Het Literatuurhuis Meerjarenvisie *

Het Literatuurhuis Meerjarenvisie 2013-2016*

*No books were harmed in the making of this picture

het literatuurhuis

V.l.n.r. Hadewych Minis leest Vasalis op De Nacht van de Poëzie (17-9-2011), Nobelprijswinnaar J.M.G. Le Clézio in theater RASA (30-6-2010), Dichter des Vaderlands Ramsey Nasr met Remco Campert op het Huis van de Poëzie (28-1-2010), dichter Andy Fierens bij Het Poëziecircus, de Spiegeltent van City2Cities beplakt met gedichten van bezoekers (9-4-2011), Breyten Breytenbach in theater RASA (13-4-2010).

1. Voorwoord | 5 2. Samenvatting | 6

LITERATUU

Inhoud

3. Het Literatuurhuis: Een nieuw onderkomen voor de letteren | 8 4. De visie van Het Literatuurhuis: het plezier van de tekst | 13

5. Het Literatuurhuis in één oogopslag: prestatieoverzicht | 20 6. Het ontstaan van Het Literatuurhuis: literaire synergie | 22 7. Organisatie | 25 8. Activiteitenplan | 28 9. Communicatieplan | 35

COLOFON © Stichting Het Literatuurhuis Lange Nieuwstraat 21 3512 PB Utrecht 030 231 83 76 www.literatuurhuis.eu [email protected]

COLOFON

Redactie en tekst:

Stichting Literaire Activiteiten Utrecht Lange Nieuwstraat 21 3512 pb Utrecht

T: 030 231 83 76 E: [email protected] W: www.slau.nl Foto’s: Nadine Ancher, Keke Keukelaar, Anna van Kooij, Taco Schreij Tekst: Michaël Stoker, Ari Doeser Redactie: Gina van den Berg Druk: Bestenzet

Druk: Bestenzet Printing

3

Gerrit Komrij op De Nacht van de Poëzie 2011 ©Anna van Kooij

Voorwoord Ari Doeser, Voorzitter van Het Literatuurhuis In Utrecht staat een nieuw huis voor de literatuur. Het huis is nieuw, maar het fundament beslist niet. Het wordt gebouwd op de stevige pijlers van vier literaire organisaties die gezamenlijk al meer dan 75 jaargangen vol literatuurprogramma’s en festivals achter de rug hebben. Het is niet de meest voor de hand liggende tijd om een nieuw huis te bouwen. De wereld bevindt zich middenin een economische crisis: banken vallen om, het bedrijfsleven vaart in zwaar weer, hele naties staan onder curatele. In de actuele politieke en maatschappelijke discussies gaat het over begrotingstekorten, werkgelegenheid, economisch rendement. Het onderwijs lijkt er meer en meer op uit om leerlingen vaardigheden bij te brengen die hen winstgevend maken voor de maatschappij. De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum, eredoctor aan de Universiteit voor de Humanistiek in Utrecht, riep onlangs in haar pamflet ‘Niet voor de winst’ op de humaniora niet te vergeten. Vooral in deze moeilijke tijden niet. Achter de machtsverhoudingen, verdienmodellen en maatschappelijke structuren gaan krachten schuil die niet rechtstreeks in economische waarde zijn uit te drukken: mensenkennis, verbeeldingskracht, empathie, het aangaan van sociale relaties. Het zijn kwaliteiten die voor elke goede econoom, elke succesvolle directeur, elke politicus, kortom, voor elk mens van belang zijn. Die leer je niet bij economie, bedrijfskunde of rechten, maar bij de humaniora, in de kunsten, in de literatuur. Om die reden slaan de literaire instellingen in Utrecht de handen ineen. We bundelen de krachten, stroomlijnen het aanbod en bouwen aan een huis dat de stormen van de komende jaren kan weerstaan. Het wordt een huis met vele kamers die onderdak bieden aan de meest uiteenlopende gezichten van de letteren. Een grote balzaal voor de wereldberoemde auteurs die ons land bezoeken, een intieme huiskamer

waar schrijvers hun lezers ontmoeten, een studiekamer voor verdieping en verstilling, een souterain voor de luidruchtigste dichters, diverse antichambres voor de eerste stappen in de wereld van de literatuur, een zolder voor de schatten uit het verleden, werkplekken waar nieuwe verhalen of gedichten worden gemaakt en genoeg slaapkamers om een hele nieuwe generatie schrijvers en dichters te verwekken! Een fysiek huis is Het Literatuurhuis nog niet; de komende jaren verplaatst ons virtuele huis zich van theater naar café en van bibliotheek naar Muziekpaleis. Met maandelijkse sessies in verschillende theaters in Utrecht, poetry slams in café’s, de uitreiking van de C.C.S. Crone-prijzen en het onderhouden van de Utrechtse canon, houden we het literaire leven in de stad en provincie Utrecht dynamisch. Voor grote evenementen als De Nacht van de Poëzie, het internationale festival City2Cities, het Nationaal Kampioenschap Poetry Slam en het erfgoedfestival Literaire Meesters komen mensen uit het hele land naar Utrecht. Onderscheidend aan ons Huis is dat we breken met de ‘mono-programmering’: we richten ons niet exclusief op één groot festival per jaar, alleen op poëzie of internationale literatuur, op een combinatie van literatuur en muziek, op de ontwikkeling van jonge schrijvers, op een jong of juist oud publiek... Onze uiteenlopende evenementen die de afgelopen jaren zo succesvol waren, bestrijken het gehele palet van de letteren: dichters naast prozaschrijvers, Nederlandse naast buitenlandse auteurs, jonge makers naast oude rotten, ervaren naast nieuwe lezers. Dát is de kracht van Het Literatuurhuis. We zijn er het hele jaar door - ik zou bijna zeggen vierentwintig uur per dag - met een zorgvuldig samengesteld programma voor iedereen die het geschreven of gesproken woord, live op het podium, op z’n mooist wil zien en horen. Op de voordeur van Het Literatuurhuis zit beslist geen slot. 5

5

Samenvatting Meerjarenvisie Het Literatuurhuis

Het Literatuurhuis is een nieuwe organisatie voor literaire evenementen, festivals en producties in Utrecht. De organisatie komt voort uit het samengaan van de instellingen SLAU (anno 1983), De Nacht van de Poëzie (1980), Poëziecircus (1996) en City2Cities (2009). De Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit Utrecht heeft zich als geassocieerd partner gecommitteerd aan het bestuur en de activiteiten van Het Literatuurhuis. Bij elkaar opgeteld beschikken de vier instellingen over 77 jaar ervaring en hebben zij in totaal 1.300 literaire evenementen georganiseerd. In seizoen 2010/2011 trokken hun evenementen 13.770 bezoekers en hadden de instellingen gezamenlijk een omzet van ruim 600.000 euro. Waarom een nieuw literatuurhuis? •  De stad Utrecht is, zeker met het oog op de ambitie om Culturele Hoofdstad te worden, gebaat bij één sterke literatuurinstelling. • De provincie Utrecht vormt momenteel het kloppende hart van de Nederlandse letteren. 70% van het boekenvak bevindt zich in de provincie Utrecht. Grote, oude en nieuwe uitgeefhuizen als Veen Bosch & Keuning, A.W. Bruna/De Arbeiderspers en Unieboek/Het Spectrum zijn in Utrecht gevestigd. Ook op het niveau van distributie en boekhandel is het topsegment in deze provincie gevestigd: de hoofdkantoren van Bruna B.V., Libridis, Selexyz, Libris en Bol.com zitten in de stad of de provincie Utrecht. De economische waarde van het boekenvak voor de provincie Utrecht is daarom buitengewoon groot. Deze sector heeft belang bij een sterke literaire organisatie die de stad en provincie in toenemende mate profileert als het literaire hart van het land. • Daarnaast is er ook op nationaal niveau behoefte aan vernieuwing en variatie: vier van de vijf van oudsher door de nationale overheid gefinancierde literatuurin-

6

Het plezier van de tekst

stellingen bevinden zich in Zuid-Holland (Rotterdam resp. Den Haag). In het kader van het overheidsbeleid om de spreiding van de kunsten in subsidietoekenningen te waarborgen, is de komst van Het Literatuurhuis in midden-Nederland een welkome aanvulling. Daarnaast is het evenement De Nacht van de Poëzie al 30 jaar lang één van de best bezochte poëziefestivals van Nederland en voegen ook de festivals City2Cities, NK Poetry Slam en Literaire Meesters iets nieuws toe aan het nationale literaire landschap. Het beleid van Het Literatuurhuis Er zijn twee belangrijke pijlers die het beleid van Het Literatuurhuis bepalen: 1. Pluriformiteit van de letteren: Het Literatuurhuis richt zich niet exclusief op poëzie of proza, literatuur voor jongeren of juist voor ouderen, etcetera. De programmering is geen monoprogrammering, maar biedt een veelzijdig aanbod dat zeer zorgvuldig is samengesteld. De pluriformiteit zorgt voor een kruisbestuiving van verschillende doelgroepen en bereikt een nieuw publiek. Daarbij komt literatuur niet meer alleen tot ons in de vorm van boeken, maar ook in de vorm van e-books, luisterboeken, performances, blogposts, hiphopsongs en tweets. Het uitdrukken van het plezier van de tekst, in welke vorm die ook tot ons komt, staat bij Het Literatuurhuis centraal. 2. De zichtbaarheid van de literatuur in de samenleving: Het Literatuurhuis vindt dat literatuur (boeken, verhalen, het geschreven woord) een waardevol onderdeel van de samenleving is. Daarom moet literatuur zichtbaar zijn, duidelijk aanwezig in het kunstenveld en bereikbaar voor iedereen. Literaire evenementen zijn – nu meer dan ooit – zeer belangrijk in het verstevigen van het literaire ‘middensegment’; de minder commerciële of mediagenieke boeken die desondanks een groot publiek verdienen.

70% van het boekenvak is in Utrecht gevesti gd

Pluriformiteit van de letteren

De ambitie van Het Literatuurhuis Het Literatuurhuis stelt zich ten doel de stad Utrecht te profileren als de eerste literaire stad van Nederland. Ook verzorgt Het Literatuurhuis het literaire onderdeel van het bidbook om Utrecht in 2018 Culturele Hoofdstad van Europa te maken. Daarnaast formuleren we in deze meerjarenvisie de ambitie om in 2016 te worden verkozen tot UNESCO City of Literature. De programmering van Het Literatuurhuis Het Literatuurhuis beoogt 75 evenementen per jaar te organiseren die 20.000 bezoekers trekken. Het activiteitenplan bevat de volgende ingrediënten: - We organiseren maandelijks kleinschalige activiteiten voor inwoners van de stad en de provincie Utrecht rond de literaire actualiteit, de internationale letteren, jongeren en amateurkunst en het literaire erfgoed. - We organiseren enkele grote evenementen per jaar voor publiek in het hele land; De Nacht van de Poëzie, City2Cities, het NK Poetry Slam en om de twee jaar het festival Literaire Meesters. - Het Literatuurhuis bevat een talentontwikkelingstraject voor jonge auteurs en vertalers. Het traject bevat workshops, masterclasses en coaching door professionals in a) poetry slam (performance en voordracht); b) het schrijven van literaire teksten; c) literair vertalen. - Het Literatuurhuis brengt jaarlijks ook enkele producties (boekuitgaven, muzikale bewerkingen, films en nieuwe verhalen en gedichten) voort. - Het Literatuurhuis creëert een nieuw online platform voor lezers, bezoekers en schrijvers. De organisatie van Het Literatuurhuis De stichting bestaat uit een bestuur + directie. Er zijn meerdere redactieraden voor de programmering van de diverse (grote) evenementen. De staf bestaat uit 5 fte, waartoe behoren de functies van directeur, publici-

