Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2010-2011
Het levensverzekeringscontract als instrument van successieplanning Masterproef van de opleiding „Master in het Notariaat‟
Ingediend door
Nathalie Van de Wynkele
(studentennummer: 20051483)
Promotor: Prof. Jan Bael Commissaris: Herlinde Baert
1
Inhoudstafel
Inleiding....................................................................................................................................6
Hoofdstuk 1. Algemene omkadering van de levensverzekering...............................................8
Afdeling 1. Omschrijving en kwalificatie van het levensverzekeringscontract........................8 §1. Algemeen.............................................................................................................................8 §2. (Her)Kwalificatie van het levensverzekeringscontract........................................................9 §3. Soorten levensverzekeringen..............................................................................................13
Afdeling 2. De partijen (of derden) en hun rechten..................................................................15 §1. De verzekeringnemer.........................................................................................................15 A. Rechten van de verzekeringnemer...........................................................................15 B. Bekwaamheid van de verzekeringnemer..................................................................17
§2. De begunstigde...................................................................................................................18 A. Algemeen.................................................................................................................18 B. Begunstigingsclausules en hun gevolgen.................................................................19 a. Begunstiging bij leven of bij overlijden........................................................19 b. Nominatieve versus generieke aanduiding van de begunstigde...................20 c. Meerdere begunstigden in gelijke rang.........................................................21 d. Testamentaire begunstiging..........................................................................21 §3. De verzekerde....................................................................................................................23 §4. De schuldeisers..................................................................................................................23 §5. De verzekeraar...................................................................................................................24
2
Hoofdstuk 2: Civielrechtelijke benadering van het levensverzekeringscontract......................24
Afdeling1: Huwelijksvermogensrecht......................................................................................24 §1. De situatie vóór het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999.....................................24 §2. Het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999..............................................................28 A. De feiten..................................................................................................................28 B. De beoordeling.........................................................................................................29 C. Draagwijdte van het arrest.......................................................................................30 D. Statuut van het kapitaal uit een spaarverrichting.....................................................31 a. Uitkering voor de ontbinding van het huwelijk............................................31 b. Uitkering na de ontbinding van het huwelijk...............................................32
Afdeling 2: Erfrecht..................................................................................................................35 §1. De situatie vóór de arresten van het Grondwettelijk Hof anno 2008 en 2010...................35 §2. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008...................................................37 A. Beoordeling en draagwijdte van het arrest..............................................................37 B. Voorwerp van de schenking.....................................................................................39 C. Onduidelijkheid over de inbreng..............................................................................41 §3. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010..........................................42 A. Beoordeling en draagwijdte van het arrest...............................................................42 B. Voorwerp van de schenking.....................................................................................45
Hoofdstuk 3: Fiscaalrechtelijke benadering van het levensverzekeringscontract....................46
Afdeling 1: Inkomstenbelasting...............................................................................................46 §1: Betaling van de premies.....................................................................................................46 §2: Het kapitaal en de afkoopwaarde bij leven........................................................................47
3
Afdeling 2: Successierechten....................................................................................................50 §1: Algemeen............................................................................................................................50 §2: Toepassingsvoorwaarden....................................................................................................51 A. Een overeenkomst met een beding ten behoeve van een derde...............................51 B. Het beding moet uitgaan van de overleden verzekeringnemer of van een derde.....52 C. De prestatie moet opeisbaar zijn, ofwel bij het overlijden van de erflater, op een later tijdstip, ofwel binnen de 3 jaar die het overlijden van de erflater voorafgaan.....................................................................................................................52 D. Het moet gaan om sommen, renten of waarden.......................................................52 E. Het beding moet kosteloos zijn.................................................................................52 F. De begunstigde van het beding mag niet vooroverleden zijn...................................53
§3: Uitzonderingen....................................................................................................................54 A. Bedingen ten behoeve van derden onderworpen aan het schenkingsrecht..............54 B. De rente of kapitalen worden uitgekeerd op grond van wettelijke verplichtingen...54 C. Kosteloos beding uitgaande van een andere persoon i.v.v. een derde......................55
§4: Belastbare grondslag ..........................................................................................................55
§5: Bijzondere regeling m.b.t. echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel..............56
A. De toepassing van artikel 8, lid 4 W.Succ................................................................56 a. De belastbaarheid van de bedingen ten behoeve van zichzelf.......................56 b. De belastbare grondslag.................................................................................57 c. De wederkerigheid van de levensverzekering................................................57
B. Invloed van het arrest van het Grondwettelijk Hof anno 1999 op de heffing der successierechten............................................................................................................58 a. Circulaire van 31 juli 2006............................................................................58 b. Ruling van 26 mei 2009................................................................................60
4
c. Instructie van de Centrale Administratie van 14 februari 2011.....................61
C. Invloed van het arrest van het Grondwettelijk Hof anno 2008 op de heffing der successierechten............................................................................................................62
Hoofdstuk 4. De aanwending van een levensverzekering als planningsinstrument.................62
Afdeling 1: Schenking van gelden gevolgd door een levensverzekering.................................62 §1. Zonder controlebehoud.......................................................................................................62 §2. Met controlebehoud ...........................................................................................................63 A.Schenking met een conventioneel beding van terugkeer..........................................64 B. Schenking met last van lijfrente of periodieke uitkering..........................................64 C. De levensverzekering als last van de schenking.......................................................65
Afdeling 2. Schenking van de levensverzekering d.m.v. vrijwillige aanbieding ter registratie...................................................................................................................................68 §1. Algemeen............................................................................................................................68 §2. Fiscaalrechtelijke aspecten.................................................................................................68
Afdeling 3. Overdracht van rechten van de verzekeringnemer................................................71 §1. Overdracht van rechten als planningstechniek....................................................................71 §2. Voor- en nadelen.................................................................................................................72
Afdeling 4. Schenking van de afkoopwaarde...........................................................................73 Afdeling 5. De indekking van successierechten op hand- of bankgift door een levensverzekering......................................................................................................................74
Besluit.......................................................................................................................................76 Bibliografie...............................................................................................................................79
5
Inleiding Heden stellen we vast dat levensverzekeringen een alsmaar groter aandeel in de samenstelling van ons vermogen beslaan. Daar waar de levensverzekering oorspronkelijk een voorzorgsmaatregel
was,
is
het
geëvoulueerd
naar
soms
wel
het
belangrijkste
vermogensbestanddeel dat mensen bezitten. In het kader van de hoge populariteit van estate planning1
wordt
het
levensverzekeringscontract
dan
ook
vaak
gehanteerd
als
planningsinstrument. Vooral de daaraan verbonden mogelijkheid tot het uitwerken van controlemechanismen is hierbij niet onbelangrijk, successieplanning is immers méér dan alleen de fiscaalvriendelijke overdracht van het vermogen. Maar wat een levensverzekering precies omvat lijkt vandaag moeilijker vast te stellen dan voorheen. Het huidig levensverzekeringscontract is immers niet meer te beschouwen als een verzekering met een exclusief voorzorgsoogmerk. Deze zuivere levensverzekeringen die een waarborg inhouden voor het risico van overlijden van het gezinshoofd, zijn al enige tijd niet meer de regel, maar de uitzondering. De bank- en verzekeringssector heeft in al haar creativiteit heel wat levensverzekeringsproducten op de markt gebracht die eigenlijk beleggingscontracten zijn. Deze beleggingsdimensie, naast de klassieke voorzorgsdimensie, kende een ware opmars omwille van het bijzonder
gunstig regime van een
levensverzekeringscontract. Zowel op civielrechtelijk als op fiscaalrechtelijk vlak geniet dit instrument talrijke voordelen, waar de levensverzekeraars sinds de jaren negentig gretig gebruik van maken om op de burgers in te spelen. Het levensverzekeringscontract brengt enerzijds huwelijksvermogensrechtelijke vraagstukken met zich mee, net omdat er zoveel stelsels worden ontbonden door echtscheiding en er heel wat vermogens belichaamd worden door zulke contracten. Anderzijds zal men met deze fenomenen ook moeten omgaan bij een nalatenschap met de daaruit voortvloeiende erfrechtelijke vraagstukken. Die contracten worden precies aangegaan om het risico van overlijden te dekken. Dergelijke vraagstukken beantwoorden blijkt niet altijd een evidente opdracht, zeker niet nu we in de praktijk al enige tijd een evolutie waarnemen van de zuivere levensverzekering naar types van de gemengde levensverzekering. Het één en het ander maakt de zaken net wat gecompliceerder, zodat een uiteenzetting ter zake nuttig lijkt.
1
Estate planning is een uit de Verenigde Staten overgewaaid begrip dat wordt gebruikt voor de advisering die zich richt op de civiele en fiscale begeleiding van de overgang en instandhouding van (familie)vermogens, zowel met effect tijdens het leven als met effect na overlijden. Het gaat om een soort project met uitgebreide varianten en gradaties die bovendien in de tijd kunnen worden gefaseerd.
6
Deze uiteenzetting beoogt daarom, na grondige analyse van wetgeving, rechtspraak en rechtsleer, na te gaan in welke mate de levensverzekering en het fenomeen van de successieplanning in harmonie kunnen worden gecombineerd en gehanteerd. Deze bijdrage zal daarom aanvangen men een bespreking van de algemene omkadering van levensverzekeringscontracten waarbij tevens wordt stilgestaan bij de problematiek omtrent de (her)kwalificatie van de levensverzekering. Daarna wordt meer specifiek nagegaan welke impact een levensverzekering kan teweeg brengen op burgerrechtelijk vlak, meer in het bijzonder
de
huwelijksvermogensrechtelijke
en
erfrechtelijke
impact
van
een
levensverzekering als belangrijk bestanddeel van ons patrimonium. Verder wordt ook de fiscale draagwijdte van een levensverzekering onderzocht. Tenslotte wordt dan nagegaan in welke mate een levensverzekering verdienste kan doen als al dan niet aantrekkelijk instrument van successieplanning.
7
Hoofdstuk 1. Algemene omkadering van de levensverzekering Afdeling 1. Omschrijving en kwalificatie van het levensverzekeringscontract §1. Algemeen 1.
In
artikel
97
WLVO2
wordt
de
levensverzekering
omschreven
als
een
“persoonsverzekering, waarbij het zich voordoen van het verzekerd voorval alleen afhankelijk is van de menselijke levensduur.” Het betreft een verzekeringsovereenkomst waarbij de verzekeraar zich ertoe verbindt, tegen betaling van premies, de verzekeringnemer of diens begunstigde een „vast bedrag‟ uit te keren, bij het overlijden van de verzekerde dan wel op de einddatum bij leven van de verzekerde zoals bepaald in de overeenkomst.3 Het gaat hierbij uitsluitend om een verzekering tot uitkering van een „vast bedrag‟. Hieronder moet een forfaitair bedrag worden begrepen waarbij de uitkering niet afhankelijk mag gesteld worden van de omvang van de schade van het verzekerd voorval.4 Dit mag niet verward worden met een „vast of onveranderlijk‟ nominaal bedrag. Artikel 1, j WLVO stelt immers dat de bewoordingen “tot uitkering van een vast bedrag” niet inhouden dat het monetair bedrag van de verzekeringsprestatie vast moet zijn, doch enkel dat de uitkering van de verzekeraar niet afhankelijk mag zijn gesteld van de omvang van de schade die het verzekerd voorval teweegbrengt.5 2.
Het primordiaal verschil, waardoor een levensverzekering zich onderscheid van andere
verzekeringen, ligt in het feit dat het verzekerd voorval dat aanleiding geeft tot uitkering van de verzekeringsprestatie, enkel betrekking mag hebben op de menselijke levensduur. Andere gebeurtenissen staan los van het verzekerd risico.6 Deze specifiek verzekerde voorvallen bestaan onder meer uit het in leven zijn van de verzekerde op een bepaalde datum, het
2
Art. 97 Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992 (hierna afgekort als “WLVO”); Een gelijkaardige definitie wordt gegeven in artikel 1 KB 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003 (hierna afgekort als “KB Leven”). 3 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, AFT 2008, nr.2, 4 (Hierna afgekort als D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”) 4 P. COLLE, “Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 215-216. 5 H. COUSY, “Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract”, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds;), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentie, 2004, 112. (Hierna afgekort als H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”) 6 I. VERHULST en S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR 2006, 696.
8
overlijden van de verzekerde vóór een bepaalde datum, het overlijden van de verzekerde ongeacht de overlijdensdatum, enz.7 §2. (Her)Kwalificatie van het levensverzekeringscontract 3.
De vraag stelt zich echter of het krachtens artikel 97 WLVO niet alleen noodzakelijk
maar ook voldoende is dat het verzekerde risico uitsluitend afhankelijk is van de menselijke levensduur om als rechtsgeldige levensverzekering te worden aanzien. Deze betwisting omtrent de kwalificatie van een levensverzekering is vooral aan de orde sinds de uitbreiding van levensverzekeringscontracten naar verscheidene types van zogenaamde “spaar- en beleggingsverzekeringen”.8 Bij dergelijke contracten zal de prestatie van de verzekeraar veelal bestaan uit de uitkering van de gevormde reserve op datum van het verzekerd voorval.9 Men
maakt
hierbij
een
onderscheid
tussen
twee
levensverzekeringen behorend tot de Tak-21 en Tak-23. 4.
grote
groepen,
namelijk
de
10
In bepaalde rechtspraak11 wordt dan ook geoordeeld dat, om van een
levensverzekering te kunnen spreken, het onvoldoende is om het uitkeringstijdstip van de verzekeringsprestatie te koppelen aan een verzekerde gebeurtenis die verband houdt met het in leven zijn of het overlijden van één of meerdere verzekerden. 12 Deze minderheid neemt geen genoegen met de algemene omschrijving van een levensverzekering vervat in artikel 97
7
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekeringen: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, 6. 8 Herkwalificatie van de juridische context is enkel mogelijk wanneer de kwalificatie van partijen niet voldoet aan de juridisch onderliggende werkelijkheid. 9 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader”, in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning, 7, Alternatieve vormen, Gent, Larcier, 2006,4. 10 Sinds 1 januari 2004 worden ook de „tontineverrichtingen‟ als Tak-25 en de „kapitalisatieverrichtingen‟ als Tak-26 gereglementeerd door het KB Leven, Zie meer hierover infra randnummer 14. 11 Zie Rb. Brugge 15 januari 2002, Act.fisc. 2002, alf. 16, 5; Rb. Brugge 20 maart 2002, De Verz. 2002, 686; Luik 3 februari 2003, Rev.not.b. 2003, 218; JT 2003, 386; JLMB 2003, 1045 (Het Hof van Beroep herkwalificeerde de levensverzekering in een beleggingsovereenkomst. Zij oordeelde dat elk kanselement ontbrak daar de uitbetaling aan de begunstigde bestond uit het bedrag van de premies verhoogd met de gekapitaliseerde interesten); Rb. Brussel 1 september 2003, De Verz. 2004, 116; Gent 29 juni 2004, Fisc.Koer. 2004, 650; Gent 14 september 2004, www.fisconet.fgov.be. 12 Over de gevolgen van de herkwalificatie van levensverzekeringen in de rechtspraak zie J. BINON en B. DUBUISSON, “L‟aléa dans les produits d‟assurance vie. Le point de vue belge”, in B. DUBUISSON en C. JAUMAIN, Les nouveaux produits d’assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Louvain-la-Neuve, Academia Bruylant, 2000, 23-61; J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 670-680 en R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten van de schenking via een begunstiging in een levensverzekering”, in M. PUELINCKX-COENE, Over Erven. Liber Amicorum, Antwerpen, Kluwer 2006, 53; K. SPAGNOLI, “Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc.Act. 2006, nr. 42, 6 en L. ROUSSEAU, “Assurance vie et dévolution successorale”, in A. CULOT en J. DEBLANDRE, Actualités civiles et fiscales en droit successoral, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2006, 119.
9
WLVO. Vooral in fiscale zaken neigen de rechtbanken sneller naar een herkwalificatie. 13 Deze rechtspraak stelt hierbij dat een levensverzekering, zoals elke andere verzekering, een kanscontract is en moet zijn. Het gaat om een contract met kans op winst of verlies voor de onderscheiden partijen naargelang het verzekerd voorval zich al dan niet voordoet, of naargelang het tijdstip waarop dit voorval plaatsvindt. Levensverzekeringen die niet aan deze omschrijving voldoen zijn volgens deze civielrechtelijke strekking geen geldige kanscontracten. Veelal wordt hiervoor verwezen naar artikel 1104 BW welke een definitie geeft van een kanscontract en artikel 1964 BW welke het verzekeringscontract opneemt in een lijst van kanscontracten. Deze verwijzing is toch merkwaardig daar men in de definitie14 van een landverzekeringsovereenkomst geen enkele vermelding aantreft van een vereist kanselement in de zin van kans op winst of verlies in hoofde van de partijen.15 5.
Sommige rechtspraak vermijdt zelfs om een uitdrukkelijke uitspraak te doen omtrent
het kanselement. Zo oordeelde de Rechtbank van Eerste Aanleg te Brussel16 dat de in het geding zijnde Tak 23-levensverzekering diende te worden geherkwalificeerd naar een beleggingsovereenkomst omwille van de mogelijkheid van de verzekeringnemer om naar eigen behoefte opnemingen te doen op het gestorte kapitaal. Dezelfde Rechtbank oordeelde in een later vonnis van 10 juni 200817 dat een levensverzekering waarbij er in wezen geen enkel risico is op een financieel verlies, eigenlijk een spaarproduct uitmaakt waardoor artikel 124 WLVO geen uitwerking krijgt. Een gelijkaardige vonnis werd geveld door de Rechtbank van Eerste Aanleg te van Mechelen18 op 6 februari 2008, welke oordeelt dat de levensverzekering niet als een verzekeringscontract kan worden beschouwd omdat de prestatie op voorhand bepaalbaar was en het contract geen enkel risico inhield eigen aan het overlijden. Het verzekeringscontract is volgens deze rechtbank een kanscontract dat moet voldoen aan de voorwaarden van artikel 1964 BW.
13
Rb. Brugge 15 januari 2002, T.Verz. 2002, 679; Het betrof in casu een bedrijfsleidersverzekering welke moest voldoen aan de vereisten van een kanscontract; Zie hierover M. VANDENDIJK en C. HENDRICKX, “Bedrijfsleidersverzekering geherkwalificeerd als belegging”, Fisc. Act. 2004, nr. 3, 1-2; Gent 9 december 2003, Fiscoloog 2003, nr. 920, 1. 14 Omschreven in artikel 1, a WLVO. 15 H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”, supra noot 5, 133. 16 Rb. Brussel 1 september 2003, T.Verz. 2004, nr. 346, 116-119 met noot H. SCHILTZ, “Tak 23 – Herkwalificatie: een stap te ver?”, T.Verz. 2004, 120-123. 17 Rb. Brussel 10 juni 2008, T.Not. 2008, 618-623. 18 Rb. Mechelen 6 februari 2008, T.Not. 2008, 614-615.
10
6.
Een gelijkaardige discussie die zich gedurende lange tijd voordeed in Frankrijk, werd
op 23 november 2004 beëindigd door het Franse Hof van Cassatie19, steunend op wetgeving gelijkaardig aan de Belgische, waardoor zij dezelfde richting ingaat als de bij ons heersende rechtspraak en rechtsleer. Het Franse Hof van Cassatie weigert in vier arresten betreffende erfrecht over te gaan tot de herkwalificatie van levensverzekeringen in gewone kapitalisatieproducten. Het Hof verlaat bijgevolg de klassieke visie van het „kanscontract‟ en ziet het kanselement in de duurtijd van het leven van de verzekerde waarvan de uitkering afhankelijk is gesteld zodat men terzake wel degelijk met verzekeringscontracten te maken had.20 Deze zienswijze van de Franse rechtspraak, welke strikt genomen volledig losstaat van de Belgische rechtsorde, heeft desalniettemin haar invloed op de Belgische rechtspraktijk al laten blijken en gaf in ieder geval aanleiding tot een debat omtrent de gelijkaardige herkwalificatieproblematiek in België. 7.
Zo
zien
we
dat
recentere
rechtspraak21
en
rechtsleer22
de
gemengde
levensverzekeringen aanziet als volwaardige en rechtsgeldige levensverzekeringen en niet
19
Cass. Fr. 23 november 2004, Rév. Defr. 2005, art. 38142, www.cordecassation.fr; noot van J.L. AUBERT.; A. HUYGHE en M. INSENBAERT, „Schijnt Franse zon ook voor Belgische levensverzekeringen?‟, Fiscoloog 2004 nr. 963, 1; J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, „Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekeringen‟, Life and Benefits 2005, nr. 2, 5. 20 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in W. PINTENS, J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2007, Intersentia, Antwerpen, 2007, 342-343 (Hierna afgekort als J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen”). 21 Kh. Brussel 29 november 2005, T.Verz. 2006, 228; Fisc. 2006, afl. 1009, 1; Rb. Antwerpen 4 april 2006, De Verz. 2008/1, 73 en Rb. Doornik 16 mei 2006, De Verz. 2008/1, 73, noot J.-C. ANDRE-DUMONT, bevestigd door Bergen 4 december 2007, De Verz. 2008/3, 312, noot C. DEVOET; Rb. Aarlen 4 oktober 2006, TFR 2007, 604-608; Kh. Brussel 23 november 2006, Fisc. 2006, afl. 1052, 12; Bergen 29 november 2006, De Verz. 2007, 220, noot C. DEVOET; Kh. Brussel 8 december 2006, Fisc. 2006, afl. 1052, 12; Rb. Gent 11 februari 2008, nr. 05/172/A; Antwerpen 3 maart 2009, T.Verz. 2009, 162-166. Deze rechtspraak werd becommentarieerd in M. ISENBAERT, “Tak 21- en tak 23-verzekeringen: geen minimumkapitaal vereist”, Fiscoloog 2006, afl. 1052, 12 en P. VAN EESBEECK, “Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr. 2, 4; Nieuwsbrief Successierechten 2007, nr. 3, 1;; Doch niet alle rechtspraak volgt deze redenering: zie P. BIELEN, “Levensverzekeringen: nog steeds uiteenlopende fiscale rechtspraak”, Fiscoloog 2008, nr. 1109, 1. 22 M. ISENBAERT, “Tak 21- en tak 23-verzekeringen: geen minimumkapitaal vereist”, Fiscoloog 2006, afl. 1052, 12 en P. VAN EESBEECK, “Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr. 2, 4; Nieuwsbrief Successierechten 2007, nr. 3, 1;H. STULEMEYER, “Levensverzekering: onzekerheid over genieter volstaat”, Fisc. 2006, afl. 1040, 7; J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?”, Fisc.Act. 2006, nr. 29, 1; P. BIELEN, “Tak 23-levensverzekeringen: geen minimum bij overlijden vereist”, Fiscoloog 2006, nr. 1009, 1; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Overlijdensrisicodekking: sinds 2004 niet langer vereist”, Fiscoloog 2008, afl. 1134, 4-6; C. DEVOET, “Pour en finir avec la requalification de certaines assurances-vie” (noot onder Bergen 4 december 2007), T.Verz. 2008, 313-320; C. DEVOET, “La disqualification des contrats d‟assurance vie groupe: la fin d‟une saga inutile” (noot onder Antwerpen 3 maart 2009), T.Verz. 2009, 167-170; J. VAN DYCK, “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi?”, Fiscoloog 2009, nr. 1156, 6-7; C. BUYSSE, “Levensverzekering. Aleatoir karakter”, Fiscoloog 2009, nr. 1160, 13.
11
langer als loutere spaarcontracten of beleggingsverzekeringen. 23 Men gaat steeds meer en meer graten zien in de herkwalificatietechniek.24 Tegenover de civielrechtelijke strekking zien we een verzekeringsrechtelijke meerderheidsstrekking die meent dat artikel 1964 BW niet van toepassing is op levensverzekeringen. Zo is er volgens de rechtbank van Koophandel te Brussel geen gegarandeerd minimumkapitaal bij overlijden vereist opdat men met een geldige Tak 23 levensverzekering te maken heeft.25 Aldus neemt de rechtbank voor wat betreft de levensverzekeringen afstand van het vereiste aleatoire karakter, zijnde de kans op winst op verlies, zoals omschreven in artikel 1964 BW. In die zin handhaaft ook de Rechtbank van eerste Aanleg te Gent de kwalificatie van een Tak 21 levensverzekering als levensverzekering, ondanks het ontbreken van een gegarandeerd minimumkapitaal bij overlijden.26 Een gelijkaardige beweging doet zich voor in de rechtsleer.27 Deze stelt dat als de verzekeringsprestatie gelijk is aan de gekapitaliseerde waarde van de premiestortingen, dit de kwalificatie van de verrichting als levensverzekering op zich niet in het gedrang brengt. Er moet geen sprake meer zijn van een kans in de klassieke betekenis van het woord. 28 Ook de Controledienst voor de Verzekeringen29 deelt deze mening in haar mededeling van 14 mei 2001.30 Ook BAEL ziet graten en merkt op dat, in geval van een herkwalificatie, een strijdigheid met het principe van verbod van erfovereenkomsten reëel is.31 8.
Het kanselement wordt in sommige rechtspraak eigenlijk verwarrend als criterium
naar voor gebracht om te bepalen of het om een verzekering dan wel een spaarbelegging gaat. Niet alle levensverzekeringscontracten vallen immers onder de herkwalificatie of de
23
J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen”, supra noot 20, 344. P. VAN EESBEECK, “Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr. 2, 8. 25 Kh. Brussel 29 november 2005, T.Verz. 2006, 228. 26 Rb. Gent 11 februari 2008, nr. 05/172/A. 27 C. DEVOET, “L‟assurance vie est-elle un contrat aléatoire?”, De Verz. 2002, nr. 340, 552; J.-L. FAGNART, “L‟assurance-vie, épargne déguisée?”, De Verz. 2004, 669; H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”, supra noot 5, 103; L. VEREYCKEN, „Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk‟, Life and Benefits 2004, nr.2, 1; P. GLINEUR, “Assurance et droit fiscal - qualification, disqualification et requalification”, De Verz. 2005, afl. 2, 13-65. 28 P. VAN EESBEECK, “Beleggingsverzekeringen: belegging of verzekering?”, Life & Benefits 2003, nr. 76, 1; P. ROELS, “Levensverzekering. Wat is een levensverzekering en wat niet?”, Life & Benefits 2001, nr. 56, 5; C. DEVOET, “L‟assurance-vie est-elle un contrat aléatoire?”, De Verz. 2002, nr. 340, 552, B. CARDOEN, “Tak 23-contracten: niet altijd levensverzekeringen?”, Fiscoloog 2003, nr. 904, L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr. 2,1; H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”, supra noot 5, 103; P. BIELEN, “Tak-23levensverzekering: geen minimim bij overlijden vereist”, Fiscoloog 2006, nr. 1009, 1;P. BIELEN, “levensverzekeringen: nog steeds uiteenlopende fiscale rechtspraak”, Fiscoloog 2008, nr. 1109, 1-3. 29 Inmiddels CBFA; Commissie voor Bank, Financien en assurantiewezen. 30 CBFA Mededeling van 14 mei 2001, nr. D. 198; www.cbfa.be . 31 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst, in het licht van recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 677-678. 24
12
ongrondwettelijkheidsverklaring daar er ook verzekeringen zijn die wel degelijk een verzekering zijn om het risico van overlijden te dekken. Men moet steeds in elke context de bedoeling van de verzekeringnemer nagaan om te bepalen of men al dan niet te maken heeft met een levensverzekering. Het doorslaggevend criterium daarbij is dus niet of het al dan niet gaat om een kanscontract, maar wel of de gevolgen van de overeenkomst al dan niet afhankelijk zijn van een onzekere gebeurtenis. 9.
Het antwoord op de vraag of bepaalde kapitalisatieproducten wel rechtsgeldige
levensverzekeringscontracten zijn, is niet onbelangrijk. Niet alleen burgerrechtelijk maar ook fiscaalrechtelijk heeft dit grote gevolgen.32 De WLVO voorziet op deze vlakken immers interessante voordelen aan de overeenkomsten die onder haar toepassingsgebied vallen. Het antwoord op deze vraag kan krachtens de huidige rechtspraak en rechtsleer bevestigend worden
beantwoord
zodat
ook
de
Tak-23
levensverzekeringen
als
volwaardige
levensverzekeringen dienen te worden gekwalificeerd. Heden lijkt de herkwalificatie dus niet meer zo prangend, de rechtbanken passen gewoon de WLVO toe. Toch zou het de rechtsbedeling ten goede komen mocht ons Belgische Hof van Cassatie in de voetsporen treden van haar Franse confrater. Het Hof zou hiermee de huidige rechtspraak bevestigen zodat de gemengde levensverzekeringen gewoon onder de WLVO zouden vallen en derhalve als gezuiverd worden aanzien.33 §3. Soorten levensverzekeringen 10.
Het volledige spectrum aan levensverzekeringen wordt in de rechtsleer34
onderverdeeld in drie categorieën. Zo onderscheiden we de verzekeringen bij leven, verzekeringen bij overlijden en gemengde verzekeringen. 11.
Bij de eerste categorie “verzekeringen bij leven” is de verzekeraar de prestaties slechts
verschuldigd indien de verzekerde op de vervaldag nog in leven is. Het kan hierbij zowel gaan om een verzekering met uitgesteld kapitaal, waarbij de verzekeraar het kapitaal uitkeert indien de verzekerde op een vooraf bepaald tijdstip nog in leven is, dan wel om een verzekering met lijfrente, waarbij de verzekeraar, in ruil voor de betaling van een kapitaal, tot het overlijden van de verzekerde een rente zal uitkeren. 32
Voor een bespreking hierover zie infra Hoofdstuk 2 en 3. J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten 2010-2011”, Mechelen, Kluwer, 2010, Volume I, randnr. 232/5 (Hierna afgekort als J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”) 34 H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”, supra noot 5, 112; A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, nr. 8, 250 (Hierna afgekort als A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”). 33
13
12.
De tweede categorie “verzekeringen bij overlijden” hebben een andere finaliteit. Bij
dergelijke verzekeringen zijn de prestaties enkel verschuldigd bij het overlijden van de verzekerde. Hier wordt een subindeling gemaakt tussen de levenslange verzekeringen, de tijdelijke verzekeringen en de overlevingsverzekeringen. In het geval van een levenslange verzekering betaalt de verzekeraar het kapitaal aan de begunstigde ongeacht het tijdstip van overlijden van de verzekerde, daar waar er bij een tijdelijke verzekering enkel betaald wordt wanneer de verzekerde gedurende een bepaalde, vooraf overeengekomen periode overlijdt.35 Bij een overlevingsverzekering daarentegen is de verzekeraar enkel tot uikering verschuldigd op voorwaarde dat de begunstigde op het tijdstip van overlijden van de verzekerde zelf nog in leven is. 13.
