, in: Trouw. 19 juni 2004 Context – een selectie Bijbel - De vier Evangeliën De Bijbel in de Nederlandse cultuur: http://www.bijbelencultuur.nl/ The Brick Testament: http://www.thebricktestament.com/ (februari 2005) Daemmrich, H.S. & I., Themen und Motive in der Literatur. Ein Handbuch. Tübingen 1987 Doniger, W., The Implied Spider. Politics & Theology in Myth. N.Y. 1998 Escriva de Balaguer, Josemaria, De Kruisweg. Utrecht 1983 Jezus in beeld. Een documentaire en meer over Jezusfilms (EO documentaire 2004) Kruisiging in beeld, Middeleeuwse manuscripten in de de verzamelde collecties van de Koninklijke Bibliotheek en Meermanno-Westreenianum: http://www.kb.nl/kb/manuscripts/hoogtepunten/73D6_nl.html (18.01.2006) Kuyper, Eric de , ‘Enkele bedenkingen bij de genreproblematiek’, in: Versus 2 (1985), pp. 51-60 Kuyper, Eric de, Filmische hartstochten. Weesp 1984 Landsberg, J. de, L’Art en croix. Le thème de la crucifixion dans l’histoire de l’ art. Tournai 2001 Linden, Carel ter, Wandelen over het water. Bijbelse beelden en hun geheim. Zoetermeer 2004 Mare, Heidi de, ‘Moverende Mythen. De analyse van de film als mythe’, in: Versus 1 (1991), pp. 7-25 Mare, Heidi de, Het huis en de regels van het denken. Een cultuurhistorisch onderzoek naar het werk van Simon Stevin, Jacob Cats en Pieter de Hooch. Proefschrift Amsterdam 2003 Morgan, David, Visual Piety. A History and Theory of Popular Religious Images. University of California Press 1998 Pollmann, Thijs, De Letteren als wetenschappen. Amsterdam 2003 Ramadan, Tariq, Western Muslims and the Future of Islam. Oxford 2004 Regnier, T., ‘Geweld bij René Girard’, in: In de Marge. Tijdschrift voor levensbeschouwing en wetenschap, jrg. 13 (2004), nr. 4, pp. 38-44 Rutgers, J e.a. , Jezus in de Gouden eeuw. Zwolle 2000 Statenvertaling: http://www.statenvertaling.net/kunst/werken/gustave.dore.html Stam, R., Film Theory. An Introduction. 2000 Stern, Richard et al., Savior on the Screen. New York 1999 Teunissen, Harrie, ‘Van Poitiers tot Fortuyn. De Islam in de spiegel van de Lage Landen’, in: Rapport informatieronde. Sociale integratie … zo informeerden wij elkaar. Islam & integratie (Rotterdam 2005) Vink, Willem de, Jezus Messias. Het meest vertelde verhaal aller tijden. Houten z.j.

30