Nacht van de Poëzie, City2C ities NK Poetry Sla m

teitsmedewerker en diverse projectleiders. De stichting blijft als vanouds een beroep doen op de medewerking van tientallen vrijwilligers en stagiaires. Het communicatieplan van Het Literatuurhuis De kern van het publiciteitsbeleid van Het Literatuurhuis is de visie dat aandacht tegenwoordig niet meer gekocht maar verdiend moet worden. Sinds digitale media in toenemende mate de aandacht van de consument opeisen kun je aandacht alleen nog verdienen: mensen bepalen zelf wel wat ze lezen, bekijken en wat de moeite waard is. De publiciteitsstrategie van Het Literatuurhuis is daarom gericht op het bouwen van een gemeenschap van mensen met uiteenlopende achtergronden, die één aspect met elkaar delen: ze houden van lezen en/of schrijven. Het financiële beleid van Het Literatuurhuis • We beogen de omzet in 2016 te verhogen tot 689.000 euro. De omzet bestaat uit: Recette / directe inkomsten: 141.500 euro (20%); Structurele bijdragen overheden: 250.000 euro (36%); structurele bijdragen landelijke fondsen: 172.500 euro (25%); incidentele bijdragen overig: 125.000 euro (19%) •  Het eigen inkomstenpercentage (totaal van recette, directe inkomsten en incidentele bijdragen gedeeld door de structurele bijdragen van de lokale, provinciale en landelijke overheden) bedraagt: 63% • De begroting is sluitend. De lasten bestaan uit: Beheerslasten: 272.500 euro (40%) [Personeel (30%) ; Materieel (7%); Publiciteit (3%)] Activiteitenlasten: 402.000 euro (58%) [Personeel (4%); Auteurshonoraria & Materieel (49%); Specifieke publiciteit: (6%)] Onvoorzien: 14.500 euro (2%)

7

afbeelding

8

De City2Cities Spiegeltent

Het Literatuurhuis: een nieuw onderkomen voor de letteren Het Literatuurhuis is een nieuw onderkomen voor de

als het culturele erfgoed en de literaire amateur-

letteren in Midden-Nederland. Het Literatuurhuis is

kunst gelijkwaardig in het beleid en de program-

ontstaan vanuit een eenwording van de stichtingen

mering heeft verankerd. Het Literatuurhuis streeft

SLAU (Stichting Literaire Activiteiten Utrecht, sinds

een kruisbestuiving van de verschillende literaire

1983), Poëziecircus (sinds 1996), Utrechts Internati-

uitingen en doelgroepen na: winnaars van de poetry

onaal Literatuurfestival (sinds 2009) en Nacht van de

slams krijgen schrijfopdrachten en optredens bij de

Poëzie (sinds 1980, als stichting sinds 2010) met de

erfgoedactiviteiten, het traditionele literatuurpu-

Universiteit Utrecht als affiliate partner.

bliek maakt kennis met nieuwe talenten en de jonge

Missie

doelgroep wordt actief betrokken bij de verschillende evenementen. De kracht van de nieuwe stichting is

De activiteiten van Het Literatuurhuis hebben tot doel

de veelvormigheid en continuïteit van de evenemen-

boeken, schrijvers en alles wat behoort tot de literaire

ten. Het Literatuurhuis gelooft niet meer in het effect

cultuur een zichtbaar en relevant onderdeel van de

van monoprogrammering (men richt zich uitsluitend

samenleving te laten zijn. De stichting tracht haar doel

op poëzie, essayistiek, proza of talentontwikkeling).

te bereiken door het organiseren van evenementen en

Het alternatief van Het Literatuurhuis is een acti-

festivals, het voortbrengen van producties zoals (boek-)

viteitenaanbod dat even pluriform en divers als de

uitgaven, vertalingen, filmreportages en muzikale

hedendaagse letteren is. Daarbij richt Het Huis zich

bewerkingen en het archiveren en ontsluiten van literair

niet op slechts één groot festival per jaar, maar is Het

erfgoed.

Huis hele jaar door actief met grote en kleine eve-

Activiteiten

nementen. De programma’s, producties en festivals die u in dit meerjarenplan aantreft, zijn allemaal de

Het Literatuurhuis organiseert maandelijks program-

producten van succesvolle activiteiten die in de afge-

ma’s voor diverse doelgroepen en jaarlijks drie grote

lopen vijf à tien jaar zijn ontwikkeld. Vorig jaar telden

festivals: De Nacht van de Poëzie, Het Nationaal Kam-

die activiteiten gezamenlijk ruim 13.000 bezoeken

pioenschap Poetry Slam en City2Cities: Internationale

en traden er zo’n 200 auteurs op. De evenementen

Literatuurdagen Utrecht. Daarnaast vindt elke twee jaar

haalden met regelmaat de regionale en landelijke

een editie plaats van Literaire Meesters, een twee weken

media, met onder meer items in het NOS Journaal

durend festival dat het leven en werk van één grote

rond de uitreiking van de VSB Poëzieprijs in het Huis

auteur uit het literaire erfgoed viert. Het Literatuurhuis

van de Poëzie en een verslag van de 30e Nacht van de

is de enige literaire instelling in Nederland die zowel

Poëzie. De totale mediawaarde bedroeg in 2011 ca. 1

de hedendaagse nationale en internationale literatuur,

miljoen euro.

9

Voor Utrecht en Nederland

maken we programma’s voor het festival City2Cities,

Nu is het tijd voor iets nieuws: het Literatuurhuis. De

met de opleiding Nederlands werken we aan een groot

nieuwe organisatie bouwt voort op het fundament dat

project voor bachelorstudenten rond de honderd schrij-

de constituerende organisaties de afgelopen decennia

vers uit de Utrechtse canon, de redactie en uitvoering

hebben gelegd. De succesvolle onderdelen worden be-

van programma’s voor jongeren is voor een groot deel in

houden maar het programma wordt gestroomlijnd en

handen van studenten en met het Centre for Humanities

de backoffice wordt efficiënter en slagvaardiger. Het Li-

werken we samen rond de jaarlijkse Writer in Residence.

teratuurhuis blijft programma’s maken die het literaire

En uiteraard kunnen we niet zonder de 150 vrijwilligers

leven in de stad en provincie Utrecht versterken, zoals

die door het hele jaar heen meedenken met de pro-

het begeleiden van het Stadsdichtersgilde, de uitreiking

grammeurs, teksten schrijven, foto’s maken, schrijvers

van de C.C.S. Crone-prijzen en de productie van nieuwe

begeleiden en stoelen sjouwen. De meeste vrijwilligers

verhalen en gedichten over Utrecht. Diverse onderde-

studeren een taal- of cultuurstudie aan de universiteit.

Michel Faber (l) in gesprek met Wim Brands tijdens City2Cities 2011 ©Taco Schreij

len voegen echter ook iets toe aan de literaire cultuur in

Economische waarde van de letteren

Nederland, zoals De Nacht van de Poëzie, het NK Poetry

Het Literatuurhuis zal Utrecht de komende beleidsperi-

Slam en City2Cities. De komende jaren legt Het Litera-

ode profileren als het literaire hart van het land. 70% van

tuurhuis zich toe op het bereiken van nieuw publiek uit

het boekenvak is gevestigd in de stad en de provincie

het hele land. De centrale ligging van Utrecht en het

Utrecht. Grote, oude en nieuwe uitgeefhuizen als Veen

opgebouwde publieksbestand bij eerdere edities zijn

Bosch & Keuning, A.W. Bruna/De Arbeiderspers en Unie-

daarvoor prima uitgangspunten.

boek/Het Spectrum zijn in Utrecht gevestigd. Ook op het niveau van distributie en boekhandel is het topsegment

Universiteit Utrecht

in deze provincie gevestigd: de hoofdkantoren van Bru-

De Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit

na B.V., RDC Group (The Read Shop, Plantage Books &

Utrecht is als affiliate partner bij Het Literatuurhuis be-

More), Selexyz, Libris en Bol.com zitten in de stad of de

trokken; niet alleen door een bestuurszetel voor een af-

provincie Utrecht. De economische waarde van het boe-

gevaardigde van de faculteit, maar (vooral) ook door de

kenvak in de provincie Utrecht is daarmee zeer groot.

samenwerking met de universiteit in alle lagen van de

Deze sector heeft belang bij een sterke literaire organi-

organisatie. Samen met de relevante talenopleidingen

satie die de stad en provincie in toenemende mate profi-

10

leert als het literaire hart van het land.

Ellen Deckwitz, winnaar van het NK Poetry Slam 2009 © Keke Keukelaar

Utrecht City of Literature & 2018

oudste literaire steden van het land die een indrukwek-

Ten slotte nog iets over de internationale ambities van

kende reeks auteurs voortbracht of huisvestte; van

Het Literatuurhuis. We beogen niet alleen Nederlandse

Janus Sedundus tot Belle van Zuylen, van Gerrit Ach-

en buitenlandse schrijvers op een zo boeiend en aan-

terberg tot J.C. Bloem, van Martinus Nijhoff tot Nico-

trekkelijk mogelijke manier in Utrecht op het podium

laas Beets, van Ronald Giphart tot Arthur Japin en van

samen te brengen, maar we dragen ook graag ons

Manon Uphoff tot Esther Jansma. De vele schrijvers ge-

steentje bij aan het verspreiden van de Nederlandse

voegd bij de vele literaire evenementen, boekhandels,

literatuur over de grenzen. Met name de internationale

waaronder de online boekverkoper Bol.com, de Biblio-

samenwerking in het kader van City2Cities leent zich

theek in het toekomstige Artplex en uitgevers als A.W.

daar uitstekend voor. Dit project herbergt een aantal

Bruna, De Arbeiderspers, De Fontein en Unieboek|Het

onderdelen die een wisselwerking tussen diverse natio-

Spectrum maken Utrecht onmiskenbaar tot een Stad

naliteiten voortbrengen: buitenlandse auteurs worden

van de Literatuur. Het Literatuurhuis zal zich de ko-

vertaald in het Nederlands en treden op in Utrecht,

mende beleidsperiode daarom in nauwe samenwerking

Nederlandse auteurs worden vertaald in de taal van

met het stadsbestuur inzetten om Utrecht de UNESCO-

de samenwerkingspartner en treden op in de betref-

titel ‘City of Literature’ te bezorgen. Deze titel is in 2004

fende gaststad. We werken daarom van harte mee aan

ingesteld als onderdeel van de ‘creative network cities’

de aspiraties van de stad Utrecht om in 2018 Culturele

voor steden die op literair gebied het verschil maken.

Hoofdstad van Europa te worden. Een internationaal

Tot nu toe zijn Edinburgh, Melbourne, Iowa, Dublin en

klimaat in deze stad is ook voor de Nederlandse litera-

Reykjavik – zoals het de literatuur betaamt: voor eeuwig

tuur buitengewoon waardevol. Utrecht is één van de

– benoemd tot City of Literature.

11

Boven: publiek bij het NK Poetry Slam, © Keke Keukelaar Onder: publiek bij De Nacht van de Poëzie, © Anna van Kooij

Het Literatuurhuis

12

De visie van Het Literatuurhuis

Het plezier van de tekst “I seldom read; there’s no way I have time or inclination to read a huge historical novel. I mean, why would anybody sacrifice several weeks of precious downloading time to read a fat wodge of fiction set in the 19th century?” Michel Faber (auteur van de 900 pagina’s tellende Victoriaanse roman The crimson Petal and the white)

13

Pluriformiteit van de letteren

was pessimistisch over de kansen dat hij ooit nog een

Het gaat bij literatuur niet alleen om boeken. Verha-

optimistisch: “Evolution is slow. The era of mp3s is

len, gedichten, teksten waarin de taal wordt ver-

the tiniest fraction of a drop in the ocean of time. If,

knoopt met de verbeelding komen steeds vaker in

in fifty years from now, all the digital infrastructure is

heel andere vormen op ons af: als e-book of audio-

gone and we are alone once more with our minds and

book, als performance, hiphop song of youtubefilm,

a book, we will read that book. We may even write a

als smsgedicht, als flarf of als tweet.

new one, with some sort of ink, on some sort of paper,

vuistdikke roman zou lezen, maar eindigde zijn lezing

with as many words as it takes to tell the story.” In al die media, van het papieren boek tot de tweet,

In een cultureel klimaat dat steeds meer wordt be-

kunnen literaire middelen worden gebruikt om een

paald door een veelheid aan media, informatiestro-

boodschap over te brengen: ironie en sarcasme,

men en vrije-tijdsbestedingen wil Het Literatuurhuis

hyperbolen, metaforen, metonymieën, assonantie…

het plezier van de tekst benadrukken; de bijzondere

Dergelijke stijlfiguren moet je, al is het onbewust, leren

ervaring van het lezen, die je alleen kunt bereiken

gebruiken en herkennen. Lezen is nog altijd iets anders

als je het verhaal of gedicht woord voor woord, zin

dan literair lezen; van de literaire lezer verwachten we

voor zin leest. Of je de roman nu in vijfhonderd dicht

dat hij stijlfiguren herkent, dat hij kan interpreteren en

bedrukte papieren pagina’s op je schoot hebt liggen,

aan de tekst een betekenis kan geven. De vaardigheid

of in 300 kilobytes in je e-reader hebt staan; er bestaat

van het literaire lezen wordt minder vanzelfsprekend.

voor literatuur geen fast forward knop.