Tenslotte
is
er
de
derde
en
populairste
categorie
van
de
“gemengde
levensverzekeringen”. Dergelijke levensverzekering is in wezen een samenspel tussen de twee voorgaande categorieën. Het gaat met andere woorden om een gemengde dekking van een gemengd risico. Het gemengd risico bestaat enerzijds uit het bereiken van een bepaalde leeftijd. Doorgaans gaat men die leeftijd koppelen aan het einde van de werkactiviteit, met name de pensioengerechtigde leeftijd.
Anderzijds wordt eveneens het risico gedekt bij
overlijden van de verzekerde. De gemengde levensverzekering voorziet in beide gevallen een uitkering van een kapitaal aan de begunstigde. Dit betekent dat men bij de gemengde verzekeringen heel dikwijls te maken heeft met onderscheiden begunstigden. Zo zal de verzekeraar het kapitaal dienen uit te keren, ofwel aan de verzekerde zelf, indien hij op een bepaald tijdstip nog in leven is, ofwel aan de derde begunstigde36, indien de verzekerde vóór deze datum overlijdt. 14.
Naast deze officieuze opdeling in categorieën is er ook nog een officiële opdeling in
takken. Het KB van 22 februari 199137, ook wel Algemeen Reglement Controle genaamd, classificeert het volledige gamma aan verzekeringen in verschillende takken, zoals opgelegd door een Europese richtlijn van 5 november 200238. De Bijlage I van het Algemeen Reglement Controle classificeert de verzekeringen onder de “groep van activiteiten Leven” in
35
Het meest courante voorbeeld hiervan is de tijdelijke levensverzekering met afnemend kapitaal, in de volksmond beter bekend als de schuldsaldoverzekering. 36 Bij gebreke van aanduiding van een (geldige) begunstigde gebeurt de uitkering aan de rechthebbenden van de verzekerde. 37 KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991. 38 Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende levensverzekering, Pb. L. 19 december 2002, afl. 345, 39; http://eur-lex.europa.eu.
14
Takken genummerd van Tak 21 tot Tak 29.39 De belangrijkste takken hieruit zijn de welbekende Tak 21 en Tak 23 levensverzekeringen. Tak 21 omvat de klassieke levensverzekeringen welke niet worden gekoppeld aan beleggingsfondsen zodat een bepaald, vaststaand kapitaal wordt uitgekeerd aan de begunstigde. De verzekeringnemer is verzekerd van een vooraf bepaalde gewaarborgde intrestvoet. Daarentegen worden de Tak 23 levensverzekeringen wel gekoppeld aan beleggingsfondsen zodat het kapitaal dan ook veranderlijk van aard is. Afdeling 2: De partijen (of derden) en hun rechten §1. De verzekeringnemer 15. het
Verzekeringstechnisch kan men de verzekeringnemer omschrijven als diegene die bij afsluiten
van
de
levensverzekering,
de
verzekeringspolis
onderschrijft.
De
verzekeringnemer verbindt zich bijgevolg tot betaling van een verzekeringspremie, in ruil waarvoor een overeengekomen prestatie wordt verkregen door de begunstigde vanwege de verzekeraar, ingeval zich een onzekere gebeurtenis voordoet. A. Rechten van de verzekeringnemer 16.
De verzekeringnemer is partij bij het verzekeringscontract en geniet daardoor van een
aantal aan het contract verbonden rechten, die enkel in zijn hoofde bestaan en enkel door hem kunnen worden uitgeoefend.40 Men duidt dit aan als het „exclusief karakter‟ van die rechten, wat impliceert dat ze in principe niet kunnen worden uitgeoefend door derden 41, alsook dat deze niet worden overgedragen aan de rechtsopvolgers in geval van overlijden van de verzekeringnemer.42 Het gaat onder meer om het recht één of meer begunstigden aan te duiden, te wijzigen of te herroepen, het recht op afkoop van het verzekeringscontract, het recht om de rechten die voortvloeien uit het verzekeringscontract geheel of ten dele te verpanden of over te dragen aan een derde, enzovoort. Echter, van zodra de verzekerde
39
Bijlage I bij KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991 40 Zie art. 106 tot 120 WLVO en art. 13-18 KB Leven. 41 Behoudens het geval waar de verzekeringnemer zijn rechten overdraagt aan derden; infra Hoofdstuk 4, Afdeling 3. 42 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 7-8.
15
prestatie43 opeisbaar wordt, doven de rechten van de verzekeringnemer uit, en krijgen de rechten van de begunstigde uitwerking.44 Deze rechten komen in beginsel persoonlijk toe aan de verzekeringnemer, zodat deze bij diens overlijden niet vererfd worden45, noch worden overgedragen aan de begunstigde.46 Toch voorziet de WLVO47 in een mogelijkheid tot overdracht van rechten, waarbij de verzekeringnemer uitdrukkelijk in de polis kan bedingen dat zijn rechten na zijn overlijden geheel of gedeeltelijk worden overdragen aan de daartoe aangewezen personen.48 18.
De vraag rijst in welke mate de rechten verbonden aan de verzekeringsovereenkomst
worden toebedeeld aan de verzekeringnemer indien er niet met één maar met twee verzekeringnemers en desgevallend twee verzekerden wordt opgetreden in eenzelfde overeenkomst. De WLVO bevat hieromtrent geen bepalingen, doch is het antwoord op deze vraag niet onbelangrijk daar er almaar meer dergelijke configuraties verschijnen. Meer in het bijzonder gaat het hier vaak om levensverzekeringen gesloten door twee partners op elkaars hoofd waarbij het kapitaal bij overlijden van de eerststervende wordt uitgekeerd aan de langstlevende. Bij gebreke aan een wettelijke regeling zal de verzekeringsovereenkomst zelf de uitoefening van deze rechten moeten uiteenzetten. Men kan deze rechten onderwerpen aan een concurrentieel dan wel een gezamelijk bestuur. Deze laatste vorm verdient echter de voorkeur daar men voor het uitoefenen van een aan de overeenkomst verbonden recht steeds het gezamelijk akkoord van beide verzekeringnemers vereist. In het andere geval kan men concurrentieel en dus naast elkaar optreden zodat men zonder medeweten van de andere verzekeringnemer de rechten kan uitoefenen. Hierdoor zou de aanduiding, herroeping of wijziging van de begunstigde heimelijk kunnen gebeuren, wat tot een streep door de rekening van de successieplanner kan leiden.
43
Het overlijden van de verzekeringnemer -verzekerde is, of het bereiken door de verzekeringnemer-verzekerde van een bepaalde leeftijd. 44 Art. 121 WLVO: “De begunstigde heeft door het enkele feit van zijn aanwijzing recht op de verzekeringsprestaties”. 45 Artikel 106, 112, 114 en 119 WLVO; Behoudens het geval waarbij „de nalatenschap‟ als enige begunstigde werd aangeduid. 46 Dit is het geval bij levensverzekeringscontracten waarbij de verzekeringnemer en de verzekerde verschillende personen zijn. 47 Art. 119 en 120 WLVO. 48 P. VAN EESBEECK, „Levensverzekeringsrecht: wat gebeurt er bij het overlijden van de verzekeringnemer?‟, Life and Benefits, 1999, nr. 37, 1.
16
B. Bekwaamheid van de verzekeringnemer 19.
In principe is iedere meerderjarige persoon rechts- en handelingsbewaam om een
levensverzekeringsovereenkomst af te sluiten.49 Op het eerste zicht lijkt de vraag naar de bekwaamheid van echtgenoten voor het sluiten van een levensverzekering dan ook overbodig, doch is enige waakzaamheid gewenst. Echtgenoten zijn in principe handelingsbekwaam om alleen een levensverzekeringscontract te onderschrijven, zonder noodzakelijke tussenkomst van de mede-echtgenoot. Dit principe wordt zelfs uitdrukkelijk bevestigd in artikel 127 WLVO. Toch is enige voorzichtigheid geboden in het geval een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel een levensverzekering afsluit ten behoeve van een derde.50 De aanduiding van deze derde als begunstigde kan als onrechtstreekse schenking worden beschouwd, waarvoor overeenkomstig artikel 1419 BW een toestemming is vereist vanwege de mede-echtgenoot.51 Deze toestemming is enkel vereist bij een beschikking om niet m.b.t. het gemeenschappelijk vermogen52, en niet in het geval de premiebetaling wordt gefinancierd door het eigen vermogen van de echtgenoot-verzekeringnemer. In het eerste geval kan men bij gebrek aan toestemming de schenking nietig verklaren of schadevergoeding vorderen.53 In het laatste geval kan men desgevallend de nietigverklaring vorderen, zo er kan worden aangetoond dat de schenking de belangen van het gezin in gevaar brengt. 54 Bij afbreuk aan de gezinsbelangen kan de benadeelde echtgenoot bovendien de stopzetting van de premiebetalingen vorderen alsook een schadevergoeding ten belope van het bedrag van de premies. De gezinsbelangen worden soeverein beoordeeld door de feitenrechter. Meestal wordt het begrip ruim geinterpreteerd zodat men niet alleen kijkt naar de belangen van de
49
Voor een gedetailleerde uiteenzetting omtrent de onderschrijving van een levensverzekering door bepaalde onbekwamen kan worden verwezen naar F. LEZAACK, “Levensverzekering. Contracten op naam van minderjarigen”, De verzekeringswereld 2005, afl. 1 tot 15 augustus 2005, 17-20; W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, in WEYTS, L. en CASTELEIN, C. (eds.), Leuvense Notariële geschriften. Capita Selecta Notarieel Recht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2006, 307-311 (Hierna afgekort als W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen”); N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, Tijdschrift Estate Planning 2009, 89-90 (Hierna afgekort als N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”) en J. BAEL, “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind”, in W.PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 257. 50 P. COLLE, “Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 271-273. 51 In het secundair stelsel geldt de regeling van artikel 1419, lid 1 BW enkel voor de echtgenoten gehuwd onder het wettelijk stelsel; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 90. 52 Met uitzondering van de giften die zijn vrijgesteld van inbreng en de giften gedaan aan de langstlevende echtgenoot; artikel 852 BW. 53 Artikel 1422, 1° BW. en artikel 1433 BW. 54 Artikel 224, §1, 3° BW.
17
andere echtgenoot individueel, maar tevens naar de belangen van het familiaal gezin in zijn geheel bestaande uit het de ouders en de kinderen samen, ookal zijn deze laatsten reeds gehuwd of alleenwonend55. 20.
Noch in het BW, noch in de WLVO wordt de verzekeraar verplicht de mede-
echtgenoot van een gehuwde verzekeringnemer in te lichten met betrekking tot een begunstigingsaanwijzing of –herroeping. Toch kiest de meerderheidsstrekking in de rechtsleer voor een voorzichtige aanpak door te stellen dat de echtgenoot van de verzekeringnemer zijn toestemming moet geven.56 Dit biedt duidelijk meer rechtszekerheid doordat men op die manier eventueel latere nietigheidsvorderingen kan vermijden. Een minderheid in de rechtsleer houdt daarentegen vast aan het principe vervat in artikel 106 §1 WLVO dat aan de verzekeringnemer een exclusief 57 recht toekent om een begunstigde aan te wijzen, ook indien het een begunstiging om niet aan een derde betreft welke als een onrechtstreekse schenking moet worden aanzien.58 §2. De begunstigde A. Algemeen 21.
De begunstigde is de persoon die gerechtigd is op de verzekeringsprestatie indien het
verzekerd risico zich voordoet.59 De begunstigde is in die loutere hoedanigheid geen partij bij het verzekeringscontract. Hij krijgt wel een eigen en rechtstreeks recht60 op de verzekeringsprestatie louter door het feit van zijn aanwijzing.61 Het betreft geen absoluut recht, doch kan hij tijdens het contract de begunstiging steeds aanvaarden, waardoor de
55
Lees: de kinderen die niet meer op het adres van de ouders zijn ingeschreven in het bevolkingsregister. C. DE GEYTER, “Levensverzekeringen-schenkingsrecht-erfrecht”, T.Not. 2006, 604-605; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, AFT 2008, nr.2 , 11; C. DEWULF, “Levensverzekeringsovereenkomsten, huwelijksvermogensrecht en erfrecht- Enkele aandachtspunten”, T.Verz. 2008, nr. 14, 96. 57 Lees: zonder toestemming van de mede-echtgenoot van de verzekeringnemer. 58 C. DEVOET, “Rechten van de partijen”, in J.C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2009, 58. 59 Art. 121 WLVO. 60 Cass. 16 januari 2006, AR C.04.0302.F; Pas. 2006, afl. 1, 163; Rec.gén.enr.not. 2007, afl. 4, 148; RW 200809, afl. 21, 868. 61 Krachtens artikel 10 §1 en 106 WLVO wordt de aanduiding van de begunstigde bewezen door een geschrift zonder dat hieraan bijkomende vereisten worden verbonden, waardoor een testamentaire clausule of een clausule in de overeenkomst tot regeling van de echtscheiding voldoende kunnen zijn. Geen enkel bewijs door getuigen of door vermoedens tegen en boven de inhoud van het geschrift is toegelaten. Indien evenwel een begin van bewijs door geschrift wordt geleverd, is het bewijs door getuigen of vermoedens toegelaten. Volgens PIGNOLET moet het gaan om een begin van bewijs door geschrift waaruit de identiteit van de begunstigde waarschijnlijk blijkt, aanvullend met overeenstemmende vermoedens; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 8; Zie ook Luik 12 januari 2005, TBBR 2007, 554. 56
18
aanwijzing van zijn begunstiging in principe onherroepelijk wordt.62 Ook diens wettelijke vertegenwoordigers zijn bevoegd de begunstiging in zijn naam te aanvaarden. Om deze redenen vormt de aanvaarding door de begunstigde dan ook een cruciale fase voor degene die aan vermogensplanning wil doen d.m.v. een levensverzekering.63 Zolang er geen aanvaarding heeft plaatsgevonden is er steeds een wijziging en herroeping van de begunstigde mogelijk tot op het moment van de opeisbaarheid van de verzekerde prestatie.64 Dit recht in hoofde van de verzekeringnemer vormt dan ook een belangrijk instrument van controle en zeggenschap over de levensverzekering.65 Desgevallend kan een aanvaarding het in het kader van een successieplanning toch gewenst zijn, indien het juist de bedoeling is dat de begunstigde enige controle over de levensverzekering verkrijgt.66 B. Begunstigingsclausules en hun gevolgen a. Begunstiging bij leven of bij overlijden 22.
Wanneer de verzekering voorziet in een uitkering bij het in leven zijn van de
verzekerde op een bepaalde datum of het overlijden van de verzekerde voor die datum, wordt traditioneel een onderscheid gemaakt tussen de „begunstigde bij leven‟ en de „begunstigde bij overlijden‟. Indien het risico bestaat in het bereiken van een bepaalde leeftijd van de verzekerde, zal de verzekeringnemer doorgaans zichzelf als begunstigde aanduiden. In het geval het risico bestaat in het overlijden van de verzekeringnemer-verzekerde, zal een derde als begunstigde worden aangeduid. Dit laatste geval wordt aanzien als het typevoorbeeld van een beding ten behoeve van een derde. De derde onvangt immers het verzekeringskapitaal,
62
Artikel 122 WLVO; Op de in beginsel onherroepelijkheid van de begunstiging na aanvaarding bestaan evenwel uitzonderingen. Zo wordt het principe doorbroken in geval van vooroverlijden van de begunstigde, de herroeping van de begunstiging in het kader van de herroeping van schenkingen, de herroeping van de begunstiging van de echtgenoot in toepassing van de herroepbaarheid ad nutum van artikel 1096 BW en in geval van echtscheiding of scheiding van tafel en bed. 63 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not. Fisc. M. 2009, 3, 64 (Hierna afgekort als P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”) 64 Voor de wijziging of herroeping van de begunstiging volstaat het dat deze uitdrukkelijk gebeurt aan de hand van een geschrift zonder dat er een bijvoegsel aan de polis vereist is. Anders is het voor de aanvaarding waarbij overeenkomstig artikel 123 WLVO wel een bijvoegsel aan de polis is vereist, ondertekend door de verzekeringnemer, de verzekeraar en begunstigde. Doordat in dit laatste geval eveneens de tussenkomst en ondertekening van de verzekeringnemer vereist wordt, kan men in zijn hoofde spreken van een vetorecht om de aanvaarding in extremis nog tegen te houden. 65 Artikel 112 en 113 WLVO. 66 Bijvoorbeeld bij een schenking gevolgd door een levensverzekering, zie infra Hoofdstuk 4, afdeling 1, §2.
19
zonder enige tegenprestatie en zonder dat hij partij is bij het afsluiten van de verzekeringspolis.67 b. Nominatieve versus generieke aanduiding van de begunstigde 23.
In het kader van de successieplanning is het onderscheid tussen de nominatieve en de
generieke aanduiding van de begunstigde essentieel. Het eerste geval heeft betrekking op de begunstiging waarbij een persoon bij naam wordt genoemd, terwijl het tweede geval betrekking heeft op alle andere mogelijkheden van aanwijzing om de begunstigde te bepalen. Bij de generieke aanduiding gaat men vooral verwijzen naar een bepaalde hoedanigheid of een verwantschap, welke in hoofde van de begunstigde moet bestaan op het ogenblik dat de verzekeraar moet presteren en niet op het ogenblik van het sluiten van het levensverzekeringscontract. Zo zullen „kinderen‟ steeds kinderen blijven, maar „de echgenoot‟ of „wettelijk samenwonende partner‟ kunnen steeds wijzigen gedurende de looptijd van het contract. Werd deze ex-echtgenoot of samenwonende partner, nominatief als begunstigde aangeduid, dan blijft deze, zelfs na de ontbinding van het huwelijk of na de beeïndiging van de samenwoning, begunstigde van de levensverzekering.68 24.
De omschrijving van de begunstigingsclausule wordt beoordeeld op het ogenblik van
de uitkering, zodat de aanduiding een essentieel element vormt voor de planning van vermogensovergang. Zo gaat men bij jonge verzekeringnemers de kinderen beter generiek aanduiden. Hierdoor wordt vermeden dat de eventueel later geboren kinderen zouden worden uitgesloten van de verzekeringsprestatie. Bij nominatieve aanduiding van de kinderen zal er in geval van vooroverlijden van één van de kinderen, geen plaatsvervulling kunnen optreden in het voordeel van eventuele kleinkinderen. Overeenkomstig artikel 109 WLVO wordt enkel voorzien in plaatsvervulling voor kinderen wanneer zij generiek als “kinderen” worden aangeduid.69 Dit vermijdt men liever door in de begunstigingsclausule uitdrukkelijk af te
67
De meest courante formule bij levensverzekeringen is de A-A-A/B- formule. A is zowel verzekeringnemer, verzekerde als begunstigde bij het bereiken van een bepaalde leeftijd. B wordt pas begunstigde bij het overlijden van A voor het bereiken van de bedongen leeftijd. 68 F. LEZAACK, “Pas op met begunstigingsclausule!”, De verzekeringswereld 2005, afl. 1 tot 15 juni 2005, 2526; P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Begunstigingsclausule”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 13-20. 69 De enige mogelijkheid voor de kleinkinderen bestaat er in een beroep te doen op het arrest van het Grondwettelijk Hof van 24 juni 2008 door aan te tonen dat het gaat om een beleggingsverzekering waarbij de reserve van het vooroverleden kind werd aangetast. Zie infra Hoofdstuk 2, afdeling 2, §2.
20
wijken van artikel 109 WLVO door te voorzien in plaatsvervulling bij nominatieve aanduiding, dan wel gebruik te maken van een generieke aanduiding.70 c. Meerdere begunstigden in gelijke rang 25.
Indien in gelijke rang meerdere begunstigden worden aangeduid, zal de verdeling in
beginsel in gelijke delen gebeuren. Van deze principiële verdeling omschreven in artikel 110 WLVO kan worden afgeweken. In ieder geval verdient het de voorkeur om in de begunstigingsclausule een verdeelsleutel aan te geven, ookal gaat het om de principiële verdeling in gelijke delen. Zo zal bij de aanduiding van mijn echgenoot samen met mijn kinderen, bij gebreke van andersluidende bepaling, het kapitaal in gelijke delen worden verdeeld. De helft van het kapitaal zal toekomen aan mijn echtgenoot en de andere helft zal toekomen aan mijn kinderen die elk een gelijk deel krijgen naargelang hun aantal. Een testamentaire clausule kan geen verandering van de verdeelsleutel teweegbrengen, daar het uitgekeerde kapitaal los staat van de nalatenschap. Het gaat om een eigen recht van de begunstigde.71 d. Testamentaire begunstiging 26.
Bij de redactie van een testament kan het van groot belang zijn rekening te houden met
eventueel gesloten of te sluiten levensverzekeringsovereenkomst. Zoals hoger uiteengezet bezit de begunstigde van het kapitaal over een eigen en rechtstreeks recht tegenover de verzekeraar, los van de nalatenschap van de verzekeringnemer. Wanneer de verzekeringnemer een begunstigde van een levensverzekering aanwijst, is het mogelijk dat deze niet overeenstemt met de in het testament aangeduide algemene legataris zodat de bedoeling van de erflater mogelijks wordt ondermijnt.72 Bijgevolg kan men voor voldongen (weliswaar ongewenste) feiten staan op het ogenblik van het overlijden van de verzekeringnemerverzekerde. 27.
In de typecontracten van levensverzekeringen staat vaak omschreven als begunstigden;
“kinderen en bij ontstentenis de wettelijke erfgenamen”. Bij de redactie van een testament hou je daar best rekening mee zodat je daar gebeurlijk iets over moet bepalen. Het is immers ten 70
N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 92. N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 92; P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Begunstigingsclausule”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 15. 72 Rb. Brugge 23 maart 2004, T. Not. 2004, 689; F. BOUCKAERT, “Rechten van de begunstigde van een levensverzekering versus rechthebbenden van de nalatenschap van de verzekeringnemer, T.Not. 2004, 702. 71
21
stelligste te vermijden dat men wordt geconfronteerd met een levensverzekering, waarin de begunstigden van de polis andere personen zijn dan de rechthebbenden van de nalatenschap van de verzekeringnemer. Vanuit het notariaat kan en moet men op dat vlak preventief gaan werken. 28.
Hierbij dringen zich verscheidene hypotheses op. Zo is het enerzijds mogelijk dat eerst
een testament wordt geschreven en pas nadien een levensverzekering wordt afgesloten. In dat geval gaat men er best voor zorgen dat in het verzekeringscontract de nalatenschap of de erfgerechtigden
als
begunstigden
worden
aangeduid.
Hierdoor
gaat
men
de
begunstigingsclausule laten afstemmen op de begunstiging in het testament. Op die manier zal de algemene legataris wel tot de uitkering van de verzekering komen o.g.v. de wettelijke of testamentaire devolutie. Zo rijzen er ook geen problemen aangezien het ook effectief de bedoeling is van de verzekeringnemer-testator dat de algemene legataris als enige tot de volledige nalatenschap komt. De algemene legataris komt dan als erfgerechtigde tot de nalatenschap en zo ook tot het verzekeringskapitaal dat in dergelijke hypothese aan de nalatenschap wordt uitgekeerd.73 De uitkering aan de wettelijke erfgenamen strookt niet met de bedoeling van de verzekeringnemer-testator. Het is de notaris die, in het kader van zijn algemene advies- en informatieplicht74, ertoe gehouden is de testator op de hoogte te brengen van de mogelijke gevolgen bij het later aflsuiten van een levensverzekering. 29.
Anderzijds is het mogelijk dat er eerst een levensverzekering wordt afgesloten en
nadien een testament wordt opgemaakt. Wanneer de algemene legataris niet overeenstemt met de kinderen en bij ontstentenis de wettelijke erfgenamen als begunstigde van de levensverzekering, zorgt men best voor een wijziging of herroeping van de begunstiging. Dit kan gebeuren a.d.h.v. een polisbijvoegsel75, doch kan men discreter te werk gaan door te voorzien in een uitdrukkelijke beschikking tot wijziging of herroeping van de begunstigde in het testament zelf.76 DE WULF raadt hierbij aan tevens het nummer van de verzekeringspolis en de verzekeringsmaatschappij te vermelden in het testament.77 Op die manier kan men de verzekeraar snel verwittigen om te vermijden dat artikel 106 §3 WLVO uitwerking krijgt. Deze bepaling bevrijdt immers de verzekeraar van iedere verbintenis indien hij te goeder 73
Rb. Brugge 23 maart 2004, met noot F. BOUCKAERT, “Rechten van de begunstigde van een levensverzekering versus rechthebbenden van de nalatenschap van de verzekeringnemer, T.Not. 2004, 689-702. 74 Artikel 9, § 1, derde lid, Wet op het Notarisambt. 75 Zie supra noot 64, een polisbijvoegsel is niet vereist, een geschrift zoals een testament kan volstaan. 76 C. DE GEYTER, “Levensverzekeringen-schenkingsrecht-erfrecht”, T.Not. 2006, 590. 77 C. DEWULF, “Levensverzekeringen en giften. Twee verschillende rechtsfiguren op elkaar af te stemmen,” T.Not. 2006, 564.
22
trouw aan de begunstigde de kapitaaluitkering verricht, vooraleer hij enig geschrift heeft ontvangen waaruit de wijziging van de begunstiging blijkt. §3. De verzekerde 30.
Dit is de persoon in wiens hoofd het verzekerd risico zich voordoet. De uitkering van
het verzekerd kapitaal en dus van het leveren van de bedongen prestatie vanwege de verzekeraar, is verbonden aan het nog in leven zijn of het overlijden van het verzekerd hoofd, of ook verzekerde genaamd. Ook meerdere personen kunnen als verzekerd hoofd optreden. 31.
De verzekerde is in principe geen partij bij het contract, zodat hij in die loutere
hoedanigheid dan ook geen enkel recht kan laten gelden op de levensverzekering, noch vóór en noch op het ogenblik van het plaatsvinden van het verzekerd voorval. 32.
De hoedanigheden van verzekeringnemer, verzekerde en begunstigde kunnen verenigd
zijn in één enkele persoon, doch deze kunnen evengoed door drie verschillende personen worden waargenomen. De enige onmogelijke combinatie is die van de hoedanigheid van verzekerde én die van de hoedanigheid van begunstigde bij overlijden. Men kan immers niet geroepen zijn om bij het eigen overlijden een uitkering te genieten. §4. De schuldeisers 33.
Uit wat reeds hoger werd besproken omtrent de rechten verbonden aan het
verzekeringscontract, blijkt duidelijk dat deze niet door derde-schuldeisers kunnen worden uitgeoefend
vermits
deze
strikt
persoonlijk
zijn.
Enerzijds
wordt
hierdoor
de
verzekeringnemer veilig gesteld, zo kan een schuldeiser op een lopende levensverzekering geen dwanguitvoering of uitvoerend beslag eisen, wat zou neerkomen op een gedwongen afkoop. Evenmin kan hij zich via een zijdelingse vordering o.g.v. artikel 1166 BW veilig stellen.78 Anderzijds wordt ook de begunstigde van de prestatie o.g.v. artikel 125 en 126 WLVO relatief beschermd. Alleen indien de betaalde premies kennelijk buiten verhouding tot de vermogenstoestand zijn en de toepassingsvoorwaarden van de actio pauliana zijn vervuld, maakt de schuldeiser een kans zich op een deel van de premies te verhalen. 79 Er kan dus
78
In de mate dat de schuldeiser voor een bedrieglijk onvermogen komt te staan raadt ZANTBEEK aan om zich eventueel tot de strafrechter te wenden o.g.v. artikel 490bis Sw. Zie hierover meer in A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét successieplanningsinstrument bij uitstek?”, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten kanscontracten, Intersentia, Antwerpen, 2004, 147 (Hierna afgekort als A. VAN ZANTBEEK, “Hét successieplanningsinstrument bij uitstek?”) 79 A. VAN ZANTBEEK, “Hét successieplanningsinstrument bij uitstek?”, supra noot 78, 146-147.
23
worden gesteld dat de schuldeisers geen geruststellende positie bekleden indien hun schuldenaar een groot deel van zijn vermogen heeft verweven in een levensverzekering.80 §5. De verzekeraar 34.
De verzekeraar is de verzekeringsmaatschappij waarmee de overeenkomst wordt
afgesloten en aan wie de premie wordt betaald. Wanneer het verzekerd risico zich voordoet is hij ertoe gehouden het in de overeenkomst bepaalde kapitaal uit te keren aan de begunstigde.
Hoofdstuk 2: Civielrechtelijke benadering van het levensverzekeringscontract Afdeling 1: Huwelijksvermogensrecht §1. De situatie vóór het arrest van het Arbitragehof81 van 26 mei 1999 35.
Bij een levensverzekering wordt de premie door de verzekeringnemer betaald met
diens geld, meestal een deel van diens inkomen. Het gaat dus om een contract waar een bepaalde vermogenswaarde aan vasthangt. Bij de wetswijziging in 197682 had men voor die levensverzekeringen niet veel aandacht. Het werd slechts marginaal gepromoot en toegepast, terwijl men in het huidige huwelijksvermogensrecht niet om dergelijke figuren heen kan. 36.
De vraag stelt zich waar dat vermogensbestanddeel zich bevindt? Het BW voorziet in
één bepaling waarbij er slechts één kwalificatie van een verzekeringscontract
wordt
opgenomen. Zo bepaalt artikel 1400, 7° BW dat “Eigen zijn, ongeacht het tijdstip van verkrijging en behoudens vergoeding indien daartoe aanleiding bestaat, de rechten verbonden aan een personenverzekering door de begunstigde zelf gesloten, die hij verkrijgt bij het overlijden van zijn echtgenoot of na de ontbinding van het stelsel.” 37.
De rechten aan het levensverzekeringscontract zijn eigen, indien de verzekeringnemer
en begunstigde dezelfde persoon uitmaken. De begunstigde zal het kapitaal verkrijgen wanneer het verzekerd hoofd (andere echtgenoot) overlijdt, of in geval van ontbinding van het stelsel door echtscheiding. Artikel 1400, 7° BW bepaalt dat in dergelijk geval het kapitaal uitgekeerd door de verzekeraar eigen is, behoudens vergoeding indien daartoe aanleiding bestaat. In concreto zal aan het gemeenschappelijk vermogen vergoeding verschuldigd zijn 80
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, supra noot 63, 64. 81 Huidig Grondwettelijk Hof. 82 Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976.
24
ten belope van de premiebetalingen wanneer gemeenschapsgelden zijn gebruikt voor het opbouwen van het eigen vermogen, zijnde het kapitaal van de levensverzekering.83 Artikel 1400, 7° BW regelt slechts één specifiek geval, zodat je voor de overige levensverzekeringen in principe de gewone regels van het huwelijksvermogensstelsel moet toepassen om te bepalen of een levensverzekering (en het daaruit voortkomende kapitaal) eigen dan wel gemeenschappelijk is.84 38.
