Het levensverzekeringscontract als instrument van successieplanning

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-2013

Het levensverzekeringscontract als instrument van successieplanning Masterproef van de opleiding ‘Master in het Notariaat’

Ingediend door

Justine De Cloedt Studentennr. 00705787 Promotor: Prof. Dr. J. Bael Co-promotor: mevr. H. Baert

INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL ...................................................................................................................... I DANKWOORD ......................................................................................................................... 1 INLEIDING ............................................................................................................................... 2 DEEL I: ALGEMEEN KADER ................................................................................................ 3 HOOFDSTUK I: INLEIDING ............................................................................................... 3 HOOFDSTUK II: ALGEMENE ASPECTEN ....................................................................... 3 AFDELING I: OMSCHRIJVING EN FUNCTIE VAN DE LEVENSVERZEKERING . 3 AFDELING II: KWALIFICATIE VAN DE LEVENSVERZEKERING ......................... 5 AFDELING III: SOORTEN LEVENSVERZEKERINGEN ............................................. 8 HOOFDSTUK III: DE PARTIJEN EN HUN RECHTEN .................................................. 10 AFDELING I: ALGEMEEN ........................................................................................... 10 AFDELING II: DE VERZEKERAAR ............................................................................ 10 AFDELING III: DE VERZEKERINGSNEMER ............................................................ 11 3.1. Omschrijving ......................................................................................................... 11 3.2. Bekwaamheid van de verzekeringsnemer ............................................................. 12 3.3. Rechten van de verzekeringsnemer ....................................................................... 15 3.3.1. Recht om een begunstigde aan te wijzen........................................................ 15 a) Inleiding ........................................................................................................... 15 b) Schriftelijk bewijs ............................................................................................ 15 c) Generieke vs. nominatieve aanduiding ............................................................ 16 d) Meerdere begunstigden in gelijke rang ............................................................ 17 e) Levensverzekering afgesloten door twee verzekeringsnemers ........................ 18 f) Enkele veel voorkomende voorbeelden ............................................................ 18 g) Quid bij het vooroverlijden van de begunstigde? ............................................ 21 3.3.2. Recht om de begunstiging te herroepen ......................................................... 21 3.3.3. Recht van afkoop en reductie ......................................................................... 23 I

3.3.4. Recht van voorschot op de verzekerde prestaties ........................................... 24 3.3.5. Recht om de polis in pand te geven ................................................................ 25 3.3.6. Recht op overdracht van rechten .................................................................... 25 AFDELING IV: DE BEGUNSTIGDE ............................................................................ 26 4.1. Algemeen .............................................................................................................. 26 4.2. Rechten van de begunstigde .................................................................................. 27 4.2.1. Recht op de verzekeringsprestatie .................................................................. 27 4.2.2. Recht om de begunstiging te aanvaarden ....................................................... 28 AFDELING V: DE VERZEKERDE PERSOON ............................................................ 28 DEEL II: CIVIELRECHTELIJK LUIK .................................................................................. 29 HOOFDSTUK I: HUWELIJKSVERMOGENSRECHT ..................................................... 29 AFDELING I: SITUATIE VOOR DE WLVO ................................................................ 29 AFDELING II: SITUATIE VANAF DE WLVO ............................................................ 30 AFDELING III: HET ARREST VAN 26 MEI 1999 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF .................................................................................................................................. 32 3.1. De feiten ................................................................................................................ 32 3.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof .................................................................. 33 3.3. Draagwijdte van het arrest ..................................................................................... 33 3.4. En wat heeft de notaris hier nu mee te maken? ..................................................... 37 3.5. Wat doet de wetgever ermee? ............................................................................... 38 HOOFDSTUK II: ERFRECHT ........................................................................................... 39 AFDELING I: SITUATIE VOOR DE ARRESTEN VAN HET GRONDWETTELIJK HOF .................................................................................................................................. 39 AFDELING II: RECHTSPRAAK IN AANLOOP NAAR HET GRONDWETTELIJK HOF .................................................................................................................................. 41 AFDELING III: ARREST VAN 26 JUNI 2008 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF .......................................................................................................................................... 43 3.1. De feiten ................................................................................................................ 43 II

3.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof .................................................................. 44 3.3. Gevolgen van het arrest ......................................................................................... 45 3.4. Probleem opgelost? ............................................................................................... 46 AFDELING IV: ARREST VAN 16 DECEMBER 2010 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF ............................................................................................. 48 4.1. Feiten ..................................................................................................................... 48 4.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof .................................................................. 48 4.3. Gevolgen van het arrest ......................................................................................... 49 AFDELING V: EEN NIEUW ARTIKEL 124 WLVO .................................................... 49 DEEL III: FISCAALRECHTELIJK LUIK .............................................................................. 51 HOOFDSTUK I: INKOMSTENBELASTING ................................................................... 51 HOOFDSTUK II: SUCCESSIERECHTEN ........................................................................ 52 AFDELING I: INLEIDING ............................................................................................. 52 AFDELING II: ARTIKEL 8 W.SUCC. ........................................................................... 52 2.1. Principe.................................................................................................................. 52 2.2. Voorwaarden ......................................................................................................... 53 2.2.1. Sommen, renten of waarden ........................................................................... 53 2.2.2. Beding ten behoeve van een derde ................................................................. 53 2.2.3. Kosteloos karakter .......................................................................................... 54 2.2.4. Begunstigde dient erflater te overleven .......................................................... 54 2.2.5. Opeisbaarheid ................................................................................................. 55 2.2.6. Geen toepassing van één van de uitzonderingen ............................................ 55 2.3. Belastbare grondslag ............................................................................................. 57 2.4. Bijzonder geval: echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel ................ 58 HOOFDSTUK III: SUCCESSIEPLANNING VIA DE LEVENSVERZEKERING .......... 61 AFDELING I: SCHENKING GEVOLGD DOOR EEN LEVENSVERZEKERING ..... 61 AFDELING II: OVERDRACHT VAN DE RECHTEN VAN DE VERZEKERINGSNEMER .............................................................................................. 64 III

AFDELING III: DE SUCCESSIEVERZEKERING ....................................................... 67 AFDELING IV: SCHENKING VAN DE AFKOOPWAARDE ..................................... 68 BESLUIT ................................................................................................................................. 69 BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................... 71

IV

DANKWOORD Deze masterproef is de afsluiter van mijn zes jaar durend avontuur aan de Universiteit van Gent. Ik zou toch graag nog een aantal mensen willen bedanken, zonder wie ik dit grote avontuur niet tot een goed einde had kunnen brengen.