Toen de Schotse schrijver Michel Faber bij het uitspreken van de meest recente Belle van Zuylenlezing

De zichtbaarheid van literatuur

aan het publiek vroeg wie er de laatste jaren minder was gaan lezen, stak driekwart van het publiek zijn

Het Literatuurhuis vindt dat literatuur (boeken,

hand op. Eén bezoeker merkte schrander op dat hij

verhalen, het geschreven woord) een waardevol

niet zozeer minder was gaan lezen, maar anders was

onderdeel van de samenleving is. Daarom moet

gaan lezen. De tijd die hij voorheen besteedde aan het

literatuur zichtbaar zijn, duidelijk aanwezig in het

lezen van romans, besteedde hij nu aan het lezen van

kunstenveld en bereikbaar voor iedereen. Literaire

tientallen e-mails, wikipedia-pagina’s en informatie op

evenementen zijn – nu meer dan ooit – zeer belang-

google. Faber: “My reality, while I live and breathe, is

rijk in het verstevigen van het literaire ‘middenseg-

ruled by PCs. I download, I database what I’ve down-

ment’.

loaded, and then I download some more. I can’t help

14

wondering whether I have been reprogrammed, trans-

Steeds minder titels (bestsellers) dragen de productie-

formed, from someone who could once write a Victo-

kosten van steeds meer boeken. Enkele jaren geleden

rian novel to someone who can’t even read one.” Faber

werden van de meeste titels nog een paar duizend

exemplaren verkocht zodat ze in elk geval de produc-

fect van de promotie van optredens van deze auteurs

tiekosten opbrachten. Momenteel gaan steeds meer

niet beperkt blijft tot de uiteindelijke bezoekers van de

boeken slechts in honderdtallen over de toonbank.

betreffende literaire activiteiten, maar ook doorwerkt

De onder druk staande omzet van boekhandels zorgt

in de uitgebreide campagnes en de online en offline

ervoor dat vele winkels momenteel moeten inkrimpen

marketing die aan deze auteurs worden besteed. On-

of zelfs hun deuren sluiten. De grote opmars van de in-

geacht of er nu uiteindelijk vijftig of duizend bezoekers

ternetboekhandel, waar je binnen een dag in huis hebt

in de zaal zitten: de auteur in kwestie heeft ook al een

wat je hebt besteld, is slechts één van de oorzaken van

paar weken lang met zijn boek op posters door de hele

die tendens. Voordat het de beurt was aan boekhan-

stad gehangen. De verbindende werking van literaire

dels, waren de slagerijen, bakkers en groentewinkels

festivals tussen schrijver, uitgever, boekhandel en lezer

al uit het straatbeeld verdwenen. En echt niet omdat

mag niet worden onderschat, zeker de komende jaren

iedereen zijn komkommer tegenwoordig digitaal

niet. De versteviging van het literaire middensegment

bestelt. Grote concerns maakten hun opmars met een

zal de komende jaren de onverdeelde aandacht van

nagenoeg allesomvattend aanbod waarvoor je ook

Het Literatuurhuis hebben.

nog eens in de avonduren en weekends terecht kunt. Gemak dient de mens en de mens kiest steeds vaker

Het Literatuurhuis presenteert

voor gemak. In elk geval hangt met de opmars van internetverkoop samen dat kopers zich minder laten

Het Literatuurhuis presenteert literatuur, live op

verrassen door het aanbod: in de boekhandel snuf-

het podium: bekende, veel gelezen schrijvers, grote

fel je rond en doe je soms onverwachte aankopen, op

internationale auteurs, aanstormende talenten,

internet bestel je gericht wat je wilt hebben. Daarnaast

weinig gelezen maar zeer goede schrijvers, poetry-

zijn ‘literaire leesuren’ in toenemende mate vervangen

slammers, dichters, essayisten, romanciers... Onze

door de ‘leesuren’ die men besteedt aan andere media

programma’s hebben tot doel bezoekers te laten

dan het boek (zoals twitter, facebook en e-mail). De

kennismaken met de meest uiteenlopende vormen

‘literaire markt’ (bestaande uit uitgever en boekhandel)

van literatuur en te enthousiasmeren om die boeken

richt zich in de marketing daardoor begrijpelijkerwijs

en bundels te kopen en te lezen.

voornamelijk op de (potentiële) bestseller. Er is steeds

We doen dat door middel van het organiseren van

minder tijd en geld om aandacht, kastruimte of adver-

festivals en evenementen, eigen producties zoals

tentiebudget te besteden aan de minder mediagenieke

boekuitgaven, muzikale bewerkingen, filmportretten

en dus minder verkoopbare titels. Literaire festivals

en het online ontsluiten van audiovisuele bronnen. De

en activiteiten hebben geen winstoogmerk en kunnen

programma’s rusten op drie belangrijke pijlers: Actuele

daardoor hun aandacht richten op die auteurs en titels

literatuur en erfgoed, jongeren en amateurkunst

die zeer toegankelijk zijn voor een breed publiek, maar

en internationale letteren. Het programma-aanbod

dat publiek in de huidige digitale of analoge media en

bevat 75 evenementen die door het jaar heen plaats-

boekhandel niet bereiken. Bedenk daarbij dat het ef-

vinden. Het Literatuurhuis biedt 24/7 literatuur!

15

Kees van Kooten op De Nacht van de Poëzie 2011 © Anna van Kooij

1. Actuele literatuur en erfgoed

met circa 200 stoelen, waarin met name het nationale

De verschijning van nieuwe romans of bundels van

en internationale topsegment van de literatuur aan

toonaangevende Nederlandse auteurs is voor Het

bod komt. Tijdens deze avonden staat er steeds één

Literatuurhuis aanleiding om programma’s aan deze

auteur centraal. In het verleden waren er bijvoorbeeld

werken te wijden. Het Literatuurhuis presenteert elke

programma’s rond Connie Palmen, Arthur Japin, J.M.G.

maand een programma over actuele literatuur: iPoetry

Le Clézio, Breyten Breytenbach en João Ubaldo Ri-

Live (poëzie, muziek en theater in een nachtclubset-

beiro. Jaarlijks presenteert het festival De Nacht van de

ting) en Literatuur Live, een afwisselende talkshow

Poëzie de stand van zaken in de hedendaagse poëzie:

waarin diverse (proza)auteurs worden geïnterviewd en

ruim twintig dichters treden op voor een groot publiek.

voorlezen uit eigen werk. De maandelijkse program-

Vanaf 2014 vindt in het dan geopende Muziekpaleis

ma’s iPoetry en Literatuur Live vormen de ‘levenslijn’

(het voormalige Vredenburg) De Nieuwe Nacht van de

van het Literatuurhuis: het biedt mogelijkheden om

Poëzie plaats. Naast de traditionele programmering

uiteenlopende bekende én minder bekende auteurs

in de grote zaal, vinden er poëzieprogramma’s plaats

voor het voetlicht te brengen, met een afwisselende

in diverse andere zalen van het gebouw waardoor de

nadruk op dichters en prozaschrijvers. Ook erfgoed kan

Nacht als vanouds hét poëzie-evenement voor alle

in deze maandelijkse programma’s aan bod komen;

poëzieliefhebbers wordt. Om de twee jaar wijdt Het

denk aan de avond over Vasalis bij de verschijning van

Literatuurhuis een groot festival aan een meester uit

haar biografie of over Nabokov bij de verschijning van

de wereldliteratuur: Literaire Meesters. De eerste editie

zijn postume roman Laura.

van de biënnale was gewijd aan Fernando Pessoa, de

Naast het maandelijkse programma zijn er onder de ti-

tweede aan Federico García Lorca. Literaire Meesters is

tel Writer On Stage vijf avonden per jaar in een theater

in grote mate een productiefestival: het brengt lezin-

16

Najiba Abdellaoui wint het NK Poetry Slam 2008 © Keke Keukelaar

gen, muzikale bewerkingen, theaterteksten en boek-

voordrachten te verbeteren. Het Literatuurhuis is geen

uitgaven voort die speciaal voor het festival worden

educatie-instelling; daarvoor missen we de historisch

gemaakt. In 2012 staat J. Slauerhoff centraal.

gegroeide banden met het onderwijs. Bovendien zijn instellingen als het Poëziepaleis en de School der Poëzie

2. Jongeren en amateurkunst

erop gericht om literaire evenementen te maken voor

Programma’s voor jongeren, amateurkunst en talent-

en met scholieren. Met betrekking tot het ontwikkelen

ontwikkeling behoren al meer dan tien jaar tot de voor-

van educatieve activiteiten zullen we dus altijd contact

naamste literaire activiteiten in Utrecht. Het program-

zoeken met deze geoormerkte instellingen. Wij vinden

ma iPoetry Live, waar bekende en onbekende dichters

het als instelling echter wel belangrijk om bij de regu-

gezamenlijk optreden in een nachtclubsetting, bereikt

liere programmering, met name binnen de beleidstak

al sinds 2009 een opmerkelijk groot en jong publiek.

jongeren en amateurkunst maar eigenlijk programma-

Daarnaast organiseren we poetry slams; wedstrijden

breed, de vertaalslag te maken naar de lezers van de

voor amateurdichters waarbij een vakjury samen met

toekomst. Er zijn samenwerkingen met verschillende

het publiek bepaalt wie de winnaar wordt. Het Litera-

middelbare scholen in Utrecht. Door middel van les-

tuurhuis organiseert ook het Nationaal Kampioenschap

brieven, klassikale projecten en een groepsbezoek aan

Poetry Slam waar de winnaars van de 12 poetry slams

een voorstelling worden jongeren bij die evenementen

uit het hele land strijden om de landstitel. Bij het traject

betrokken.

Poetry Slam Nederland behoort ook een talentontwikkelingstraject; deelnemers aan poetry slams worden

3. Internationaal

individueel gecoacht en met workshops en masterclas-

Bij de Writer On Stage programma’s worden geregeld

ses voorzien van nieuwe handvatten om hun teksten en

internationale auteurs uitgenodigd. In het recente

17

verleden traden o.a. Breyten Breytenbach, de nobel-

geregeld nieuwe producten gemaakt. In het verleden

prijswinnaars Orhan Pamuk en J.M.G. Le Clézio, João

maakte de band PHINX muziek bij teksten van finalisten

Ubaldo Ribeiro en Laurent Binet op. City2Cities is het

van de Poetry Slam, bij City2Cities werden gedichten

jaarlijkse festival voor de internationale letteren. Er

van Tranströmer op muziek gezet, Denise Jannah com-

staan steeds twee steden, talen en culturen centraal (bij

poneerde muziek bij gedichten van Pessoa en Lenny

de eerste editie Edinburgh en Stockholm, bij de tweede

Kuhr zong gedichten van Lorca. Bij elke editie van

Praag en Barcelona); we nodigen de grote auteurs uit

Literaire Meesters hoort bovendien een festivaluitgave:

die steden uit, brengen een uitwisseling tot stand tus-

een bundeling met onbekende teksten van de literaire

sen jonge dichters uit Nederland en de twee gastlanden

meester in kwestie. City2Cities brengt theatermono-

en presenteren nieuwe uitgaven, vertalingen en film-

logen, nieuwe vertalingen en een festivalbloemlezing

portretten. Een writer in residence uit een van de twee

voort.

steden verblijft twee weken in Utrecht, geeft workshops en masterclasses en houdt de jaarlijkse Belle van

Het Literatuurhuis Online

Zuylenlezing. Het festival onderscheidt zich van andere

De online media zijn belangrijk voor Het Literatuurhuis;

internationale festivals, ten eerste doordat het geen

als communicatiekanaal, maar ook als online database

onderscheid maakt tussen proza, poëzie, fictie, non-

van registraties van optredens uit het verleden. Mo-

fictie, of welke andere literaire uitdrukkingsvorm ook.

menteel bestaan de websites van SLAU, Poëziecircus,

De pluriformiteit van de letteren staat ook in dit onder-

City2Cities en Nacht van de Poëzie nog los van elkaar,

deel van de programmering centraal. City2Cities kiest

medio 2012 worden de verschillende onderdelen

uitsluitend voor kwaliteit binnen het betreffende genre.