De vraag naar kwalificatie als eigen of gemeenschappelijk moet je situeren op het
tijdstip van het aangaan van het contract. Zo zal bij een verzekeringnemer die eerst een levensverzekering
sluit
en
nadien
trouwt
onder
een
gemeenschapsstelsel,
het
levensverzekeringscontract eigen zijn daar het contract is aangegaan vóór het huwelijken er m.a.w. een vermogensbestanddeel werd verworven vóór het huwelijk.85 Evenwel zullen bij ontbinding van het stelsel de gedurende het huwelijk door het gemeenschappelijk vermogen betaalde premies, vanuit het eigen vermogen aan het gemeenschappelijk vermogen moeten worden vergoed. Werd het door één van de echtgenoten aangegaan tijdens het huwelijk met een gemeenschapsstelsel, dan is het gemeenschappelijk aangezien het vermogensbestanddeel verworven werd tijdens het huwelijk.86 39.
Met de WLVO is het systeem grondig door mekaar geschud.87 Die wet beoogde een
heleboel verzekeringen te regelen. De bepalingen daarbij van belang voor het huwelijksvermogensrecht zijn artikelen 127 en 128 WLVO welke als het ware blindelings werden ingevoerd zonder dat men daaromtent in de voorbereidende werkzaamheden88 een
83
Bijgevolg is het verschil tussen het uitgekeerde kapitaal en de vergoeding verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen dat men behaalt uit die levensverzekering eigen. Indien men dit niet zou voorzien zou dat onbillijk zijn, aangezien men een eigen kapitaal zou kunnen opbouwen via een verzekeringscontract, zonder dat te moeten vergoeden aan het gemeenschappelijk vermogen, terwijl alle inkomsten die worden aangewend voor de premiebetaligen in het gemeenschappelijk vermogen terechtkomen. Men heeft een immers concurrentieel bestuur waarbij men autonoom beslist als echtgenoot om een levensverzekeringsonctract aan te gaan. De wetgever voorziet daarom in 1400, 7° BW een vergoeding en behoudt op die manier een evenwicht in het systeem. 84 W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen”, supra noot 49, 278-280. 85 Artikel 1405, 4 BW. 86 Vergelijk dit met het aankopen van een woning voor het huwelijk, dat je ook reeds deels hebt afbetaald met beroepsinkomsten voor het huwelijk. Wanneer je nadien huwt onder gemeenschapsstelsel worden de beroepsinkomsten gemeenschappelijk, en zal bij verdere afbetaling van het goed met gemeenschapsgelden, dit goed niet zomaar gemeenschappelijk worden. Het goed blijft eigen, evenwel zal het eigen vermogen een vergoeding aan het gemeenschappelijk vermogen verschuldiigd zijn ten belope van de betaalde premies met dat gemeenschappelijk vermogen. De kwalificatie van dat eigen goed gaat niet zomaar veranderen. 87 De WLVO is in werking getreden op 21 september 1992 en had onmiddellijke uitwerking op de lopende levensverzekeringen. Het is bovendien van toepassing op alle uitkeringen die hebben plaatsgevonden na 21 september 1992, zelfs indien deze uitkeringen gebeurden in het kader van reeds vóór die datum afgesloten contracten. 88 Wetsontwerp op de Landverzekeringsovereenkomst, Parl. St. Kamer, 1586/1, 1990-91, 104.
25
huwelijksvermogensrechtelijk debat heeft gevoerd en bovendien op een moment waarop het hele levensverzekeringsgebeuren in de lift is komen te zitten.89 Bovendien werd het oude artikel 1400, 7° BW niet uitdrukkelijk door de WLVO afgeschaft, zodat men als het ware werd gedwongen een impliciete afschaffing te vermoeden.90 40.
De WLVO regelt in het bijzonder de levensverzekering tussen in gemeenschap van
goederen getrouwde echtgenoten.91 Zo spreekt artikel 127 WLVO zich uit over de kwalificatie van de verzekeringsprestaties waarbij wordt gesteld dat “De aanspraken ontleend aan de verzekering die een in gemeenschap van goederen getrouwde echtgenoot ten behoeve van de andere of van zichzelf heeft bedongen een eigen goed is van de begunstigde echtgenoot.”92 41.
Artikel 127 WLVO voorziet, in vergelijking met artikel 1400, 7° BW, in een
uitbreiding van de verzekeringen die daar allemaal kunnen onder vallen. Daar waar artikel 1400, 7° BW enkel de levensverzekeringen betreft waarbij de verzekeringnemer zelf begunstigde is en de andere echtgenoot het verzekerd hoofd, voorziet artikel 127 WLVO in een uitbreiding en veel algemenere formulering, nl. de levensverzekeringen waarbij de echtgenoot-verzekeringnemer begunstigde is of een derde. Een bijkomende afwijking bestaat erin dat artikel 1400, 7° BW spreekt over rechten verbonden aan een persoonsverzekering, daar waar artikel 127 WLVO spreekt over aanspraken. TORFS en CASMAN menen dat de wetgever hiermee kennelijk ook de uitkering van het kapitaal zelf heeft mee bedoeld, en niet louter de rechten van de verzekeringnemer.93 Bovendien heerst er discussie in de rechtsleer of ook de afkoopwaarde onder de aanspraken moet worden begrepen.94
89
N. TORFS, “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 230-231. 90 H. CASMAN, “Levensverzekeringen van en voor gehuwden”, in Postuniversitaire cyclus Willy Delva, 199394, 12-14; H. CASMAN, “Levensverzekering en huwelijk”, De Verz. 2001, 239-246; W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen”, supra noot 49, 281. 91 Een levensverzekering afgesloten door één van de echtgenoten in een ander huwelijksvermogensstelsel dient te worden behandeld volgens de principes eigen aan dat stelsel. Wanneer de echtgenoten op het ogenblik dat het risico zich voordoet, reeds uit de echt of van tafel en bed zijn gescheiden zullen de artikel 129 to 135 WLVO uitwerking krijgen. 92 Artikel 127 WLVO; Deze bepaling leidt ertoe dat de aanspraken ontleend aan de levensverzekeringen eigen zijn, ongeacht de finaliteit van de levensverzekering en ongeacht het tijdstip van uitkering. Dit stuitte meteen op kritiek en ook de raad van State wees erop dat de WLVO een specifieke regeling diende uit te werken omtrent levensverzekeringen afgelsoten door echtgenoten in het kader van een aangegane financiering.; Advies Raad van State, Parl. St. Kamer, 1586/1, 90-91. 93 N. TORFS, “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 233 met de verwijzing aldaar naar H. CASMAN, “Levensverzekering van en voor gehuwden”, in Posuniversitaire Cyclus Willy Delva 1993-1994, 13. en N. TORFS, “De huwelijksvermogensrechtelijke benadering van de levensverzekering in de nieuwe wet op de Landverzekeringsovereenkomsten”, in KFBN,
26
42.
Maar naast artikel 127 WLVO voorziet de wet eveneens in een bepaling omtrent de
vergoeding van de premiebetalingen. Daar waar artikel 1400, 7° BW voorziet in een vergoeding en op die manier een evenwicht behoudt in het systeem, ondermijnt artikel 128 WLVO de hele billijkheid van het huwelijksvermogensdenken door te bepalen dat “aan het gemeenschappelijk vermogen geen vergoeding verschuldigd is behalve voor zover de premiebetalingen die ten laste van dat vermogen zijn gedaan, kennelijk de mogelijkheden ervan te boven gaan.” Deze bepaling wijkt resoluut af van het gemeen recht waarbij er voor het verkrijgen van een eigen goed met gemeenschapsgelden wél een vergoeding is verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen. Dit werd dan ook meteen bekritiseerd op grond van belangrijke cassatierechtspraak95 dat stelt dat wanneer men in een gemeenschapsstelsel,
het
opmaken
van
vergoedingsrekeningen
globaal
in
het
huwelijkscontract wil afschaffen, dit voor niet geschreven moet worden geacht. Het gobaal afschaffen van dergelijke vergoedingsrekeningen zou immers de essentie van het gemeenschapsstelsel ondermijnen. Het is dwingend recht en bovendien inherent aan het gemeenschapsstelsel.96 43.
Maar waarom zou men artikel 128 WLVO absoluut hebben willen doorvoeren?
Hierbij moet je de link leggen naar het kwalificatievraagstuk in het gemeenrechtelijke huwelijksvermogensrecht. Bij echtscheiding zag men vaak grote discussies omtrent de vraag “voor wie is het nu?”, want zodra het kapitaal moet worden uitgekeerd, stelt zich de vraag naar de kwalificatie ervan als eigen dan wel gemeenschappelijk vermogensbestanddeel. Zolang het contract loopt stelt zich dit probleem immers niet. Verzekeringsmaatschappijen beweren dat zij enkel kunnen uitkeren aan de begunstigde als zij weten wie de begunstigde werkelijk is. Men vond artikel 128 dus een duidelijke regeling, maar waarom afwijken van de vergoedingsregeling? DUBUISSON wees er reeds in 1997 op dat dit een ongeoorloofde discriminatie teweegbrengt tussen echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel naargelang ze hun spaarverrichtingen realiseren via een levensverzekering of niet.97
Bijzondere Overeenkomsten, Brussel, 1993, 18; Zie hierover ook A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”, supra noot 34, 242. 94 P COLLE, “Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 237; A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”, supra noot 34, 243-244 met een uiteenzetting van de strekkingen en verwijzingen aldaar. 95 Recent opnieuw bevestigd door Hof van Cassatie 17 september 2007, RW 2007-2008, 534-539. 96 Dit volgt uit de artikelen 1387, 1388, 1389 en 1390 BW. 97 B. DUBUISSON, “Les nouveaux produits d‟assurance-vie face au droit. La fin des privilèges?”, TBBR 1997, 343.
27
44.
In de jaren 90, nog vóór het belangrijke arrest van het toenmalige Arbitragehof, werd
bijgevolg geadviseerd om via het huwelijkscontract zelf de kwalificatie van het levensverzekeringscontract te wijzigen door het eigen goed voortaan gemeenschappelijk te maken. Of men ging aanraden dat beide echtgenoten gelijklopend een levensverzekering aangaan, met gelijke premies, zodat het billijk blijft. Maar vaak werd dit niet op voorhand opgevangen en was het de man, de kostwinner, die dergelijk contract aanging als verzekeringnemer, waarbij de begunstigde de echtgenoot was en het verzekerd hoofd de man. Bij echtscheiding kwam men echter voor de situatie te staan waarbij dat kapitaal eigen was van de man, en zonder daarvoor vergoeding te zijn verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen. Dit ondermijnt toch wel heel het systeem en is uiterst onbillijk. Deze problematiek komt uiteindelijk, op zijn allerminst onverwacht, terecht bij het Arbitragehof. §2. Het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 199998 A. De feiten 45.
De feiten die aan het arrest ten gronde liggen hebben betrekking op een gemengde
levensverzekering aangegaan
door
één
van
de
echtgenoten
gehuwd onder
een
gemeenschapsstelsel in zijn eigen voordeel, welke tevens als waarborg diende tot terugbetaling van een gemeenschappelijke lening aangegaan door beide echtgenoten met het oog op het gezamelijk verwerven van een landbouwbedrijf. 46.
Het probleem ten gronde zit vervat in het feit dat wanneer men een lening aangaat
door beide echtgenoten tijdens het huwelijk, dit een gemeenschappelijke schuld uitmaakt. Maar in jaren 80-90 had je vooral de situatie waarbij de verzekeringnemer de man is. Het onderling gemengd levensverzekeringscontract, tot waarborg van de terugbetaling van de gemeenschappelijke lening, werd in casu gesloten tussen de verzekeraar en de man. De WLVO99 bepaalt hieromtrent dat dit een eigen kapitaal uitmaakt van de verzekeringnemer, zonder vergoeding te zijn verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen. Het kapitaal daaruit dat wordt aangewend voor de afbetaling van de lening wordt als eigen aanzien, waardoor het gemeenschappelijk vermogen eigenlijk vergoeding verschuldigd is aan het eigen vermogen, want er wordt met eigen gelden (zijnde het kapitaal voortvloeiende uit die verzekering) betaald om de gemeenschappelijke schuld (zijnde de samen aangegane lening) te betalen. 98 99
De
premies
voor
de
levensverzekering
werden
echter
betaald
met
Arbitragehof 26 mei 1999, nr. 54/99, BS 18 augustus 1999, 30783; T.Verz.1999, 475. Artikel 127 en 128 WLVO.
28
gemeenschapsgelden zijnde de opbrengsten uit het landbouwbedrijf. Nadat de lening werd afgelost en de man de leeftijd van 65 jaar had bereikt, werd het kapitaal aan hem uitgekeerd als zijnde een eigen vermogen. Bij de ontbinding van het gemeenschapsstelsel komt deze discussie ter sprake waarop de vrouw in rechte wenst te verkijgen dat het kapitaal uit de levensverzekering als gemeenschappelijk wordt beschouwd. B. De beoordeling 47.
Het Arbitragehof, huidig Grondwettelijk Hof, kreeg omtrent die problematiek een
prejudiciële vraag vanwege de vrederechter te Namen100 voor het toetsen van artikel 127 en 128 WLVO aan de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.101 Om te kunnen spreken van een discriminatoir verschil in behandeling moet het in de eerste plaats gaan om een vergelijkbare situatie. In casu betrof dit enerzijds de situatie waarbij één der echtgenoten gaat opteren voor de opbouw van een kapitaal d.m.v. een levensverzekering, waardoor het kapitaal eigen is en anderzijds de situatie waarbij echtgenoten gewoon een kapitaal bijeen sparen, waardoor men dat spaarkapitaal als gemeenschappelijk kwalificeert. In de tweede plaats zal er, opdat men van discriminatie kan spreken, een verschil in behandeling moeten zijn dat niet berust op een objectief criterium en bovendien niet redelijk verantwoord is.102 48.
Het Grondwettelijk Hof diende bijgevolg na te gaan of de aangewende middelen
(zijnde artikel 127 en 128 WLVO) geoorloofd dan wel redelijk verantwoord zijn voor het beoogde doel (zijnde de discussie over de kwalificatie vermijden en dus duidelijkheid voor de verzekeraar). Het argument van de rechtszekerheid kon het Hof niet overtuigen en besloot daarom dat het motief niet redelijk verantwoord is en er bijgevolg sprake van is discriminatie. Het Hof oordeelde in het bijzonder “dat de artikelen 127 en 128 WLVO het gelijkheidsbeginsel schenden doordat zij tot gevolg hebben dat, wanneer twee echtgenoten gemeenschap van goederen hebben en één van beiden een levensverzekering heeft aangegaan om de goede afloop van de terugbetaling van gemeenschappelijke leningen te waarborgen en, nadat die terugbetaling is gedaan, een kapitaal op te leveren indien de verzekeringnemer een overeengekomen leeftijd zou bereiken, dat kapitaal eigen is en slechts aanleiding geeft tot vergoeding indien de premiebetalingen die ten laste van het gemeenschappelijk vermogen zijn 100
Vred. Namen 30 april 1998, Div. Act. 1998, 108. Zie ook P. DE PAGE, en I. DE STEFANI, “Assurance vie et régimes matrimoniaux”, in J. ANDRE DUMONT (eds.), L’assurance vie: outil de planification patrimoniale. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2010, 176-195. 102 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 669. 101
29
gedaan, kennelijk de mogelijkheden ervan te boven gaan.”103 Hiermee oordeelt het Hof dat de onvoorwaardelijke kwalificatie van de verzekeringsprestaties als een eigen goed een discriminatie inhouden gesteund op het feit dat er immers geen redelijke verantwoording voorhanden ligt om een onderscheid te maken tussen echtgenoten volgens de wijze waarop zij hun spaarverrichtingen tot stand brengen.104 Het statuut van het kapitaal moet bijgevolg worden bepaald krachtens het eigen dan wel het gemeenschappelijk karakter van de premies.105 C. Draagwijdte van het arrest 49.
Dit arrest deed evenwel een hele reeks vragen rijzen. Er ontstond discussie omtrent de
precieze draagwijdte ervan aangezien het Grondwettelijk Hof besluit tot discriminatie in die bepaalde context.106 Het gaat in het bijzonder om de vergelijking tussen echtgenoten die gewoon sparen en echtgenoten waarbij één ervan een levensverzekering aangaat om op die manier te sparen. 50.
Indien men te maken heeft met een zelfde context, zal men verwijzen naar deze
rechtspraak107, maar wat in geval van andere contexten? Hiervoor kan men, krachtens het principe van het relatief gezag van gewijsde, geen zogenaamde “precedentenwerking” toekennen aan dit arrest naar alle mogelijke levensverzekeringen die hieronder kunnen vallen.108 Toch zien we dat de rechtspraak vaak analogisch gaat werken. Zo is ook de
103
Arbitragehof 26 mei 1999, nr. 54/99, BS 18 augustus 1999, 30783; T.Verz. 1999, 475; TBH 1999, 849; RW 1999-2000, 295; Rev.not.b. 1999, 710; T.Not. 2000, 257. 104 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 13. 105 A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”, supra noot 34, 247-248. 106 H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht” in CBR jaarboek 1999-2000, Antwerpen, Maklu, 2000, 64-68; C. DEVOET, “Assurance-vie, mariage et divorce”, Rev.not.b. 2002, 546-610; N. TORFS, “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 230-242; W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen”, supra noot 49, 286-290. 107 Evenwel gaat het slechts om een prejudiciële vraag zodat het niet uit te sluiten valt dat indien men het daarmee niet eens is, en men artikel 127 en 128 WLVO toch wenst toe te passen in dergelijke situatie, men zich opnieuw tot het Grondwettelijk Hof kan wenden met een prejudiciële vraag, gesteund op andere argumenten. 108 Artikel 26 §2, lid 3, 1° en artikel 28 Bijzondere Wet Arbitragehof; Dat de arresten van het Grondwettelijk Hof slechts een relatief gezag van gewijsde hebben en zij niet kunnen worden toegepast naar analogie, werd recent bevestigd door een arrest van het Hof van Cassatie op 24 januari 2011. Zij stelt dat het arrest van het Grondwettelijk Hof i.v.m. de artikelen 127 en 128 WLVO niet kan worden toegepast op de groepsverzekeringen. Het Hof van Cassatie vernietigt hiermee het bestreden arrest van het Hof van Beroep te Gent, gewezen op 23 oktober 2008, in zoverre zij uitspraak doet over de groepsverzekering. Het Hof van Beroep oordeelde dat de groepsverzekerings, als specifieke vorm van verzekering, niet als dusdanig in de WLVO wordt geregeld, maar sluit zodoende de toepassing van deze wet op de groepsverzekering niet uit. Dit cassatiearrest leidt er evenwel niet toe dat groepsverzekeringen daarom niet als gemeenschappelijk kunnen worden beschouwd. Het zegt enkel dat het arrest van het Grondwettelijk Hof geen betrekking heeft op groepsverzekeringen. Toch kan men een groepsverzekering als gemeenschappelijk aanzien daar de inkomsten uit beroep (onderdeel van de bijdrage in de premiebetaling van de groepsverzekering) in het wettelijk stelsel gemeenschappelijke inkomsten zijn. Een groepsverzekering kan namelijk aanzien worden als een vorm van vergoeding voor de geleverde
30
meerderheid in de rechtsleer de mening toegedaan dat de artikelen 127 en 128 WLVO discriminerend zijn telkens wanneer een levensverzekering eigenlijk een spaarverrichting uitmaakt.109 Bij dergelijke spaaroperaties moet men ingevolge het arrest teruggrijpen naar het gemeen huwelijksvermogensrecht.110 51.
Wat dan bij een zuivere, klassieke levensverzekering, die geen spaarproduct is, met
enkel een uitbetaling van een kapitaal bij overlijden? Dat is immers niet vergelijkbaar met echtgenoten die sparen in een gewoon beleggingsproduct zoals een kasbon of een spaarrekening. Het arrest spreekt zich hierover niet uit zodat men in dat geval niet te maken heeft met een ongrondwettelijkheidsverklaring en men dus onder de toepassing blijft van de regeling vervat in artikel 127 en 128 WLVO.111 Toch stelt men vast dat deze vraag zich in de praktijk nauwelijks stelt, daar men tegenwoordig meestal werkt met een gemengde levensverzekering, waarbij men wel altijd met een gedeelte als spaarproduct te maken heeft112, zodat het arrest in die situatie wel uitwerking krijgt en men door verwijzing naar dit arrest geen toepassing zal maken van de regeling vervat in artikel 127 en 128 WLVO.113 Maar hierover bestaan nog altijd grote discussies. 52.
Ongeacht deze discussie, menen TORFS en BAEL evenwel dat een notaris, zowel bij
een minnelijke vereffening-verdeling als bij het opmaken van een staat van vereffeningverdeling, voorzichtigheidshalve de uitspraak van het Grondwettelijk Hof dient te volgen.114 D. Statuut van het kapitaal uit een spaarverrichting a. Uitkering vóór de ontbinding van het huwelijk 53.
Wanneer we de meerderheidsstelling volgen leidt dit ertoe dat we, ingevolge het arrest
van 26 mei 1999, de artikelen 127 en 128 WLVO niet langer kunnen toepassen op arbeidsprestaties; Cass 24 januari 2011, C.09.0635.N, http://jure.juridat.just.fgov.be/pdfapp/download_blob?idpdf=N-20110124-3. 109 N. TORFS, “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 242; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, “Inleiding tot het familiaal vermogensrecht”, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2002, 139 ; J. BAEL, “De vereffening-verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta”, CBR Jaarboek 2002-2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 189; A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”, supra noot 34, 248; zie ook Gent 28 juni 2007, T.Not. 2009, 553. 110 Artikel 1405, 4 BW. 111 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 668. 112 Want men spaart tegen het bereiken van een bepaalde leeftijd als een soort aanvullend pensioen. 113 Zie ook Gent 4 maart 2004, NjW 2004, 847. 114 N. TORFS, “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 242 en J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 665.
31
levensverzekeringen die de facto een spaarverrichting uitmaken. Aldus grijpen we naar artikel 1405, 4° BW om het eigen dan wel gemeenschappelijk karakter van het kapitaal te bepalen. Zo zal de kapitaaluitkering als gemeenschappelijk worden beschouwd, indien de uitkering plaatsvindt tijdens het huwelijk en er premies werden betaald met gemeenschapsgelden. Dezelfde redenering gaat op voor de afkoopwaarden die tijdens het huwelijk werden ontvangen. Werden de premies van de tijdens het huwelijk aangegane levensverzekering betaald met eigen gelden dan zal het kapitaal ook eigen zijn. Gaat het om een voorhuwelijkse levensverzekering dan moet volgens de meerderheid het kapitaal als eigen worden beschouwd mits vergoeding aan het gemeenschappelijk vermogen voor wat betreft de premies die tijdens het huwelijk met gemeenschapsgelden werden betaald.115 In voorkomend geval moet de verkregen meerwaarde in de vergoeding worden verrekend.116 Een minderheid verdedigt evenwel het standpunt dat een onderscheid moet worden gemaakt tussen het gedeelte van het kapitaal dat werd samengesteld met premies betaald voor dan wel tijdens het huwelijk. In het eerste geval zou het gedeelte kapitaal eigen zijn daar waar het gedeelte kapitaal in het tweede geval als gemeenschappelijk moet worden gekwalificeerd.117 b. Uitkering ná de ontbinding van het huwelijk 54.
Wanneer de uitkering van het kapitaal plaatsvindt na de ontbinding van het huwelijk,
rijzen er bij de vereffening-verdeling van dat huwelijk vragen omtrent het afkooprecht en de afkoopwaarde van een nog lopende levensverzekering. 55.
Omtrent het afkooprecht bestaat er ingevolge artikel 114 WLVO geen discussie. U
kunt in een gemeenschapsstelsel een verzekeringscontract aangaan als echtgenoot alleen, aangezien dit een materie is die valt onder het concurrentieel bestuur. Die rechten verbonden aan het contract alsook de eigendom ervan behoren concreet alleen toe aan de verzekeringnemer. Dus op vlak van bestuur is de echtgenoot-verzekeringnemer dan ook de enige die bestuurt en dus de enige die beslist wat daarmee gebeurt. Wanneer de vereffeningverdeling van het huwelijksvermogensstelsel zich opdringt terwijl de levensverzekering nog loopt, zit je dus met een contract waarvan je de verzekeringnemer niet kan dwingen om dat af
115
W. PINTENS, en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen”, supra noot 49, 291-292, randnr. 35. 116 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 626 117 F. BUYSSENS en Y.-H. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOK (eds.), Huwelijksvermogensrecht (Topics II, TIX.2), Mechelen, Kluwer, 2009, 20.
32
te kopen118, zodat zich de vraagt stelt naar wat er nu precies zit in dat vermogen op het moment van de ontbinding van het huwelijk?119 Wat vaststaat is dat je de levensverzekering als vermogensbestanddeel moet gaan waarderen om te bepalen waaruit het te vereffenen vermogen bestaat. In principe is dit de afkoopwaarde namelijk wat je op dat moment zou kunnen hebben van die premies. Maar dit stelt een probleem aangezien dat kapitaal “vast” zit in een levensverzekering en zich niet werkelijk in het vermogen van de verzekeringnemer bevindt. 56.
In geval van ontbinding van het huwelijksvermogenssteldel ingevolge een
echtscheiding door onderlinge toestemming dient men een regeling te treffen omtrent de levensverzekering.120 Men zal hier dus moeten proberen bemiddelen tussen echtgenoten zodat de situatie tussen echtgenoten zal worden geregeld op het moment van uitbetaling van het kapitaal dan wel dat er een regeling wordt getroffen omtrent het gebeurlijk afbetalen van de afkoopwaarde. Deze regeling kan dus ofwel onmiddellijk uitvoerbaar zijn bij het definitief worden van de echtscheiding door onderlinge toestemming, ofwel slechts uitvoerbaar worden bij de werkelijke uitbetaling van het kapitaal, zodat bij echtscheiding, dan wel bij het zich voordoen van het verzekerd risico een deel wordt uitgekeerd aan de mede-echtgenoot. 57.
In dat laatste geval kunnen zich twee hypothesen ontplooiien. Wanneer één van de
echtgenoten, in het kader van een gemengde levensverzekering, de einddatum haalt, zodat het verzekerd risico van het in leven zijn op een bepaalde datum is vervuld, zal de andere echtgenoot een vordering hebben tegenover de echtgenoot-verzekeringnemer. Op de einddatum heeft de mede-echtgenoot recht op de helft van het kapitaal dat tijdens het huwelijk met premies werd opgebouwd. De premies die door de echtgenoot-verzekeringnemer werden betaald na ontbinding van het huwelijk door echtscheiding vormen geen onderdeel van de vordering vanwege de andere echtgenoot, daar deze niet in deze premiebetaling heeft gedeeld. In het geval dat de levensverzekering reeds werd afgesloten vóór het huwelijk moet men ook deze premies in aanmerking nemen en desgevallend aftrekken van het kapitaal.
118
Bovendien zou het afkopen van een levensverzekering nadelig zijn, gebeurlijk zal men maar net de premies zonder de intresten terugkrijgen of zelfs minder. 119 Voor een bespreking dienaangaande over de groepsverzekering verwijs ik naar N. TORFS, “Hoe moeten tijdens het huwelijk verworven rechten in een groepsverzekering bij de verdeling van het gemeenschappelijk vermogen worden betrokken?”, TBBR 2010, afl. 7, 330. 120 Zie ook N. TORFS, “Enkele bedenkingen bij de begunstiging van de levensverzekering, de regelingsakte en de echtscheiding door onderlinge toestemming”, T.Not. 2003, 183-189; N. TORFS, “Levensverzekeringen tussen echtgenoten, de Wet op de Landverzekeringsovereenkomsten en de nieuwe echtscheidingswet”, T.Not. 2008, 574-583.
33
In de andere hypothese heeft de mede-echtgenoot een vordering op het kapitaal van de levensverzekering bij overlijden van de echtgenoot-verzekeringnemer. Het betreft in wezen een vordering tegen de echtgenoot-verzekeringnemer, en in het bijzonder een vordering tegen zijn nalatenschap. Het probleem dat zich hier kan stellen is dat de overleden echtgenoot zijn nalatenschap als een lege doos achterlaat. Dit is het gevolg van de algemene regel dat een kapitaal uitgekeerd ingevolge een levensverzekering, burgerrechtelijk geen deel uitmaakt van de nalatenschap van de overleden echtgenoot. Zo kunnen de erfgenamen de ex-echtgenoten met lege handen achterlaten, in het geval dat zij als erfgenamen de nalatenschap verwerpen maar toch de begunstiging via de levensverzekering innen. Een oplossing die hier kan worden geboden is ervoor te zorgen dat de mede-echtgenoot geen vordering heeft tegen de nalatenschap van de man, maar een rechtstreekse vordering tegen de verzekeraar. Dit kan worden bekomen door de mede-echtgenoot als begunstigde aan te duiden voor een bepaald gedeelte van het uit te keren kapitaal, dan wel voor een bepaald nominaal bedrag. Voor het bepalen van dit deel van het kapitaal of dit bedrag zal uiteraard rekening worden gehouden met de participatie van de mede-echtgenoot in de premiebetaling gedurende het huwelijk. Op deze manier heeft de mede-echtgenoot een vordering tegenover de verzekeraar, die rechtstreeks aan de begunstigde de bedongen prestatie dient te leveren. 58.
De aanduiding van een begunstigde is in principe herroepbaar, maar ook aan dit
probleem kan worden verholpen door de aanvaarding van de begunstiging door de medeechtgenoot. Op die manier wordt de begunstiging onherroepelijk. Een bijkomend aandachtspunt betreft de aanvaarding tijdens het huwelijk. Op grond algemeen beginsel dat schenkingen gedaan tussen echtgenoten tijdens het huwelijk, steeds herroepbaar zijn, zal ook de aanvaarding door de echtgenoot gedaan tijdens het huwelijk, de begunstiging niet onherroepelijk maken. Dit zou dan weer kunnen worden verholpen door in de regelingsakte van de echtscheiding door onderlinge toestemming een akkoord tussen echtgenoten te laten sluiten, waarin de mede-echtgenoot er zich toe verbindt na het in kracht van gewijsde treden van het echtscheidingsvonnis- of arrest, m.a.w. na het definitief worden van de echtscheiding, de begunstiging ter aanvaarden. 59.
In bovenstaand geval ondervindt men wel het fiscale nadeel van de fictiebepaling van
artikel 8 W.Succ. waardoor men op het kapitaal succesierechten zal moeten betalen, rekening houdend met het tarief van toepassing tussen vreemden.121 Door de ontbinding van het
121
Zie infra Hoofdstuk 3, afdeling 2: Successierechten.
34
huwelijk vallen zij niet meer onder het voordelig tarief van toepassing tussen echtgenoten, tenzij er tussen de ex-echtgenoten bij overlijden nog een gemeenschappelijke afstammeling in leven is. Fiscaal is het dus interessanter dat de ex-echtgenoot een vordering heeft tegen de nalatenschap, zodat de nalatenschap een schuld heeft ten belope van een deel van het kapitaal t.a.v. de ex-echtgenoot. 60.