Vooreerst zou ik mijn promotor, professor Bael, willen bedanken om het interessante onderwerp aan te reiken. Het schrijven van deze masterproef boeide mij van het begin tot het einde. Daarnaast was hij de persoon die bij mij de interesse voor de opleiding Notariaat heeft opgewekt. Ook zou ik graag mevrouw Baert willen bedanken omdat zij steeds paraat stond om een antwoord te geven op mijn vragen.

Daarnaast zou ik mijn ouders willen bedanken omdat zij me steeds gesteund hebben in mijn keuze voor de opleiding Notariaat. Ik ben hen heel dankbaar voor de kans die zij mij hebben gegeven. Ook mijn zussen zou ik willen bedanken omdat zij mij de nodige duwtjes in de rug gaven wanneer ik dit nodig had. Mama, papa, Ann-Sophie en Clarice: zonder jullie onvoorwaardelijke steun zou mij dit nooit gelukt zijn.

Graag zou ik nog eens extra papa en Marc willen bedanken om deze masterproef na te lezen op fouten en vreemde zinsconstructies.

Als laatste zou ik mijn vrienden willen bedanken omdat ze me steeds steunden en mij konden opbeuren als ik een dipje had. ‘I made it!’

Justine De Cloedt

1

INLEIDING 1. In het kader van vermogensplanning ziet men heel vaak de levensverzekering opduiken. De levensverzekering maakt heel vaak een niet onbelangrijk deel uit van het vermogen van de mensen. Het is eveneens een zeer populair instrument voor het plannen van het vermogen, vooral indien het gaat om de overgang van vermogensbestanddelen van het overlijden.

2. Door de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst kreeg de levensverzekering een zeer gunstige positie in de praktijk. Hiervoor ging men ervan uit dat de levensverzekering een oogmerk van voorzorg had. Dit is in de huidige context niet langer het geval. Vandaag de dag zijn levensverzekeringen veelal echte beleggingsinstrumenten geworden waarbij men eerder een oogmerk van sparen voor ogen heeft dan een voorzorgsoogmerk. Het werd dus moeilijker om te bepalen wat precies het begrip ‘levensverzekering’ omvatte. Gezien de gunstige positie van de levensverzekeringen bood de levensverzekering echter interessante perspectieven om, in het kader van vermogensplanning, grote bedragen over te dragen van de ene persoon naar de andere persoon.

3. Deze bijdrage vangt aan met een schets van de beginselen van de levensverzekering. Daarin wordt besproken wat een levensverzekering inhoudt, hoe dit dient te worden gekwalificeerd, welke soorten levensverzekeringen er zijn… Evenals wordt er per partij bepaald welke rechten er verbonden zijn aan dergelijke polis. Het tweede gedeelte focust zich op de problemen die zich voordoen op burgerrechtelijk vlak, meer bepaald het huwelijksvermogensrecht en het erfrecht. Er wordt gefocust op de discussie in verband met de verenigbaarheid van de regels omtrent de levensverzekering in de wet op de landverzekeringsovereenkomst met de regels van het Burgerlijk Wetboek. Hierbij worden de arresten van het Grondwettelijk Hof geanalyseerd. Gezien de fiscale kant van de zaak een belangrijke factor is bij de gemiddelde vermogensplannende mens, wordt in het derde deel het zwaartepunt gelegd op de successierechten en in mindere mate op de inkomstenbelasting. Het laatste deel van deze bijdrage behandelt een aantal constructies die kunnen voorkomen in het kader van successieplanning. Daarbij wordt bekeken hoe de constructies in elkaar zitten en in hoeverre dit verenigbaar is met de anti-misbruikbepaling inzake successierechten.

2

DEEL I: ALGEMEEN KADER HOOFDSTUK I: INLEIDING 4. Teneinde goed te begrijpen waarover deze masterproef gaat, is het van belang om in dit eerste deel het algemeen kader in verband met de levensverzekering te schetsen. Eerst wordt het begrip ‘levensverzekering’ omschreven. Daarop volgt er een uiteenzetting over de kwalificatie van deze specifieke soort verzekeringen en een bespreking van de verschillende soorten van levensverzekeringen. Dit algemeen deel wordt afgesloten met een opsomming van de partijen die betrokken zijn bij de levensverzekering met de rechten die eigen zijn aan elke partij.

HOOFDSTUK II: ALGEMENE ASPECTEN AFDELING I: OMSCHRIJVING EN FUNCTIE VAN DE LEVENSVERZEKERING 5. In de Wet Landverzekeringsovereenkomsten van 19921 heeft de wetgever een hoofdstuk gewijd aan de levensverzekering als specifieke soort van landverzekeringen. Dit vangt aan met artikel 97, dat een omschrijving voorziet van deze soort van verzekeringen. De levensverzekering wordt gedefinieerd als ‘een persoonsverzekering waarbij het zich voordoen van het verzekerd voorval alleen afhankelijk is van de menselijke levensduur. Die verzekeringen zijn uitsluitend verzekeringen tot uitkering van een vast bedrag.’.