samengevoegd tot het online platform van Het Litera-

Ten tweede ligt de nadruk heel duidelijk bij twee steden

tuurhuis. De website bevat niet alleen de aankondigin-

en hun talen en culturen per jaar; we verliezen ons niet

gen van nieuwe optredens en informatie over literatuur,

in een veelheid aan internationale thema’s en gespreks-

maar herbergt ook de portal www.poetryslam.nl, de

onderwerpen, maar kunnen ons concentreren op de

online portal voor alle poetry slams van Nederland. Een

twee gastlanden. Daardoor is er ruimte voor verdieping,

ander belangrijk online project is de voortdurende uit-

kwalitatieve samenwerking met partners uit de steden

breiding van de website www.iPoetry.nl; een omvangrij-

en een intensieve vakinhoudelijke uitwisseling tussen

ke online database van geluidsopnames van gedichten

de drie betrokken nationaliteiten. Het grote thema van

in Nederland, gebaseerd op het audio-archief van het

elke editie is ‘De Stad’, het stadsleven en de mondiale

Poëziecircus. Er staan momenteel zo’n 400 hedendaag-

verstedelijking.

se dichters online en zijn er 1.000 gedichten te beluis-

Het Literatuurhuis produceert Het Literatuurhuis is met name een presentatieinstel-

18 ling, maar bij de verschillende activiteiten worden

teren. Bezoekers kunnen de opnames beluisteren en bekijken, plaatsen op hun eigen website en gebruiken in eigen projecten, dit alles uiteraard met toestemming van de dichters. We gebruiken een innovatieve manier

om de online content door middel van ‘creative

Bachelorproject De Utrechtse Canon: In 2008 werd

commons’ licenties binnen het huidige auteursrecht

‘De Utrechtse Literaire Canon’ gepresenteerd; een

beschikbaar te maken. In de komende beleidsperiode

overzicht van 100 belangrijke schrijvers in de geschie-

zullen we ook beginnen met het ontsluiten van het

denis van de Utrechtse letteren. Op de lijst staan au-

audio-archief van De Nacht van de Poëzie.

teurs als Belle van Zuylen, Janus Secundus, Martinus

Partnerschap met de Universiteit

Nijhoff, J.C. Bloem, C.C.S. Crone, Gerrit Achterberg, H. Marsman, Nicolaas Beets en Ida Gerhardt. Het

Het Literatuurhuis heeft sinds 2011 een partnerschap

gros van de lijst bestaat uit auteurs die niet alleen

met de Faculteit der Geesteswetenschappen van

voor de Utrechte literatuurgeschiedenis maar zeker

de Universiteit Utrecht. Dit partnerschap is zowel

ook voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis van

creatief als financieel van aard. Het Literatuurhuis

grote waarde zijn. Samen met de vakgroep Neder-

organiseert op regelmatige basis publieksevenemen-

landse Taal- en Letterkunde wordt in de komende

ten rond onderzoek en onderwijs van de faculteit

beleidsperiode een project gestart waarbij bachelor-

der Geesteswetenschappen en betrekt docenten en

studenten een afstudeerscriptie schrijven over een

studenten bij de samenstelling van de programma’s.

van de honderd auteurs uit de canon. De resultaten

Om de samenwerking te waarborgen is één zetel in

worden gepresenteerd in de vorm van online exposi-

het bestuur van Het Literatuurhuis gereserveerd voor

ties op de website www.literairecanon.nl

een afgevaardigde van de faculteit. De samenwerking manifesteert zich onder meer in de volgende

Studium Generale: Het Literatuurhuis zal ook de

projecten:

komende beleidsperiode de reeds jaren geleden gestarte samenwerking met Studium Generale Utrecht

* Writer in Residence: Met het Writer in Residence-

voortzetten. Er is een jaarlijks lezingenreeks waarin

programma wil het Centre for the Humanities van

literaire onderwerpen centraal staan. In de afgelopen

de Universiteit Utrecht prominente schrijvers uit de

jaren waren er o.a. reeksen over de literaire biografie,

eigentijdse wereldliteratuur in contact brengen met

literaire geschiedschrijving en de schrijver als lezer.

studenten, staf en belangstellenden. De Italiaanse auteur en cultuurfilosoof Claudio Magris opende

Naast deze grote structurele samenwerkingen zijn

het programma in 2009, columnist en essayist Bas

er ook diverse kleinschalige samenwerkingen met

Heijne was te gast in 2010 en de schotse auteur

docenten, onderzoekers en studenten van de UU.

Michel Faber verbleef in 2011 in Utrecht. De Writer in

Het cultureel partnerschap met de UU is niet alleen

Residence verblijft twee weken in Utrecht tijdens het

creatief van aard, maar ook financieel: de UU bekos-

festival City2Cities en verzorgt diverse workshops en

tigt een deel van de programmering voor een jaar-

voordrachten. De Writer in Residence houdt tevens de

lijks bedrag van ca. 20.000 euro.

jaarlijkse Belle van Zuylenlezing tijdens City2Cities.

19

Het Literatuurhuis in één oogopslag Prestatieoverzicht

Programma’s 1. iPoetry Live & Literatuur Live Maandelijkse literatuurprogramma’s Totaal aantal uitvoeringen: Totaal aantal auteurs: Totaal aantal bezoekers:

10 40 1.250

2. Literatuurhuis Writer on Stage Vijfmaal per jaar een programma rond een internationale auteur Totaal aantal uitvoeringen: 5 Totaal aantal auteurs: 5 Totaal aantal bezoekers: 600 3. U-SLAM Poetry Slam voor de stad en provincie Utrecht Totaal aantal uitvoeringen: 6 Totaal aantal auteurs: 48 Totaal aantal bezoekers: 600 4. Het Literatuurhuis Filmtheater Documentaires over auteurs en boekverfilmingen, met inleiding Totaal aantal uitvoeringen: 6 Totaal aantal auteurs: 6 Totaal aantal bezoekers: 480 5. De Samenwerking Samenwerkingsprogramma’s, bijv. met Studium Generale of Culturele Zondag Totaal aantal uitvoeringen: 4 Totaal aantal auteurs: 8 Totaal aantal bezoekers: 300 6. Talentontwikkeling en educatie - Samenwerking met scholen rond evenementen - coaching/ workshoptraject rond NK Poetry Slam Totaal aantal uitvoeringen: 4 Totaal aantal auteurs: 8 Totaal aantal bezoekers: 300 - 1.000

Online

20

7. Het Literatuurhuis WEB Online platform voor literatuur. Onderdelen: - Centrale homepage www.literatuurhuis.eu (aankondigingen, nieuws) - poetryslam.nl: portal voor alle Nederlandse poetry slams - iPoetry.nl: audio archief van voorgedragen gedichten

Festivals 1. De Nacht van de poëzie Poëziefestival met twintig dichters Totaal aantal uitvoeringen: Totaal aantal auteurs: Totaal aantal bezoekers:

1 20 1.000 - 2.500

2. NK Poetry Slam Halve finales en landsfinale voor Nederlandse poetry slams Totaal aantal uitvoeringen: 4 Totaal aantal auteurs: 24 Totaal aantal bezoekers: 1.000 3. City2Cities: Internationale Literatuurdagen Utrecht Internationale schrijvers, workshops en lezingen rond 2 steden Totaal aantal uitvoeringen: 20 Totaal aantal auteurs: 50 Totaal aantal bezoekers: 6.000 - 10.000 4. Literaire Meesters Biënnale waarin steeds één meester uit het literaire erfgoed centraal staat Totaal aantal uitvoeringen: 20 Totaal aantal auteurs: 30 Totaal aantal bezoekers: 2.000 - 3.000

Producties

1. Festivaluitgave Literaire Meesters Nieuw boek met onbekende teksten van de betreffende literaire meester Totaal: 1 per twee jaar Oplage: 1.000 2. Festivaluitgave City2Cities Bloemlezing boek met teksten en nieuwe vertalingen van festivalauteurs Totaal: 1 Oplage: 1.000 2. Kort Utrechts Maandelijkse uitgave van een nieuw verhaal dat zich afspeelt in Utrecht (opvolger van het Utrechtgedicht) Totaal aantal uitvoeringen: 35 Totaal aantal auteurs: 35 Oplage (35 x 1.000): 35.000 4. Muziek & Poëzie Muzikale bewerkingen van gedichten bij Literaire Meesters en City2Cities Totaal: 5 per jaar

21

lau slau sslau

City2Cities INTERNATIONALE LITERATUURDAGEN UTRECHT 9 / 21 april • Edinburgh • Utrecht • Stockholm

22

Ingmar Heytze in 1996

Ed van Eeden in 1978

STICHTING LITERAIRE ACTIVITEITEN UTRECHT

Het ontstaan van Het Literatuurhuis

Literaire synergie (1980-2012) Het Literatuurhuis is een in Nederland unieke com-

poetry slam in Utrecht en sinds 2006 het Nederlands

binatie van literaire activiteiten en expertise. De

Kampioenschap Poetry Slam, de landsfinale voor de

organisatie komt voort uit de stichtingen SLAU en

twintig poetry slams in het hele land.

Poëziecircus die elk al resp. 28 en 15 jaar literatuur op het podium brengen, met beide een heel eigen

In 2009 is Stichting Utrechts Internationaal Litera-

programma, doelgroep en aanpak.

tuurfestival opgericht, om met name internationale literatuur in het aanbod te verankeren. In 2011 vond

SLAU staat van oudsher voor een brede programme-

de eerste editie plaats van City2Cities: Internationale

ring van zowel proza als poëzie, fictie als non-fictie en

Literatuurdagen Utrecht, een festival waarin jaarlijks

bekende als onbekende auteurs, afkomstig uit zowel de

auteurs uit twee steden, talen en culturen in Utrecht

hedendaagse letteren als het literaire erfgoed. SLAU

te gast zijn. Toen waren Edinburgh en Stockholm de

is sinds 1983 als stichting actief, maar werd al in 1978

twee gaststeden, tijdens de editie van 2012 ligt de

informeel gestart door schrijver en journalist Ed van

focus op Praag en Barcelona. City2Cities is een echt

Eeden. SLAU organiseerde maandelijks kleinschalige

Literatuurhuisproject avant la lettre, waarin SLAU,

literaire avonden, zes edities van het festival Huis van

Poëziecircus en de Universiteit Utrecht intensief

de Poëzie (met circa 700 bezoekers per editie in 2011 en

samenwerken.

2012) en twee edities van het festival Literaire Meesters (met circa 2.000 bezoekers in 2010).

De Nacht van de Poëzie - kortweg “De Nacht” – geldt al dertig jaar als het best bezochte poëzie-eve-

Het Poëziecircus, opgericht in 1996 door o.a. Ingmar

nement van de Nederlandse letteren. Tot 2007 werd

Heytze en Vrouwkje Tuinman, ontstond vanuit het idee

De Nacht jaarlijks in maart gehouden in de grote

dat schrijvers en dichters niet uitsluitend thuishoren in

zaal van Muziekcentrum Vredenburg. De unieke,

bibliotheekzaaltjes en achter katheders, maar ook best

achthoekige zaal met 21 in- en uitgangen vormde de

op poppodia of in de kroeg kunnen optreden. Rond

ideale ruimte voor de meer dan 2.000 bezoekers om

Heytze en Tuinman ontstond een collectief waartoe

een nacht lang door te brengen met twintig dichters.

o.a. ook Ruben van Gogh, Menno Wigman, Tommy

De zaal werd in 2008 gesloten om pas medio 2014 na

Wieringa, Hagar Peeters en Claudia de Breij behoorden,

een ingrijpende metamorfose als Het Muziekpaleis te

dat in café’s als De Bastaard en De Baas in Utrecht bijna

herrijzen. Sindsdien werd De Nacht gefinancierd en

maandelijks een literair circus opvoerde. Het Poëzie-

uitgevoerd door een zelfstandige stichting en onder-

circus organiseerde sinds 2004 ook maandelijks een

gebracht in Stadsschouwburg Utrecht. Samen met

23

partner Het Muziekpaleis werkt Het Literatuurhuis aan

overheden en fondsen voor toekomstige activiteiten.

een nieuw evenement waarin De Nacht als de hoog-

Wanneer de vier relatief kleine lettereninstellingen

mis van de Nederlandse poëzie kan terugkeren in de

afzonderlijk hun beleid voor de komende jaren zou-

moederschoot; de unieke zaal van architect Herman

den formuleren, was de kans groot dat hun ambities

Hertzberger.

ondergeschoffeld raakten bij de vele grote podiumkunstinstellingen en festivals. Gezamenlijk kunnen de

Voordelen van de samenwerking

instellingen echter wel inzichtelijk maken welk aan-

Deze vier afzonderlijke organisaties hebben de afge-

deel zij vertegenwoordigen binnen de Utrechtse en

lopen jaren bijzonder veel bereikt; de activiteiten zijn

nationale literaire sector:

zeer verankerd in de stad. Er waren altijd vol-

Kerncijfers Utrechtse literaire instellingen 2010-2011

doende initiatiefnemers, auteurs en geïnteres-

SLAU

Poëziecircus

City2Cities

Nacht vd Poëzie

Gezamenlijk

Aantal activiteiten

36

34

52

1

123

algemeen te kampen hebben met een terugloop

Aantal bezoeken

4.634

4.505

3.631

1.000

13.770

van het aantal bezoekers (17% minder bezoekers

Totale omzet

259.120

73.691

186.500

100.510

619.821

seerden om te zorgen dat de literaire activiteiten overeind bleven, ongeacht de economische of politieke wind. Terwijl de podiumkunsten in het

in 2010 t.o.v. 2008, cf. Podiumpeiler 2011, p. 84), vertoont het aantal bezoeken bij de gezamenlijke literaire activiteiten eerder een groei. Inhoudelijk werd

Naast de inhoudelijke en organisatorische synergie

er de laatste jaren steeds meer samengewerkt: SLAU

vormden ook de bovenstaande cijfers voldoende

en Poëziecircus waren de organisatorische krachten

aanleiding om de mogelijkheden van een eenwording

achter City2Cities en Literaire Meesters, het Poëziecir-

serieus te onderzoeken. Wanneer we bijvoorbeeld

cus programmeerde de Blauwe Zaal tijdens de Nacht

de bezoekersaantallen vergelijken met andere grote

van de Poëzie en alle partijen gaven acte de présence

literatuurinstellingen in het land, zoals Poetry Inter-

in het Huis van de Poëzie. De verschillende artistieke

national in Rotterdam (5.500 bezoeken in 2009) of

visies van de organisaties en de aard en doelgroepen

Crossing Border in Den Haag (5.000 bezoeken in 2009),

van hun activiteiten versterkten elkaar; publiek van

dan blijkt dat de Utrechtse lettereninstellingen het

het Poëziecircus maakte kennis met activiteiten van

gezamenlijk beslist niet slecht hebben gedaan.