In de praktijk ontstaan bovendien discussies als de andere echtgenoot (niet-
verzekeringnemer) de levensverzekering wil verderzetten en dus de plichten van de verzekeringnemer wenst over te nemen. Dit gaat echter zomaar niet, men kan die afspraken tussen
verzekeringnemer
en
verzekeraar
niet
zomaar
wijzigen.122
Ons
gemeen
verbintenissenrecht laat immers niet toe zonder meer te wisselen van schuldenaar zonder akkoord van de schuldeiser.123 Afdeling 2: Erfrecht §1. De situatie vóór de arresten van het Grondwettelijk Hof anno 2008 en 2010 61.
De de rechten van de verzekeringnemer worden bij diens overlijden niet vererfd zodat
zich dan de vraag stelt of, en in welke mate, de gemeenrechtelijke regels inzake inbreng en de inkorting van toepassing zijn wanneer de verzekeringnemer een belangrijk deel van zijn vermogen via een levensverzekering overdraagt aan een derde. In dit verband stelt artikel 124 WLVO het volgende: “In geval van overlijden van de verzekeringnemer zijn de premies die hij heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen, behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand, in welk geval de inbreng of inkorting het bedrag van de opeisbare prestaties niet mag overschrijden.”124 Deze bepaling voorziet in een belangrijke afwijking van de erfrechtelijke principes inzake inbreng en inkorting. Zo zal er volgens artikel 124 WLVO enkel sprake zijn van inbreng of inkorting in zoverre de premies kennelijk buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van de verzekeringnemer. Hierdoor zullen de voordelen die een derde persoon krachtens het levensverzekeringscontract bekomt, in beginsel niet in rekening dienen te worden gebracht bij de burgerrechtelijke regeling van de nalatenschap van de verzekeringnemer-erflater.
122
P. COLLE, “Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 276-278. 123 Artikel 1134 BW. 124 Voorheen werd dit gunstregime verleend door artikel 43 van de Wet van 11 juni 1874 betreffende de verzekeringen, BS 14 juni 1874, ingevoerd door de Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976.
35
62.
Deze van het gemeen recht afwijkende gunstregeling vindt zijn wortels in de periode
dat de levensverzekering nog een échte en normale daad van voorzorg betrof. De premiebetalingen waren redelijk zodat er slecht sprake was van een een beperkte verarming van het vermogen van de verzekeringnemer. In die verondertstelling werd de gunstregeling van artikel 124 WLVO ingevoerd en algemeen aanvaard. Door de evolutie van deze klassieke levensverzekeringen
naar
levensverzekeringen
die
in
feite
echte
spaar-
en
beleggingsproducten zijn, stuitte deze gunstregeling echter op hevig protest in de rechstleer en rechtspraak.125 Terecht ook, want de levensverzekering, welke onder het toepassingsgebied van artikel 124 WLVO viel, bleek een doeltreffend instrument om de reservataire erfgenamen buiten spel te zetten door op die manier immense bedragen aan de nalatenschap te onttrekken. De rechtspraak deed dus noodgedwongen beroep op de herkwalificatie van een levensverzekering naar een spaarverrichting.126 Op die manier kreeg het gemeen recht en bijgevolg de principes omtrent inbreng en inkorting uitwerking. Deze herkwalificatiepraktijk stuitte evenwel op kritiek zodat een prejudiciële vraag zich opdrong.127 63.
Het kennelijk buiten verhouding zijn wordt soeverein beoordeeld door de feitenrechter.
Er zal dus steeds in concreto moeten worden nagegaan welke de omvang is van het vermogen waaruit de premies betaald zijn.128 De rechter zal in zijn beoordeling rekening moeten houden met zowel het inkomen als het vermogen van de verzekeringnemer op het ogenblik dat de premie werd betaald.129 De belangrijkste beoordeling tot nu toe, vinden we in de rechtspraak van het Grondwettelijk Hof welke zich tot tweemaal toe uitsprak over artikel 124 WLVO. 64.
Het hierboven besproken arrest van het Arbitragehof d.d. 26 mei 1999 had ook voor
wat betreft de grondwettelijkheid van artikel 124 WLVO reeds verregaande gevolgen, zodat het de ongrondwettelijkheid dat in casu voortvloeide uit artikel 127 en 128 WLVO eveneens 125
J. DU MONGH en G. DEKNUDT, “Erfrecht”, in W. PINTENS en J. DU MONGH, Patrimonium 2006, Antwerpen – Oxford, Intersentia, 2006, 228; J. DU MONGH, C. DECLERCK en G. DEKNUDT, “Erfrecht”, in W. PINTENS en J. DU MONGH, Patrimonium 2007, Antwerpen – Oxford, Intersentia, 2007, 143. 126 Luik 3 februari 2003, De Verz. 2003, 580; Rb. Brussel 1 september 2003, De Verz. 2004, 116; Over de gevolgen van de herkwalificatie van levensverzekeringen in de rechtspraak zie J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 670-680 en R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten van de schenking via een begunstiging in een levensverzekering”, in M. PUELINCKX-COENE, Over Erven. Liber Amicorum, Antwerpen, Kluwer 2006, 53; Zie ook infra Hoofdstuk 1, Afdeling 1, §2. 127 http://www.cbfa.be/nl/aboutcbfa/advorg/cvv/pdf/advice_c_2004_6.pdf; Grondwettelijk Hof nr. 96/2008 van 26 juni 2008, noot K. TERMOTE, T.Not. 2008, afl. 12, 584 en noot C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”; T.Verz. 2008, afl. 3, 305 (met de aldaar opgenomen verwijzingen). 128 N. LABEEUW, “Arrest Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 – Wat valt nog onder het toepassingsgebied van artikel 124 Wet Landverzekeringsovereenkomst?”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 3-4. 129 Zie hierover Luik 3 februari 2003, De Verz. 2003, 580 met noot C. DEVOET.
36
niet redelijk te verantwoorden viel wanneer het gaat om het krachtens artikel 124 WLVO al dan niet kunnen instellen van een vordering tot inbreng en inkorting op gelden uit een levensverzekering. Aldus zijn de arresten van 26 juni 2008 en 16 december 2010 een logisch vervolg op het arrest van 26 mei 1999 en hanteren ze een analoge redenering m.b.t. levensverzekeringen en hun implicaties op erfrechtelijk vlak ingevolge artikel 124 WLVO. De twee arresten behandelen evenwel elk een afzonderlijk aspect van de erfrechtelijke complicaties die volgen uit de begunstiging onder kosteloze titel krachtens een levensverzekering. Daar waar het arrest van 26 juni 2008 zich voornamelijk toespitst op het voorwerp van de inkorting, behandelt het arrest van 16 december 2010 de vraag of een begunstiging onder kosteloze titel krachtens een levensverzekering een schenking op voorschot van erfenis dan wel een schenking buiten erfdeel betreft. §2. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 A. Beoordeling en draagwijdte van het arrest 65.
Het Grondwettelijk Hof deed op 26 juni 2008130 een merkwaardige uitspraak
betreffende de verenigbaarheid van artikel 124 WLVO met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Het Grondwettelijk Hof neemt het bij een levensverzekering op voor de reservataire erfgenamen door te besluiten tot discriminatie, “althans in zoverre dat ertoe leidt dat in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de reserve niet kan worden aangevoerd ten aanzien van het kapitaal”. Artikel 124 WLVO voert immers een afwijkende regeling in voor levensverzekeringen, omdat de begunstigde niet gehouden is tot inkorting van het kapitaal, behoudens indien de betaalde premies kennelijk buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van de verzekeringnemer.131 66.
De bewoordingen van het arrest lijken op het eerste zicht duidelijk, maar toch roept het
arrest nog tal van vragen op betreffende de precieze draagwijdte ervan.132 Al snel bleek dit arrest heel wat stof te doen opwaaien in de juridische praktijk. Men ging zich afvragen wat nu de concrete betekenis is van dit arrest, daar het arrest in principe enkel geldt in die specifieke 130
Grondwettelijk Hof 26 juni 2008, nr. 96/2008, BS 3 september 2008, 46098; For.ass. 2008, afl. 89, 189, JT 2008, afl. 6325, 601. 131 Zie M. PUELINCKX-COENE, “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, TEP 2005, 294-328; K. TERMOTE, “De identiteitscrisis van de levensverzekering: de rechtspositie van de erfgenaam vs de begunstigde”, TBH 2008, 761-763. 132 N. LABEEUW, “Arrest Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 – Wat valt nog onder het toepassingsgebied van artikel 124 Wet Landverzekeringsovereenkomst?”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 1-7.
37
context en bovendien artikel 124 WLVO onaangetast is gebleven. In ons recht kennen wij geen bindende precedentenwerking, maar in de praktijk zien we de rechtspraak dit arrest toepassen in analoge gevallen. Het arrest betreft louter de gevallen waarbij de erflater spaarverrichtingen uitvoert in de vorm van een gemengde levensverzekering. De klassieke levensverzekeringen blijken duidelijk buiten het bestek van dit arrest te liggen. 67.
Toch heerst er nog steeds onenigheid in de rechtsleer.133 DEKNUDT en SEYS zijn
van oordeel dat, hoewel het Grondwettelijk Hof zich enkel uitspreekt over een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de gunstregeling van artikel 124 WLVO niet langer kan worden toepgepast op elke levensverzekering die eigenlijk een spaar- of belegginginstrument uitmaakt.134 Ook SCHOCKAERT meent dat artikel 124 WLVO zijn uitwerking behoudt met betrekking tot de klassieke
en
de
eventueel
gemengde
levensverzekeringen
die
geen
spaar-
of
beleggingsverrichting inhouden.135 Zij interpreteren het arrest van het Hof in die zin dat zij een einde heeft willen stellen aan elke vorm van onterving krachtens een financiële belegging in de vorm van een levensverzekering. Deze stelling leidt ertoe dat de gunstregeling van artikel 124 WLVO “niet ongrondwettelijk” is en dus nog kan worden toegepast op de klassieke levensverzekeringen. VANDEWIELE en MEESTERS gaan nog verder en stellen dat het arrest zich uitstrekt tot alle soorten levensverzekeringen.136 LABEEUW is dan weer van oordeel dat de feitenrechter telkens in concreto moet nagaan of de verzekering een normale daad van voorzorg uitmaakt, dan wel de uitvoering van een natuurlijke verbintenis is. In voorkomend geval blijft artikel 124 WLVO zijn werking behouden, ook al gaat het om een spaarverrichting.137 De vraag of de levensverzekering een spaarverrichting uitmaakt situeert zich volgens LABEEUW en VERDICKT immers op het niveau van de verzekeringnemer tegenover de verzekeraar, daar waar de vraag of de levensverzekering een voorzorgsdaad dan 133
Zie onder meer J. ADRIAENS, “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript „verzekeringskleedjes”, Fisc.Act. 2008, nr. 26, 4-7; J. ANDRE-DUMONT, “Un arrêt attendu mais qui ne règle sans doute pas tout”, T. Verz. 2008, afl. 3, 310-311; K. TERMOTE, “De identiteitscrisis van de levensverzekering: de rechtspositie van de erfgenaam vs de begunstigde”, TBH 2008, 761-763; C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: Duidelijk en toch niet duidelijk!”, T.Verz. 2009, nr. 367, 130-131. 134 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het Grondwettelijk Hof spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat 2011, nr. 4-5, 9. 135 C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, 610. 136 A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering”, supra noot 34, 264 137 N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof dd. 26 juni 2008”, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 288.
38
wel een natuurlijke verbintenis betreft, zich situeert op het niveau van de verzekeringnemer tegenover de begunstigde.138 B. Voorwerp van de schenking 68.
Doordat de begunstiging om niet via een levensverzekering in principe gelijkgesteld
wordt met een onrechtstreekse schenking, stelt zich de vraag naar de precieze omvang van de schenking. Zijn het de betaalde premies die de schenking vormen of is het de kapitaaluitkering vanwege de verzekeraar? Het antwoord op deze vraag is relevant daar het meestal om verschillende bedragen gaat en bovendien is het op erfrechtelijk vlak doorslaggevend om uit te maken wat nu precies het voorwerp is van de inbreng of inkorting. 69.
Doordat het Hof in haar arrest van 26 juni 2008 opteert voor een bescherming van de
reservataire erfgenamen „ten aanzien van het kapitaal‟ is zij van oordeel dat het kapitaal het voorwerp van de inkorting en dus het voorwerp van de schenking uitmaakt daar dit beantwoordt aan de werkelijke finaliteit van de verzekering. Het was juist de intentie van de verzekeringnemer om het kapitaal te schenken aan de begunstigde en niet de betaalde premies. Ook DU MONGH, LELEU en RENCHON volgen het Hof en zijn van oordeel dat de begunstigde inbreng of inkorting moet doen van het kapitaal aangezien dit het voorwerp uitmaakt van datgene dat hij daadwerkelijk heeft ontvangen.139 Bijkomend steunen zij zich op artikel 107 WLVO dat bepaalt dat het kapitaal bij afwezigheid van een geldige begunstiging in de nalatenschap van de verzekeringnemer zou vallen waardoor het verdeeld zou worden onder diens erfgenamen. Dit staat met andere woorden gelijk aan de verarming van het recht op het kapitaal.140 Het lijkt er dus op dat het Grondwettelijk Hof, door in zijn beschikkend gedeelte uitdrukkelijk gewag te maken van “het kapitaal”, bewust een einde heeft willen stellen aan mogelijke discussies dienaangaande. 70.
Maar ondanks het arrest van het Hof heerst er nog steeds geen eensgezindheid in de
rechtsleer wat betreft het voorwerp van de schenking. Een minderheid141 blijft van oordeel dat
138
N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 100. J. DU MONGH, “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, 1253; Y.-H. LELEU en J.-L. RENCHON, “Assurances vie et réserve héréditaire: égalité et solidarité?”, JT 2008, 600. 140 Zie ook C. DE WULF, “Levensverzekeringsovereenkomsten, huwelijksvermogensrecht en erfrecht – Enkele aandachtspunten”, T.Verz. 2008, afl. nr. 14, 106 141 K. BERNAUW, “Verzekeringen en erfrecht”, T.Verz. 2008, afl. nr. 14, 41- 42; C. SCHILDERMANS, “Levensverzekering. Grondwettelijk Hof beschermt reservataire erfgenamen”, Life & Benefits 2008, afl. 9, 4-6; C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: Duidelijk en toch niet duidelijk!”, T.Verz. 2009, 129; I. VERHULST, ”Kan een erfgenaam de 139
39
het bedrag ten belope van de betaalde premies het voorwerp van de schenking uitmaakt en derhalve moet worden ingekort. Zij houden vast aan hun argumenten dat het kapitaal rechstreeks door de verzekeraar aan de begunstigde wordt uitgekeerd zodat dit nooit tot het vermogen van de schenker heeft behoord. Bijgevolg kan de schenker het uit te keren kapitaal niet schenken, daar men onmogelijk kan schenken wat men niet bezit. Bovendien kunnen, rekening houdend met het doel van de inkorting of inbreng, alleen de betaalde premies in aanmerking komen voor het wedersamenstellen van de nalatenschap want enkel zij realiseerden een effectieve verarming van het vermogen. 71.
Deze discussie stelt zich enkel wanneer men effectief tot inkorting dient over te gaan.
Men mag bijgevolg niet uit het oog verliezen dat men niet in alle gevallen tot inkorting zal moeten overgaan. Een mogelijk conflict met de reservataire erfgenamen zal zich enkel voordoen in de veronderstelling dat een bepaalde of bepaalbare begunstigde om niet werd aangeduid én het beschikbaar deel werd overschreden.142 72.
In de eerste plaats moet het gaan om een begunstiging om niet. Een begunstiging
wordt beschouwd als om niet, wanneer het uitgekeerde kapitaal aan de begunstigde wordt toegekend, zonder dat daar in zijn hoofde enige tegensprestatie tegenover staat. De levensverzekering is evenwel niet noodzakelijk om niet. Zo zal er bij een levensverzekering gesloten in uitvoering van een hulpverplichting, een voorzienigheid of een natuurlijke verbintenis tot bijstand geen sprake kunnen zijn van een schenking omwille van het gebrek aan begiftigingsinzicht. De regels betreffende inbreng en inkorting worden zo buiten werking gesteld. Omdat het hier gaat om een levensverzekering ten bezwarende titel, valt zij bovendien buiten het toepassingsgebied van artikel 124 WLVO. 143 In de veronderstelling dat het arrest van het Grondwettelijk Hof betrekking heeft op elke levensverzekering die eigenlijk een spaar- of belegginginstrument uitmaakt, behalve op de klassieke, kan worden afgevraagd wat er nog overblijft van de draagwijdte van artikel 124 WLVO. De klassieke
Landverzekeringswet naast zich neerleggen en zich beroepen op het Burgerlijk Wetboek om rechten te verkrijgen op een levensverzekering?”, TFR 2009, 45. 142 Zo zullen er geen conflicten met erfgenamen rijzen indien de levensverzekering geen begunstigde aanduidt, de aanwijzing van de begunstigde herroepen is of geen gevolg kan hebben. In dat geval komen de verzekeringsprestaties terecht in de nalatenschap van de verzekeringnemer op voorwaarde dat geen subsidiaire begunstigde is aangewezen. 143 W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VANWINCKELEN, “Inleiding tot het familiaal vermogensrecht”, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2002, 793.
40
levensverzekering met het echte voorzorgsoogmerk kan mogelijks worden gekwalificeerd als een natuurlijke verbintenis zodat deze niet in aanmerking komt voor een inkorting.144 73.
In de tweede plaats moet het beschikbaar deel worden overschreden. Het arrest beperkt
zich enkel tot de situatie waarbij de premies voor de levensverzekering, samen met de giften en legaten, het beschikbaar deel overscrhijden. Wordt dit niet overschreden, dan vindt dit arrest geen toepassing en kan artikel 124 WLVO ten volle uitwerking krijgen. C. Onduidelijkheid over de inbreng 74.
Het recht op inkorting mag niet worden verward met het recht om inbreng te vorderen.
De inkorting heeft oogmerk de reservataire145 erfgenamen te beschermen tegen beschikkingen om niet die het beschikbaar deel overschrijden.146 De inbreng beoogt enkel de gelijkheid onder erfgenamen waardoor zij recht krijgen op een gelijk deel uit de nalatenschap, wat op zich niets te maken heeft met de reserve of het beschikbaar deel.147 75.
Bijgevolg rijzen er vragen omtrent de gevolgen van het arrest voor wat betreft de
inbreng van de begunstigingen om niet die uit levensverzekeringen voortvloeien. Het Grondwettelijk Hof beperkt zich immers tot een uitspraak betreffende het mechanisme van inkorting zodat er vragen rijzen aangaande het mechanisme van de inbreng.148 Toch is het antwoord op deze vraag aangaande de inbreng niet zonder belang. Immers, indien men te maken heeft met een schenking aan een wettelijk erfgenaam als voorschot op erfdeel, moet men wel weten of er inbreng gevorderd kan worden of niet.149 Een analoge toepassing van het arrest op de het mechanisme van de inbreng leek uitgesloten zodat een nieuwe prejudicïele vraag zich opdrong.150
144
Antwerpen 1 februari 2006, RW 2008, 1816; G. DEKNUDT, “Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikelen 10 en 11 Grondwet”, Nieuwsbrief Notariaat 2008, nr. 14, 1-5. 145 De reservataire erfgenamen worden limitatief opgesomd in het BW namelijk; de afstammelingen, de ouders bij gebrek aan afstammelingen en de langstlevende echtgenoot; Artikel 913, 915 en 915bis BW. 146 Artikel 920 e.v. BW. 147 Artikel 843 e.v. BW. 148 Dit is te wijten aan het feit dat de prejudiciële vraag van het Gentse Hof van Beroep zich louter beperkte tot de toepassing van de inkorting waardoor het Hof zich ook daartoe beperkte. 149 C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T. Not. 2008, 612 150 Zo was ook SCHILDERMANS van oordeel dat artikel 124 WLVO overeind blijft wanneer er geen inkorting dient te gebeuren. Het Hof spreekt zich immers nergens uit over het feit dat iedere begunstiging van een levensverzekering, die tot uivoering komt na het overlijden van de verzekeringnemer-erflater, weer ingebracht dient te worden. Zie C. SCHILDERMANS, “Levensverzekering. Grondwettelijk Hof beschermt reservataire erfgenamen”, Life & Benefits 2008, afl. 9, 6.
41
§3. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010 A. Beoordeling en draagwijdte van het arrest 76.
Recent heeft het Grondwettelijk Hof151 zich, in navolging van het arrest van 26 juni
2008, voor een tweede maal uitgesproken over artikel 124 WLVO. Het Hof werd gevat bij vonnis van 22 maart 2010 van de Rechtbank van eerste aanleg te Luik, waarbij de volgende prejudiciële vraag werd gesteld: « Schendt artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet doordat die bepaling ertoe leidt dat, in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de inbreng niet kan worden aangevoerd, ook wanneer het levensverzekeringscontract een technisch anders geformuleerde spaarvorm is, terwijl, indien de spaarinspanning van de erflater tot uiting was gekomen door de aankoop van effecten of andere spaartegoeden, de inbreng zou kunnen worden aangevoerd, en met andere woorden wel een vordering tot inbreng zou kunnen worden ingesteld ? ». 77.
Het beweerde discriminatoir verschil in behandeling heeft enerzijds betrekking op
erfgenamen die, wanneer zij een schenking hebben ontvangen, aan de regels van de inbreng zijn onderworpen en, anderzijds, erfgenamen die als begunstigden van een gemengde levensverzekeringsovereenkomst een kapitaal ontvangen, niet aan die regels zijn onderworpen. Dit leidt ertoe dat wanneer één van de erfgenamen tijdens zijn leven werd bevoordeeld door de erflater, de andere erfgenamen de inbreng van dat voordeel niet zouden kunnen eisen wanneer deze geschiedt krachtens
een kapitaaluitkering van een
levensverzekering, terwijl ze de inbreng wel zouden kunnen vorderen indien het voordeel een andere vorm had aangenomen. 78.
Toch ziet het Grondwettelijk Hof hierin geen discriminatie en heeft zij bij arrest van
16 december 2010 geoordeeld dat artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet niet schendt, in zoverre die bepaling ertoe leidt dat, in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de inbreng niet kan worden aangevoerd ten aanzien van het kapitaal.
151
Grondwettelijk Hof 16 december 2010, nr. 147/2010, BS 14 februari 2011, 11217-11219; http://jure.juridat.just.fgov.be/view_decision?justel=N-20101216-10&idxc_id=246910&lang=nl.
42
79.
Het Hof steunt zich onder meer op een reeds langer in de rechtsleer aanwezige stelling
dat de vrijstelling van inbreng, behoudens buitensporige premiebetalingen, verleend door artikel 124 WLVO louter steunt op het vermoeden dat de wil van de erflater erin bestaat om een begunstiging bij vooruitmaking en buiten deel toe te kennen krachtens de levensverzekering.152 Dit vermoeden doet geenzins afbreuk aan de keuze van de verzekeringnemer om desgevallend toch een inbreng te doen bewerkstelligen door louter te bedingen dat de begunstiging een voorschot op erfenis uitmaakt. Zo behoudt de erflater steeds de mogelijkheid een vrijstelling van inbreng te bedingen daar waar de verplichting tot inbreng wordt vermoed, dan wel een verplichting tot inbreng te bedingen daar waar een vrijstelling wordt vermoed. Ook de Commissie voor Verzekeringen oordeelde in haar advies van 18 februari 2008 in gelijkluidende zin dat “wat de inbreng betreft, zou kunnen worden verondersteld dat de vrijgevigheid die onrechtstreeks vervat zit in de begunstiging buiten erfdeel is gebeurd, zodat de begunstigde doorgaans zou worden vrijgesteld van deze inbreng, tot het bewijs van het tegendeel is geleverd. Wanneer de overledene uitdrukkelijk een van zijn erfgenamen aanwijst om de verzekerde prestatie te ontvangen in plaats van ze aan zijn nalatenschap toe te kennen, wordt aangenomen dat hij aan deze erfgenaam een gift bij vooruitneming heeft willen toestaan buiten erfdeel, zoniet zou de aanwijzing ondoeltreffend zijn.”153 80.
Volgens die rechtsleer kan er bijgevolg geen sprake zijn van een discriminatie daar de
erflater steeds zelf de keuze behoudt of hij de verplichting tot inbreng al dan niet wenst te bedingen. Verder oordeelt de rechtsleer dat de inbreng geen materie van dwingend recht betreft daar zij enkel private belangen dient.154 Hierbij wordt voornamelijk verwezen naar het arrest van het Hof van Cassatie van 16 mei 2002 bereffende de toepassing van artikel 918 BW.155 Het arrest wordt geïnterpreteerd in die zin dat een schenking die uitdrukkelijk is gedaan als voorschot op erfdeel niet onder het toepassingsgebied van artikel 918 BW kan
152
Y.H. LELUE en J.L. RENCHION, “Assurances vie et réserve hériditaire: égaité et solidarité?”, JT 2008, 599; E. DE WILDE D‟ ESTMAEL, “Conséquences d‟une donation en avance d‟hoirie ou dispense de rapport: quelques applications pratiques (et effets indirects de l‟arrêt de la Cour Constituionelle du 26 juin 2008)”, Rev.not.b. 2009, afl. 3027, 89; G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het Grondwettelijk Hof spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat 2011, nr. 4-5, 7. 153 Commissie voor Verzekeringen, 18 februari 2005, DOC C/2004/6, Advies « inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten - Artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 », 10-11; www.cbfa.be. 154 E. DE WILDE D‟ ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du juin 2008: l‟article 124 de Code des assurances malmené”, Rev.not.b. 2008, alf. 3023, 556-557. 155 Cass. 16 mei 2002, RW 2002-03, 1543, T.Not. 2003,115 en RABG 2005, 716.
43
vallen.156 Het Hof van Cassatie laat hier dus eveneens de mogelijkheid open om te bepalen dat de toekenning slechts geschiedde als voorschot op erfdeel. 81.
Ook het Grondwettelijk Hof zag hierin een logische redenering en oordeelde dat daar
waar de reserve alleen bij de in de wet bepaalde gevallen kan worden uitgesloten, de reserve alleen kan worden gevordert door de reservataire erfgenamen en de reserve niet beschikbaar is voor de erflater, de inbreng wél kan worden uitgesloten door de loutere wil van de erflaterverzekeringnemer. Dit leidt er volgens het Hof toe dat, wat de inbreng betreft, een verschillende behandeling van de in het geding zijnde verzekeringsovereenkomst in vergelijking met andere akten om niet onverantwoord is. Het Hof voegt hieraan toe dat het voorwerp van de vermoedens verschillend is naargelang het schenkingen en legaten betreft krachtens het Burgerlijk Wetboek, dan wel verzekeringen bedoeld in artikel 124 WLVO. In het eerste geval wordt de verplichting tot inbreng vermoed, in het laatste geval wordt de vrijstelling van de inbreng vermoed. Toch heeft de erflater in beide situaties de keuze zijn wil door te drijven. Bijgevolg kan het beweerde verschil in behandeling niet als disciminatoir kan worden beschouwd.157 82.
Doordat het Hof een vermoeden van vrijstelling van inbreng vooropstelt bij
levensverzekeringen met een begunstiging om niet, volgt zij de heersende rechtsleer in haar stelling dat dergelijke levensverzekering vermoedt wordt een beschikking buiten erfdeel te zijn. In het kader van de vermogensplanning dient men er op te letten dat, indien de verzekeringnemer de gelijkheid onder de erfgenamen wenst te behouden, hij bij een levensverzekering ten behoeve van één van deze erfgenamen uitdrukkelijk dient te bedingen dat het om een beschikking als voorschot op erfdeel gaat. Bij gebreke van een uitdrukkelijk andersluidend beding zal immers het vermoeden van vrijstelling van inbreng gelden, zodat de gelijkheid onder de erfgenamen mogelijks wordt doorbroken. Hierbij dient melding te worden gemaakt van de hoger besproken problematiek omtrent de herkwalificatie van levensverzekeringen in spaarverrichtingen. Indien er zich een herkwalificatie voordoet, valt deze spaarverrichting buiten het toepassingsgebied van artikel 124 WLVO, zodat men zich op het gemeen recht zal moeten beroepen welke het principe vooropstelt dat een schenking aan erfgenamen werd gedaan als voorschot op erfdeel.
156
C. DE WULF, “Over de toepassing van artikel 918 Burgerlijk Wetboek”, T.Not. 2003, 69; K. VANWINCKELEN, “Art. 918 B.W. en openlijke schenkingen: blijkbaar een nog steeds controversiële combinatie”, noot onder Cass. 16 mei 2002, RW 2002-03, 1547. 157 Grondwettelijk Hof 16 december 2010, nr. 147/2010, BS 14 februari 2011, 11217-11219, overweging B.6.5.
44
B. Voorwerp van de schenking 83.
Bestaat het voorwerp van de inbreng uit het kapitaal of uit de kennlijk overdreven
premiebetalingen? In het geval van een begunstiging om niet krachtens een levensverzekering die in wezen een beleggingsproduct uitmaakt en waarbij niets werd bedongen, betreft het voorwerp van de inkorting het volledige kapitaal, ingevolge het beginsel dat dergelijke begunstiging een schenking buiten erfdeel betreft. 84.
In het geval van een begunstiging om niet krachtens een levensverzekering die in
wezen een beleggingsproduct uitmaakt waarbij bovendien uitdrukkelijk werd bedongen dat de begunstiging als voorschot op erfdeel gebeurde158, menen DEKNUDT en SEYNS dat het voorwerp van de inbreng het kapitaal betreft.159 Zij baseren zich op dezelfde bewoordingen die het Hof in haar arrest van 2010 tevens in haar arrest van 2008 gebruikte met name „ten aanzien van het kapitaal‟. Het Hof lijkt volgens hen dan ook impliciet te bepalen dat de gunstregeling van artikel 124 WLVO ook voor wat betreft de inbreng niet kan worden toegepast ten aanzien van levensverzekeringen in de vorm van een spaarverrichting, zodat in principe het volledige kapitaal moet worden ingebracht. Deze stelling lijkt logisch maar kan, omwille van het relatief gezag van gewijsde, niet naar analogie worden toegepast in een andere context. Dientengevolge dringt een nieuwe prejudiciële vraag zich op voor meer duidelijkheid terzake. De prejudiciële vraag luidt dan of er een schending is met artikel 10 en 11 van de Grondwet in zoverre artikel 124 WLVO ertoe leidt dat in geval van een inbreng, niet het kapitaal, maar enkel de premiebetalingen die kennelijk de vermogenstoestand van de verzekeringnemer te boven gaan, in aanmerking komen voor inbreng. 160 DEKNUDT en SEYNS gokken op een arrest in de zin van dat van 2008. Zolang een nieuw arrest hieromtrent uitblijft, zou men kunnen interpreteren dat artikel 124 WLVO voor wat betreft de inbreng integraal van toepassing blijft. Immers, in het arrest anno 2010 is artikel 124 WLVO voor wat betreft de inbreng niet ongrondwettelijk verklaard zodat er principieel slechts inbreng verschuldigd is ten belope van de premiebetalingen die kennelijk de vermogenstoestand van de verzekeringnemer te buiten gaan.