6. Uit deze omschrijving kunnen er een aantal belangrijke kenmerken van de levensverzekering gedistilleerd worden. Het belangrijkste kenmerk bestaat erin dat de verzekerde gebeurtenis enkel bestaat uit de menselijke levensduur2. Omstandigheden die daarbuiten vallen, zijn niet relevant. Zo dient de vraag of een verzekering overlijden door een ongeval een levensverzekering is, negatief beantwoord te worden gezien een ongeval onderscheiden moet worden van de menselijke levensduur3. Een volgend kenmerk is het feit dat het gaat om een persoonsverzekering. Artikel 1, H WLVO definieert een 1

Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992 (hierna verkort: WLVO). L. CRAM, J. VAN DE RYCK, “Assurance-vie”, in Traité pratique de l’assurance, Antwerpen, Kluwer, 1984, losbl., p.33 (hierna verkort : L. CRAM, J. VAN DE RYCK, Traité pratique); P. VAN EESBEECK, “Planning via levensverzekeringen”, in A. VERBEKE, H. DERYCKE, P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen, in Handboek Estate Planning, boek 7, Gent, Larcier, 2006, p.3 (hierna verkort: P. V AN EESBEECK in Handboek Estate Planning). 3 Cass. (1ste kamer), 9 februari 1979, I, blz. 678, noot, Bull.Ass., 1979, p.203; C. DEVOET, “Inleiding” in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.1-01. 2

3

persoonsverzekering als ‘een verzekering waarbij de verzekeringsprestatie of de premie afhankelijk is van een onzeker voorval dat iemands leven, fysieke integriteit of gezinstoestand aantast’. Hier wordt er dus een verzekering afgesloten die voorziet in een vergoeding wanneer de verzekerde persoon bijvoorbeeld overlijdt of ziek wordt. Daarbij kunnen we denken aan de ongevallenverzekering, ziekteverzekering, levensverzekering, … 4 . Een laatste belangrijk element is dat een levensverzekering een verzekering is tot uitkering van een vast bedrag, zoals wordt voorzien in artikel 97 WLVO. Artikel 1, J WLVO omschrijft dit als ‘een verzekering waarbij de prestatie van de verzekeraar niet afhankelijk is van de omvang van de schade’. Deze definitie zegt niet dat de uitkering gelijk moet zijn aan een vooraf bepaald nominaal bedrag, het bepaalt enkel dat de uitkering niet afhankelijk mag zijn van de geleden schade5. De uitkering staat bij de levensverzekering volledig los van de waarde van het voorwerp van de verzekering. Het is immers zeer moeilijk, zoniet onmogelijk, om de menselijke levensduur in een geldwaarde uit te drukken6. Op deze manier kan het onderscheid worden gemaakt met een schadeverzekering, waarbij er wel een vergoeding voor de geleden schade zal worden uitgekeerd7. Als deze drie kenmerken worden samengevat, kan men tot volgende, meer omvattende, omschrijving van de levensverzekering komen: een overeenkomst waarbij de ene partij, de verzekeraar, zich ertoe verbindt om een vast bedrag uit te keren aan de verzekeringsnemer indien deze op de bedongen einddatum van de verzekeringsovereenkomst nog in leven is, of aan de begunstigde bij het overlijden van de verzekerde persoon8.

7. Hierbij kan de hoedanigheid van verzekerde persoon, verzekeringsnemer en begunstigde in één persoon verenigd zijn, waardoor de levensverzekering een beding ten behoeve van zichzelf bevat. Gaat het om verschillende personen, dan hebben we te maken met een beding ten behoeve van een derde9.

4

C. DEVOET, “Inleiding”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.1-05. 5 L. CRAM, J. VAN DE RYCK, Traité pratique, p.37; P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.3. 6 C. DEVOET , “Inleiding”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.1.06. 7 C. DEVOET , “Inleiding”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.1.06. 8 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.4. 9 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.696.

4

8. De levensverzekering kan een viervoudige functie hebben, doch is het mogelijk dat slechts één van de volgende functies aanwezig is10: -

Functie van ‘overlijdensverzekering’: op deze manier kan de begunstigde een uitkering ontvangen voor het geval de verzekerde persoon niet meer in leven is. Vooral bij deze functie is het oogmerk van voorzorg zeer prominent aanwezig.

-

Spaarfunctie: via de levensverzekering spaart men een bepaald bedrag bijeen dat gebruikt kan worden wanneer men het nodig heeft, bijvoorbeeld bij pensionering.

-

Kredietfunctie: vaker wel dan niet wordt er een levensverzekeringsovereenkomst afgesloten bij het aangaan van een krediet. Daarbij kan worden gedacht aan een schuldsaldoverzekering waarbij de verzekeraar zich ertoe verbindt om bij het overlijden van de verzekerde persoon het saldo van het krediet terug te betalen aan de kredietgever, uiteraard in ruil voor premies. Een andere soort doet zich voor bij reconstitutieleningen waarbij bijvoorbeeld via een tak 23-verzekering11 het geleende bedrag terug wordt opgebouwd.

-

Functie

inzake

vermogensplanning:

heel

vaak

wordt

de

figuur

van

de

levensverzekering gebruikt om het volledige vermogen of delen ervan over te dragen aan bepaalde personen.

AFDELING II: KWALIFICATIE VAN DE LEVENSVERZEKERING 9. Zoals hierboven geschetst, staat het vast dat de levensverzekering noodzakelijkerwijze gekoppeld dient te worden aan de menselijke levensduur. De vraag die in de rechtspraak12 en rechtsleer13 soms wordt opgeworpen, is of dit wel voldoende is. Sommigen vinden dat een levensverzekering tevens een kanselement moet bevatten en dus een aleatoir karakter dient te hebben14. Volgens sommige rechters is de levensverzekering een kanscontract omdat elke partij een kans heeft op winst of verlies naargelang de verzekerde gebeurtenis zich voordoet of niet voordoet en naargelang het tijdstip waarop deze gebeurtenis zich voordoet15. Bij deze stelling wordt er steevast verwezen naar de artikelen 1104 en 1964 BW, waarbij het 10

L. CRAM, J. VAN DE RYCK, Traité pratique, p. 40-41; C. DEVOET, “Inleiding”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.1.-07 en 08; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.339. 11 Een levensverzekering gekoppeld aan een beleggingsfonds. 12 Luik 3 februari 2003, J.T. 2003, 368; Rb. Brugge 15 januari 2002 en 20 maart 2002; Rb. Brussel 1 september 2003, T.Not. 2004, 670-674. 13 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.5. 14 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.472. 15 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.61.