SLAU en publiek van De Nacht ontdekte City2Cities. Het uitgangspunt voor de eenwording was dan ook nadrukkelijk de inhoudelijke synergie. Ook wat betreft backoffice en publiciteit was er alle reden om een gezamenlijke organisatie te vormen. Daarbij kwam nog het vooruitzicht van een sterk gereduceerd budget van

24

Het Literatuurhuis: Organisatie BESTUUR LITERATUURHUIS

DIRECTIE

VRIENDEN COMMISSIE

STAF projectleiders, publiciteitsmedewerker Administratie

REDACTIERADEN

Stagiaires & Vrijwilligers

Stagiaires & Vrijwilligers

Stagiaires & Vrijwilligers

Het Literatuurhuis bestaat uit een bestuur, diverse

met de redactieraden over de uitvoer van het beleid

redactieraden, een vriendencommissie en een staf.

op de specifieke gebieden en stuurt de overige me-

Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen

dewerkers aan. Er worden diverse projectleiders aan-

van het financiële en artistieke beleid. Er zijn redac-

gesteld die de leiding hebben over de uitvoering van

tieraden voor elk van de grote festivals en program-

de projecten. Waar (met name bij de grote projecten)

maseries. Deze bestaan uit minimaal drie en maxi-

aanvullend personeel is vereist, is hij/zij degene die

maal zeven leden. De redactieraden adviseren de

freelancers, vrijwilligers en stagiaires aanstuurt.

directeur bij het maken van artistieke keuzes. Leden

Naast de projectleiders wordt er een publiciteitsme-

van het bestuur en stafleden kunnen ook plaatsne-

dewerker aangesteld. Deze is verantwoordelijk

men in één van de raden.

voor de integrale publiciteit van Het Literatuurhuis. In overleg met de projectleiders stelt hij/zij

De directeur valt direct onder het bestuur en is verant-

de publiciteitscampagnes op en voert deze uit. De

woordelijk voor de uitvoer van zowel het zakelijke als

publiciteitsmedewerker wordt aangestuurd door de

artistieke beleid. De directeur onderhoudt nauw contact

directeur. De directeur wordt voorts ondersteund

25

bij de dagelijkse administratieve taken, deels door

uitsluitend wordt begrepen als ethnische diversiteit.

het administratiekantoor (inzake jaarrekening, perso-

Taal, taalbegrip en verbeeldingskracht staat in de lite-

neelsadministratie en accountantsverklaring) en door

ratuur centraal, ongeacht in welke taal en met welke

een student-assistent (banktransacties, donateursad-

ethnische achtergrond auteurs schrijven en optreden

ministratie en facturatie). In totaal bestaat de staf uit

en ons publiek de voorstellingen bezoekt. Het spreekt

5,0 fte.

voor zich dat mensen met een slechte kennis van

Het werven van particuliere donateurs van Het Lite-

de Nederlandse taal zich niet aangesproken voelen

ratuurhuis valt onder de verantwoordelijkheid van de

door de programmering van een literaire organisatie.

directeur. Daarnaast beoogt Het Literatuurhuis in de

Dat betreurt de organisatie, maar de stimulatie van

komende periode een sterke band met het bedrijfs-

taalvaardigheid en -begrip bij deze groep behoort

leven te realiseren. Daartoe richt het bestuur van Het

tot de terreinen van het onderwijs en het maatschap-

Literatuurhuis het orgaan ‘Vrienden van het Literatuur-

pelijk werk, eerder dan tot het beleidsterrein van een

huis’ op. Dit orgaan wordt geleid door een commissie

literaire instelling. De programmering van Het Lite-

en heeft als exclusief doel zakelijke relaties van het

ratuurhuis is open en divers. Ethnische achtergrond

Literatuurhuis te werven.

speelt bij het vaststellen van de programmering uit-

Het bestuur komt minimaal vijf maal per jaar bijeen.

sluitend een inhoudelijke rol. De literaire kwaliteit van

De redactieraden komen, in aanwezigheid van de

het geschreven werk en het criterium of een auteur

betreffende projectleiders, minimaal vier maal per jaar

op boeiende wijze over zijn/haar werk kan vertellen,

bijeen. De staf voert wekelijks plenair overleg.

staan voorop. Op die wijze hebben in het verleden optredens plaatsgevonden van bijvoorbeeld de Turkse

Codes Cultural Governance en Culturele Diversiteit

Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk, de Amerikaans-

Het bestuur volgt de Code Cultural Governance wat

Irakese auteur Azar Nafisi, de Nederlands-Irakese

betreft de samenstelling en benoeming van leden van

schrijver Kader Abdollah, de Nederlands-Marokkaanse

het bestuur. Het bestuur legt verantwoording af in de

auteur Abdelkader Benali, de Nederlands-Iraanse au-

notulen van zijn vergaderingen en een jaarverslag en

teur Rodaan Al Galidi en de Nederlands-Marokkaanse

jaarrekening. Wanneer wordt afgeweken van de Code

auteur Hafid Bouazza. Diversiteit, in de meest brede

Cultural Governance licht het bestuur zijn besluiten toe

zin van het woord, staat voor Het Literatuurhuis cen-

in het jaarverslag.

traal en wanneer aan de kwaliteitscriteria is voldaan,

De stichting hanteert een ‘inclusief kwaliteitsbegrip’ bij

speelt de ethnische achtergrond van een auteur geen

het realiseren van haar doelstellingen. Dit impliceert

enkele rol. Het ‘inclusieve kwaliteitscriterium’ blijkt

dat er in programmering, publiek, personeel en part-

ook uit het feit dat de Nederlands-Marokkaanse

ners geen onderscheid wordt gemaakt wanneer het

dichteres Najiba Abdellaoui en de Nederlands-Finse

gaat om de cultureel-etnische achtergrond. Voor het

dichteres Kira Wuck in resp. 2008 en 2011 tot Natio-

bereiken van de doelstellingen is culturele diversiteit

naal Kampioen Poetry Slam werden gekozen en de

zeer belangrijk, maar niet wanneer culturele diversiteit

Nederlands-Irakese dichter Baban Kirkuki in 2011 het

26

C.C.S. Crone-Stipendium, de stimuleringsprijs van de

Leden van het bestuur:

gemeente Utrecht, kreeg toegekend.

Dhr. Wiljan van den Akker Decaan van de faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit Utrecht en dichter.

Ook wat betreft publiekscommunicatie tracht Het Literatuurhuis zo divers mogelijk te werk te gaan. De programmering van auteurs met een niet of niet alleen Nederlandse achtergrond, trekt automatisch ook een diverser publiek. Met name de onderdelen poetry slam en de programmering van muzikanten en rappers bij de jongerenprogramma’s spreekt een publiek met een gevarieerde culturele achtergrond aan. De stichting gaat geregeld (incidentele) samenwerkingen aan met partners die een publiek met een gevarieerde ethnische achtergrond bedienen. In het verleden werden projecten gerealiseerd met het Spaanse Instituto Cervantes, het Tsjechisch Centrum, de Turkse literaire instelling Umut, De vereniging Bosnië-Herzegovina en theatergroep EA van de Turks-Nederlandse regisseur Tarkan Köroğlu. Het is een doel van de organisatie de programmering en het publieksbereik in de komende beleidsperiode zo gevarieerd en breed mogelijk te houden. De werving, selectie en benoeming van bestuurs- en stafleden gebeurt eveneens op een open wijze en uitsluitend op basis van bewezen competenties.

Publiek bij het NK Poetry Slam © Keke Keukelaar

Dhr. Ari Doeser Directeur Koninklijke Boekverkopersbond, vice-president European Booksellers Federation en initiatiefnemer van Het Huis van de Poëzie. Dhr. Jos Lemaier Bedrijfsadviseur en mediator, voormalig voorzitter van Stichting Utrechts Monumenten Fonds en voormalig voorzitter van Stichting Poëziecircus. Dhr. Willem Stolwijk Voormalig president-directeur van Interpay, initiatiefnemer van de stichting Water Rights en beeldend kunstenaar. Voormalig voorzitter van Stichting De Nacht van de Poëzie. Mw. Geneviève Waldmann Directeur van uitgeverij Luitingh-Sijthoff, bestuurslid van stichting CPNB en voormalig voorzitter van Stichting Literaire Activiteiten Utrecht (SLAU). Mw. Rudi Wester Voormalig directeur van het Institut Néerlandais in Parijs en het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds. Voormalig voorzitter van Stichting Utrechts Internationaal Literatuurfestival. Tevens auteur. Beoogd directeur: Dhr. Michaël Stoker Voormalig zakelijk leider van Stichting Poëziecircus (2008-2009) en SLAU (2010-heden). Tevens promovendus Moderne Westerse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht (promotie: medio 2012).

27

Het Literatuurhuis: Activiteitenplan iPoetry Live en Literatuur Live Het Literatuurhuis brengt maandelijks een programma dat inspeelt op de literaire actualiteit. De ene maand vindt het programma iPoetry Live plaats, de andere maand het programma Literatuur Live.

iPoetry Live Sinds 1996 worden in Utrecht al programma’s georganiseerd voor specifiek een jong publiek, met zowel bekende als onbekende dichters, afgewisseld met andere kunstvormen als muziek, theater, cabaret en film. De programma’s zijn eigenzinnig, het tempo ligt hoog en de huisband zorgt ervoor dat de aandacht niet verslapt: een prima aanpak om name jonge mensen in de zaal te krijgen. Sinds 2009 gaat dit programma door het leven onder de naam ‘iPoetry live’, een verwijzing naar het online poëzie-archief iPoetry.nl, waarop vele audioopnames beschikbaar zijn gemaakt (zie p. 35). iPoetry Live vindt plaats in theater Moira, een onverwachte ruimte die de sfeer ademt van een Parijse jazzkelder. Moira ligt op de kop van de Plompentorengracht op enkele minuten lopen van de binnenstadscampus van de Universiteit Utrecht. Bij de programmering zijn studenten betrokken en ook de publiekswerving gaat in grote mate van mond tot mond (of van twitter tot twitter en facebook tot facebook). In vorige seizoen traden onder meer Gerrit Komrij, J. Bernlef, Peter Verhelst en Gert Vlok Nel op, altijd afgewisseld met minder bekende of beginnende auteurs. Beleidslijn: 1 en 2 Publieksbereik: 5x 120 personen: 600 Doelgroep: jong publiek (15-35) Entree: €12/€7 (studenten), gemiddeld € 9

Literatuur Live Het programma ‘Literatuur Live’ is gebaseerd op hetzelfde principe als iPoetry Live: een avond met veel