158
Ingevolge het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010. G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het Grondwettelijk Hof spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat 2011, nr. 4-5, 9. 160 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het Grondwettelijk Hof spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat 2011, nr. 4-5, 10. 159
45
85.
Het standpunt van het Hof dat er een schending van de Grondwet voorligt in het geval
van een inkorting en niet in het geval van een inbreng heeft zij goed onderbouwt. Toch kan worden betwist of dit niet neerkomt op een verschillende behandeling tussen de reservataire erfgenamen enerzijds en alle andere erfgenamen anderzijds. Bovendien onstaat er een verschil in behandeling wanneer men de niet-reservatairen al dan niet via levensverzekering wenst te bevoordelen. Wanneer een erflater zijn ene erfgenaam wenst te begunstigen via een levensverzekering, dient deze geen inbreng te doen daar waar de andere erfgenaam die werd begunstigd via handgift wel een inbreng dient te doen. Niettegenstaande de goed onderbouwde redenering van het Hof blijf ik hierin toch een vorm van discriminatie zien. Immers, als bevoordeling via een handgift wel ingebracht moet worden en bevoordeling via een levensverzekering niet, dan is dit een onderscheid dat nodeloos wordt gemaakt, en ja, zelfs discriminatoir is. Dit arrest zal hoogstwaarschijnlijk nog heel wat stof doen opwaaien in de rechtspraktijk. Bovendien zou een tussenkomst van de wetgever niet ongewenst zijn om artikel 124 WLVO terzake te wijzigen op een manier die in overeenstemming is met de begunstigingstechniek bij levensverzekeringen.161 Niet alleen zou de regeling hierdoor opnieuw grondwetsconform worden, ook zou dit de coherentie binnen het erfrecht ten goede komen. Het hoeft geen betoog dat de huidige incoherente situatie moeilijk kan worden verantwoord.
Hoofdstuk 3: Fiscaalrechtelijke benadering van het levensverzekeringscontract Afdeling 1: Inkomstenbelasting §1: Betaling van de premies 86.
Wat betreft de premies die worden geïnvesteerd in een levensverzekering heeft de
wetgever voorzien in een premietaks van 1,1 procent. Deze premietaks is verschuldigd op alle vervallen premies en bijdragen sinds 1 januari 2006.162 Het tarief wordt berekend op het totaalbedrag van de premies betreffende een volledig belastingsjaar. 163 De premietaks is in
161
Volgens M. LENS zou artikel 43 van de oude verzekeringswet van 11 juni 1874 als inspiratiebron kunnen dienen voor de wetgever om het huidige artikel 124 WLVO op een billijke manier te wijzigen. Artikel 43 lid 1 Verzekeringswet bepaalt: “het bedrag dat, zoals bedongen, moet worden betaald bij het overlijden van de verzekerde, hoort toe aan de in de overeenkomst aangewezen persoon, onverminderd de toepassing van de regelen van het burgerlijk recht betreffende de inbreng en de vermindering uit hoofde van de door de verzekerde gedane stortingen”. Op die manier voorzag de oude verzekeringswet in een regeling omtrent de impact van levensverzekeringscontracten op het erfrecht; M. LENS, “Bespreking van het arrest van 26 juni 2008 van het Grondwettelijk Hof (Arrest nr. 96/2008)”, T. Fin.R. 2009, afl. 1, 57. 162 Artikel 175/3 Wetboek Diverse Rechten en Taksen. 163 Artikel 176 Wetboek Diverse Rechten en Taksen.
46
principe verschuldigd op alle premies die u stort in alle soorten levensverzekeringen, zelfs indien ze gekoppeld zijn aan een beleggingsfonds.164 Een bijkomende voorwaarde houdt wel in dat het verzekerd risico zich dient te situeren in België. Hiertoe volstaat het dat de verzekeringnemer zijn gewone verblijfplaats in België heeft.165 87.
Wat betreft de bijdragen voor het lange termijnsparen heeft de wetgever in artikel
145/1, 2° WIB 92166 voorzien in een gunstmaatregel. Deze voorziet namelijk dat aan de belastingplichtige, die bijdragen van een aanvullende verzekering tegen ouderdom en vroegtijdige dood tot uitvoering van een individueel gesloten levensverzekeringscontract heeft betaald voor het vestigen van een rente of van een kapitaal bij leven of bij overlijden, een belastingvermindering wordt verleend.167 De belastingvermindering wordt toegekend binnen de grenzen en onder de voorwaarden bepaald in artikel 145/2-16 WIB 92 en wordt berekend op de bijdragen die tijdens het belastbare tijdperk werkelijk zijn betaald. §2: Het kapitaal en de afkoopwaarde bij leven 88.
De uitkeringen bij leven van kapitalen en afkoopwaarden uit levensverzekeringen
worden in principe o.g.v. artikel 34 §1, 2 WIB 92 fiscaal gelijkgesteld met een belastbaar pensioen. Evenwel voorziet artikel 39 §2, 2°, a WIB 92 een aantal gevallen waarin de uitkeringen worden vrijgesteld als beroepsinkomen. In voorkomend geval worden de inkomsten die men daaruit haalt wel belast. De inkomsten verworven uit kapitalen en afkoopwaarden
aangaande
niet-professionele
levensverzekeringen
worden
inzake
inkomstenbelasting beschouwd als interest en worden aldaar getroffen door artikel 19 §1, 3° WIB 92. 168 89.
Zijn overeenkomstig artikel 19 §1, 3° WIB 92 als interest belastbaar; “de inkomsten
begrepen
in
kapitalen
en
afkoopwaarden
vereffend
bij
leven
betreffende
levensverzekeringscontracten die de belastingplichtige individueel heeft gesloten, wanneer het 164
K. VAN DUYSE, “Diverse taksen”, in A. TIBERGHIEN (ed.) Handboek voor Fiscaal Recht 2009-2010, Mechelen, Kluwer, 2009, 981-984. 165 Artikel 173 Wetboek Diverse Rechten en Taksen. 166 Wetboek der Inkomstenbelasting 1992, hierna afgekort als WIB 92. 167 Voor zover dat kapitaal niet dient voor het wedersamenstellen of het waarborgen van een hypothecaire lening die voor de in artikel 104, 9°WIB 92, bedoelde woning is aangegaan, Artikel 145/1, 2° in fine WIB 92. 168 Artikel 19 §4 WIB 92 bepaalt de omvang van het belastbaar inkomen bestaande uit kapitalen en afkoopwaarden van levensverzekeringscontracten. Krachtens deze bepaling slaat de belasting op de inkomsten die overeenstemmen met het verschil tussen, enerzijds, de betaalde of toegekende bedragen met uitlsuiting van de deelnemingen in de winst die volgens artikel 40 WIB 92 zijn vrijgesteld, en anderzijds het totaal van de nominale waarde van de gestorte premies, met een minimumbedrag ten belope van de waarde van de kapitalisatie van de intresten tegen het tarief van 4,75 procent per jaar, berekend op het totale bedrag van de gestorte premies.
47
gaat om hetzij contracten die een gewaarborgd rendement bepalen en waarvan geen enkele premie aanleiding heeft gegeven tot de in artikel 104, 9° vermelde aftrek voor enige woning of een belastingvermindering voor het lange termijnsparen overeenkomstig de artikelen 145/1 tot 145/16, hetzij contracten die verbonden zijn aan één of verschillende beleggingsfondsen wanneer bij hun inschrijving verbintenissen worden aangegaan die wat betreft hun duur en hun bedrag of hun rendementsvoet bepaald zijn.” Aldus wordt een overzicht gegeven van de taxeerbare intresten en de gevallen waarin niet-professionele levensverzekeringen onderworpen worden aan de inkomstenbelasting, meer bepaald een roerende voorheffing van 15 procent. De toepassingsvoorwaarden bij leven en individueel sluiten enerzijds de kapitalen en afkoopwaarden uitgekeerd bij overlijden uit169, en anderzijds de groepsverzekering welke niet individueel door de belastingplichtige wordt gesloten. Met de eerste categorie contracten die een gewaarborgd rendement bepalen wordt bedoeld dat de verzekeringnemer bij het sluiten van het contract, de contractuele waarborg van het rendement van zijn belegging heeft, voor zover geen enkele gestorte premie aanleiding heeft gegeven tot een belastingvermindering voor het langetermijnsparen dan wel bouwsparen.170 Indien ten minste één van die premies aanleiding geeft tot dergelijke belastingsvermindering, geldt een specifiek belastingsstelsel.171 Met de tweede categorie contracten, zijnde de contracten verbonden aan beleggingsfondsen, wordt verstaan de contracten die aan de ondertekenende partij een vast rendement bieden.172 90.
Bepaalde uitkeringen uit levensverzekeringen worden evenwel krachtens de
toepassing van artikel 21,9° WIB 92 en onder bepaalde voorwaarden vrijgesteld van inkomstenbelasting. Zolang men echter buiten deze vrijstellingsvoorwaarden valt, zal er in principe steeds een roerende voorheffing van 15 procent worden geheven op de inkomsten vervat in de uitkering van dergelijke levensverzekeringen. Het betreft in de eerste plaats de levensverzekeringen waarbij de belastingplichtige natuurlijke persoon zichzelf heeft
169
De kapitalen en afkoopwaarden uitgekeerd bij overlijden zullen aanleiding geven tot heffing in de successierechten; supra Hoofdstuk 3, Afdeling 2. 170 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 19. 171 Het gaat dan om de taxatie in de personenbelasting dan de indirecte taxatie op het langetermijnsparen. 172 Comm. I.B. 1992, nr. 19/43.
48
verzekerd en het voordeel bij leven ten eigen gunste heeft bedongen.173 Bovendien wordt daarbij vereist dat de overlijdensdekking gelijk is aan minimum 130 procent van het totaal van de gestorte premies. In de tweede plaats betreft het de levensverzekeringen die een minimale looptijd kennen van acht jaar, waarbij de kapitalen of afkoopwaarden ook effectief betaald worden voor meer dan acht jaar na het sluiten van het contract. In de derde en laatste plaats betreft het de levensverzekeringen die geen enkele garantie bieden wat het rendement of meerwaarde betreft.174 Als voorbeeld kan gedacht worden aan de Tak-23 verzekeringen die geen enkele rendementsgarantie beiden.175 Terzake zullen de Tak-21 levensverzekeringen, voor wat betreft het bedrag van de belastbare intresten, in principe onderhevig zijn aan de roerende voorheffing van 15 procent welke evenwel kan vermeden worden zodra men zich op één van de vrijstellingsbepalingen vervat in artikel 21, 9° WIB 92 kan beroepen.176 91.
Veel van de huidige levensverzekeringsproducten, zoals de Tak-21 en Tak-23
levensverzekeringen, zijn eigenlijk louter beleggingproducten. Deze „beleggingen‟ blijken vannuit fiscaal oogpunt bijzonder interessant voor de burger. Zodra aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, zijn deze producten immers vrijgesteld van roerende voorheffing voor wat betreft de winstdeelname en intresten die men daarop verdient. Wanneer men valt onder één van de vrijstellingsvoorwaarden, is het dan ook aan te raden, zich op dit gunstregime vervat in artikel 21, 9° WIB 92 te beroepen. In sommige gevallen zullen de levensverzekeringen Tak-21 en Tak-23 zich eveneens kunnen beroepen op de gunstmaatregel omschreven in artikel 145/1, 2° WIB 92. Doch deze belastingsvermindering voor lange termijnsparen is minder interessant, zodat men zich hierop, omwille van de nietcumuleerbaarheid van beide regelingen, in de praktijk niet zal beroepen.177 Om deze redenen
173
Bijgevolg geldt er voor de rechtspersonen geen vrijstelling van roerende voorheffing bij een Tak 21 levensverzekering, zelfs al zou deze een duurtijd van 8 jaar te boven gaan. Een Tak 26 kapitalisatieverrichting (dat eigenlijk geen levensverzekering is) kan hier een alternatief bieden voor een verzekeringsbon of een verzekeringsrekening. Zie hierover meer in P. VAN EESBEECK, “Tak 26. KB-Leven regelt werking van kapitalisatieverrichtingen”, Life & Benefits 2005, nr. 8, 5-8. 174 H. COUSY, “Levensverzekeringscontracten en de rol van kanscontract”, supra noot 5, 109. 175 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 19-20; A. VAN ZANTBEEK, “Hét successieplanningsinstrument bij uitstek?”, supra noot 78, 148-149; P. VAN EESBEECK, L. VEREYCKEN en I. VERSTREPEN, “Inleiding tot de levensverzekeringstechniek”, in Life & Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2006, 67. 176 Federale Overheidsdienst Financiën, ruling nr. 400.374 van 21 april 2005, www.fisconet.be. 177 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23-levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontractof levensverzekering?”, TFR 2007, 587-588.
49
zien we in de praktijk vaak beleggingsverzekeringen met een duurtijd van 8 jaar en één dag zodat deze ontsnappen aan roerende voorheffing.178 Afdeling 2: Successierechten §1: Algemeen 92.
Overeenkomstig artikel 1 Wetboek Successierechten wordt het successierecht pas
opeisbaar bij de overgang van het vermogen bij overlijden. Door een strikte en letterlijke lezing vallen levensverzekeringen hier niet onder. Het vermogen afkomstig uit een levensverzekeringscontract wordt slechts overgedragen naar aanleiding van een overlijden. Dat vermogen wordt immers verkregen, ongeacht of men al dan niet erfgenaam of legataris is. 93.
Dit leidt ertoe dat kapitalen uit een levensverzekeringscontract principieel
belastingsvrij aan de begunstigde zouden toekomen. Het kapitaal wordt uitgekeerd op grond van een overeenkomst tussen verzekeraar en verzekeringnemer-erflater en wordt geacht nooit tot de nalatenschap te behoren. De begunstigde heeft o.g.v. dat contract, en meer bepaald o.g.v. het beding ten behoeve van een derde, een rechtstreeks verhaal tegen de verzekeraar en niet tegen de nalatenschap. Daar dit geen verkrijging uit de nalatenschap zelf uitmaakt, kan er als zodanig geen heffing van successierechten plaatsvinden op grond van artikel 1 W.Succ. Ook de fiscus zag dat deze interpretatie tot een nogal zeer fiscaalvriendelijk resultaat leidde. Indien het op grond van dit beding ten behoeve van een derde mogelijk zou zijn successierechten te vermijden, dan zou niemand nog hoge successierechten moeten betalen door
zich
eenvoudigweg
op
de
techniek
van
begunstigingsclausules
in
levensverzekeringscontracten te beroepen. Dit zou natuurlijk onbillijk zijn, daar er in hoofde van de belastingplichtige economisch gezien niet een al te groot verschil bestaat tussen de verkrijging uit een levensverzekering en deze uit een nalatenschap. De wetgever heeft moeten ingrijpen door middel van een fictiebepaling, ingevoerd door artikel 8 W.Succ179, waardoor ook derdenbedingen die leiden tot uitkeringen uit levensverzekeringen, principieel aan successierechten worden onderworpen. Zodoende verwierf de fiscus een nieuw pronkstuk bij haar bestaande arsenaal aan wapens.
178
L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekeringen: tak 21 én tak 23 in één polis”, Life & Benefits 2008, nr. 6, 6; L. VEREYCKEN,“Premietaksen. Nieuwe tarieven voor levensverzekeringen”, Life & Benefits 2006, nr. 1, 5; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling (in dossiers van derden) te volgen”, Fiscoloog 2011, afl. 1242, 1 (Hierna afgekort als P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling”). 179 Gewijzigd bij artikel 195 Programmawet 1989 en artikel 214 Wet 22 december 1989.
50
94.
Dientengevolge gaat de fiscus de begunstigingen uit bedingen ten behoeve van een
derden fiscaal en fictief gelijk stellen met legaten. Door deze fictie wordt vermeden dat men via constructies van levensverzekeringen, de successierechten zou ontlopen.180 Evenwel is er slechts sprake van de toepassing van artikel 8 W.Succ. indien cumulatief aan alle toepassingsvoorwaarden is voldaan. Zodra één of meerdere toepassingsvoorwaarden niet zijn vervuld, zal artikel 8 W.Succ. geen toepassing vinden en zullen er desgevallend geen succesierechten moeten worden betaald.181 §2: Toepassingsvoorwaarden A. Een overeenkomst met een beding ten behoeve van een derde 95.
Een belangrijke voorwaarde houdt in dat er sprake moet zijn van een beding ten
behoeve van een derde, gekoppeld aan een levensverzekeringscontract. De derde begunstigde moet rechtstreeks en uit eigen hoofde aan dat beding rechten kunnen ontlenen, zodat vereist is dat de derde bepaald of ten minste bepaalbaar is op grond van het contract.182 Is dit niet het geval is dan zal de verzekeringnemer geacht worden voor zichzelf (of zijn rechtverkrijgenden) te hebben bedongen.183 Zo zal de levensverzekering met een beding ten behoeve van zichzelf of van zijn erfgenamen, niet onder de toepassing vallen van artikel 8 W.Succ. maar rechtstreeks worden onderworpen aan successierechten o.g.v. artikel 1 W.Succ.184
180
G. RILLET, “Een belangrijke voorafgaande beslissing over verschuldigde successierechten bij een “levenskange tak 21 of tak 23 verzekering”, afgesloten door een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel”, T.Not. 2010, 462; P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemene toepassingsmechanismen inzake successierechten”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 21-28. 181 Voor een samenvattend schema inzake de toepassing van artikel 8 W.Succ. zie A. CULOT, “Le contrat d‟assurance et l‟article 8 du Code des droits de succession”, in J. ANDRE DUMONT (eds.), L’assurance vie: outil de planification patrimoniale. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2010, 111-112 en 120-125. 182 Het beding ten behoeve van een derde moet strikt genomen een verbintenisrechtelijke werking hebben en de uitwerking ervan mag niet onderworpen zijn aan een discretionaire bevoegdheid van de verzekeraar; J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 193. 183 Krachtens artikel 1122 BW wordt men bij het stellen van rechtshandelingen steeds geacht voor zichzelf en zijn rechtverkrijgenden te hebben bedongen. 184 Wanneer A een gemengde levensverzekering afsluit, waarbij het verzekerd bedrag zal worden uitbetaald aan A indien hij nog in leven is op een bepaalde datum of aan zijn wettige erfgenamen of testamentaire erfopvolgers op de dag van zijn overlijden, indien A voor de bedongen datum overlijdt. In beide gevallen is het mogelijk de begunstigden individueel te bepalen, doch is er geen sprake van een beding ten behoeve van een derde omdat de begunstigden zich in het tweede geval op hun hoedanigheid van wettige erfgenaam of testamentaire erfopvolgers moeten beroepen, willen ze het voordeel uit de levensverzekering bekomen. Wanneer zij derhalve de nalatenschap of het in hun voordeel gemaakte legaat verwerpen, verliezen zij ook het voordeel van het beding uit het levensverzekeringscontract. De uit te keren prestatie valt rechtstreeks in de nalatenschap van de erflater/verzekeringnemer, A, en zal krachtens artikel 1 W.Succ. aan successierechten worden onderworpen.
51
B. Het beding moet uitgaan van de overleden verzekeringnemer of van een derde 96.
Oorspronkelijk omvatte artikel 8 W.Succ. enkel de gevallen waarin een
begunstigingsbeding uitging van de verzekeringnemer. Een uitbreiding tot de gevallen waarin dergelijk beding uitging van een derde was onvermijdelijk, omwille van de destijds ontwikkelende praktijk van de groepsverzekeringen.185 De wetgever vereist hierbij wel dat de derde voor rekening van de overledene heeft gehandeld en hij als het ware als diens economisch verlengstuk optreedt.186 C. De prestatie moet opeisbaar zijn, ofwel bij het overlijden van de erflater, op een later tijdstip, ofwel binnen de 3 jaar die het overlijden van de erflater voorafgaan 97.
Wanneer er, zoals in de groepsverzekering, een derde optreedt voor rekening van de
overledene, is vereist dat het beding opeisbaar wordt bij het overlijden van de erflater/werknemer. De betaling van de uitkering gebeurt op het moment van overlijden. In het geval het beding uitgaat van de overledene zelf, dan is het irrelevant wanneer het beding uitwerking krijgt. Zowel in geval van uitwerking van het beding bij overlijden van de eflater, op een later tijdstip of binnen de 3 jaar voorafgaand aan het overlijden, is men steeds belastbaar in de successierechten. D. Het moet gaan om sommen, renten of waarden 98.
Artikel 8 W.Succ. vereist dat de prestatie enkel en alleen bestaat uit sommen, renten of
waarden. Wanneer desgevallend de afgifte van één of meerdere goederen in natura wordt bedongen, dan wel het opleggen van een last om in het voordeel van een derde iets te doen, is niet voldaan aan deze toepassingsvoorwaarde, zodat artikel 8 W.Succ. geen uitwerking krijgt. E. Het beding moet kosteloos zijn 99.
Krachtens artikel 8 W.Succ. worden uitkeringen uit levensverzekeringen principieel
aan successierechten worden onderworpen, althans voor zover de begunstigde deze uitkering animo donandi verkrijgt. Het kosteloos karakter van het beding impliceert dat degene die er voordeel uit haalt, er niet heeft voor betaald onder de vorm van gelden of prestaties van welke 185
Deze gaan uit van een derde, op grond van een contract tussen de verzekeringsmaatschappij en de werkgever, zonder dat de werknemer partij wordt in het contract. Theoretisch gezien wordt de werknemer geen verzekeringnemer op wie de verplichting tot premiebetaling rust, maar in de praktijk zal hij steeds gedeeltelijk bijdragen in de premiebetaling door aftrek van zijn beroepsinkomsten. Op die manier kon men de wet omzeilen, of toch tenminste totdat de wetgever hier een stokje voorstak door de aanvuling van artikel 8. 186 GEELHAND spreekt over het “economisch verlengstuk” van de overledene; N. GEELHAND, “Cursus Successierechten 2010-2011”, Universiteit Gent, 2010, 94.
52
aard dan ook. Het begunstigingsbeding mag geen tegenprestatie vormen voor door de begunstigde geleverde of te leveren prestaties. Dit potentieel discussiepunt heeft de wetgever opgevangen door te voorzien in een vermoeden van kosteloze verkrijging.187 Dit vermoeden van kosteloosheid is evenwel weerlegbaar, waarbij de begunstigde steeds het tegendeel kan bewijzen door aan te tonen dat de begunstiging onder bezwarende titel gebeurde door het leveren van het bewijs van gemis aan bevoordeling.188 Dit tegenbewijs mag geleverd worden door alle gewone rechtsmiddelen, inclusief getuigen en vermoedens, met uitzondering van de eed.189 Slaagt de begunstigde hier in, dan is niet voldaan aan één van de toepassingsvoorwaarden van artikel 8, zodat dit artikel desgevallend geen uitwerking krijgt. 190 Zo zal de derde-begunstigde het vermoeden kunnen weerleggen door aan te tonen dat hij de verzekeringspremies zelf heeft bekostigd, zodat er geen sprake kan zijn van een kosteloos beding ten behoeve van een derde.191 F. De begunstigde van het beding mag niet vooroverleden zijn 100.
Hoewel deze voorwaarde niet wordt opgenomen in de wet, wordt toch algemeen
aanvaardt dat de fictieve legataris de erflater moet overleven.192 Echter, indien hieromtrent in de levensverzekering geen beding wordt opgenomen, kunnen de erfgenamen van de
187
Artikel 8, lid 5 W.Succ. J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 205 en 205/1. 189 Artikel 13 W.Succ.; S. SEYNS, “De begunstigde als premiebetaler: quid artikel 8 W.Succ.?”, Nieuwsbrief Successierechten 2008, nr. 8, 6-7; P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemene toepassingsmechanismen inzake successierechten”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 21-28. 190 Een typevoorbeeld van een beding ten behoeve van een derde onder bezwarende titel is de levensverzekering afgesloten in het voordeel van de schuldeiser van de overledene, ter dekking van het nog verschuldigde saldo van de lening die de overledene bij desbetreffende schuldeiser had aangegaan. Het verzekerd bedrag wordt in dat geval inder bezwarende titel toegekend aan de schuldeiser. Wanneer het beding echter voorziet dat het deel wat na de aflossing van de schuld nog overblijft, uitgekeerd zal worden aan een andere bepaalde derde, dan zal er op dit laatste deel wel successierechten worden geheven krachtens artikel 8 W.Succ. 191 Zo oordeelde de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen in haar vonnis van 21 januari 2004, nadien bevestigd door het arrest van het Hof van Beroep te Antwerpen van 27 februari 2007, dat het feit dat de langstlevende echtgenoot in het verzekeringscontract staat werd aangeduid als premiebetaler en het feit dat de echtgenoten ten tijde van de betalingen waren gehuwd onder een stelsel van scheiding van goederen, onvoldoende is om als bewijs te dienen dat deze premies ook werkelijk door de langstlevende echtgenoot werden betaald. Bijgevolg werd geoordeeld dat de twee levensverzekeringen die werden uitgekeerd aan de overlevende, waarbij de overleden echtgenoot zowel verzekeringnemer als verzekerde was en de langstlevende echtgenoot begunstigde, kosteloos door deze laatste werden ontvangen zodat deze in haar hoofde geacht worden als roerend legaat te zijn ontvangen; http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f5-3e9a-4ad5-86d49f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted . 192 Indien de prestaties onmiddellijk opeisbaar zijn bij het overlijden van de verzekeringnemer, en de begunstigde is vooroverleden zonder dat een subsidiaire begunstigde werd aangewezen, heeft dit tot gevolg dat de prestaties op basis van artikel 1 W.Succ. onderworpen worden aan successierechten in de nalatenschap van de verzekeringnemer, en dit ten laste van diens erfgenamen. 188
53
begunstigde bij het overlijden van de verzekerde bedinger het kapitaal opeisen met uitlsuiting van de erfgenamen van de verzekeringnemer.193 §3: Uitzonderingen 101.
Alhoewel aan alle toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W.Succ. is voldaan, en de
uitkering dus principieel belastbaar is op grond van de fictiebepaling, voorziet de wetgever overeenkomstig artikel 8, lid 6 W.Succ. vier uitzonderingsgevallen, waarvan er drie hieronder worden besproken, in welk geval er toch geen successierechten verschuldigd zullen zijn.194 A. Bedingen ten behoeve van derden onderworpen aan het schenkingsrecht 102.
Op grond van het algemeen beginsel dat geen tweemaal belastingen kunnen worden
geheven op eenzelfde rechtshandeling, volgt dat artikel 8 W.Succ. geen toepassing vindt op sommen, renten of waarden welke zijn verkregen uit een beding dat reeds aan het schenkingsrecht werd onderworpen.195 Aan de ratio legis van artikel 8 W.Succ., welke er in bestaat de belastingsvrije overgang van kapitaal vermijden, is hier immers voldaan zodat de fictiebepaling in voornoemd geval geen uitwerking krijgt.196 Een belangrijke nuancering dient te worden gemaakt ingevolge het fictief legaat vervat in artikel 4,3° Vlaams W.Succ. 197 103.
Voor de beoordeling van deze voorwaarde moet men zich plaatsen op het ogenblik van
het overlijden. Vereist is dat het schenkingsrecht opeisbaar is geworden vóór of ten laatste bij het overlijden van de erflater, zelfs al is deze heffing bij het overlijden nog niet betaald.198 B. De rente of kapitalen worden uitgekeerd op grond van wettelijke verplichtingen 104.
Wanneer de verzekeringnemer of een derde voor rekening van deze laatste,
uitkeringen ontvangt naar aanleiding van een wettelijk verplichte verzekering, zijn daar o.g.v.
193
Zie hierover J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 213. De gedetailleerde bespreking van de uitzondering in artikel 8, lid 6, 3° W.Succ met betrekking tot de groepsverzekering gaat dit bestek evenwel te buiten zodat ik hiervoor verwijs naar J. GRILLET, “De belastbaarheid van levensverzekeringen en aanverwante financiële producten in het successierecht (art. 8 W.Succ.), T.Not. 2006, nr. 14 en J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 246-263. 195 Artikel 8, lid 6, 1° W.Succ. 196 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning”, supra noot 3, 19. 197 Zie infra Hoofdstuk 4, Afdeling 2. Schenking van een levensverzekering d.m.v. vrijwillige aanbieding ter registratie. 198 Als blijkt dat de betaalde schenkingsrechten groter of gelijk zijn aan het successierecht verschuldigd door de derde, zal artikel 8 W.Succ. eveneens geen toepassing vinden. Aan de uitzonderingsvoorwaarde is immers voldaan. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat dit eventuele verschil van meer betaalde schenkingsrechten in geen geval aanleiding kan geven tot teruggave. 194
54
artikel 8 W.Succ. geen successierechten op verschuldigd.199 Er wordt hierbij geen onderscheid gemaakt naargelang de wettelijke verplichting voorvloeit uit de Belgische dan wel de vreemde wetgeving. Deze uitzondering is echter vanuit het oogpunt van successieplanning minder relevant. C. Kosteloos beding uitgaande van een andere persoon i.v.v. een derde 105.
Artikel 8 W.Succ. is niet toepasselijk op de sommen, renten of waarden die bij het
overlijden van de overledene, die niet de bedinger is, verkregen worden ingevolge een door een derde ten behoeve van de verkrijger gemaakt beding, wanneer er bewezen wordt dat deze derde kosteloos ten behoeve van de verkrijger heeft bedongen.200 Het gaat dus om een beding uitgaande van een ander persoon dan de overledene die zelf bedingt ten kosteloze titel in het voordeel van de derde-begunstigde. Principieel worden levensverzekeringscontracten vermoed ten bezwarende titel te zijn aangegaan. Derhalve is het aan diegene die deze uitzonderingsbepaling inroept, met name de begunstigde, om te bewijzen dat het beding uitgaande van de derde een kosteloos karakter heeft. Het geval dat men beoogt is dat waarbij A bedingt in het voordeel van C, welke deze verkrijgt bij het overlijden van B.201 Dit wettelijk uitzonderingsgeval belet bijgevolg de eisbaarheid van het successierecht in de relatie van de overledene tot de begunstigde. §4: Belastbare grondslag 106.