5

verzekeringscontract als voorbeeld van het kanscontract naar voor wordt geschoven 16. Deze visie, waarbij de levensverzekering een aleatoir karakter dient te hebben, stuit op kritiek van verscheidene auteurs. Eerst en vooral wijzen deze auteurs erop dat de WLVO nergens vereist dat de levensverzekering een aleatoir karakter moet hebben om als dusdanig gekwalificeerd te worden. In artikel 1, A WLVO wordt immers enkel gesproken over een ‘onzekere gebeurtenis’, maar niet over een kanscontract. Daarnaast zwijgt ook artikel 97 j° 1, H WLVO in alle talen over een eventuele kwalificatie van de levensverzekering als kanscontract17. Een tweede argument dat kan worden aangehaald, is dat de verwijzing naar artikel 1964 BW twijfelachtig is. Dit artikel bepaalt immers dat het gaat om verzekeringscontracten in de maritieme context. De kritiek op het toeschrijven van een aleatoir karakter aan de levensverzekering in het kader van artikel 1964 BW, is drieledig van aard. Ten eerste gaat het in

de

WLVO,

zoals

het

opschrift

van

de

wet

reeds

doet

vermoeden,

om

landverzekeringsovereenkomsten, terwijl de verzekeringsovereenkomst als voorbeeld van het kanscontract in artikel 1964 BW zich situeert in de maritieme sfeer. Het is dan nog maar de vraag hoe een regel over verzekeringen in de context van het maritiem recht van toepassing kan zijn in het licht van de wet van 1992 betreffende de landverzekeringsovereenkomsten 18. Vervolgens kunnen de bepalingen van de WLVO aanzien worden als specifieke regels –i.e. een lex specialis- tegenover het algemene artikel 1964 BW dat als lex generalis beschouwd kan worden19. Een derde argument tegen de verwijzing naar artikel 1964 BW betreft de omstandigheden en de tijd waarin deze bepaling tot stand is gekomen. De conceptie van dit artikel vond plaats in een tijd waarin er zeer veel wantrouwen was met betrekking tot levensverzekeringen. Men achtte dit strijdig met de goede zeden 20. Het is dan ook opportuun om vraagtekens te zetten bij de opvatting om een levensverzekering te kwalificeren als een

16

Verzekeraars verwerpen echter de verwijzing naar artikel 1104 BW gezien het begrip ‘vergeldende overeenkomst’ een gelijkheid van prestaties impliceert, zie Advies van de Commissie voor Verzekeringen inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten – Artikel 124 van de Wet van 25 juni 1992, Doc. C/2004/6 van 18 februari 2005, p.3. 17 C. DEVOET, “L’assurance vie est-elle un contrat aléatoire?”, Bull.Ass. 2002, nr.340, p.568; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.6; P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.4; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.62. 18 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.62. 19 A. HUYGHE, M. ISENBAERT, “Schijnt Franse zon ook voor Belgische levensverzekeringen?”, Fiscoloog 2004, nr.963, p.2; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.7. 20 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.7.

6

kanscontract in de zin van artikel 1964 BW, terwijl deze bepaling werd geconcipieerd in een tijd waarin een levensverzekering ‘simply not done’ was21.

10. De discussie over het aleatoir karakter van de levensverzekering werd aangewakkerd door de vaststelling dat levensverzekeringen heel vaak echte spaar- en beleggingsinstrumenten waren en niet louter een daad van voorzorg, zoals de wetgever had gedacht bij de conceptie van de WLVO. Men stelde vast dat bij dergelijke levensverzekeringen elk kanselement ontbrak gezien er vaak geen risico op winst of verlies was 22. Door het ontbreken van een kanselement zouden deze verrichtingen ontsnappen aan de toepassing van de WLVO. In de verzekeringswereld verkocht men dergelijke spaar- en beleggingsinstrumenten onder het mom van een levensverzekering. Op die manier kon men profiteren van de gunstmaatregelen op huwelijksvermogensrechtelijk en erfrechtelijk vlak23. In de rechtsleer woedde een discussie dat

het

niet

opportuun

was

om

dergelijke

instrumenten

te

kwalificeren

als

levensverzekeringen, gezien ten eerste elk kanselement ontbrak en ten tweede men op die wijze enorme bedragen kon laten overgaan naar de begunstigde zonder rekening te moeten houden met de specifieke regels van erfrecht en huwelijksvermogensrecht24. In Frankrijk was er een gelijkaardige betwisting. Op 23 november 2004 heeft het Franse Hof van Cassatie deze discussie beslecht in maar liefst vier arresten 25. Dit Hof verwierp de kwalificatie van dergelijke spaar- en beleggingsverzekeringen als levensverzekeringen. Men oordeelde dat het feit dat de verzekeringsovereenkomst gekoppeld is aan de levensduur van de mens en dus ophoudt te bestaan bij het overlijden, voldoende is om dit als een levensverzekering te kwalificeren26. In Frankrijk aanvaardde men dus dat het kanselement kan bestaan uit de onzekerheid over het ogenblik waarop de verzekeringsprestatie dient te worden uitgekeerd alsook uit de onzekerheid omtrent degene aan wie er moet worden uitgekeerd 27. Er werd aldus een modernere, ruimere invulling gegeven aan het begrip ‘aléa’28. Uiteraard is dit Franse rechtspraak en is dit niet van toepassing in België. Toch is er in de Belgische 21

A. HUYGHE, M. ISENBAERT, “Schijnt Franse zon ook voor Belgische levensverzekeringen?”, Fiscoloog 2004, nr.963, p.1. 22 Zie randnummers 67-71. 23 Het betreft de artikelen 124, 127 en 128 WLVO. 24 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.340. 25 Fr.Cass. 23 november 2004, R.G.D.A. 2005, 110. 26 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.4. 27 R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via een begunstiging in een levensverzekeringen”, in R. BARBAIX en F. SWENNEN (eds.), Over erven. Liber amicorum Mieken PuelinckxCoene, Mechelen, Kluwer, 2006, p.71 (hierna verkort: R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”). 28 D.i. de kans op winst of verlies; D. P IGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.4.

7

rechtspraak een duidelijke tendens merkbaar om deze Franse visie te volgen29. Ook de Commissie voor Verzekeringen is deze mening toegedaan30. Verder in deze bijdrage wordt er ingegaan op de herkwalificerende rechtspraak31.