28

afwisseling en vaart waarbij bekende en onbekende auteurs elkaar afwisselen. De nadruk ligt bij Literatuur Live echter op proza i.p.v. poëzie. De avond heeft de vorm van een talkshow waarin de host minimaal drie auteurs van recent verschenen romans of non-fictie werken ontvangt. Tevens zullen er korte biografische filmpjes van auteurs te zien zijn, vindt er een literaire quiz plaats, spreekt een columnist een column uit en vinden er muzikale intermezzi plaats. Deze vorm permitteert ons ook onbekende of jonge prozaschrijvers voor te stellen aan een breed publiek en hun de gelegenheid te geven te vertellen over hun boek. Elke editie wordt geopend door een debutant, een jonge dichter of de schrijver van een kort verhaal, zodat het publiek ook kennismaakt met auteurs die nog niet over een grote schare lezers beschikken. Het topsegment van het literaire veld genereert op die wijze ook nieuwe lezers voor het middensegment. Het maandelijkse programma wordt goed bezocht (gemiddeld ca. 100 à 150 bezoeken) en vormt de ‘levenslijn’ van de organisatie. Vaste bezoekers ontmoeten elkaar en weten wat ze kunnen verwachten: boeiende en bijzondere optredens van in het oog springende auteurs Beleidslijn: 1 en 2 Publieksbereik: 5x 125 personen: 600 Doelgroep: breed publiek, nadruk op jong publiek (15-35) Entree: Entree: €12/€7 (studenten), gemiddeld € 9

Writers on Stage Het Literatuurhuis brengt vijfmaal per jaar een programma in een theaterzaal te Utrecht dat inspeelt op de literaire actualiteit en internationale gasten ontvangt. Doordat we niet zijn gebonden aan een specifiek podium en de bijbehorende strakke programmering van theaters, kunnen we snel inspelen op de actualiteit, bijvoorbeeld op de bezoeken van

auteurs uit het buitenland. Vaak worden die niet lang van tevoren door uitgevers bekend gemaakt. Op die manier lukte het in het verleden om o.a. Hans Magnus Enzensberger, Jeanette Winterson, Breyten Breytenbach, João Ubaldo Ribeiro en Nobelprijswinnaars J.M.G. Le Clézio en Orhan Pamuk te programmeren. Beleidslijn: 1 en 3 Publieksbereik: 5x 125 personen: 600 Doelgroep: breed publiek, specifieke doelgroepen afhankelijk van programmering Entree: €12/€7 (kortingen), gemiddeld € 9

U-Slam Poetry Slam is een openbare presentatie van voorgedragen poëzie waarbij sprake is van competitie tussen de deelnemers. Zowel het element ‘voordracht’ als het element ‘poëzie’ staan in de wedstrijd centraal. De wedstrijd heeft een open inschrijving waarbij kandidaten hun eigen teksten in een kort tijdsbestek (typisch drie of vier minuten) voordragen en waarbij het publiek en/of een jury een winnaar kiest. Alle soorten teksten kunnen in aanmerking komen voor poetry slam. Momenteel zijn er twintig lokale poetry slams actief in Nederland. In 2000 organiseerde het Poëziecircus voor het eerst een poetry slam in Utrecht, in het destijds leegstaande gebouw ‘Sophie’s palace.’ Een roemruchte avond waar onder meer Ruben van Gogh, Ingmar Heytze, Tsead Bruinja en Petra Else Jekel de degens kruisten. Zesmaal per jaar, om en om met iPoetry vindt er een poetry slam plaats. Beleidslijn: 2 Publieksbereik: 6x 80 personen: 480 Doelgroep: jong publiek (15-35) Entree: gratis

Het Literatuurhuis Filmtheater Serie vertoningen in het Louis Hartloopercomplex van bijzondere boekverfilmingen en documentaires over auteurs. Die films zijn vaak nergens meer te

krijgen; wij sporen ze op en vertonen ze eenmalig in Utrecht. Veel films voorzien we speciaal voor de vertoning van Nederlandse ondertitels waardoor ze toegankelijk worden voor een veel breder publiek. Er zijn inleidingen door kenners/vertalers/schrijvers of interviews met makers en auteurs. Het Literatuurhuis Filmtheater dient een drieledig doel: 1. (Vergeten) literaire klassiekers weer onder de aandacht brengen, met gedegen inleiding en vertoning van de verfilming van het boek. 2. Het onderzoeken hoe boeken die soms onverfilmbaar lijken op het witte doek terecht zijn gekomen; 3. De documentaires over schrijvers in de reeks vertoningen tonen de lezer een kijkje in het schrijfproces en tonen de mens achter de auteur. De edities van Het Literatuurhuis Filmtheater zijn in het verleden bijzonder succesvol gebleken. Films en verfilmingen van en over Fernando Pessoa, García Lorca, Ingrid Jonker, José Saramago en Jorge Luis Borges waren alle uitverkocht. Beleidslijn 1 en 3 Publieksbereik: 6x 80 personen: 480 Doelgroep: breed publiek Entree: € 8,50

De Samenwerking Het Literatuurhuis werkt geregeld samen met andere organisaties of instellingen. Met Studium Generale, bijvoorbeeld, maakten we avonden waarin tijd en ruimte was om dieper op literaire onderwerpen in te gaan. Er vonden onder meer series plaats over de biografie en literatuur en wetenschap. Samen met de HKU organiseerden we de serie programma’s ‘Het Uur U’, waarin een dichter een uur lang werd geïnterviewd over zijn of haar gedichten. Ook met Culturele Zondagen worden geregeld samen programma’s gemaakt. Beleidslijn 1, 2 of 3 Publieksbereik: 4x 80 personen: 320 Doelgroep: breed publiek, Entree: gratis

29

De Nacht van de Poëzie De Nacht van de poëzie vindt reeds 30 jaar plaats in Utrecht en geldt als het grootste poëzie-evenement van Nederland. Sinds 2007 werd jaarlijks op een andere in het oog springende locatie in de stad nog een ander festival georganiseerd: Het Huis van de Poëzie. Ook daar traden ca. 25 dichters op die in dit geval alle ruimten van de locatie gebruiken. Het Huis van de Poëzie is een live bloemlezing waar de bezoeker zelf doorheen kan lopen. In een intieme setting dragen de dichters voor en is er mogelijkheid tot direct contact tussen auteurs en publiek. Rijp en groen, luidruchtig en verstild, traditioneel en avant-garde staan naast elkaar, zonder dat het één het ander de wind uit de zeilen neemt. Eerdere edities vonden plaats in het Geldmuseum, Grand Hotel Karel V, het Utrechts Archief en het Stadhuis. In 2012 vond het Huis plaats in het Centraal Museum. De publieksopkomst groeide van 250 bezoekers in 2002 tot ruim 700 bezoekers bij de laatste edities. Vanaf 2013 gaat Het Huis van de Poëzie op in de nieuwe Nacht van de Poëzie, die vanaf 2014 bovendien weer zal plaatsvinden in de vertrouwde zaal van het voormalige Vredenburg (dan: Het Muziekpaleis). De Nacht van de Poëzie - kortweg “De Nacht” - geldt al 30 jaar als het best bezochte podiumevenement van de Nederlandse letteren. De Nacht werd tot 2007 in maart gehouden in de grote zaal van Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht en trok doorgaans 2.200 bezoekers. Een reeks van meestal tussen de twintig en dertig belangrijk geachte Nederlandse dichters treedt op: zowel toegankelijke als minder toegankelijke dichters, gevestigde namen en aanstormend talent. Het evenement begint om 20.00 uur en eindigt meestal tegen 4.00 uur in de ochtend. In het kenmerkende, door architect Herman Hertzberger ontworpen gebouw met vele nisjes en hoekjes vond behalve deze dichterparade, gelijktijdig ook een boekenmarkt en een presentatie van kleine uitgevers, literaire tijdschriften en organisaties plaats. Door de verbouwing van het Muziekcentrum werd de Nacht in 2009 eenmalig overgeslagen. 30Met ingang van 2010, tot het nieuwe onderkomen van

Vredenburg gereed zal zijn, wordt de Nacht in een kleinere omvang gehouden in de Utrechtse Stadsschouwburg. Het Literatuurhuis werkt aan een nieuwe vorm voor de Nacht van de Poëzie die nog de komende beleidsperiode zal starten, wanneer het evenement weer terugverhuist naar Vredenburg. Er is dan een gloednieuw architectonisch hoogstandje verrezen, uitgevoerd met veel glas, licht en maar liefst 5 zalen. De oude achthoekige zaal van Hertzberger blijft bestaan en de Nacht van de Poëzie, de hoogmis met plek voor 2.000 bezoekers zal daarin weer in ere worden hersteld. Maar het evenement gaat meer omvatten; de vijf zalen die het gebouw tot zijn beschikking heeft nodigen uit om het evenement uit te breiden. De Nacht van de Poëzie wordt weer als vanouds een ontmoetingsplek voor alle poëzieliefhebbers, dichters, organisaties en uitgevers. Naast de Nacht op het hoofdpodium is er zo ook ruimte voor winnaars van het NK Poetry Slam, Doe Maar Dicht Maar, de Turing Gedichtenwedstrijd of Write Now, wordt er vooruitgeblikt op of teruggekeken naar de dichters wiens werk werd/wordt vertaald tijdens City2Cities, kan er een uitvoering plaatsvinden van Poetracks, de succesformule van De Wintertuin, kan Poetry International een internationaal programma verzorgen of Passionate haar mooie reeks gefilmde dichtersportretten vertonen; allemaal mogelijkheden en ingrediënten die het Huis van de Poëzie momenteel op kleinere schaal reeds biedt. De Nieuwe Nacht biedt, kortom, een evenement dat past bij het nieuwe gebouw, dat past bij deze tijd en de poëzie in al haar verschijningsvormen centraal stelt. Eigenlijk precies zoals De Nacht van de Poëzie 30 jaar geleden is ontstaan. Beleidslijn: 1 Publieksbereik: 1x ca 2.200 personen Doelgroep: poëzieliefhebbers / jong publiek Entree: € 37,50

Literaire Meesters Elke twee jaar zet Het Literatuurhuis één grootmeester uit de wereldliteratuur in de spotlights onder de titel ‘Literaire Meesters’. In maart 2009 vond een eerste editie plaats gewijd aan de Portugees Fernando Pessoa (1888-1935). In het najaar van 2010 stond het festival in het teken van de Spaanse schrijver Federico García Lorca (1898-1936). In 2012 is het festival gewijd aan J. Slauerhoff. In de jaren daarna behoren de volgende auteurs tot mogelijke Literaire Meesters: Sylvia Plath, Georg Trakl, Kavafis, Drummond de Andrade, Rainer Maria Rilke, Joseph Brodsky, Octavio Paz, Charles Baudelaire, Italo Svevo, Virginia Woolf, Franz Kafka, James Joyce, Bertold Brecht, Jorge Luis Borges, Arthur Rimbaud... Het festival duurt twee weken, met uiteenlopende onderdelen als lezingen, een programma met Nederlandse schrijvers die spreken over de meester in kwestie, theateropvoeringen, diverse literaire diners en een filmreeks in het Louis Hartlooper Complex. Er wordt bij elke editie een nieuw boek met veelal onbekende teksten van de meester gepresenteerd en er worden muzikale bewerkingen gemaakt van diens teksten. Bij de eerste editie van het festival rond Pessoa werden 1.700 bezoekers getrokken, in 2010 rond Lorca ca. 2.000 bezoekers. Beleidslijn: 1 en 3 Publieksbereik: 1x per 2 jaar, ca 2.000 personen Doelgroep: poëzieliefhebbers / jong publiek / specifieke doelgroepen afhankelijk van het gekozen onderwerp. Entree: varieert

NK Poetry Slam Sinds 1998 vinden op steeds meer plekken in Nederland poetry slams plaats, waarbij beginnende dichters het podium beklimmen en met een voordracht van hun poëzie de gunst van publiek en jury trachten te winnen, in een wedstrijdopzet. De regionale slams hebben allemaal een regionale jaarfinale, en de winnaars daarvan worden afgevaardigd naar de lande-

lijke finale, het NK Poetry Slam. De landsfinale vindt sinds 2006 in Utrecht plaats en wordt in 2012 voor de elfde maal georganiseerd. Het evenement vindt plaats in poptempel Tivoli. In drie rondes brengen de deelnemers hun poëzie ten gehore. Na elke ronde worden deelnemers weggestemd. Een vakjury en het publiek bepalen uiteindelijk de winnaar. Voor de beginnende dichters zijn poetry slams overal in Nederland heden ten dage één van de belangrijkste manieren om feedback te krijgen op hun werk door een vakjury en hun werk te laten horen aan een publiek. Voor Het Literatuurhuis vormen de Utrechtse voorrondes en de landsfinale prima podia om de jongste talenten op poëziegebied te ontdekken. Diverse winnaars van het NK Poetry Slam, onder wie Erik Jan Harmens, Krijn Peter Hesselink en Ellen Deckwitz vonden onderdak bij een uitgever en zijn inmiddels als schrijver actief. Er zijn momenteel poetry slams in o.a. Utrecht, Amsterdam, Amersfoort, Leiden, Zeist, Rotterdam, Haarlem, Culemborg, Zaandam, Enschede, Boxtel, Tilburg, Hengelo, Leeuwarden en Delft. Beleidslijn: 2 Publieksbereik: 1x ca. 1.000 personen Doelgroep: jong publiek. Entree: € 12,50