Wanneer de te leveren prestatie in hoofde van de verzekeraar bestaat in de uitkering
van een geldsom, zal deze geldsom de belastbare grondslag van de heffing der successierechten uitmaken. Het bedrag dat overeenstemt met de deelname in de winst dient eveneens te worden aangegeven, om deze bij de belastbare grondslag te voegen. 202
199
Men denke aan het rust- en overlevingspensioen, de renten en kapitalen gevestigd ter uitvoering van de sociale wetgeving zoals de wettelijke arbeidsongevallenverzekering, het voordeel verkregen ingevolge verzekeringen krechtens paritaire akkoorden die verbindend werden verklaard bij K.B., enz. 200 Artikel 8, lid 6, 4° W.Succ. 201 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 264-269. 202 Bij beslissing van 20 november 2002 oordeelde de Fiscale Administratie dat “In geval van een uitkering van kapitaal van een levensverzekering "tak 23"verbonden aan een beleggingsfonds, het daadwerkelijk uitgekeerde bedrag dient te worden belast met het successierecht. Die uitkering gebeurt terzake noodzakelijkerwijze enige tijd na het overlijden. Het spreekt voor zich dat dit uitgekeerd kapitaal dus lager kan zijn dan de waarde van het contract op de dag van het overlijden. Evenzeer zou door een eventuele stijging van de aandelenkoersen na het overlijden een hoger bedrag moeten worden aangegeven”, Besl. 20 november 2002, nr. E.E./99.141; http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f5-3e9a-4ad5-86d49f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted .
55
107.
Evenwel mogen de heffingen der inkomstenbelastingen, geheven op de uitkering, van
de belastbare grondslag in mindering worden gebracht. Hieruit volgt dat wanneer het kapitaal, de rente of de afkoopwaarde van een levensverzekering krachtens artikel 34 §1, 2 WIB 92 in hoofde van de begunstigde is onderworpen aan inkomstenbelasting, er voor de schatting van de waarde van het voordeel onderworpen aan het successierecht bij toepassing van de artikelen 1 of 8 van het Wetboek der successierechten, rekening mag worden gehouden met de last die deze heffing vormt.203 108.
Bovendien geldt de niet onbelangrijke regel dat de derde-begunstigde, die tevens een
erfgenaam, legataris, contractueel erfgestelde of een fictieve legataris is van de verzekeringnemer/verzekerde, hetgeen hij uit het levensverzekeringscontract als kapitaal ontvangt, bij zijn belastbare grondslag zal moeten voegen van zijn erfdeel, zijn legaat, zijn contractuele erfstelling of fictief legaat. §5: Bijzondere regeling m.b.t. echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel A. De toepassing van artikel 8, lid 4 W.Succ. 109.
Alle hoger besproken regels m.b.t. de toepassing van artikel 8 W.Succ. op de
levensverzekeringscontracten vinden toepassing in het geval men te maken heeft met een nietgehuwde verzekeringnemer, dan wel met een echtgenoot-verzekeringnemer getrouwd onder het stelsel van scheiding van goederen. Wanneer de overleden verzekeringnemer daarentegen gehuwd is onder een gemeenschapsstelsel, voorziet de wetgever in drie afwijkingen op de normale regeling.204 Dit bijzonder statuut voor echtgenoten gehuwd onder een stelsel van gemeenschap is gegrond op het vermoeden dat de premiebetaling voor levensverzekeringen wordt gefinancierd met gemeenschapsgelden.205 a. De belastbaarheid van de bedingen ten behoeve van zichzelf 110.
O.g.v. artikel 8 W.Succ. zal het voordeel van de levensverzekering afgesloten door een
onder een gemeenschapsstelsel gehuwde echtgenoot, ten behoeve van zichzelf, maar op het hoofd van de mede-echtgenoot onderhevig zijn aan de heffing der successierechten. 206 De 203
Besl. 20 november 2002, nr. E.E./99.141; http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f5-3e9a-4ad5-86d49f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted . 204 Artikel 8, lid 4 W.Succ. 205 J. RUYSSEVELDT, “Impact van “beleggingsverzekeringen” bij echtgenoten gehuwd onder een gemeenschappelijk stelsel”, Successierechten 2006, afl. 9, 1-6 206 Artikel 8, lid 4 W.Succ.
56
wetgever gaat er van uit dat de premie voor de helft werd betaald met gelden die toebehoren aan de overleden echtgenoot, met name gelden uit het gemeenschappelijk vermogen, zodat derhalve kan worden aangenomen dat de overleden echtgenoot mede-verzekeringnemer was. b. De belastbare grondslag 111.
Verder voorziet de wetgever in een uitzondering met betrekking tot de belastbare
grondslag. Deze bedraagt slechts de helft van de waarde van het uitgekeerde kapitaal, ingeval een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel in het voordeel van zijn echtgenoot of zichzelf een begunstiging heeft bedongen.207 De overleden echtgenoot wordt immers geacht voor de helft te hebben bijgedragen in de betaling van de premies, zodat de helft van de uitkering als een fictief legaat vanwege de overleden echtgenoot moet worden beschouwd. 208 Deze afwijking op de normale regeling van artikel 8 W.Succ. voorziet op haar beurt in twee uitzonderingen. Zo zal er in de eerste plaats geen toepassing zijn van artikel 8 W.Succ. indien de begunstigde echtgenoot het bewijs kan voorleggen de premies werkelijk met eigen gelden te hebben betaald. Zodoende verliest het beding haar kosteloos karakter zodat niet voldaan is aan één van de algemene toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W. Succ. Ten tweede zal de belastbare grondslag van de heffing niet op de helft van het uitgekeerde kapitaal, maar op diens volledige waarde worden berekend, voor zover de fiscus kan aantonen dat de premies geheel met eigen gelden van de overleden echtgenoot-verzekeringnemer werden betaald. c. De wederkerigheid van de levensverzekering 112.
Een derde afwijking heeft betrekking op het principe van de wederkerigheid van de
levensverzekering. De wederkerigheid van het beding ten behoeve van een derde, opgenomen in het levensverzekeringscontract, doet geen afbreuk aan haar kosteloos karakter zodat zij daardoor niet ten bezwarende titel wordt. Wanneer beide echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel in elkaars voordeel een levensverzekering afsluiten, wordt dit beding als kosteloos beschouwd.209 Bij echtgenoten gehuwd onder een ander stelsel dan een gemeenschapsstelsel, wordt een beding van wederkerigheid van de levensverzekering wel als
207
J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 230. Antwerpen 27 februari 2007, Réc. gen. enr.not. 2008, 60 209 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 232/1-232/6. 208
57
ten bezwarende titel aanzien en verliest zij aldus haar kosteloos karakter zodat niet voldaan is aan één van de toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W.Succ.210 112.
Wanneer tussen echtgenoten een vermogensverschuiving plaatsvindt door toekenning
van een kapitaal afkomstig uit een levensverzekeringsovereenkomst, zorgt dit niet voor de spreiding van het vermogen over verschillende erfgenamen, maar integendeel tot de concentratie van een vermogen in hoofde van de langstlevende echtgenoot. Wil men op de heffing van successierechten besparen dan is het noodzakelijk dat ook de langstlevende echtgenoot op zijn of haar beurt aan successieplanning doet. B. Invloed van het arrest van het Grondwettelijk Hof anno 1999 op de heffing der successierechten 113.
De Fiscale Administratie wordt logischerwijze beïnvloedt door de ontwikkelingen in
de Belgische rechtspraak en rechtsleer en maakt daarom een gelijkaardig onderscheid tussen een zuivere en gemengde levensverzekering. Zij tracht via circulaires, ruling en instructies de vraag te beantwoorden naar de heffing der successierechten indien een levensverzekering wordt afgesloten door één van de echtgenoten. Zij gaat hierbij steeds uit van de hypothese waarbij een levensverzekering wordt afgesloten tijdens het huwelijk door een echtgenoot gehuwd onder het gemeenschapsstelsel en waarbij de premies werden betaald met gemeenschapsgelden. Zoals hierna zal blijken, weerhoudt de Fiscale Administratie zich niet om herhaaldelijk haar standpunt te wijzigen, met alle gevolgen van dien voor de praktijk. a. Circulaire van 31 juli 2006211 114.
De Fiscale Administratie geeft in de circulaire van 31 juli 2006 haar zienswijze weer
omtrent de al dan niet belastbaarheid in de successierechten van de kapitalen uit een levensverzekering die op het ogenblik van het overlijden nog niet werden uitgekeerd. Zij maakt daarbij net zoals de rechtspraak en rechtsleer een onderscheid tussen de gewone, zuivere levensverzekeringen en de gemengde levensverzekeringen.212
210
Een recente circulaire van de Fiscale Administratie in 2010 alsook de circulaire nr. 16/2006 van 31 juli 2006 betroffen de levensverzekeringscontracten tussen echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel. Het belangrijke arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 mei 1999 wordt daarin verwerkt. 211 Circulaire 31 juli 2006, nr. 16/2006, T.Not. 2006, 491; Deze circulaire heeft de aanschrijving van de Administratie d.d. 29 april 1997, nr.3 grondig herwerkt. Een bespreking van deze laatste gaat dit bestek echter te buiten. Zie daarover W. HUYGEN, “Levensverzekeringen en successierechten”, Nieuwsbr. Succ. 1997, afl. 4, 1. 212 Zie P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Successierechten. Wat met levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog 2006, nr. 1037, 5-10; .P. VAN EESBEECK, “Ook successierechten op polis overlevende echtgenoot bij gemeenschap van goederen”, Life & Benefits 2007, nr. 1, 1-3.
58
115.
Bij de gemengde levensverzekering bevinden we ons in de AAAB configuratie. De
echtgenoot A treedt op als verzekeringnemer en als verzekerd hoofd. Er wordt enerzijds voorzien in een uitkering aan A in geval van het in leven zijn van A op een bepaalde datum en anderzijds in een uitkering aan echtgenote B in geval van overlijden van A. Op het ogenblik van het overlijden van de echtgenoot A stellen zich geen problemen. De echtgenoot A is verzekerd hoofd zodat het kapitaal bij overlijden wordt uitgekeerd aan de echtgenote B, waarop zij voor de helft successierechten is verschuldigd vermits de premies met gemeenschapsgelden zijn betaald.213 Wanneer begunstigde echtgenote B overlijdt voordat het kapitaal aan A wordt uitgekeerd en dus voordat A de in het contract bepaalde leeftijd heeft bereikt, oordeelt de Administratie, net zoals de geciteerde rechtspraak en rechtsleer, dat de afkoopwaarde behoort tot het gemeenschappelijk vermogen. O.b.v. artikel 1 W.Succ zal A successierechten moeten betalen op de helft van de afkoopwaarde. De afkoopwaarde die men in aanmerking dient te nemen is die van op het ogenblik van het overlijden van B.214 116.
Bij de gewone, zuivere levensverzekeringen bevinden we ons in de AAB configuratie.
Het gaan om een levenslange levensverzekering waarbij een echtgenoot optreedt als verzekeringnemer en verzekerd hoofd, en waarbij zijn echtgenote begunstigde wordt van het overlijdenskapitaal. Op het ogenblik van het overlijden van de echtgenoot A stellen zich eveneens geen problemen en gaat dezelfde redenering op zoals bij de gemengde levensverzekering Echter, wanneer B vooroverlijdt, zorgde de circulaire voor enige onduidelijkheid. Enerzijds wordt gesteld dat er bij zuivere levensverzekeringen in de AAB configuratie geen successierechten verschuldigd zijn op het kapitaal o.b.v. artikel 111 WLVO215. Hierdoor wordt het kapitaal in hoofde van A aanzien als eigen waardoor deze daarop geen successierechten dient te betalen, ookal werden de premies
met
gemeenschapsgelden betaald.216 Anderzijds omschrijft de administratie de welbekende Tak 21 en Tak 23 levensverzekeringen als gemengde levensverzekeringen. Dit gaat inderdaad op voor sommige daarvan, die dan worden gesloten onder de AAAB configuratie, maar voor de meeste Tak 21 en Tak 23 gaat deze stelling niet op daar zij veelal worden gesloten in een 213
Artikel 8, lid 4 W.Succ. De Administratie onderscheid nog twee bijkomende subhypotheses. Wanneer de echtgenote B overlijdt meer dan drie jaar nadat A de in het contract bepaalde leeftijd heeft bereikt, zijn er geen successierechten verschuldigd. In het tegenovergestelde geval (overlijden B binnen die drie jaar) geldt er een wettelijk vermoeden o.g.v. artikel 108 W.Succ. dat het kapitaal zich bij het overlijden van B nog in de ontbonden huwgemeenschap bevindt. Zie J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 232/5. 215 Artikel 111 WLVO bepaalt: "Indien de begunstigde overlijdt vóór het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie en zelfs indien de begunstigde had aanvaard komt het recht op prestatie aan de verzekeringnemer of aan zijn nalatenschap toe, tenzij hij subsidiair een andere begunstigde heeft aangewezen" 216 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 232/1. 214
59
AAB configuratie en dus geen gemengde levensverzekeringen uitmaken. De vraag rees dan meteen
naar
de
bedoeling
van
de
administratie
in
de
hypothese
dat
een
“beleggingsverzekering” van het type Tak 21 of 23 wordt gesloten in een AAB configuratie. VAN EESBEECK en VEREYCKEN menen dat de Administratie ook daar van oordeel was dat, bij het vooroverlijden van B, deze als een gemengde levensverzekering moeten worden behandeld zodat de afkoopwaarde moet worden aanzien als behorend tot het gemeenschappelijk vermogen.217 b. Ruling van 26 mei 2009218 117.
De onduidelijkheid die de circulaire d.d. 31 juli 2006 teweegbracht m.b.t. “AAB-
beleggingsverzekeringen”219 werd rechtgezet door de ruling van 26 mei 2009. Het ging om een Tak 23 levensverzekering met een AAB configuratie waarbij de begunstigde echtgenoot B vooroverlijdt.220 Bij vooroverlijden van B vindt er geen uitkering plaats, daar het contract gewoon doorloopt, maar de vraag stelt zich wel naar de eventueel verschuldigde successierechten in hoofde van A. De rulingcommissie oordeelde dat in dat geval de afkoopwaarde op het moment van het overlijden van B moet worden aanzien als een eigen goed van A. Evenwel zal het eigen vermogen van A een vergoeding verschuldigd zijn aan het gemeenschappelijk vermogen, ten belope van de premies die werden betaald met gemeenschapsgelden. De rulingcommissie verwijst uitdrukkelijk naar het betoog van DEVOET221 die zich steunt op de artikelen 1400, 7 en 1432 BW. Hieruit volgt dat A successierechten verschuldigd is op de helft van de afkoopwaarde, zijnde de vergoeding die zij dient te betalen aan het gemeenschappelijk vermogen. Op het eerste zicht lijkt deze duidelijke stelling geen merkwaardig verschil teweeg te brengen aan de voorheen toegepaste stelling. Toch is het verschil duidelijk voelbaar op grond van de toepassing van artikel 16 W.Succ. Dit artikel voorziet dat er in bepaalde gevallen, zoals het hebben van gemeenschappelijke afstammelingen, geen rekening moet worden gehouden met de vergoedingen aan het gemeenschappelijk vermogen voor het bepalen van de belastbare massa 217
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van de overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, afl. 1197, 8-9 en P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling”, supra noot 178, 2. 218 Voorafgaande beslissing nr. 800.279 dd. 26.05.2009 219 Het gaat om de beleggingsverzekeringen van het type Tak 21 en Tak 23 die worden afgesloten onder een AAB configuratie. 220 De ruling gaat specifiek over een AAB configuratie zodat voor wat betreft de AAAB configuratie dit nieuwe standpunt niet kan worden doorgetrokken. 221 Ruling 26 mei 2009 met de aldaar opgenomen verwijzing naar DEVOET, C., « Assurance vie et prédécès du conjoint - La circulaire n° 16/2006 du 31 juillet 2006 : confondante et anachronique ? », in lettre d'Info Actualités Fiscales, nr. 06/37-1.
60
in de successierechten. Bijgevolg ontsnapt de afkoopwaarde op die manier volledig aan successierechten. 118.
Deze ruling bleeft niet onopgemerkt in de successieplanningspraktijk. Zo konden de
echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel die tevens gemeenschappelijke afstammelingen hebben, een wel zeer fiscaalvriendelijk pad betreden. Wanneer zij, in tegenstelling tot een AAAB configuratie, opteren voor een levenslange AAB configuratie, ontsnapt de afkoopwaarde in hoofde van de overlevende echtgenoot A o.g.v. artikel 16 W.Succ. volledig aan successierechten. Bovendien zou de levensverzekering in dergelijke configuratie een interessant planningsinstument in extremis worden. Bij een nakend overlijden van B, zou A er goed aan doen alle gemeenschappelijke gelden bij wijze van een eenmalige premiestorting te omkaderen in een levenslange levensverzekering met een AAB configuratie. Volgens de ruling wordt de afkoopwaarde bij overlijden van B, aanzien als eigen goed van A mits vergoeding aan de huwgemeenschap. Wanneer zij gemeenschappelijke afstammelingen hebben zal A o.g.v. artikel 16 W.Succ. geen successirechten verschuldigd zijn op de afkoopwaarde.222 c. Instructie van de Centrale Administratie van 14 februari 2011223 119.
Ook t.a.v. de administratie bleven de gevolgen van de ruling d.d. 26 mei 2009 niet
onopgemerkt, zodat zij haar standpunt recentelijk hervormde. In een interne instructie van 14 februari 2011 roept de Centrale Administratie alle gewestelijke directies op om de ruling d.d. 26 mei 2009 naast zich neer te leggen. In eerste instantie spreekt zij zich uit over de kwalificatie van de afkoopwaarde bij een levenslange AAB configuratie. In tweede instantie spreekt zij zich uit over de precedentswaarde van een ruling. Zo bepaalt zij vooreerst dat de afkoopwaarde bij een levenslange AAB configuratie als gemeenschappelijk moet worden aanzien, zodat er bij vooroverlijden van B, in hoofde van A successierechten verschuldigd zijn op de helft van de afkoopwaarde.224 Hiermee gaat zij lijnrecht in tegen de beslissing van de rulingcommissie anno 2009 die de afkoopwaarde desgevallend als eigen aanziet. De Administratie maakt duidelijk dat haar standpunt indruist tegen dat van de rulingcommissie. De beslissing van de rulingcommissie is volgens haar een onafhankelijke beslissing die enkel in dat concreet geval geldt, zodat zij geen impact kan hebben op gelijkaardige of identieke 222
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van de overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, afl. 1197, 10. 223 Niet gepubliceerd, zie P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling”, supra noot 178, 1-3. 224 Op basis van artikel 1 W.Succ.
61
situaties. Een ruling is slechts bindend in dat concreet geval zodat er geen precedentswaarde kan aan worden verbonden. Dit zou ertoe leiden dat de rechtspraak, alsook de Administratie zelf, in gelijkaardige of identieke gevallen geen rekening dient te houden met eerder gepubliceerde rulings. Deze stelling roept niet alleen in de rechtspraak225 maar ook de rechtsleer226 vragen op, zodat terzake meer duidelijkheid van de fiscus welkom is. C. Invloed van het arrest van het Grondwettelijk Hof anno 2008 op de heffing der successierechten 120.
Op het vlak van de heffing van successierechten heeft dit arrest slecht een beperkte
invloed. Bij de heffing wordt immers slechts rekening gehouden wordt met de inkorting van enerzijds legaten wanneer ze ook effectief wordt gevorderd en anderzijds van schenkingen voor zover ze onder de toepassing van artikel 7 W.Succ. vallen en ze bovendien effectief wordt gevorderd.227
Hoofdstuk 4. De aanwending van een levensverzekering als planningsinstrument 121.
Uit het voorgaande blijkt dat een levensverzekering interessante voordelen kan bieden
waardoor het vaak wordt aangewend als instrument voor successieplanning. Zo kan men een vermogen d.m.v. een eenmalige premiebetaling omkaderen in een levensverzekeringscontract dan wel een vermogen opbouwen d.m.v. een periodieke premiebetaling. Op die manier hanteert men een levensverzekeringscontract als instrument om de burgerrechtelijke en fiscaalvriendelijke vermogensovergang te begeleiden dan wel als instrument welke de successieplanner de mogelijkheid biedt een zekere controle over zijn vermogen te behouden. Om deze doelstellingen te verwezenlijken werden
in de praktijk verschillende
planningstechnieken ontwikkeld die hierna worden besproken. Afdeling 1. Schenking van gelden gevolgd door een levensverzekering §1. Zonder controlebehoud 122.
Successieplanning via levensverzekering vereist steeds een gehele of gedeeltelijke
vermogensoverdracht.228 Deze vermogensoverdracht zal in een eerste fase gebeuren door middel van een schenking van een geldsom. Pas in de volgende fase zal een 225
Antwerpen 6 september 2005, Gent 8 april 2008 en Rb. Bergen 3 november 2010, Fiscoloog, afl. 1230, 12. P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling”, supra noot 178, 3. 227 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 232/7. 228 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen”, supra noot 20, 351. 226
62
levensverzekeringscontract worden gesloten.229 Concreet betekent dit dat de begiftigde van de schenking de geschonken geldsom als eenmalige premie investeert in een levensverzekering „ABA‟. In dergelijke constellatie wordt de begiftigde verzekeringnemer en begunstigde bij overlijden en wordt de schenker het verzekerd hoofd. Bij overlijden van de schenkerverzekerd hoofd, komt de uitkering toe aan de begiftigde-begunstigde van de levensverzekering. Daar de begunstigde tevens verzekeringnemer is kan men spreken van een beding ten behoeve van zichzelf zodat de successierechtenheffing o.g.v. artikel 8 W.Succ. wordt vermeden. Meestal gebeurt de schenking van gelden in de eerste fase via een bank- of handgift. De schenking gebeurt op die manier kosteloos zonder onderwerping aan de heffing der schenkingen. In dat geval bestaat er o.g.v. artikel 7 W.Succ. wel nog een reëel gevaar op een heffing van successierechten indien de schenker overlijdt binnen de drie jaar na de oorspronkelijke schenking. §2. Mét controlebehoud 123.
Successieplanning beoogt steeds de juridische en fiscale begeleiding van de overgang
van een vermogen. Deze vermogensoverdracht zal, zoals hierboven, in een eerste fase gebeuren door middel van een schenking van een geldsom. Pas in de volgende fase zal een levensverzekeringscontract worden gesloten.230 Toch stelt zich de vraag in welke mate de schenker via een levensverzekeringscontract de controle over zijn geschonken goederen kan behouden en hoe een controleerbare successieplanning rond een levensverzekering kan worden opgebouwd? Concreet kan de schenker dit verwezenlijken door in de eerste fase van vermogensoverdracht aan de schenking bepaalde voorwaarden en lasten te verbinden.231 124.
Bij de een schenking gevolgd door een levensverzekering, wordt vaak een beding
ingelast in de schenkingsakte tot conventionele terugkeer van de goederen alsook een beding waaraan een last van lijfrente of periodieke uitkering wordt gekoppeld. Vooreerst wordt de aanwending van deze bedingen in een schenking hieronder toegelicht, nadien wordt nagegaan hoe dergelijke bedingen van dienst kunnen zijn in het kader van een levensverzekering en
229
J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Schenken met conventionele terugkeer en controle via levensverzekering”, De verzekeringswereld oktober 2005, 43-47 (Hierna afgekort als J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Controle via levensverzekering”). 230 J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Controle via levensverzekering”, supra noot 229, 43-47. 231 Het inbouwen van lasten in hoofde van de begiftigde is mogelijk voor zover deze last bestaat uit een verbintenis om iets te geven, iets te doen of iets niet te doen en voor zover het gevraagde niet ongeoorloofd of onmogelijk is; Zie artikel 953 en 954 BW; M. PUELINCKX-COENE, N. GEELHAND, F. BUYSSENS, “Overzicht van rechtsrpraak-Giften, 1993-1998”, TPR 1999, nr. 81.
63
tenslotte wordt er even stilgestaan bij de problematiek betreffende vraag of de last tot het onderschrijven van een levensverzekering wel door de schenker kan worden ingebouwd.232 A. Schenking met een conventioneel beding van terugkeer 125.
In een schenkingsakte of pacte adjoint233 gaat men vaak gebruik maken van de
techniek van conventionele terugkeer. Deze techniek beoogt te vermijden dat in geval van het al dan niet kinderloos vooroverlijden van de begiftigde, het geschonken kapitaal in handen komt van derden of nog, dat de geschonken goederen terugkeren naar de schenker op grond van het wettelijk erfrecht zodat daarop successierechten zullen worden geheven. Beide hypothesen zijn voor de successieplanner beter te vermijden, zodat hij desgevallend een beding van conventionele terugkeer kan voorzien in de schenkingsakte. 234 Artikel 951 BW voorziet zelfs uitdrukkelijk in deze mogelijkheid. 126.
Door het beding van conventionele terugkeer zal de schenking eigenlijk gebeuren
onder ontbindende voorwaarde in geval van vooroverlijden van de begiftigde. Wordt de voorwaarde vervuld dan heeft dit de ontbinding van de schenking, met de daaraan gekoppelde kosteloze235 terugkeer van de goederen naar de schenker, tot gevolg. 127.
Toch biedt dit beding in hoofde van de schenker geen absolute zekerheid dat de
geschonken goederen desgevallend naar hem terugkeren. De schenker bezorgt de begiftigde immers een volwaardig eigendomsrecht over de geschonken goederen236, zodat hij alle aan het eigendomsrecht verbonden elementen bezit en hij de geschonken goederen op zijn beurt kan vervreemden of herbeleggen, zonder dat enige toestemming vanwege de schenker is vereist. Indien de geschonken goederen verdwenen zijn, zal de schenker slechts een vorderingsrecht hebben t.a.v. de nalatenschap van de vooroverleden begiftigde. Werden de geschonken goederen verkocht dan heeft de schenker daarop in principe een volgrecht. 237 B. Schenking met last van lijfrente of periodieke uitkering 128.
In het kader van een successieplanning kan een levensverzekering eveneens worden
gebruikt ter garantie van de betaling van een last van een lijfrente of een periodieke
232
J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen”, supra noot 20, 351. Dit is het onderhands bewijsdocument dat wordt opgesteld n.a.v. een hand- of bankgift. 234 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 86-109. 235 Lees: zonder heffing van successierechten. 236 In het geval dat de schenking in volle eigendom is gebeurd. 237 Het beding van conventionele terugkeer heeft immers terugwerkende kracht. 233
64
uitkering.238 Hierdoor wordt de bedoeling van de schenker gerealiseerd wanneer hij zich niet volledig wenst bloot te stellen maar daarentegen een zekere vorm van inkomsten wenst te behouden.239 Ook hier gaat het om een schenking met last in combinatie met een levensverzekering. Het komt zelfs voor dat deze last van lijfrente of periodieke uitkering wordt gecombineerd met een conventioneel beding van terugkeer.240 129.
Via het sluiten van een levensverzekering wordt de zekerheid tot betaling van een
lijfrente of periodieke uitkering gerealiseerd doordat de begiftigde jaarlijks een gedeeltelijk afkooprecht dient over te dragen aan de schenker ten belope van de overeenstemmende last van lijfrente of periodieke uitkering.241 P. VAN EESBEECK wijst er wel op dat, indien men d.m.v. een levensverzekering in hoofde van de schenker en periodieke betaling wenst te waarborgen, men bij voorkeur geen automatisch afkooprecht toekent aan de schenker. 242 In hoofde van de schenker zal een daadwerkelijke automatische uitkering veelal niet steeds gewenst zijn, maar zou een mogelijkheid tot uitkering volstaan.243 Doet men dit wel dan is het niet uitgesloten dat dit leidt tot een herkwalificatie als rente waardoor dit op fiscaal vlak de belastbaarheid van de rente als roerende inkomst met zich kan meebrengen.244 C. De levensverzekering als last van de schenking 130.
Om te vermijden dat de begunstigde de geschonken goederen vervreemdt zodat er de
facto geen conventionele terugkeer meer zou plaatsvinden en eventueel daarnaast de betaling van een rente te vrijwaren, kan de schenker als last bepalen dat de geschonken goederen dienen te worden belegd in een levensverzekering.245 Dit doet men door na de schenking een levensverzekering te onderschrijven met een AAB-constellatie waarbij de begiftigde zowel verzekeringnemer als verzekerd hoofd is en de schenker wordt aangeduid als begunstigde van 238
Volgens DE WULF en DE GEYTER verdient deze constructie aanbeveling boven het recht van voorbehoud van vruchtgebruik op een levensverzekering. Een levensverzekering brengt immers geen vruchten voort, waardoor zich allerhande interpretatieproblemen ontwikkelen. In de rechtsleer gaan dan ook stemmen op tot het afraden van dergelijke constellatie. Zie C. DE WULF, “Levensverzekeringen en giften – Twee verschillende rechtsfiguren op elkaar af te stemmen”, T.Not. 2006, 566 en C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak”, T.Verz. 2008, dossier nr. 14, 87-88. 239 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 106. 240 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Conventionele terugkeer en last van lijfrente of van periodieke uitkering”, in Alternatieve vormen van vermogensplanning, Handboek Estate Planning 2009, 34 (Hierna afgekort als P. VAN EESBEECK, “Conventionele terugkeer en last van lijfrente of periodieke uitkering”) 241 Artikel 114 en 119 WLVO. 242 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekeringen: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, 55; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, supra noot 63, 92. 243 P. VAN EESBEECK, “Conventionele terugkeer en last van lijfrente of periodieke uitkering”, supra noot 240, 35. 244 Artikel 17 §1, 4° WIB 92. 245 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen”, supra noot 20, 351.
65
de levensverzekering welke deze ook uitdrukkelijk aanvaardt. Op die manier ontstaat er een zekere controle in hoofde van de schenker op de goederen die hij destijds heeft geschonken aangezien de verzekeringnemer niet langer alle rechten verbonden aan de levensverzekering zonder toestemming van de schenker-begunstigde kan uitoefenen.246 131.
Bij vooroverlijden van de schenker vindt er geen uitkering plaats en herwint de
begiftigde-verzekeringnemer alle rechten. In hoofde van deze laatste worden dan ook geen successierechten geheven, tenzij het overlijden plaatsvindt binnen de drie jaar na een niet geregistreerde schenking.247 132.