AFDELING III: SOORTEN LEVENSVERZEKERINGEN 11. De verschillende soorten van levensverzekeringen kunnen op twee manieren worden ingedeeld: enerzijds is er een officiële indeling in takken, zoals voorzien in het Algemeen Reglement Controle32, anderzijds werd er een ‘officieuze’ rangschikking gemaakt door de rechtsleer. 12. Als gevolg van een Europese richtlijn33 werd het Algemeen Reglement Controle ingevoerd. In bijlage I van dit reglement worden de risico’s ingedeeld per groep van activiteit en per tak. Er wordt een groep van activiteiten “Niet Leven” en “Leven” onderscheiden. In de laatste categorie –“Leven”- kan men de levensverzekeringen terugvinden. De meest gekende levensverzekeringen die hieronder vallen zijn: -

Tak

21-verzekeringen:

levensverzekeringen

die

niet

verbonden

zijn

met

beleggingsfondsen, met uitzondering van bruidsschats- en geboorteverzekeringen. -

Tak 23-verzekeringen: levens-, bruidsschats- en geboorteverzekeringen in verband met beleggingsfondsen.

Daarnaast behoren ook een aantal minder bekende levensverzekeringen tot deze groep. Daarbij kan men denken aan: -

Tak 22-verzekeringen: bruidsschats- en geboorteverzekeringen die niet worden gekoppeld aan een beleggingsfonds.

-

Tak 24-verzekeringen: ‘niet opzegbare ziekteverzekeringen van lange duur’. Dit is in België niet gekend, doch wel in het Verenigd Koninkrijk en Ierland onder de naam ‘permanent health insurance’.

-

Tak 25-verzekeringen: tontineverrichtingen

29

Luik 12 januari 2005, T.B.B.R. 2007, p.554; Rb. Antwerpen 4 april 2006, T.Verz. 2008, p.73; C. DECLERCK, J. DU MONGH, W. PINTENS, K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, p.1008. 30 Advies van de Commissie voor Verzekeringen inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten – Artikel 124 van de Wet van 25 juni 1992, Doc. C/2004/6 van 18 februari 2005. 31 Zie randnummers 67-71. 32 Koninklijk Besluit van 22 februari 1991 houdende het algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991 (hierna: Algemeen Reglement Controle). 33 Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende de levensverzekering, Pb.L. 19 december 2002, afl. 345, p.39.

8

-

Tak 26-verzekeringen: kapitaalverrichtingen

-

Tak 27-verzekeringen: beheer van collectieve pensioenfondsen

-

…

13. De rechtsleer deelt de levensverzekeringen in in drie verschillende categorieën. Een eerste categorie is deze van de verzekering ingeval van overlijden. Hier zal de verzekeraar zijn prestatie leveren -i.e. de uitkering van kapitaal- ingeval de verzekerde persoon overlijdt gedurende de verzekeringsperiode34. Er zijn twee soorten verzekeringen in geval van overlijden, namelijk een tijdelijke en een levenslange. Bij de tijdelijke variant zal de verzekeraar slechts uitkeren wanneer de verzekerde persoon overlijdt voor een bepaalde datum, in het contract bepaald35. De levenslange verzekering in geval van overlijden waarborgt de uitkering door de verzekeraar bij het overlijden van de verzekerde. Daarbij is het irrelevant wanneer deze verzekerde persoon sterft36. De tweede categorie betreft de verzekering in geval van (lang) leven. In dit geval keert de verzekeraar uit wanneer de verzekerde persoon nog in leven is op de datum die in de verzekeringsovereenkomst werd bepaald37. Deze uitkering kan zich ook voordoen in de vorm van een lijfrente38. De derde categorie en wellicht de meest gebruikte vorm is de gemengde levensverzekering. Deze soort maakt een combinatie van de vorige twee categorieën. De verzekeraar zal de bedongen uitkering moeten doen ofwel bij het overlijden van de verzekerde persoon, ofwel wanneer de verzekerde nog leeft op de datum die werd bepaald in de overeenkomst39. Gezien de gemengde levensverzekering zowel het risico van overlijden als het risico van lang leven verzekert, zullen de premies hoger zijn dan in de vorige twee categorieën40.

34

S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.697; L. SCHUERMANS, Grondslagen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, p.551 (hierna verkort: L. SCHUERMANS, Grondslagen ). 35 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.697; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.552. 36 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.697; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.552. 37 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.697. 38 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.552. 39 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.697; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.553. 40 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.553.

9

HOOFDSTUK III: DE PARTIJEN EN HUN RECHTEN AFDELING I: ALGEMEEN 14. Bij een levensverzekeringsovereenkomst kunnen er vier verschillende partijen onderscheiden worden. Het gaat om de verzekeraar of de verzekeringsmaatschappij, de verzekeringsnemer, de verzekerde persoon en de begunstigde41. Er dient op voorhand te worden opgemerkt dat de hoedanigheid van verzekeringsnemer, verzekerde en begunstigde in één persoon verenigd kan zijn42. Het lijdt echter geen twijfel dat het onmogelijk is tegelijkertijd de hoedanigheid van verzekerde persoon en ‘begunstigde bij het overlijden van de verzekerde persoon’ te bezitten. Het is immers onmogelijk om bij het eigen overlijden een uitkering te ontvangen43.

AFDELING II: DE VERZEKERAAR 15. Er werd in de WLVO geen omschrijving voorzien voor het begrip ‘verzekeraar’. Uit de voorbereiding van de wet in de Kamer kan echter wel worden afgeleid wat dit begrip omvat, namelijk “hij die er zijn bedrijf van maakt verzekeringsovereenkomsten af te sluiten” 44. De verzekeraar is dus degene die op beroepsmatige wijze risico’s op zich zal nemen, premies zal ontvangen en zal instaan voor de uitkering bij de realisatie van het risico45. Vooraleer men als verzekeraar of verzekeringsmaatschappij mag optreden in het rechtsverkeer, moet er voldaan worden aan de complexe regels van de Controlewet van 9 juli 197546. Om in die hoedanigheid verzekeringscontracten te kunnen afsluiten, is er bijvoorbeeld een voorafgaande toelating vereist van de Nationale Bank van België en valt men onder het toezicht van het FSMA47.