City2Cities City2Cities: internationale literatuurdagen Utrecht wil door middel van de literatuur een web weven tussen steden in Europa. Ieder jaar komen in Utrecht twee verschillende Europese steden samen die gezamenlijk een dialoog aangaan. Bij de eerste editie in 2011 stond de as Stockholm•Utrecht•Edinburgh centraal, in 2012 de as Barcelona•Utrecht•Praag en in 2013 Berlijn• Utrecht•Lissabon. City2Cities geeft een beeld van de literatuur in de drie steden, zoekt naar de overeenkomsten en verschillen en zorgt voor artistieke uitwisselingen. We doen dat volgens het grassroots-principe: wat leeft er in Utrecht en hoe kunnen we de Utrechtse componenten koppelen aan 31

of vergelijken met internationale tegenhangers? Zo weven we jaar na jaar verder aan een web van Europese steden. Het festival duurt één à twee weken met dagelijks talkshows, ontmoetingen tussen auteurs, workshops en fringe-activiteiten. Enkele onderdelen: De Stad De belangrijke rode draad van het evenement is het thema van de stad, waarmee het zich nadrukkelijk onderscheidt van andere literaire festivals. In 2009 maakten de Verenigde Naties bekend dat voor het eerst meer dan de helft van de wereldbevolking in de stad woont. Over twintig jaar zal dat naar schatting zelfs tweederde zijn. De eenentwintigste eeuw is daarom onvermijdelijk de eeuw van de stad. Wat betekent het om een stadsbewoner te zijn? En hoe krijgt de stad vorm in romans en gedichten? Die vragen staan centraal in de fonkelnieuwe manifestatie ‘City2Cities: internationale literatuurdagen Utrecht’, die vanaf april 2011 elk jaar plaatsvindt. De Straat van de Literatuur Jaarlijks kent City2Cities een grootschalige festivaldag waarop het publiek de drie steden, hun auteurs, hun heden en verleden leert kennen. Tussen 12:30-17:30 uur verandert de gehele Lange Nieuwstraat, van de Domtoren tot aan het Centraal Museum, in het decor voor de Straat van de Literatuur. Op meer dan tien locaties ontvouwt zich een veelzijdig programma, waar verschillende disciplines vertegenwoordigd zijn. Er zijn programma’s over iconen uit de drie culturen, lezingen en muziek in de kassen van het Universiteitsmuseum en ontmoetingen tussen hedendaagse auteurs uit de drie landen op het hoofdpodium in de Spiegeltent. Gedichten worden voorgedragen in de huiskamers en galerieën in de straat. Buiten vindt op de pleinen aan de Lange Nieuwstraat (Domplein, Plein Utrechts Archief, Plein Catharijne Convent) een literaire markt en een kinderprogramma plaats.

32

Belle van Zuylen lezing In deze serie lezingen wordt het gedachtengoed van Belle van Zuylen geëerd door internationaal gerenommeerde schrijvers. Van Zuylen werd bekend en internationaal gerespecteerd om haar vrijgevochten teksten waarin ze de grenzen van de haar opgelegde identiteit verlegde en haar eigen ideeënwereld ruim baan gaf. Sinds 2011 is de Belle van Zuylenlezing onderdeel van City2Cities. Tot eerdere auteurs die de lezing verzorgden behoren: Hans Magnus Enzensberger, Azar Nafisi, Jeanette Winterson, Monaldi & Sorti en Michel Faber. Young Poets Society Speciaal voor City2Cities vertalen drie jonge dichters uit Utrecht en de twee gaststeden met behulp van jonge vertalers elkaars poëzie. De resultaten van hun werk worden in de drie talen gepubliceerd in de festivalbundel. In 2011 werden Young Poets Ellen Deckwitz (NK Poetry Slam winnares), Claire Askew (winnares Lewis Edwards Award for Poetry uit Edinburgh) en Alex Bengtsson (slamkampioen van de provincie Halland uit Stockholm), tijdens City2Cities uitgenodigd voor een gesprek over het vertaalproces. Ook traden ze op bij de voorstelling iPoetry Live tijdens C2C. C2C Stadslezing Jaarlijks nodigen we een gezaghebbende auteur uit om de C2C-lezing te verzorgen: de mondiale trek naar de stad, de stad en de letteren, migratieproblematiek, kortom, een lezing waarin de stad centraal staat. In 2011 verzorgde de Canadese schrijver Doug Saunders (auteur van het wereldwijd uitgebrachte boek Arrival City) de C2C-stadslezing. De lezing werd ingeleid door de voormalig staatssecretaris van Europese Zaken, Frans Timmermans. In 2012 verzorgt de Amerikaanse auteur Paul Auster de lezing. C2C Abroad Het doel van City2Cities is het portretteren van de literatuur in steeds twee (Europese) steden. Om dat doel

te realiseren verblijven twee Nederlandse auteurs enkele dagen in een van de twee steden om het literaire karakter van de steden in woord en beeld te vatten. Ze zullen als auteurs in residentie de sfeer in de steden proeven, het literaire klimaat in kaart brengen, ontmoetingen met lokale schrijvers hebben en uiteraard hun eigen werk aldaar ten gehore brengen. Samen met onze partners in de gaststeden verzorgen we vertalingen van hun werk in de verschillende taalgebieden, (indien mogelijk) publicaties in literaire tijdschriften en optredens bij festivals of literaire programma’s. De schrijvers zullen hun ervaringen en impressies vervolgens mee terug naar Utrecht nemen en ze tijdens City2Cities delen met het publiek tijdens een speciaal C2C Abroad-programma. Voor de eerste editie van City2Cities vertrokken dichter Alexis de Roode en schrijfster Wiegertje Postma respectievelijk naar Stockholm en Edinburgh. Zij ontmoetten grote schrijvers als Torgny Lindgren en Ian Rankin, bezochten literaire evenementen en organisaties in de twee steden en droegen ook hun eigen werk voor op lokale podia. Beleidslijn: 3 Publieksbereik City2Cities: ca. 6.000 personen Doelgroep: divers publiek Entree: € varieert

Talentontwikkeling en participatie Het Literatuurhuis zal in de periode 2013-2016 de activiteiten op het gebied van talentontwikkeling en participatie zoals die in achterliggende jaren met steun van het Cultuurparticipatiefonds zijn ontwikkeld voortzetten. Sinds 2006 zijn er workshops en masterclasses voor deelnemers aan poetry slams in heel Nederland georganiseerd. Dit talentontwikkelingstraject vond plaats in de aanloop naar het Nationaal Kampioenschap Poetry Slam, waaraan de beste deelnemers uit het land deelnemen. De 24 deelnemers aan dat evenement namen deel aan een traject om hun performance en voordracht te verbeteren. Het Literatuurhuis breidt het traject uit. Het

omvat in de komende beleidsperiode: a) poetry slam (performance en voordracht); b) het schrijven van literaire teksten; c) literair vertalen. Het traject bestaat uit workshops, masterclasses en individuele coaching door professionals, in samenwerking met opleidingsinstituten zoals de HKU, de Rietveld Academie en de master Literair Vertalen. De typen talentontwikkeling worden altijd uitgewerkt en georganiseerd in het kader van de evenementen van het Literatuurhuis; het voordrachts- en schrijftraject in het kader van het NK Poetry Slam (najaar van elk jaar), het vertaaltraject in de aanloop van City2Cities (voorjaar). Er is een uitgebreide projectbeschrijving en begroting van het onderdeel talentontwikkeling en participatie voorhanden.

Online platform: Literatuurhuis.eu De online media zijn belangrijk voor Het Literatuurhuis; als communicatiekanaal, maar ook om de registraties van optredens uit het verleden te ontsluiten. Momenteel bestaan de websites van SLAU, Poëziecircus en City2Cities nog los van elkaar, medio 2012 worden de verschillende onderdelen samengevoegd tot het online platform van Het Literatuurhuis. Het doel van de website is een actueel en toegankelijk platform te creëren voor bezoekers van de evenementen, nieuw publiek te bereiken, een digitale ontmoetingsplek voor schrijvers en lezers en een bron van informatie over schrijvers en dichters te zijn. Met de nieuwe website, die vanzelfsprekend is uitgerust met alle sociale media en een eigen digitaal kaartverkoopsysteem, bouwt Het Literatuurhuis aan een community van literatuurliefhebbers, die we het hele jaar door kunnen bereiken voor en betrekken bij onze evenementen. 1. Portal www.literatuurhuis.eu De homepage van Het Literatuurhuis is een belangrijk communicatiekanaal: het bevat de agenda van komende voorstellingen, dagelijks ververst literair nieuws, achtergrondartikelen, informatie over

33

optredende auteurs en de resultaten van vertalingen, workshops en de diverse productieonderdelen van Het Literatuurhuis. 2. Audio archief iPoetry Veel van de optredens van Stichting Poëziecircus tussen 1996-heden zijn geregistreerd met digitale audio-technieken en sinds een aantal jaren ook vastgelegd op video. In totaal gaat het om de voordracht van ongeveer drieduizend gedichten van ongeveer vijfhonderd dichters. De wens om dit culturele erfgoed te behouden en te ontsluiten voor publiek sluit aan bij de doelstellingen van Het Literatuurhuis. We maken daarmee deze literaire schatten niet alleen toegankelijk en beleefbaar voor een breed publiek, maar we zijn ook overtuigd van het feit dat een digitale en audiovisuele presentatie van poëzie de meest geëigende vorm is om poëzie aan een jong publiek te presenteren. Je kunt iPoetry ook zien als bloemlezing. Het aardige is dat deze bloemlezing door de dichters zelf is samengesteld: de opnames zijn registraties van optredens waarbij de dichters zelf een keuze uit hun werk hebben gemaakt. Bij de plaatsing van de opnames op de websites kunnen dichters nog eens zelf selecteren welke gedichten wel en niet openbaar te beluisteren zijn. iPoetry werkt met Creative Commons-licenties. Creative Commons houdt in dat werk gedeeld wordt onder de voorwaarden van de eigenaar van het werk. Deze behoudt zijn auteursrechten maar geeft anderen de mogelijkheid om het werk te gebruiken, op een manier die de auteur zelf kiest. Op deze manier wordt het mogelijk om creatieve werken vrijer beschikbaar te stellen dan bij traditioneel auteursrecht of copyright het geval is. De database en de website zijn in 2010 ontwikkeld in het kader van kennisprogramma ‘Digitale Pioniers’ van Stichting Kennisland en het Ministerie van OC & W. In de komende beleidsperiode bouwt Het Literatuurhuis verder aan het ontsluiten van dit archief en het ontwikkelen van toepassingen die het gebruik van het archief stimuleren.