Bij vooroverlijden van de begiftigde voldoet het verzekerd risico zich in zijn hoofde,
waardoor de schenker als begunstigde de uitkering ontvangt. Technisch gezien gaat het hier om een beding ten behoeve van een derde welke bovendien vermoed wordt kosteloos te zijn. Het is hier duidelijk niet de bedoeling om de schenker een voordeel om niet te verschaffen. Dit vermoeden dient men bijgevolg te weerleggen door in de verzekeringspolis uitdrukkelijk te bedingen dat de levensverzekering een concretisering is van het conventioneel beding van terugkeer, opgenomen in de schenkingsakte of pacte adjoint.248 De uitkering van het kapitaal gebeurt dan ten bezwarende titel ingevolge de uitvoering van de contractuele bepalingen. Bijgevolg is aan de ratio legis van het beding van conventionele terugkeer voldaan, zodoende dat ook de Fiscale Administratie aanvaardt dat artikel 8 W.Succ. geen toepassing krijgt.249 Op die manier wordt er, bij een vooroverlijden van de begiftigde, een kosteloze terugkeer van de geschonken goederen naar de schenker gerealiseerd. 250
246
J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Controle via levensverzekering”, supra noot 229, 44. Artikel 7 W.Succ. 248 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 106. 249 In haar Beslissing van 22 februari 2007 beschouwt de Fiscale Administratie in voornoemde hypothese de schenking met conventioneel beding van terugkeer, in combinatie met een levensverzekering als een beding ten behoeve van een derde onder bezwarende titel voor zover de begunstigde (de schenker) het bewijs levert van de schenking, de datum van de schenking, de clausule van conventionele terugkeer (eventueel een aanvullend beding), de afwezigheid van verzaking door de schenker aan de clausule van conventionele terugkeer, aan alle of een deel van de gevolgen ervan en de uitdrukkelijke vermelding in het levenverzekeringscontract dat het contract werd afgesloten als gevolg van de schenking met de bedoeling de betaling van de sommen te dekken die aan de schenker zouden verschuldigd zijn bij het vooroverlijden van de begiftigde in uitvoering van realisatie van de clausule van conventionele terugkeer. Wordt één van deze elementen niet aangetoond dan zal art. 8 W.Succ. toch uitwerking krijgen bij het overlijden van de begiftigde; Besl. 22 februari 2007, nr. E.E./101.887, Rep. R.J, S8/3001; http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f5-3e9a-4ad5-86d49f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted , zie hierover ook J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, “Successierechten”, supra noot 33, randnr. 206/1. 250 Evenwel zal er op het positief verschil tussen de uitkering en het voorheen geschonken bedrag successierechten kunnen worden geheven zodat het aangewezen lijkt het uit te keren bedrag in de polis te beperken tot datgene wat destijds werd geschonken.; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 105. 247
66
133.
Zowel in de hypothese van deze planningstechniek zonder controlebehoud als de
hypothese van deze planningstechniek mét controlebehoud rijst echter de vraag of het aflsuiten van een levensverzekering wel als een uitdrukkelijke last van de schenking kan worden opgelegd. LABEEUW en VERDICKT lijken hierop een negatief antwoord te formuleren, gegrond op de mogelijke inbreuk op het principe van de onherroepelijkheid van de schenking.251 Een schenking waaraan bepaalde modaliteiten worden gekoppeld is slechts geldig indien deze tijdelijk zijn, indien dit slechts een relatieve onbeschikbaarheid inhoudt en indien deze door een rechtmatig belang worden verantwoord.252 Zij steunen zich hiervoor op artikel 894 BW. Toch zijn de meningen verdeeld en zien RUYSSEVELDT en VAN ZANTBEEK geen graten in deze constellatie.253 Het adagium “donner et retenir ne vaut” blijft volgens hen onaangetast. Zij verwijzen naar artikel 953 en 954 BW welke de mogelijkheid voorziet voor het inbouwen van lasten in hoofde van de begiftigde. Daarnaast verwijzen zij naar bepaalde rechtsleer welke dergelijke last geen probleem vinden in een gelijkaardige constellatie waarbij een schenking gebeurt met de last om de geschonken goederen in een burgerlijke maatschap te brengen.254 De last om de geschonken gelden te investeren in een levensverzekering houdt in hoofde van de begiftigde louter een prestatie in om iets te doen. Zij benadrukken wel dat de last in algemene termen dient te worden opgesteld en dat er op het ogenblik van de schenking een werkelijke vermogensoverdracht dient plaats te vinden. 134.
De feitenrechter zal desgevallend moeten oordelen of de uitvoering van een
conventionele terugkeer of een last tot uitkering van een rente, dan wel de verplichting tot het afsluiten van een levensverzekering rechtvaardigd is, en in het bijzonder is ingegeven krachtens een rechtmatig belang. Het lijkt er dus op dat dergelijke verplichting niet zonder risico‟s in de schenkingsakte kan worden opgenomen en men derhalve op de vrijwillige naleving vanwege de begiftigde zal moeten kunnen rekenen.
251
N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 107. Volgens artikel 894 van het Burgerlijk Wetboek is een schenking onder levenden een akte waarbij de schenker zich dadelijk en onherroepelijk van de geschonken zaak ontdoet, ten voordele van de begiftigde die ze aanneemt. Zie ook artikel 946 BW. 253 J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Controle via levensverzekering”, supra noot 229, 44 en 46. 254 J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Controle via levensverzekering”, supra noot 229, 46 en 47 met verwijzingen aldaar naar de aangehaalde rechtsleer. 252
67
Afdeling 2. Schenking van een levensverzekering d.m.v. vrijwillige aanbieding ter registratie §1. Algemeen 135.
De schenking van een levensverzekering wordt steeds populairder. Het aantrekkelijk
karakter ervan vloeit voort, enerzijds, uit het verlaagd vlak tarief voor schenkingen van roerende goederen ingevoerd in de drie gewesten255, en anderzijds uit de evolutie van het levensverzekeringscontract naar een nieuw soort spaarinstrument. De combinatie ervan heeft zowel zijn burgerrechtelijke als fiscaalrechtelijke voordelen. Evenwel is de rechtspraak en rechtsleer erover eerder schaars.256 136.
In het kader van een schenking van een levensverzekering is het de verzekeringnemer
die zal optreden als schenker. Daar deze techniek de combinatie uitmaakt van een schenking enerzijds, en een levensverzekeringscontract anderzijds, is het steeds noodzakelijk na te gaan, of de verzekeringnemer voldoet aan alle bekwaamheidsvereisten die nodig zijn zowel voor het doen van een schenking als voor het afsluiten van een levensverzekering. §2. Fiscaalrechtelijke aspecten 137.
De vraag stelt zich of de schenking van een levensverzekering kan worden
geregistreerd aan het vlakke schenkingstarief voor roerende goederen. Het antwoord op deze vraag kan bijzonder interessant zijn, wetende dat de schenkingsrechten voor roerende goederen, in de drie gewesten, slechts 3, 5 of 7 procent bedragen. Indien men het aanvaard beding (ten behoeve van een derde)257 zou onderwerpen aan het registratierecht voor schenkingen, kan alszo o.g.v. artikel 8, laatste lid, 1° W.Succ258de heffing inzake successierechten op de uitkeringen uit levensverzekeringscontracten worden vermeden en een aanzienlijke fiscale besparing worden verwezenlijkt. Tussen 1 januari 2004259 en 1 januari 2005260 was dergelijke planningstechniek mogelijk.261
255
Voor het Vlaams Gewest ingevoerd sinds 1 januari 2004. N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof dd. 26 juni 2008”, in W. PINTENS, J. DU MONGH, C. DECLERCK, eds., Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 281 (Hierna afgekort als N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”). 257 Een registratie van de aanvaarding houdt eigenlijk een registratie van het polisbijvoegsel in. Zie supra noot 64 m.b.t. de formaliteiten bij de aanvaarding van een begunstiging. 258 Ingevolge deze bepaling is artikel 8 W.Succ. niet van toepassing op de sommen, renten of waarden, verkregen iingevolge een beding dat aan het registratierecht gevestigd voor schenkingen werd onderworpen. 259 Datum van inwerkingtreding van de verlaagde tarieven voor schenkingen van roerende goederen aan 3 en 7 procent in het Vlaams Gewest. 260 Datum van inwerkingtreding van artikel 4,3° W.Succ.in het Vlaams Gewest. 256
68
138.
Vanaf 1 januari 2005 stuit de vrijwillige aanbieding van de levensverzekering ter
registratie aan het schenkingsrecht echter op het fictief legaat vervat in artikel 4,3° Vlaams W.Succ.262 Ingevolge deze bepaling worden in het Vlaamse Gewest alle schenkingen van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van overlijden van de schenker voortaan beschouwd als een legaat zodat deze onderhevig zijn aan de betaling van successierechten. De levensverzekeringen waarbij de verzekeringnemer tevens het verzekerd hoofd is maar niet tegelijk de begunstigde, worden, mits aanvaarding, veelal aanzien als een onrechtstreekse schenking, welke bovendien wordt gedaan onder opschortende voorwaarde van overlijden van de verzekeringnemer-schenker. Wenst men de aanvaarding van dergelijke levensverzekering aan te bieden ter registratie dan zal deze slechts worden onderworpen aan het algemeen vast recht van 25 euro.263 Echter, wanneer nadien de opschortende voorwaarde wordt vervuld, zijnde het overlijden van de verzekeringnemer-schenker, zullen ingevolge het fictielegaat van artikel 4,3° W.Succ. de progressieve successietarieven uitwerking krijgen.264 Een vrijwillige registratie van de levensverzekering met het oog op de betaling van het vlakke schenkingstarief voor roerende goederen lijkt aldus wettelijk uitgesloten. 139.
De vraag stelt zich echter of álle levensverzekeringen onder het fictielegaat van artikel
4, 3° W.Succ. vallen. De hierboven besproken redenering gaat in principe enkel op voor levensverzekeringen met uitwerking bij overlijden.265 Bepaalde rechtsleer266 en de fiscus lijken hierover van mening te verschillen.267 De Vlaamse fiscus houdt vast aan het standpunt dat een levensverzekering onder de toepassing van artikel 4, 3° Vl.W.Succ. valt, aangezien 261
S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen: over de valkuil van artikel 4, 3° W.Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2007, nr. 8, 7-8 (Hierna afgekort als S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen”) 262 Wij beperken ons hier tot een bespreking van de problematiek in het Vlaamse Gewest. Artikel 4, 3° Brussels W.Succ. en artikel 131bis §3, 2° Waals W.Succ voorzien een gelijkaardige regeling voor het Brussels Hoofdstedelijk respectievelijk het Waalse Gewest. Zie hierover N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”, supra noot 256, 292-294. 263 De heffing vindt plaats o.g.v. artikel 131 §2, laatste lid W.Reg. en artikel 11 W.Reg. 264 Het fictielegaat van artikel 4,3° W.Succ. krijgt niet allen uitwerking t.a.v. aanvaardingen van dergelijke levensverzekeringen die worden geregistreerd ná 1 januari 2005, ook dergelijke registraties vóór deze datum vallen onder het fictielegaat mits de opschortende voorwaarde zich vervult ná deze datum. Het Grondwettelijk Hof meende in haar arrest van 26 april 2006 hierin geen ongelijke behandeling te zien. Zie hierover Grondwettelijk Hof 26 april 2006, nr. 58/2006 en M. DELBOO, “Arbitragehof 26 april 2006 (Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van overlijden van de schenker (art. 4,3° W.Succ.))”, Nieuwsbrief Successierechten 2006, nr. 5-6, 5-7. 265 Bij de AAB-constellatie, waar de begiftigde optreedt als begunstigde en de schenker als verzekeringnemer en verzekerde, zal er bij overlijden van de schenker een kapitaal worden uitgekeerd aan de begiftigde. De begiftigde verkrijgt het kapitaal enkel bij vooroverlijden van de schenker. Wil men dergelijke levensverzekering vrijwillig registreren dant valt men onder het fictielegaat van artikel 4, 3° W.Succ. 266 NELIS en DELBOO menen dat een verzekering bij leven niet valt onder het fictielegaat, alsook welbepaalde verzekeringen bij overlijden en welbepaalde gemengde verzekeringen. Zie hierover meer in S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen”, supra noot 261, 9-10. 267 N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”, supra noot 256, 293
69
het bedongen overlijden van een persoon beschouwd moet worden als een opschortende voorwaarde. Deze zienswijze kan evenwel worden bekritiseerd, daar men bij een levensverzekering eerder te maken heeft met een opschortende termijn, dan met een opschortende voorwaarde.268 Opdat we van een opschortende voorwaarde kunnen spreken, is vereist dat het gaat om een toekomstige onzekere gebeurtenis. Het overlijden van de verzekerde is dit niet, integendeel, het is een toekomstige en zekere gebeurtenis. Enkel het tijdstip waarop het overlijden zal plaatsvinden blijft onzeker en maakt de opschortende termijn van het levensverzekeringscontract uit. Zo menen ook NELIS en DELBOO dat de uitkering alsdan niet afhankelijk is van een opschortende voorwaarde zodat de begunstiging niet langer kan worden beschouwd als een onrechtstreekse schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van overlijden van de schenker, maar wel als een onrechtstreekse schenking onder opschortende termijn van het overlijden van de schenker.269 Niettegenstaande deze logische juridische redenering, houdt de Vlaamse fiscus voet bij stuk.270 Zolang de fiscus vasthoudt aan haar standpunt, lijkt een vrijwillige aanbieding ter registratie bijgevolg uitgesloten. 140.
Voor de levensverzekering bij leven is een vrijwillige aanbieding ter registratie wel
nuttig. De opschortende voorwaarde wordt bij dergelijke levensverzekeringen immers vervuld ingevolge het op een vooraf bepaalde datum in leven zijn van de verzekeringnemer-schenker. Bijgevolg valt zij niet onder de toepassingsvoorwaarden van artikel 4, 3° W.Succ. en ontsnapt zij aldus aan de successieheffing.271 Desgevallend zullen enkel successierechten verschuldigd zijn zo de verzekeringnemer binnen de drie jaar na de vooraf bepaalde datum komt te overlijden. 141.
Voor wat betreft de gemengde levensverzekeringen dient men volgens NELIS en
DELBOO een onderscheid te maken tussen de registratie van de aanvaarding van de begunstigde bij leven en van de aanvaarding van de begunstigde bij overlijden. Het eerste geval ontsnapt volgens deze auteurs aan het fictielegaat.272 De uitkering gebeurt immers onder opschortende voorwaarde van het in leven zijn van de verzekeringnemer-schenker op een vooraf bepaalde datum. Bij het vervullen van de voorwaarde zullen slechts de vlakke 268
I. VERHULST en S. NELIS “Art. 4, 3° W.Succ. Vlaams Gewest: enkele verduidelijkingen aangaande het toepassingsgebied”, Nieuwsbrief Successierechten 2006, nr. 1, 1; G. DEKNUDT, “Schenkingen”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, 95-96; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 108. 269 S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen”, supra noot 261,10. 270 N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”, supra noot 256, 293. 271 S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen”, supra noot 261, 9-10. 272 S. NELIS en M. DELBOO, “Registratie aanvaarding levensverzekeringen”, supra noot 261, 10-11.
70
schenkingstarieven verschuldigd zijn, ookal volgt er een overlijden van de verzekeringnemerschenker binnen de drie jaar. Het tweede geval wordt volgens hen wel aan het fictielegaat van artikel 4,3° W.Succ. onderworpen behoudens wanneer aan twee cumulatieve voorwaarden wordt voldaan, in welk geval er sprake is van een opschortende termijn en niet langer van een opschortende voorwaarde. Zo ontsnapt men enkel aan het fictielegaat indien de begunstigde bij overlijden én bij leven dezelfde persoon uitmaken én het levensverzekeringscontract bovendien uitdrukkelijk voorziet dat in geval van vooroverlijden van de begunstigde, de uitkering plaatsvindt ten voordele van de nalatenschap. Afdeling 3. Schenking van een levensverzekering via overdracht van rechten van de verzekeringnemer §1. Overdracht van rechten als planningstechniek 142.
Artikel 4, 3° W.Succ. blijkt de schenking van een levensverzekering, in de vorm van
de vrijwillige aanbieding van de aanvaarding van de begunstiging ter registratie, uit te sluiten. Toch kan men voor de AAB formule een oplossing vinden in de overdracht van de rechten van de verzekeringnemer, verbonden aan het levensverzekeringscontract. Op die manier stapt men over van een AAB naar een BAB configuratie. De overdracht geschiedt door het eenvoudig opmaken van een polisbijlage, mits akkoord van en ondertekening door de overdrager, overnemer en verzekeraar.273 143.
Door de overdracht van rechten wordt de oorspronkelijk begunstigde nu
verzekeringnemer. Hij wordt partij in het verzekeringscontract en kan niet langer als een derde worden aanzien. Bijgevolg moet de begunstiging in zijn voordeel niet langer worden beschouwd als een beding ten behoeve van een derde, maar wel als een beding ten behoeve van zichzelf zodat een mogelijke toepassing van artikel 8 W.Succ achterwege blijft.274 De uitkering van het kapitaal aan de begunstigde-verzekeringnemer kan niet langer worden
273
N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”, supra noot 256, 294. C. DE WULF, “De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst”, De Verz. 2008, afl. 14, 167-186; S. HUBRECHT, “Overdracht van alle rechten om niet en artikel 8 W.Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 8 (Hierna afgekort als S. HUBRECHT, “Overdracht van alle rechten om niet”); DELBOO en NELIS menen dat om na te gaan of een beding ten behoeve van zichzelf is of niet, men zich moet plaatsen op het ogenblik van de uitkering;.M. DELBOO en S. NELIS, “Deel IX, Levensverzekeringen en successieplanning: optimalisatie door tussenplaatsing burgerlijke maatschap” in Fiscaal Praktijkboek Indirecte Belastingen 2007-2008, Mechelen, Kluwer, 2007, 316; VAN EESBEECK merkt op dat het niet uit te sluiten valt dat de fiscus kan argumenteren dat het om een beding ten behoeve van een derde gaat daar de uitkering aan de begunstigde ook oorspronkelijk zo was bedongen; P. VAN EESBEECK, “Verzekeringsgift: nog geen volledig geëffend pad”, Life & Benefits 2008, nr. 5, 6. 274
71
aanzien als een schenking, het is de overdracht van de rechten vanwege de verzekeringnemer aan de begunstigde die als een schenking dient te worden gekwalificeerd.275 144.
Artikel 8 W.Succ wordt op deze manier buiten spel gezet alhoewel hierover nog geen
uitsluitsel bestaat. Tot heden heeft de fiscus zich nog niet uitgesproken over de vraag of de uitkering van een, via de kosteloze overdracht van alle rechten, geschonken levensverzekering werkelijk vrij van successierechten kan gebeuren. In ieder geval dient men wel nog rekening houden met de fictiebepaling van artikel 7 W.Succ waardoor er vanaf het moment van de overdracht van de rechten een driejarige termijn begint te lopen. Bij overlijden van de verzekeringnemer-schenker binnen die termijn, zal de schenking onderworpen worden aan het tarief der successierechten. Dit risico kan worden vermeden door de schenking vrijwillig aan te bieden ter registratie. Hierdoor ontwijkt men de hoge successierechten, door zich vrijwillig te onderwerpen aan het meer fiscaalvriendelijke tarief van de roerende schenkingsrechten. In de praktijk is echter al gebleken dat bepaalde ontvangers weigeren dergelijke overdracht te registreren aan de roerende schenkingsrechten, zodat er van een rijpe en veilige planningstechniek nog geen sprake is.276 §2. Voor- en nadelen 145.
Ingevolge de kosteloze overdracht van alle rechten aan de begiftigde worden de
uitstap- en instapkosten vermeden aangezien het oorspronkelijke verzekeringscontract intact blijft. Zelfs de Fiscale Administratie aanvaardt het voortbestaan van het contract o.g.v. artikel 119 WLVO277 zodat er geen sprake is van een storting van een nieuwe premie. Bijgevolg aanvaardt zij dat de premietaks van 1,1 procent niet opnieuw dient te worden betaald. De nieuwe verzekeringnemer dient immers geen premie te betalen in de zin van artikel 176 van het Wetboek Diverse Rechten en Taksen zodat de schenking, bestaande uit de overdracht van rechten, de premietaks niet opeisbaar maakt. Deze administratieve gunstregeling wordt enerzijds beperkt tot de gevallen die kaderen binnen artikel 175 Wetboek diverse rechten en
275
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, supra noot 63, 98-99. 276 P. VAN EESBEECK, “Verzekeringsgift: nog geen volledig geëffend pad”, Life & Benefits 2008, nr. 5, 6; Zo blijkt dat de ontvanger der registratierechten de overdracht van rechten weliswaar registreert aan het algemeen vast recht, doch dat zij weigert om hierop de schenkingsrechten te heffen. De fiscus beriep zich ten onrechte op artikel 4, 3° W.Succ. Deze redenering kan echter niet gevolgd worden, daar de overdracht an de rechten van de verzekeringnemer op de begunstigde immers onmiddellijk plaatsvindt zonder te zijn onderworpen aan een opschortende voorwaarde die in werking treedt ingevolge het overlijden van de schenker; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning: knelpunten”, supra noot 49, 108. 277 Krachtens artikel 119 WLVO kan de verzekeringnemer zijn rechten geheel of gedeeltelijk overdragen, doch niet zonder instemming van de begunstigde als die reeds aanvaard heeft.
72
taksen en anderzijds beperkt door een aantal voorwaarden. Zo dient, volgens de fiscus, de schenking te gebeuren krachtens een notariële akte, dient een ondertekende polisbijlage te worden opgemaakt en dienen zowel de schenker als de begiftigde een natuurlijke persoon te zijn.278 146.
Het grote onderscheid met de schenking van een levensverzekering ligt hier in het
nadeel voor de verzekeringnemer, die via de overdracht van rechten alle controle op de levensverzekering verliest. Zijn partijdeelname aan het levensverzekeringscontract wordt ongedaan gemaakt en vervangen door de begunstigde, die een volwaardige partij wordt. De voormalige begunstigde beschikt nu over alle rechten verbonden aan het verzekeringscontract, zoals het aanstellen van een begunstigde, het uitoefenen van zijn afkooprecht, enzovoort. Dit kan leiden tot situaties die tegenstrijdig zijn aan de bedoeling van de schenker. Doordat de verzekeringnemer zijn rechten heeft overgedragen, behoudt hij geen enkele controle meer op de levensverzekering. Het is net deze controle op de levensverzekering met de daaraan verbonden rechten, die het zo een interessant instrument voor successieplanning maakt. LABEEUW spreekt hier van een „paniekplanningsinstrument‟, dat vooral nuttig kan zijn bij in-extremis gevallen.279 147.
Ook HUBRECHT is geen voorstander van deze planningstechniek en vergelijkt het
zelfs met “dansen op een slappe koord” omwille van de nog steeds heersende onduidelijkheden daaromtrent.280 Hij meent dan ook dat het volgens de huidige praktijk beter aan te raden valt om het levensverzekeringscontract af te kopen waarop een schenking van het kapitaal aan de begiftigde volgt. 281 Afdeling 4. Schenking van de afkoopwaarde 148.
Om aan successieplanning te doen, bestaat er natuurlijk steeds de mogelijkheid om
vermogenswaarde van de levensverzekering af te kopen. De lopende levensverzekering wordt beëindigd, waarna een schenking van de afkoopwaarde volgt. De ontvangen afkoopwaarde kan men steeds in de vorm van een geldsom met allerhande modaliteiten schenken aan het vlakke roerende schenkingstarief, zodat de schenker vooralsnog een zekere controle behoudt op zijn vermogen. Doordat de begiftigde nadien een nieuw levensverzekeringcontract sluit op 278
S. HUBRECHT, “Overdracht van alle rechten om niet”, supra noot 274, 8. N. LABEEUW, “Schenking van een levensverzekering”, supra noot 256, 296. 280 Onduidelijkheden zoals de situatie waarbij er meerdere begiftigden zijn van de overgedragen rechten van eenzelfde polis. 281 S. HUBRECHT, “Overdracht van alle rechten om niet”, supra noot 274, 10-11. 279
73
zijn naam, maar op hoofd van de schenker met zichzelf als begunstigde, wordt een beding ten behoeve van zichzelf gecreëert waardoor artikel 8 W.Succ. buiten spel wordt gezet. 282 Door deze manier van werken hanteert men eigenlijk de schenking als planninginstrument en niet het levensverzekeringscontract zelf, dat immers is ontbonden door de uitoefening van het afkooprecht. Het nadeel aan deze methode is dat de begiftigde van de afkoopwaarde opnieuw een levensverzekeringscontract aangaat, zodat wederom een premietaks van 1,1 procent is verschuldigd. Daarenboven zullen in beginsel uitstap- en instapkosten verschuldigd zijn alsook eventueel roerende voorheffing.283 Deze bijkomende kosten zijn evenwel beter te vermijden door ab initio aan successieplanning te doen. Zo is het voordeliger om ab initio gelden te schenken aan een begiftigde die vervolgens een levensverzekering sluit in dezelfde ABA configuratie. Afdeling 5. De indekking van successierechten op hand- of bankgift door een levensverzekering 149.
Krachtens de fictiebepaling van artikel 7 W.Succ. worden er op niet geregistreerde
schenkingen bij hand- of bankgift alsnog successierechten geheven bij overlijden van de schenker binnen de drie jaar na de schenking. Nochtans kan de schenker deze heffing der successierechten op haar beurt indekken door het sluiten van een levensverzekering en meer in het bijzonder een tijdelijke overlijdensverzekering met een looptijd van drie jaar vanaf de schenking. Men spreekt in dit geval van een “successierechtenverzekering”. De schenker neemt de hoedanigheid aan van verzekeringnemer en verzekerde, en duidt daarbij de begiftigde van de hand- of bankgift aan als begunstigde van het uit te keren kapitaal. 284 Het kapitaal, als voorwerp van de levensverzekering, is het bedrag van de successierechten welke verschuldigd zou zijn op de geschonken roerende goederen, in het geval de schenker binnen de drie jaar na de schenking komt te overlijden. 150.
Voornoemde constellatie is echter nadelig, daar deze op zichzelf een kosteloos beding
ten behoeve van een derde uitmaakt. Het kapitaal, dat net moet toelaten om de successierechten op de schenking te betalen in geval van overlijden van de schenker binnen
282
ABA-configuratie. Zie eveneens supra Hoofdstuk 4, afdeling 1, §1. S. HUBRECHT, “Overdracht van alle rechten om niet”, supra noot 274, 7-8. 284 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, supra noot 63, 89-90. 283
74
de drie jaar, zou dan op grond van artikel 8 W.Succ. op haar beurt worden onderworpen aan successierechten.285 151.
Om dit nadeel te ontwijken kan men beter de begiftigde zelf, en niet de schenker, een
levensverzekering laten sluiten met aanduiding van zichzelf als begunstigde in geval van overlijden van de verzekerde-schenker. Bij overlijden van de schenker zal het verzekeringskapitaal niet onderworpen zijn aan de heffing der successierechten daar het gaat om een beding ten behoeve van zichzelf, en niet om een beding ten behoeve van een derde. De begiftigde zal als verzekeringnemer wel dienen in te staan voor de premiebetaling, doch kunnen deze desgevallend gefinancierd worden door een deel van de geschonken goederen. De premiebetaling kan periodiek of eenmalig zijn. De periodieke premiebetaling verdient toch de voorkeur, zodat bij vooroverlijden van de begiftigde de premiebetalingen en de polis van de tijdelijke overlijdensverzekering worden beëindigd daar deze hun nut hebben verloren.286 152.
Indien men deze rechtsfiguur wenst te hanteren, dient men wel bij het sluiten van de
verzekering, het uit te keren overlijdenskapitaal zo correct mogelijk in te schatten. Wanneer men desgevallend de verzekering sluit ter indekking van het risico van overlijden van de schenker binnen 3 jaar na de schenking wegens zijn slechte gezondheidstoestand of zijn hoge leeftijd, kan het voorkomen dat de premiebetaling nadeliger uitkomt dan wanneer men toch tot de gewone registratie van de handgift of bankgift zou overgaaan zodat het vlakke schenkingstarief van 3 of 7 procent wordt geheven.287 Bovendien mag men niet uitsluiten dat er zich in de periode van drie jaar schommelingen kunnen voordoen zodat die desgevallend een aanpassing van het contract tot gevolg kunnen hebben. Wenst men bijgevolg deze techniek te hanteren, dan dient men steeds in concreto en vooraf de afweging te maken of deze techniek al dan niet duurder uitvalt dan de vlakke schenkingsrechten.288
285
P. VAN EESBEECK, “Levensverzekeringen. Successierechten verzekeren op hand- of bankgift”, in Alternatieve vormen van vermogensplanning, Handboek Estate Planning 2009, Larcier, 2009, 29-30. 286 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, supra noot 63, 89. 287 Naarmate de verzekerde ouder wordt zullen niet alleen de medische selectiecriteria strenger worden, dit zal ook tot uiting komen in een hogere premiebetaling. Om die reden worden vaak leeftijdsdrempels gehanteerd waarboven de verzekeraars weigeren nog een overlijdensverzekering te aanvaarden. 288 N. GEELHAND, “Beschouwingen, denkpistes en valkuilen van de successierechten bij familiale vermogensplanning” in X, Levenslang en verder. Familiale vermogensplanning in de 21e eeuw, Gandaius Permanente Vorming. XXXe Postuniversitaire Cyclus Willy Delva 2003-2004, losbl. , 19.