41

L. CRAM, J. VAN DE RYCK, Traité pratique, p.34 ; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.336-337; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.459. 42 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.13; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.459. 43 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.6. 44 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.10; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.336. 45 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.10; C. DEVOET, “De verplichtingen van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.10.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.10 – 02. 46 Wet van 9 juli 1975 betreffende de verzekeringsondernemingen, BS 29 juli 1975. 47 Dit kadert binnen het Twin Peaks-model dat op poten werd gezet naar aanleiding van de financiële crisis; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.336.

10

AFDELING III: DE VERZEKERINGSNEMER 3.1. Omschrijving 16. Zoals het geval is bij de verzekeraar, werd ook voor het begrip ‘verzekeringsnemer’ geen omschrijving voorzien in artikel 1 WLVO. Uit de voorbereidende werkzaamheden blijkt dat men op advies van de Raad van State bewust geen definitie van verzekeringsnemer heeft opgenomen. De wetgever heeft de betekenis ervan wel verwerkt in artikel 1, A WLVO dat het begrip ‘verzekeringsovereenkomst’ definieert48. Hieruit kan worden afgeleid dat de verzekeringsnemer de persoon (of personen) betreft die zich verbindt (of verbinden) tot het betalen van een premie, al dan niet veranderlijk, waarbij er in ruil een bedongen prestatie wordt geleverd wanneer zich een onzekere gebeurtenis voordoet 49. Deze omschrijving dekt echter onvoldoende de lading die het begrip ‘verzekeringsnemer’ met zich meebrengt, gezien hieruit blijkt dat de verzekeraar enkel verplichtingen heeft ten aanzien van de verzekeringsnemer terwijl er in werkelijkheid nog andere personen bij worden betrokken, zoals de begunstigde50. De wetgever heeft in het Koninklijk Besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit51 een definitie opgenomen die nu ook in de rechtsleer navolging heeft52: de verzekeringsnemer is “de persoon die de overeenkomst sluit met de verzekeringsonderneming”. Daarbij voegen sommige auteurs daaraan toe dat de verzekeringsnemer ook degene is die de premies betaalt 53, wat volgt uit de definitie van verzekeringsovereenkomst in artikel 1, A WLVO.

48

Verslag, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/5, p.29. Artikel 1, A WLVO; N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.88. 50 M. FONTAINE, Droit des assurances, Brussel, Larcier, 2010, p.123 ; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.337. 51 Koninklijk Besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003, err. BS 23 juli 2004. 52 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.7; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.337; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. DU MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.326; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.459; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.63. 53 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.7 ; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.326; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.459. 49

11

3.2. Bekwaamheid van de verzekeringsnemer 17. Om een levensverzekeringsovereenkomst te kunnen afsluiten, is de aanwezigheid van bekwaamheid vereist. In principe heeft een meerderjarige persoon de nodige bekwaamheid om

dergelijke

polis

te

onderschrijven

gezien

deze

zowel

rechtsbekwaam

als

handelingsbekwaam is54. Er zijn echter een aantal specifieke gevallen die bijzondere aandacht vragen: de personen onder een beschermingsstatuut, minderjarigen en echtgenoten.

18. Een eerste vraag stelt zich in verband met de bekwaamheid van personen onder een beschermingsstatuut in het kader van de levensverzekering. Het is van belang dat er steeds wordt

bekeken

in

welke

mate

de

beschermde

persoon

zelfstandig

dergelijke

rechtshandelingen kan stellen in het licht van hun beschermingsstatuut55. Het meest voorkomende beschermingsstatuut is ongetwijfeld het voorlopig bewind. Hier zal men steeds moeten kijken naar de bevoegdheid van de voorlopig bewindvoerder56. Indien deze een algemene vertegenwoordigingsbevoegdheid heeft, is het niet nodig een machtiging van de vrederechter te bekomen voor het afsluiten van een levensverzekering in naam en voor rekening van de persoon onder voorlopig bewind. Er bestaat wel onenigheid over de noodzaak van de machtiging van de vrederechter in het geval de premies worden betaald met gelden uit het vermogen van de beschermde persoon. Op grond van artikel 488bis/f, §3, b) BW is er een bijzondere machtiging van de vrederechter nodig om roerende -en onroerendegoederen van de persoon onder voorlopig bewind te kunnen vervreemden. Sommige auteurs zijn van mening dat deze regel strikt geïnterpreteerd moet worden en er dus een machtiging moet worden bekomen wanneer de premies worden betaald met gelden van de persoon onder voorlopig bewind57. Anderen vinden een machtiging niet noodzakelijk in het kader van verzekeringscontracten, maar in de praktijk vereisen rechters dit meer wel dan niet58.

Indien een levensverzekeringsovereenkomst wordt afgesloten in naam en voor rekening van een persoon onder voorlopig bewind, kan enkel de beschermde persoon, in de hoedanigheid 54

N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89. 55 C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-23; N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89. 56 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89. 57 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89. 58 J. BAEL, “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind”, in W PINTENS & J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 254-257, nrs.26-28.

12

van verzekeringsnemer, of de nalatenschap als begunstigde worden aangeduid. Indien men een derde persoon als begunstigde zou aanwijzen, zou dit een -onrechtstreekse- schenking uitmaken59. Een persoon onder voorlopig bewind kan in principe niet schenken, tenzij deze zelf de machtiging aan de vrederechter kan vragen en dit ook verkrijgt, na het oordeel van de rechter over de wilsgeschiktheid60.