34

3. Literaire Canon online Een samenwerkingsverband met de Universiteit Utrecht. In 2008 is de Utrechtse canon vastgesteld: de 100 belangrijkste auteurs uit het Utrechtse heden en verleden. Auteurs als Belle van Zuylen, Janus Secundus, Gerrit Achterberg en Martinus Nijhoff, of, van recenter bouwjaar: Ingmar Heytze, Arthur Japin, Ronald Giphart en Manon Uphoff zijn opgenomen op de lijst. De komende jaren wordt van elke auteur een bio- en bibliografisch dossier samengesteld door studenten van de opleiding Nederlandse taal- en letterkunde. Zij schrijven de dossiers in het kader van hun bachelorscriptie. Het doel van het project ‘De Utrechtse Literaire Canon Digitaal’ (ULC-digitaal) is om de dossiers van deze 100 schrijvers online te ontsluiten, aangevuld met fotomateriaal uit archieven en zo mogelijk audiovisueel materiaal. Op deze wijze worden de canon en daarmee de Utrechtse letteren zichtbaar en raadpleegbaar voor publiek. 4. Poetryslam.nl De pagina ‘poetry slam’ is een platform voor de 20 regionale slams in Nederland, met het laatste nieuws over winnaars van poetry slams, achtergrondartikelen, overzicht van jaarwinnaars en discussiemogelijkheden voor bezoekers. Organisatoren van slams hebben een gebruikersnaam en wachtwoord, waarmee zij zelf de informatie over hun poetry slam kunnen bijwerken. Beginnende dichters iPoetry: informatie- en digitaliseringsplankunnen op deze pagina een poëBijlage: vormgevingsschetsen ziewedstrijd bij hen in de buurt opzoeken. 1. Schets van iPoetry (archief)

Het Literatuurhuis: Communicatieplan Eén van de sterke punten van het Literatuurhuis is de gezamenlijke aanpak van de publiciteit. In de oude situatie voerden de vier afzonderlijke organisaties hun eigen publiciteitsbeleid en bouwden los van elkaar een publieksbestand op. Het Literatuurhuis pakt de publiciteit centraal aan: er komt één online portal waarop dagelijks literair nieuws wordt geplaatst, bijdragen van poetry slam winnaars zijn te beluisteren, opnames van optredens zijn terug te zien en de kalender van komende activiteiten is te vinden. Het Huis is zich bewust van het feit dat de verschillende activiteiten een eigen doelgroep en dus een eigen manier van communiceren hebben: poetry slams moeten op een andere manier worden gecommuniceerd dan het erfgoedfestival Literaire Meesters. De publiciteitsmedewerker is samen met de verschillende projectleiders verantwoordelijk voor de uiteenlopende vormen van publiekscommunicatie. Van aandacht kopen naar aandacht verdienen Je kunt de aandacht van de consument tegenwoordig niet meer kopen: wie vroeger de grootste advertentie in de krant of een spotje voor het 8-uur journaal kocht, had de meeste klanten. Sinds digitale media in toenemende mate de aandacht van de consument opeisen kun je aandacht alleen nog verdienen: mensen lezen nieuws op nu.nl of kijken via uitzendinggemist naar het

Communicatieplan Online portal: www.literatuurhuis.eu

- Dagelijkse update met literair nieuws, aankondigingen van komende optredens, literaire teksten van auteurs, audio/video van optredens uit het verleden.

Nieuwsbrief

Maandelijkse digitale nieuwsbrief, met de literaire ladder van alle literaire evenementen in stad en provincie Utrecht, info over komende Literatuurhuis-optredens, het belangrijkste literaire nieuws en aanbiedingen voor abonnees. Abonnees kunnen aangeven of ze alleen de algemene nieuwsbrief of ook de speciale nieuwsbrieven over specifieke evenementen willen ontvangen. Er komen bijv. nieuwsbrieven voor sub-doelgroepen over poetry slam, De Nacht van de Poëzie, erfgoed en City2Cities.

Offline publiciteit

Driemaal per jaar De Literatuurkrant; een uitgave op tabloidformaat waarin achtergronden, interviews, gedichten en aankondigingen van literaire programma’s zijn te lezen. Maandelijks een flyer en poster met alle programma’s van Het Literatuurhuis. Deze worden op vaste tijdstippen door de stad verspreid.

Social Media & Crowd Curated Content

Twitter en facebook worden volledig geïntegreerd in de nieuwe website en communicatiekanalen. Updates van www.literatuurhuis.eu worden dagelijks op twitter en facebook geplaatst. Ook wordt publiek via de social media actief betrokken in het meedenken over programma’s en het leveren van bijdragen.

8 uur journaal. Bovenal: de consument bepaalt zelf wel wat hij leest, bekijkt en wat de moeite waard is. Tips, links en opmerkelijke aankondigingen worden doorge-

35

stuurd via e-mail, facebook of twitter door mensen

Crowd Curated Content

die je kent. Bezoekers zijn meer geneigd naar iets

De nieuwe website staat open voor reacties, sug-

toe te gaan wanneer ze door vrienden worden getipt,

gesties en tips van lezers en bezoekers. We nodigen

dan wanneer ze een reclameboodschap in hun mail-

onze bezoekers actief uit om mee te denken over de

box ontvangen. Het is een gouden regel in de mar-

programmering. Dat heet ‘Crowd Curated Content’.

keting: van mond tot mond wordt de beste reclame

Niet te verwarren met ‘Open Podium’ of ‘U vraagt,

gemaakt. Als een vriend tegen je zegt dat City2Cities

wij draaien’; er blijft wel degelijk een redactie die de

geweldig is, ben je eerder geneigd om het festival

keuzes maakt (op basis van kwaliteit en onze beleids-

ook te bezoeken dan wanneer je een poster of adver-

criteria), maar die keuzes worden transparant en pu-

tentie ziet. Uit het publieksonderzoek in 2010-2011

bliekelijk toegelicht, in overleg met ‘the crowd’, dus.

bleek dat een derde van de ondervraagden door een

Als je dit structureel doet, bouw je, ook al kún je niet

bekende op het festival was gewezen. In die peer-

alle suggesties opvolgen, relaties op met mensen die

2-peer reclame investeren kan tegenwoordig met

je uitnodigt om bij de festivals aanwezig te zijn en die

de digitale middelen vrij makkelijk. Het kost weinig

zich betrokken voelen bij de programmering. Bo-

geld, maar wel veel tijd.

vendien zijn dit mensen die online heel actief en dus snel bereid zijn om berichtjes door te twitteren of op

36

Community building

hun facebook of blog aandacht te besteden aan de

De publiciteitsstrategie van Het Literatuurhuis is

betreffende activiteiten.

daarom gericht op het bouwen van een gemeen-

Dit betekent dus niet: we maken een facebook ac-

schap van mensen met uiteenlopende achtergron-

count of forum aan, sturen een mailtje rond met de

den die één aspect met elkaar delen: ze houden van

vraag ‘spui je ideeën’ en we wachten af. Dat werkt

lezen en/of schrijven. We zullen de komende jaren

niet. We zullen actief moeten werven, via verschil-

fors (met name ook tijd) investeren in het binden van

lende kanalen mensen naar de website leiden waar

deze community aan de organisatie. In de voorbije

ze zich kunnen aansluiten. We leggen per evenement

jaren ging ons marketingbudget voor 90% op aan

bijvoorbeeld persoonlijk contact met de eerste 25

nieuwe bezoekers: duizenden posters, nieuwsbrie-

volgers. Met de tien die het meest creatief en/of

ven, flyers, programmaboekjes, openbare aankon-

productief lijken gaan we koffie drinken. We vragen

digingen, krantenadvertenties, etc. Dit, terwijl we

wat hun ideeën zijn, hoe we nog meer input kunnen

een groot bestand hebben met trouwe bezoekers:

krijgen, hoe we meer bezoekers kunnen genereren.

mensen die regelmatig naar onze voorstellingen

Het profiel van deze mensen moet heel breed zijn:

komen. Uit dit bestand moet de meest actieve kern

ze moeten van boeken en literatuur houden, maar

worden samengesteld aan wie we een deel van ons

ze mogen uit alle sectoren afkomstig zijn. Deze

budget zullen besteden. Ze krijgen exclusief toegang

tien, of de overgebleven kandidaten, nodigen we

tot voorstellingen of krijgen gratis de verschillende

uit voor een kick-off meeting. Daar moet het plan

boekuitgaven thuisgestuurd. Het Literatuurhuis

voor de komende editie van de betreffende activiteit

investeert nadrukkelijk in zijn achterban.

uit voortkomen. We putten op deze manier uit de

kennis, ideeën en het netwerk van zeer uiteenlopende

afgelopen jaren een solide marketingbeleid gevoerd.

individuen. Deze ‘meedenkers’ zijn vervolgens veel

Er is uiteraard voor alle voorstellingen naar vermogen

sneller bereid om ook hun eigen (online) netwerk in te

en vaak effectief campagne gevoerd, maar altijd op

zetten om ideeën aan te dragen en te laten zien wat ze

ad hoc-basis, zonder structureel beleid. Dat was met

hebben bedacht.

name te wijten aan het gebrek aan een vaste publiciteitsmedewerker. De budgetten van de verschillende evenementen waren niet toereikend voor het aanstel-

Kerncijfers: Totaal aantal bezoeken in 2010-2011: in 2016:

len van iemand die zich structureel op de publiciteit en

13.770 20.000

er ook nooit intensief in het gebruik van sociale media

Totaal aantal unieke bezoekers website in 2010-2011: in 2016:

37.781 100.000

de aandacht voor de achterban toelegde. Daardoor is geïnvesteerd. Het Literatuurhuis wil daar absoluut verandering in brengen. De potentie van het publieksbereik op digitaal vlak is groot, gegegeven de huidige aantallen abonnees en webbezoeken die zonder noe-

Totaal aantal website bezoeken in 2010-2011: in 2016:

menswaardige investering tot stand zijn gekomen.

122.522

aanstelling van een publiciteitsmedewerker opgeno-

300.000

Huidige social media achterban: in 2010-2011: in 2016: Facebook

1.127 7.000

Twitter:

1.152 7.000 Abonnees digitale nieuwsbrief: 6.750 20.000

In de plannen voor de komende beleidsperiode is de men. Deze zal zich naast het opstellen en uitvoeren van de campagnes voor evenementen ook toeleggen op het uitbreiden van het aantal nieuwsbriefabonnees, twittervolgers en facebookvrienden. Datzelfde geldt voor het werven van donateurs. Er was bij geen van de participerende organisaties tot op heden een structureel donateursbeleid, terwijl de bereidheid van trouwe bezoekers om de activiteiten te ondersteunen wel degelijk aanwezig was. Door de aanhoudende onderbezetting is er nooit een substantiële campagne geweest om donateurs te verwerven.

Bovenstaande cijfers geven de stand van zaken weer

Het Literatuurhuis zet de komende periode nadruk-

in seizoen 2010-2011 en de streefcijfers in 2016. Er

kelijk in op het maken van vrienden, zowel in digitale

is reeds een solide achterban van mensen die onze

als in financiële zin. Naast het werven van particuliere

voorstellingen bezochten en zich hebben geabonneerd

vrienden, komt er een ‘Vrienden-commissie’ die de re-

op de nieuwsbrief of een van de sociale media-kanalen.

laties met het bedrijfsleven opbouwt en onderhoudt.

Wat publiciteit betreft, is er nog een wereld te winnen.

Op termijn moeten donateurs en bedrijfsleven een

Geen van de participerende organisaties heeft in de

substantiële bijdrage aan Het Literatuurhuis leveren.

37

Publieksonderzoek

2. Herkomst

Tussen november 2010 en april 2011 heeft een uitgebreid demografisch publieksonderzoek plaatsgevonden door studente Toa Maes, onder begeleiding van universitair docent dr. F. de Glas van de Universiteit Utrecht. In de ijkjaren 2014 en 2016 zullen wederom demografische onderzoeken alsook klanttevredenheidsonderzoeken plaatsvinden. De uitkomsten van het meest recente publieksonderzoek waren als volgt: Aantal respondenten enquête: 350 (LET OP: Uitsluitend uitgevoerd bij activiteiten van SLAU, City2Cities (C2C) en Literaire Meesters (LM), dus niet van Het Poëziecircus en De Nacht van de Poëzie). 1. Leeftijd Zowel uit de gegevens van de enquête als uit de gegevens van de kaartverkoop blijkt dat ruim de helft van ons publiek in 2010-2011 afkomstig was uit de stad Utrecht. Circa 17% komt uit plaatsen in de provincie Utrecht en uit de gegevens van de kaartverkoop blijkt dat 29% van buiten de stad en de provincie Utrecht kwam. Kaartverkoop en enquête laten hier een verschillend beeld zien. Dat komt met name doordat bij het festival City2Cities een intensieve samenwerking met buitenlandse partners is gestart. Daardoor is het

38

De gemiddelde leeftijd van bezoekers is 46 jaar. Toch

gelukt in 2011 een grote groep bezoekers uit Schot-

is 35% van het publiek jonger dan 35 jaar oud. 23 %

land en Zweden naar het festival te laten afreizen.

is tussen de 35 en 55 jaar en 42% ouder dan 55 jaar.

Deze bezoekers zijn niet in de enquête betrokken.

De bezoekers van activiteiten van Het Poëziecircus

Het is realistisch om te concluderen dat circa 25%

zouden de gemiddelde leeftijden sterk omlaag bren-

van de bezoekers buiten de stad en de provincie

gen. De traditionele doelgroep van die activiteiten is

Utrecht woonachtig was.

studenten (18-28 jaar).

39

Het Literatuurhuis Postbus 274 3500 AG Utrecht Lange Nieuwstraat 21 3512 PB Utrecht 030-2318376

www.literatuurhuis.eu