75
Besluit In
het
kader
van
de
hoge
populariteit
van
estate
planning
wordt
het
levensverzekeringscontract vaak gehanteerd als planningsinstrument, en niet altijd ten onrechte zo blijkt. Uit deze bijdrage kan immers worden besloten dat de levensverzekering zeer interessante en flexibele planningmogelijkheden biedt, zoals de mogelijkheid om bepaalde doelstellingen van de schenker te verwezenlijken of om bepaalde garanties in te bouwen. Zo kan men via een levensverzekering zijn vermogen enerzijds beschermen tegen aanspraken van schuldeisers en hierover anderzijds in zekere mate een zeggenschap behouden. De klassieke instrumenten voor dergelijke vermogensplanning zijn schenkingen, bedingen van aanwas, het huwelijkscontract en het testament. Toch zien we in de huidige praktijk dat de menig vermogende particulieren opteren voor een levensverzekeringscontract. Daar waar men vroeger de levensverzekering en successieplanning als twee afzonderlijke instrumenten aanzag, stellen we vast dat deze heden onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden en ook de scheidingslijn met andere planningsinstrumenten fijner wordt. Maar schijn kan bedriegen, zo zien we dat het huwelijk tussen het levensverzekeringscontract en de successieplanning vaak verloopt als een sprookje maar ook tot onverwachte echtscheidingen kan leiden. De WLVO heeft grotendeels tot deze planningsevolutie bijgedragen door aan de levensverzekering belangrijke voorrechten te koppelen, evenwel zonder dat de nodige aandacht werd besteed aan het toen reeds fundamenteel gewijzigd klimaat op de markt van levensverzekeringen. Het levensverzekeringscontract blijkt heden niet meer zo eenvoudig dan wat het ooit is geweest. Gelukkig namen de baanbrekende arresten van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en 16 december 2010 dit gewijzigd maatschappelijk klimaat wel op in hun overwegingen. In de hedendaagse maatschappij blijkt duidelijk dat sommige verzekeringsproducten echte financiële beleggingsinstrumenten zijn geworden, waarbij aanzienlijke spaartegoeden in het rechtsverkeer worden gemobiliseerd. Daarom achtte het Hof dan ook terecht dat het juridisch onverantwoord zou zijn, om langs de omweg van het levensverzekeringscontract, de reservataire erfgenamen hun beschermde aanspraken ten aanzien van het opgebouwde kapitaal te ontzeggen. Dit leidde ertoe dat het Grondwettelijk Hof op 26 juni 2008 artikel 124 van de wet op de landverzekeringsovereenkomst strijdig heeft bevonden met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Deze ongrondwettelijkheidsverklaring was evenwel voorspelbaar, en zat er dus al enige tijd aan te komen, na het evenzeer baanbrekend arrest van het Hof op 26 mei 1999 dat de artikelen 127 en 128 reeds strijdig 76
bevond met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre er met gemeenschappelijke premies een eigen kapitaal kon worden opgebouwd door een echtgenoot. Bijgevolg moet men in het kader van de successieplanning rekening houden met het feit dat de muur tussen een levensverzekeringscontract en andere vermogensbestanddelen stilaan aan het afbrokkelen is ingevolge deze belangrijke arresten van het Grondwettelijk Hof. Een niet-klassieke levensverzekering welke het voorzorgsoogmerk uithold, wordt meer en meer beschouwd als een normaal bestanddeel van het vermogen. Toch lijkt het onderscheid tussen een echte levensverzekering en een spaarproduct niet altijd eenvoudig te maken. Het onderscheid tussen beide en de hele problematiek daarrond is werd in eerste instantie onduidelijker doordat bepaalde rechtspraak zich aan de techniek van herkwalificatie waagde. Zij herkwalificeerden een levensverzekering in bepaalde gevallen naar een spaarcontract of een louter beleggingsproduct, steunend op het feit dat er volgens hen een risico aanwezig moet zijn in de klassieke betekenis van het woord. Toch is de huidige rechtsleer van mening dat het kanselement in zijn klassieke betekenis geen geldigheidsvoorwaarde uitmaakt om van een levensverzekering te kunnen spreken. Ook de meer recentere rechtspraak volgt deze tendens en weigert steeds meer om in geval van een gemengde levensverzekering tot herkwalificatie te besluiten. Naast de burgerrechtelijke aspecten van een levensverzekering situeren de wensen van de successieplanner zich voornamelijk op het fiscale niveau. Dat de levensverzekering een aangeprezen planninsinstrument uitmaakt op het niveau van de inkomstenbelasting kan inderdaad worden bevestigd, maar op het niveau van de successierechten beschikt de fiscale administratie over een arsenaal aan wapens zodat dienaangaande belangrijke nuanceringen dienen te worden gemaakt. Ingevolge de fictiebepaling van artikel 8 W.Succ. zullen uitkeringen ingevolge levensverzekeringen in de meeste gevallen onderworpen zijn aan successierechten. De fictiebepaling viseert een levensverzekering met gelijk welke constellatie mits deze een beding ten behoeve van een derde uitmaakt waarbij een begiftigingsoogmerk voorligt in hoofde van de verzekeringnemer. De successieplanner zal trachten aan de toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W.Succ. te ontsnappen. Dit is onder meer mogelijk door aan de begunstiging een bezwarend karakter te verbinden, de uitkering uit een levensverzekering te onderwerpen aan het registratierecht voor schenkingen, dan wel een beding ten behoeve van zichzelf te creëren. Bovendien geldt een afwijkende regeling voor echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel. De toepassing van deze wetsartikelen in
77
de praktijk worden daarenboven nog eens bemoeilijkt door de Fiscale Administratie die zich er niet toe weerhoudt haar standpunt herhaaldelijk en ad nutum te wijzigen. Wil men bijgevolg het levensverzekeringscontract als planningsinstrument hanteren dan dient men belangrijke nuanceringen te maken, niet alleen m.b.t. de redactie van het contract maar evenzeer m.b.t. de gevolgen op burgerrechtelijk en fiscaal niveau. Spijts de vele rechtspraak en rechtsleer terzake, blijft er op een aantal vlakken nog ruimte voor interpretatie, discussie en onzekerheid. Met de levensverzekering als planningsinstrument wordt men meestal op rechte paden gestuurd maar de kans op een scherpe bocht is niet onbestaande. Het wordt tijd dat de stemmen die oproepen tot wetgevend initiatief positief worden beantwoord zodat het levensverzekeringscontract op bepaalde gebieden meer zekerheid kan bieden. Immers, bij successieplanning staat gemoedsrust centraal doch dit kan maar worden bekomen zodra er rechtszekerheid bestaat. Rekening houdend met de barrières waarmee we inzake levensverzekeringen worden geconfronteerd in zowel wetgeving, rechtspraak en rechtsleer is het verstandig om niet te ambitieus te willen zijn. Opdat men niet voor verrassingen wil komen te staan hanteert men de levensverzekering beter wanneer dit tot rechtszekere oplossingen leidt. Deze bijdrage sluit ik dan ook graag af met het noemenswaardige citaat; “Successieplanning met een levensverzekeringspolis als controlemiddel oogt verleidelijk, maar blijft fragiel en vereist precisie zoals het monteren van een Zwitsers uurwerk.”289
289
Citaat overgenomen uit J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Schenken met conventionele terugkeer en controle via levensverzekering”, De verzekeringswereld oktober 2005, 47.
78
Bibliografie
Richtlijn Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende levensverzekering, Pb. L. 19 december 2002, afl. 345, 39; http://eur-lex.europa.eu
Wetgeving Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende levensverzekering, http://eur-lex.europa.eu
Gecoördineerde Grondwet, BS 17 februari 1994
Wet 16 maart 1803 op het Notarisambt, Bull. 258, n° 2440, Pasin.
Wet 21 maart 1804 houdende het Burgerlijk Wetboek, BS 3 september 1807 Wet van 9 juli 1975 betreffende de controle der verzekeringsondernemingen, BS 29 juli 1975
Wet van 14 juli 1976 betreffende de wederzijdse rechten en verplichtingen van echtgenoten en de huwelijksvermogensstelsels, BS 18 september 1976
Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992
KB 2 maart 1927 Wetboek diverse rechten en taksen, BS 6 maart 1927 KB nr. 308, 31 maart 1936 houdende het wetboek der successierechten (Vlaamse versie), BS 7 april 1936 KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de Verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991
79
Bijlage I bij KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991 KB 10 april 1992 Wetboek van de inkomstenbelastingen 1992, BS 30 juli 1992 KB van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003
Parlementaire stukken Advies Raad van State, Parl. St. Kamer, 1586/1, 90-91. Wetsontwerp op de Landverzekeringsovereenkomst, Parl. St. Kamer, 1586/1, 1990-91, 104
Rechtspraak Belgische rechtspraak Grondwettelijk Hof 26 mei 1999, nr. 54/99, BS 18 augustus 1999; RW 1999-2000, 295; De Verz. 1999, 475, noot LELEU, Y.-H. en SCHUERMANS, D.; EJ 2000, 22, noot BUYSSENS, F.; JLMB 1999, 1456; Rev.not.b. 1999, 710; Rev.trim.dr.fam. 1999, 691; T.Not. 2000, 257, noot TORFS, N.; TBH 1999, 849, noot TERMOTE, K. 10 Grondwettelijk Hof 26 januari 2005, AA 2005, afl. 1, 269; BS 11 maart 2005, 10437; FJF 2005, afl. 6, 637; Rec.gén.enr.not. 2005, afl. 6, 233; T. Verz. 2006, afl. 1, 135, Successierechten 2005, afl. 9, 1-3 Grondwettelijk Hof 26 april 2006, nr. 58/2006 Grondwettelijk Hof 7 maart 2007, nr. 36/2007, BS 18 april 2007, 101.056.; Rec.gén.enr.not. 2007, 214 Grondwettelijk Hof 26 juni 2008, nr. 96/2008, Act.dr.fam. 2008, afl. 8, 153, noot DE WILDE D'ESTMAEL, E.; A.GrwH 2008, afl. 3, 1547; BS 3 september 2008, 46098; For.ass. 2008, afl. 89, 189, noot SCHILDERMANS, C.; JT 2008, afl. 6325, 601, noot LELEU, Y. en RENCHON, J.; RGAR 2008, afl. 10, nr. 14450, noot MOREAU, P.; Rec.gén.enr.not. 2008, afl. 8, 312, noot RASSON, G.; Rev.not.b. 2008, afl. 3023, 574, noot DE WILDE D'ESTMAEL, E.; Rev.trim.dr.fam. 2008, afl. 3, 1065; RW 2008-09, afl. 1, 44; RW 2008-09, 80
afl. 30, 1255; TBH 2008, afl. 9, 757, noot TERMOTE, K.; T.Not. 2008, afl. 12, 584, noot SCHOCKAERT, C.; T.Verz. 2008, afl. 3, 305, noot ANDRE-DUMONT, J. Grondwettelijk Hof 16 december 2010, nr. 147/2010, BS 14 februari 2011, 11217-11219; http://www.const-court.be (23 december 2010); Rec.gén.enr.not. 2011, afl. 3, 127, noot STAS, L.; Rev.not.b. 2011, afl. 3050, 210, noot DE WILDE D'ESTMAEL, E.; TBH 2011 (weergave BINON, J.), afl. 3, 266 en http://www.rdc-tbh.be (11 april 2011) Cass. 16 mei 2002, RW 2002-03, 1543, T.Not. 2003,115 en RABG 2005, 716 Cass. 16 januari 2006, AR C.04.0302.F, http://www.cass.be; Pas. 2006, afl. 1, 163; Rec.gén.enr.not. 2007, afl. 4, 148; RW 2008-09, afl. 21, 868 Cass. 17 september 2007, RW 2007-2008, 534 Cass. 24 januari 2011, C.09.0635.N; www.cass.be Antwerpen 6 september 2005, www.juridat.be Antwerpen 1 februari 2006, RW 2008, 1816 Antwerpen 27 februari 2007, www.juridat.be Antwerpen 3 maart 2009, T. Verz. 2006, 162 Gent 9 december 2003, Fiscoloog 2003, nr. 920, 1 Gent 4 maart 2004, NJW 2004, 847, noot VERSCHELDEN, G Gent 29 juni 2004, Fisc.Koer. 2004, 650 Gent 14 september 2004, www.fisconet.fgov.be Gent 28 juni 2007, T. Not. 2009, 550 Gent 8 april 2008, www.fisconet.fgov.be Luik 3 februari 2003, JT 2003, 386, noot LELEU, Y.-H.; JLMB 2003, 1045, noot SACE, J.; De Verz. 2003, 580, noot DEVOET, C.; Rev.not.b. 2003, 218 Luik 12 januari 2005, TBBR 2007, 554 Rb. Aarlen 4 oktober 2006, TFR 2007, 604-608 81
Rb. Antwerpen 4 april 2006, De Verz. 2008/1, 73. Rb. Brugge 15 januari 2002, Act.fisc. 2002, alf. 16, 5; De Verz. 2002, 678, noot; FJF 2003, afl. 1, 63 Rb. Bergen 3 november 2010, Fiscoloog 2010, afl. 1230, 12 Rb. Brugge 15 januari 2002, T. Verz. 2002, 679 Rb. Brugge 20 maart 2002, De Verz. 2002, 686 Rb. Brugge 23 maart 2004, T. Not. 2004, 689 Rb. Brussel 1 september 2003, De Verz. 2004, 116, noot SCHILTZ, H., nr. 346, 116; T.Not. 2004, 670-674 Rb. Brussel 10 juni 2008, T.Not. 2008, 618-623 Rb. Doornik 16 mei 2006, De Verz. 2008, 73, noot ANDRE-DUMONT, J.-C Rb. Gent 11 februari 2008, nr. 05/172/A Rb. Mechelen 6 februari 2008, T.Not. 2008, afl. 12, 613-617 Kh. Brussel 29 november 2005, Fisc. 2006, afl. 1009, 1; T. Verz. 2006, 228 Kh. Brussel 8 december 2006, Fisc. 2006, afl. 1052, 12
Franse rechtspraak Cass. Fr. 23 november 2004, Rév. Defr. 2005, art. 38142; RGDA 2005, 110, noot MAYAUX, L.; Sem.Jur. 2005, 264, noot GHESTIN, J.; D 2005, noot BEIGNIER, B.; JCP 2005, I, 111; www.courdecassation.fr
Mededeling Commissie voor Verzekeringen, Mededeling van 14 mei 2001, nr. D. 198 Commissie voor Verzekeringen, 18 februari 2005, DOC C/2004/6, Advies « inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten - Artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 », 10-11; www.cbfa.be 82
Administratieve circulaires en rulings Circulaire 29 april 1997, nr. 3, Rec.gén.enr.not. 1997, nr. 24724, 357 Fiscale
Administratie
Besl.
20
november
2002,
nr.
E.E./99.141;
http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f53e9a-4ad5-86d4-9f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted Fiscale Administratie Besl. 25 februari 2003, nr. E.E./96.993, www.fisconet.be Federale Overheidsdienst Financiën, ruling nr. 400.374 van 21 april 2005, www.fisconet.be Federale Overheidsdienst Financiën, circ. nr. 16/2006 van 31 juli 2006, T.Not. 2006, 491-496. Fiscale
Administratie
Besl.
22
februari
2007,
nr.
E.E./101.887;
http://ccff02.minfin.fgov.be/KMWeb/document.do?method=view&nav=1&id=6d2651f53e9a-4ad5-86d4-9f6af10f283e&disableHighlightning=true#findHighlighted Federale
Overheidsdienst
Financiën,
ruling
nr.
800.006
van
12
februari
2008,
www.fisconet.be Federale Overheidsdienst Financiën, circ. nr. Ci.RH.421/586.810 (AOIF nr. 20/2009) van 22 april 2009, www.fisconet.be Federale Overheidsdienst Financiën, ruling nr. 800.279 van 26 mei 2009, www.fisconet.be Instructie van de Centrale Administratie van 14 februari 2011, onuitg.
Rechtsleer Boeken BAEL, J., “De vereffening-verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta”, in CBR Jaarboek 2002-2003, I, Antwerpen, Maklu, 2003, 183-258 BAEL, J., “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 237-280. 83
BARBAIX, R., “Erfrechtelijke aspecten van de schenking via een begunstiging in een levensverzekering”, in PUELINCKX-COENE, M., Over Erven. Liber Amicorum, Antwerpen, Kluwer, 2006, 53-82 BINON, J. en DUBUISSON, B., “L‟aléa dans les produits d‟assurance vie. Le point de vue belge”, in DUBUISSON, B. en JAUMAIN, C., Les nouveaux produits d’assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Louvain-la-Neuve, Academia Bruylant, 2000, 23-61 BUYSSENS, F. en LELEU, Y.-H., “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in CASMAN, H. en VAN LOOK, M. (eds.), Huwelijksvermogensrecht (Topics II, TIX.2), Mechelen, Kluwer, 14-20 CASMAN, H.,“Levensverzekering van en voor gehuwden”, in STORME, M., Gezin en recht in postmoderne samenleving, in Postuniversitaire Cyclus Willy Delva 1993/1994, Gent, Mys & Breesch, 1994, 516-562 CASMAN, H., “Actualia huwelijksvermogensrecht”, in CBR Jaarboek 1999-2000, Antwerpen, Maklu, 2000, 64-68 COLLE, P., “Handboek bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten”, Antwerpen, Intersentia, 2005, 341 p. COUSY, H., “Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract”, in TILLEMAN, B. en VERBEKE, A. (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 1-139 CULOT, A., “Le contrat d‟assurance et l‟article 8 du Code des droits de succession”, in J. ANDRE DUMONT (eds.), L‟assurance vie: outil de planification patrimoniale. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2010, 93-134 DECUYPER, J. en RUYSSEVELDT, J., “Successierechten 2010-2011”, Mechelen, Kluwer, 2010, Volume I, 1078 p. DELBOO, M. en NELIS, S., “Deel IX, Levensverzekeringen en successieplanning: optimalisatie door tussenplaatsing burgerlijke maatschap” in Fiscaal Praktijkboek Indirecte Belastingen 2007-2008, Mechelen, Kluwer, 2007, 316 DEKNUDT, G., “Schenkingen”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, 89-108 84
DEVOET, C., “De rechten van de partijen”, in ANDRÉ-DUMONT, J.-C. et al. (eds.), Kluwer’s Verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2009, 58.. DE PAGE, P., en DE STEFANI, I., “Assurance vie et régimes matrimoniaux”, in J. ANDRE DUMONT (eds.), L‟assurance vie: outil de planification patrimoniale. Aspects civils et fiscaux, Limal, Anthemis, 2010, 165-202 DU MONGH, J. en DEKNUDT, G., “Erfrecht”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J., Patrimonium 2006, Antwerpen - Oxford, Intersentia, 2006, 227-298 DU MONGH, J., DECLERCK, CH. en DEKNUDT, G., “Erfrecht”, in W. PINTENS en J. DU MONGH, Patrimonium 2007, Antwerpen - Oxford, Intersentia, 2007, 113-157 DU MONGH, J., DECLERCK, C. en DEKNUDT, G., “Erfrecht”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 101-142 GEELHAND, N., “Beschouwingen, denkpistes en valkuilen van de successierechten bij familiale vermogensplanning” in X, Levenslang en verder. Familiale vermogensplanning in de 21e eeuw, Gandaius Permanente Vorming. XXXe Postuniversitaire Cyclus Willy Delva 2003-2004, losbl. , 19. LABEEUW, N., “Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof dd. 26 juni 2008”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 281-297 PINTENS, W., VAN DER MEERSCH, B. en VANWINCKELEN, K., “Inleiding tot het familiaal vermogensrecht”, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2002, 997 PINTENS, W. en VAN DEN ABEELE, P., “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, in WEYTS, L. en CASTELEIN, C. (eds.), Leuvense Notariële geschriften. Capita Selecta Notarieel Recht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2006, 273-317 ROUSSEAU, L., “Assurance vie et dévolution successorale”, in CULOT, A., DEBLANDRE, J., Actualités civiles et fiscales en droit successoral, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2006, 113129 RUYSSEVELDT, J., “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (ed.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, 325-355. 85
TORFS, N., “De huwelijksvermogensrechtelijke benadering van de levensverzekering in de nieuwe wet op de landverzekeringsovereenkomst”, in KFBN, Bijzondere overeenkomsten, Brussel, Kluwer, 1993, 18-22 VAN DUYSE, K., “Diverse taksen”, in TIBERGHIEN, A. (ed.) Handboek voor Fiscaal Recht 2009-2010, Mechelen, Kluwer, 2009, 975-989 VAN EESBEECK, P., “Planning via levensverzekeringen”, in VERBEKE, A. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2006, 1-49 VAN EESBEECK, P., VEREYCKEN, L. en VERSTREPEN, I., “Inleiding tot de levensverzekeringstechniek”, in Life and Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2006, 66-89 VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Beleggingsverzekeringen: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, 84 p. VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. En LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 3-12 VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering/Begunstigingsclausule”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 13-20 VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering/Algemene toepassingsmechanismen inzake successierechten”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 21-28 VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering/Conventionele terugkeer en last van lijfrente of van periodieke uitkering”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. en LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 31-36 VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering met twee verzekeringsnemers”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H. En LALEMAN, P. (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 37-41 86
VAN ZANTBEEK, A., “De levensverzekering, hét successieplanninginstrument bij uitstek?”, in TILLEMAN, B. en VERBEKE, A., Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 141-172
Bijdragen en tijdschriften ADRIAENS, J., “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript „verzekeringskleedjes‟”, Fisc.Act. 2008, nr. 26, 4-7 ANDRE-DUMONT, J., “Un arrêt attendu mais qui ne règle sans doute pas tout”, T. Verz. 2008, afl. 3, 310-311 BAEL, J., “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 662-680 BERNAUW, K., “Verzekeringen en erfrecht”, De Verz. 2008, afl. 14, 11-52 BIELEN P., “Tak 23-levensverzekering: geen minimum bij overlijden vereist”, Fiscoloog 2006, nr. 1009, 1-2 BIELEN, P., “De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23-levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontractof levensverzekering?”, TFR 2007, 587-588 BIELEN, P., “Levensverzekeringen: nog steeds uiteenlopende fiscale rechtspraak”, Fiscoloog 2008, nr. 1109, 1-3 BOUCKAERT, F., “Rechten van de begunstigde van een levensverzekering versus rechthebbenden van de nalatenschap van de verzekeringnemer” (noot onder Rb. Brugge 23 maart 2004), T.Not. 2004, 697-702 BUYSSE, C., “Levensverzekering. Aleatoir karakter”, Fiscoloog 2009, nr. 1160, 13 CARDOEN, B., “Tak 23-contracten: niet altijd levensverzekeringen?”, Fiscoloog 2003, nr. 904 CASMAN, H., “Levensverzekering en huwelijk”, De Verz. 2001, 239-246 DE GEYTER, C., “Levensverzekeringen-schenkingsrecht-erfrecht”, T.Not. 2006, 588-614
87
DELBOO, M., ““Arbitragehof 26 april 2006 (Schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van overlijden van de schenker (art. 4,3° W.Succ.))”, Nieuwsbrief Successierechten 2006, nr. 5-6, 5-7 DEKNUDT, G., “Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikelen 10 en 11 grondwet”, Nieuwsbrief notariaat oktober 2008, nr. 14, 1-5 DEKNUDT, G. en SEYNS, S., “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het Grondwettelijk Hof spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat 2011, nr. 4-5, 9 DEVOET, C., “Assurance-vie, mariage et divorce”, Rev.not.b. 2002, 546-610 DEVOET, C., “L‟assurance vie est-elle un contrat aléatoire?”, De Verz. 2002, 552-589 DEVOET, C., “Pour en finir avec la requalification de certaines assurances-vie” (noot onder Bergen 4 december 2007), T.Verz. 2008, 313-320 DEVOET, C., “La disqualification des contrats d‟assurance vie groupe: la fin d‟une saga inutile” (noot onder Antwerpen 3 maart 2009), T.Verz. 2009, nr. 367, 167-170 DE GEYTER, C., “Levensverzekeringen – schenkingsrecht – erfrecht”, T.Not. 2006, 588-614 DE GEYTER, C., “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak”, T.Verz. 2008, dossier nr. 14, 69-90 DE WILDE D‟ESTMAEL, E., “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l‟article 124 du Code des Assurances Malmené”, Act.dr.fam. 2008, 156-169 DE WILDE D‟ESTMAEL, E., “Conséquences d‟une donation en avance d‟hoirie ou dispense de rapport: quelques applications pratiques (et effets indirects de l‟arrêt de la Cour Constituionelle du 26 juin 2008)”, Rev.not.b. 2009, afl. 3027, 89 DE WULF, C., “Over de toepassing van artikel 918 Burgerlijk Wetboek”, T.Not. 2003, 69 DE WULF, C., “Levensverzekeringen en giften: twee verschillende rechtsfiguren op elkaar af te stemmen”, T.Not. 2006, nr. 11, 562-566 DE WULF, C., “De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst”, De Verz. 2008, afl. 14, 167-186 88
DE WULF, C., “Levensverzekeringsovereenkomsten, huwelijksvermogensrecht en erfrecht – Enkele aandachtspunten”, T.Verz. 2008, afl. 14, 91-110 DUBUISSON, B., “Les nouveaux produits d‟assurance-vie face au droit. La fin des privilèges?”, TBBR 1997, 342-373 DU MONGH, J., “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, afl. 30, 1242-1254 GLINEUR, P., “Assurance et droit fiscal – qualification, disqualification et requalification”, De Verz. 2005, afl. 2, 13-65 GRILLET, J., “De belastbaarheid van levensverzekeringen en aanverwante financiële producten (o.m.Verzekeringen Tak 21 en Tak 23) in het successierecht (art. 8 W.Succ.)”, T.Not. 2006, afl. 11, 567-587 HUYGHE, A. en ISENBAERT, M., “Schijnt Franse zon ook voor Belgische levensverzekeringen”, Fiscoloog 2004, afl. 963, 1-2 HUYGEN, W., “Levensverzekeringen en successierechten”, Nieuwsbr. Succ. 1997, afl. 4, 1 e.v. HUBRECHT, S., “Overdracht van alle rechten om niet en artikel 8 W.Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 7-11 ISENBAERT, M., “Tak 21- en tak 23-verzekeringen: geen minimumkapitaal vereist”, Fiscoloog 2006, afl. 1052, 12-13 LABEEUW, N., “Arrest Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 – Wat valt nog onder het toepassingsgebied van artikel 124 Wet Landverzekeringsovereenkomst?”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 1-7 LABEEUW, N. en VERDICKT, B., “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 86-109 LELEU, Y.-H. en RENCHON, J.-L., “Assurances vie et réserve héréditaire: égalité et solidarité?” (not onder GwH 26 juni 2008), JT 2008, 597-601 LENS, M, “Bespreking van het arrest van 26 juni 2008 van het Grondwettelijk Hof (Arrest nr. 96/2008)”, T.Fin.R. 2009, afl. 1, 56-59 89
LEZAACK, F., “Pas op met begunstigingsclausule!”, De verzekeringswereld 2005, afl. 1 tot 15 juni 2005, 25-26 LEZAACK, F., “Levensverzekering. Contracten op naam van minderjarigen”, De verzekeringswereld 2005, afl. 1 tot 15 augustus 2005, 17-20 MOHR, M., “Verschil tussen werknemer en bedrijfsleider kan objectief en relevant zijn!”, T. Verz. 2006, afl. 1, 138-139 NELIS, S. en DELBOO, M., “Registratie aanvaarding levensverzekeringen: over de valkuil van artikel 4, 3° W.Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2007, nr. 8, 7-12 PIGNOLET, D., “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, AFT 2008, nr. 2, 4-25 PINTENS, W. en VAN DEN ABEELE, P., “De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 615-637 PUELINCKX-COENE, M., “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, TEP 2005, 294-328 RILLET, G., “Een belangrijke voorafgaande beslissing over verschuldigde successierechten bij een “levenslange tak 21 of tak 23 verzekering”, afgesloten door een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel”, T.Not. 2010, 462 ROELS, P., “Levensverzekering. Wat is een levensverzekering en wat niet?”, Life & Benefits 2001, nr. 56, 5 RUYSSEVELDT, J. en VAN ZANTBEEK, A., “Schenkingen met conventionele terugkeer en controle via levensverzekering”, De Verz. 2005, 40-43 RUYSSEVELDT, J. en VAN ZANTBEEK, A., “Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekeringen”, Life and benefits 2005, nr. 2, 5-6 RUYSSEVELDT, J., “Impact van “beleggingsverzekeringen” bij echtgenoten gehuwd onder een gemeenschappelijk stelsel”, Successierechten 2006, afl. 9, 1-6 SCHILDERMANS, C., “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: Duidelijk en toch niet duidelijk!”, T.Verz. 2009, 124-132
90
SCHILTZ, H., “Tak 23 – Herkwalificatie een stap te ver?”, De Verz. 2004, 120-123 SCHOCKAERT, C., “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 584 SEYNS, S., “De begunstigde als premiebetaler: quid artikel 8 W.Succ.?”, Nieuwsbrief Successierechten 2008, nr. 8, 6-7 SPAGNOLI, K., “Levensverzekering of belegging: „fiscale‟ en „gewone‟ rechtbanken blijven het oneens”, Fisc.Act. 2006, nr. 42, 6-9 STULEMEYER, H., “Levensverzekering: onzekerheid over genieter volstaat”, Fiscoloog 2006, afl. 1040, 7-10 TERMOTE, K., “De identiteitscrisis van de levensverzekering: de rechtspositie van de erfgenaam vs de begunstigde”, TBH 2008, 761-763 TORFS, N., “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 230-242 TORFS, N., “Enkele bedenkingen bij de begunstiging van de levensverzekering, de regelingsakte en de echtscheiding door onderlinge toestemming”, T.Not. 2003, 183-189 TORFS,
N.,
“Levensverzekeringen
tussen
echtgenoten,
de
Wet
op
de
Landverzekeringsovereenkomsten en de nieuwe echtscheidingswet”, T.Not. 2008, 574-583 TORFS, N., “Hoe moeten tijdens het huwelijk verworven rechten in een groepsverzekering bij de verdeling van het gemeenschappelijk vermogen worden betrokken?”, TBBR 2010, afl. 7, 330 VANDENDIJK, M. en HENDRICKX, C., “Bedrijfsleidersverzekering geherkwalificeerd als belegging”, Fisc. Act. 2004, nr. 3, 1-2 VANDEWIELE, A. en MEESTERS, B., “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, 241-265 VANWINCKELEN, K., “Art. 918 B.W. en openlijke schenkingen: blijkbaar een nog steeds controversiële combinatie”, noot onder Cass. 16 mei 2002, RW 2002-03, 1547
91
VANDEN
BRANDEN,
J.
en
BELLENS,
A.,
“Beleggingsovereenkomst
of
levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?”, Fisc.Act. 2006, nr. 29, 1-4 VAN DYCK, J., “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi?”, Fiscoloog 2009, nr. 1156, 6-7 VAN EESBEECK, P., „Levensverzekeringsrecht: wat gebeurt er bij het overlijden van de verzekeringnemer?‟, Life and Benefits, 1999, nr. 37, 1 VAN EESBEECK, P., “Beleggingsverzekeringen: belegging of verzekering?”, Life & Benefits 2003, nr. 76, 1 VAN EESBEECK, P., “Tak 26. KB-Leven regelt werking van kapitalisatieverrichtingen”, Life & Benefits 2005, nr. 8, 5-8. VAN
EESBEECK,
P.,
“Beleggingsverzekeringen:
nieuwe
rechtspraak
inzake
diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr. 2, 1-5 VAN EESBEECK, P., “Ook successierechten op polis overlevende echtgenoot bij gemeenschap van goederen”, Life & Benefits 2007, nr. 1, 1-5 VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Wat met de levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog 2006, nr. 1037, 5-10 VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Overlijdensrisicodekking: sinds 2004 niet langer vereist”, Fiscoloog 2008, afl. 1134, 4-6 P. VAN EESBEECK, “Verzekeringsgift: nog geen volledig geëffend pad”, Life & Benefits 2008, nr. 5, 6. VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, 59-99; Life & Benefits 2009, nr. 1, 1-67 VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 7-10 VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Administratie weigert ruling (in dossiers van derden) te volgen”, Fiscoloog 2011, afl. 1242, 1-3.
92
VEREYCKEN, L., “Levensverzekering. Risico is geen essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr. 2, 1-15 VEREYCKEN, L., “Premietaksen. Nieuwe tarieven voor levensverzekeringen”, Life & Benefits 2006, nr. 1, 2-6 VEREYCKEN, L., “Beleggingsverzekeringen: tak 21 én tak 23 in één polis”, Life & Benefits 2008, nr. 6, 5-8 VERHULST, I. en NELIS, S., “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR 2006, afl. 307, 695-706 VERHULST, I. en NELIS, S., “Art. 4, 3° W.Succ. Vlaams Gewest: enkele verduidelijkingen aangaande het toepassingsgebied”, Nieuwsbrief Successierechten 2006, nr. 1, 1. VERHULST, I., “Kan een erfgenaam de Landverzekeringswet naast zich neerleggen en zich beroepen op het Burgerlijk Wetboek om rechten te verkrijgen op een levensverzekering?”, noot bij Grondwettelijk Hof 26 juni 2008, TFR, 2009, afl. 353, 43-45.
93