19. Een minderjarige kan een levensverzekeringsovereenkomst afsluiten voor zover deze vertegenwoordigd wordt door de ouders of door één van hen61. Wel wordt er in de rechtsleer aangeraden om eerder een tak 21-levensverzekering aan te gaan dan een tak 23, aangezien er aan deze laatste grotere risico’s verbonden zijn, i.e. het ontbreken van een gewaarborgd rendement62. Het aangaan van een tak 23-levensverzekering wordt in de praktijk ook vaak vermeden omwille van het feit dat de ouders steeds rekenschap moeten kunnen afleggen aan hun minderjarig kind in verband met het beheer van de goederen van die minderjarige 63. Voor wat betreft het verkrijgen van een machtiging van de vrederechter, gelden regels die gelijklopend zijn aan deze bij het voorlopig bewind. Ouders hebben geen machtiging van de vrederechter

nodig om

in

naam

en

voor

rekening van

de

minderjarige

een

levensverzekeringscontract af te sluiten, doch dient er, zoals hierboven reeds vermeld, rekenschap te worden afgelegd in verband met het beheer. Er is wel een machtiging van de vrederechter vereist indien de ouders, als wettelijke vertegenwoordigers, de premies betalen met gelden van de minderjarige zelf64. Betalen de ouders die premies zelf, is bijgevolg geen machtiging vereist. Zoals bij het voorlopig bewind is het bij levensverzekeringen, afgesloten in naam en voor rekening van de minderjarige, enkel mogelijk om de minderjarige zelf of diens nalatenschap als begunstigde aan te duiden65. In theorie kan ook de minderjarige zelf 59

J. BAEL, “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind”, in W PINTENS & J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 254-257, nrs.26-28; W. PINTENS, “Giften en beschermde personen”, in J. DU MONGH en W. PINTENS (eds.), Themis familiaal vermogensrecht, Brugge, die Keure, 2006-2007, 21, nr.36. 60 Artikel 488bis/h, §2, lid 1 BW. 61 Artikel 376 BW; C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-19; N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89. 62 C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-20; N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.89-90. 63 C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-20. 64 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.90. 65 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.84.

13

een levensverzekering afsluiten66. Deze kan ook de premies zelf betalen, maar dit is enkel mogelijk voor zover dit wordt betaald met gelden die worden verworven door arbeid 67. In de praktijk zal de verzekeraar toch de tussenkomst van de wettelijke vertegenwoordigers eisen gezien het moeilijk te achterhalen is waar de minderjarige de premiegelden vandaan haalt 68.

20. Als laatste kan men zich de vraag stellen in hoeverre echtgenoten de vereiste bekwaamheid hebben om een levensverzekeringsovereenkomst af te sluiten. In principe kunnen zij zonder meer dergelijk contract sluiten gezien zij enerzijds allebei rechts- en handelingsbekwame personen zijn69 en anderzijds artikel 127 WLVO uitdrukkelijk voorziet in een regeling voor de hypothese dat een echtgenoot een levensverzekering heeft afgesloten. Indien een echtgenoot geen levensverzekering zou kunnen aangaan, zou dergelijke regel geen nut hebben. Er dient echter wel een kanttekening te worden gemaakt in de hypothese dat de verzekeringsnemer gehuwd is onder een gemeenschapsstelsel en een derde wordt aangewezen als begunstigde70. Dergelijke begunstiging wordt aanzien als een onrechtstreekse schenking71. Op grond van artikel 1419 BW kan een echtgenoot slechts beschikken over goederen uit het gemeenschappelijk vermogen met de toestemming van de andere echtgenoot. Indien de premies van de levensverzekering worden gefinancierd door het gemeenschappelijk vermogen, zal er dus een toestemming van de echtgenoot van de verzekeringsnemer vereist zijn72. Gebeurt dit niet, kan de begunstiging op verzoek van de echtgenoot nietig worden verklaard op grond van artikel 1422, 1° BW. Worden de premies betaald met gelden uit het eigen vermogen van de verzekeringsnemer, dan is er geen toestemming van de echtgenoot vereist en zal de begunstiging met gebrek aan toestemming enkel nietig kunnen worden verklaard als het de belangen van het gezin in gevaar brengt. 66

C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-21; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.84. 67 C. DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-21; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.84. 68 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.84. 69 C. . DEVOET, “Tot stand komen van de overeenkomst”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.9-23. 70 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.90. 71 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.90. 72 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.90.

14

3.3. Rechten van de verzekeringsnemer 21. De WLVO voorziet een aantal rechten waarover de verzekeringsnemer beschikt in het kader van de levensverzekering. Eerst en vooral heeft men het recht om een begunstigde aan te wijzen (artikel 106 WLVO) en het recht om deze begunstiging te herroepen (artikel 112 WLVO). Daarenboven heeft de verzekeringsnemer steeds het recht van afkoop en reductie (artikel 114 WLVO), het recht om van de verzekeraar een voorschot te krijgen op de verzekerde prestaties (artikel 116 WLVO) en het recht om de polis of de rechten uit de overeenkomst in pand te geven (artikel 117 WLVO). Tenslotte is er ook een recht om de rechten die voortvloeien uit de overeenkomst, over te dragen (artikel 119 WLVO).

3.3.1. Recht om een begunstigde aan te wijzen a) Inleiding 22. Het recht van de verzekeringsnemer om één of meer begunstigden aan te wijzen is een persoonlijk recht73. Dit betekent dat dit recht om één of meer begunstigden aan te duiden enkel toekomt aan de verzekeringsnemer zelf en dus niet kan worden uitgeoefend door de echtgenoot van de verzekeringsnemer, zijn wettelijke vertegenwoordiger(s), zijn erfgenamen of rechthebbenden en zijn schuldeisers74. Heel vaak worden er verschillende begunstigden aangeduid in een bepaalde rangorde75. Indien de begunstigde, die werd aangeduid, vooroverleden is, niet bestaat, de begunstiging weigert of indien de begunstiging nietig wordt verklaard, zal de uitkering gebeuren aan de begunstigde die volgt in de bedongen rangorde76. Het is wel zo dat de begunstigde identificeerbaar moet zijn bij het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie77.

b) Schriftelijk bewijs 23. In verband met het bewijs van het recht van de begunstigde wordt er in artikel 106 §1, lid 2 BW verwezen naar artikel 10 WLVO. Op grond hiervan dient zowel de aanduiding van de

73

D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.8 ; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.327; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.460; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 74 Artikel 106 §1 WLVO. 75 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.13; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 76 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.13; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 77 Artikel 106 §2 WLVO.

15

begunstigde als de herroeping en de wijziging van de begunstiging78 bewezen te worden door een geschrift79. Uitzonderlijk is het mogelijk om het bewijs te leveren door middel van een begin van bewijs door geschrift voor zover dit wordt aangevuld met overeenstemmende vermoedens80. Gezien er enkel een geschrift wordt vereist, is het dus in principe mogelijk om bijvoorbeeld in een testament een begunstigde aan te duiden of een begunstiging te wijzigen of te herroepen81. Dit is heel vaak de aanleiding voor problemen, vooral dan bij een wijziging en een herroeping. Hieromtrent werden reeds een aantal zaken voorgelegd aan de rechter. Uit deze rechtspraak kan er worden afgeleid dat de rechters deze problematiek wel vrij soepel benaderen. Zo oordeelde het Brusselse Hof van Beroep dat de wijziging van een begunstiging werd aanvaard, ook al had de verzekeringsnemer de polis voor de verandering van de begunstiging niet ondertekend. Volgens het Hof was die wijziging tegenwerpelijk aan de verzekeraar gezien de uitdrukkelijke wil van de verzekeringsnemer vaststaand en ondubbelzinnig was vóór de uitkering. Het feit dat deze wil voortvloeide uit feitelijke elementen had daarbij geen invloed82.

c) Generieke vs. nominatieve aanduiding 24. Er zijn twee manieren om een begunstigde aan te wijzen: generiek en nominatief. Bij een nominatieve aanwijzing wordt de begunstigde bij naam genoemd83. Dit heeft als gevolg dat de begunstigde, wiens naam wordt genoemd, de verzekeringsprestatie zal verkrijgen met uitsluiting van alle andere personen84. Bij een generieke aanwijzing worden er geen namen genoemd. Er is een koppeling aan een bepaalde hoedanigheid (bijvoorbeeld ‘mijn echtgenoot’) of een bepaalde verwantschap (bijvoorbeeld ‘mijn kinderen’)85. Het lijdt geen twijfel dat de aanwijzing van ‘mijn kinderen’ veel meer standvast zal zijn dan ‘mijn echtgenoot’. Het is immers niet ondenkbaar dat men uit de echt scheidt en hertrouwt met een

78

P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 79 Artikel 10 WLVO. 80 Artikel 10 §1, lid 2 WLVO; N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.91; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 81 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.91. 82 Brussel 5 februari 2001, De Verz. 2002, nr.339, 409. 83 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.14; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.67. 84 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.8. 85 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.14.

16

andere persoon. De verzekeringsnemer moet zich ervan bewust zijn dat deze nieuwe echtgenoot opeens begunstigde wordt van de levensverzekering86.

25. De aangeduide begunstigde(n) moet(en) geïdentificeerd kunnen worden op het moment van het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie87. Het is dus irrelevant of de begunstigde al dan niet bestaat op het moment dat de begunstigingsclausule wordt opgemaakt88. Bijvoorbeeld is het mogelijk om ‘mijn kinderen’ als begunstigden op te nemen in de levensverzekeringsovereenkomst, ook al worden deze kinderen slechts jaren later geboren. Op grond van artikel 22, lid 2 WLVO is het immers niet vereist dat de begunstigde reeds werd verwekt wanneer de begunstigingsclausule wordt opgemaakt. Dit is wel vereist wanneer de verzekeringsprestatie opeisbaar wordt.

d) Meerdere begunstigden in gelijke rang 26. De verzekeringsnemer heeft de vrijheid om meerdere begunstigden aan te wijzen. Dit wordt immers uitdrukkelijk voorzien in artikel 106, §1, aanhef BW. Men moet zich hierbij echter steeds afvragen hoe de verzekeringsprestatie zal worden verdeeld onder de aangewezen begunstigden. Het loont de moeite om in de verzekeringspolis de verdeelsleutel aan te geven op grond waarvan de verzekeringsprestatie verdeeld moet worden, bijvoorbeeld ‘elk krijgt een gelijk deel’89. Indien dergelijke clausule niet werd voorzien, zal er een verdeling in gelijke delen plaatsvinden, tenzij in het geval er een plaatsvervulling werd voorzien90. Heel wat verzekeringsnemers menen ten onrechte dat de -ongelijke- verdeling, die zij hebben voorzien in een testament, automatisch van toepassing is op de verdeling van het kapitaal uit een levensverzekering. Deze laatste maakt immers geen deel uit van de nalatenschap van de verzekeringsnemer, waardoor de testamentaire devolutie hierop niet van toepassing zal zijn91. De uitkering is immers een ius proprius of eigen recht van de begunstigde92.

86

P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.14; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 87 Artikel 106 §2 WLVO. 88 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.8. 89 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.16; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 90 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.16; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 91 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 92 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68

17

e) Levensverzekering afgesloten door twee verzekeringsnemers 27. Het komt steeds vaker voor dat de levensverzekering wordt afgesloten door meer dan één verzekeringsnemer, vooral in het geval van partners of echtgenoten die elkaar door middel van een levensverzekering willen begunstigen. De vraag die zich dan stelt, is wie de rechten verbonden aan het levensverzekeringscontract en meer specifiek het recht om een begunstigde aan te duiden, kan uitoefenen93. De WLVO heeft geen antwoord voorzien op deze vraag. Het lijkt dan ook mogelijk dat de verzekeringsnemers tot een akkoord kunnen komen in verband met de uitoefening van de rechten verbonden aan de levensverzekeringsovereenkomst 94. Een zeer goede regeling zou zijn dat men de rechten kan uitoefenen voor zover ze hiermee beiden akkoord zijn95. Een andere oplossing is dat de verzekeringsnemers alleen kunnen optreden voor een bedrag ten belope van de helft van de poliswaarde96.

f) Enkele veel voorkomende voorbeelden 28. De echtgenoot als begunstigde. De echtgenoot kan zowel op nominatieve als op generieke wijze worden aangeduid. Als de echtgenoot nominatief wordt aangewezen als begunstigde, zal deze zijn recht op de verzekeringsprestatie behouden bij een echtscheiding en bij een nieuw huwelijk van de verzekeringsnemer97. Dit is echter niet het geval indien de verzekeringsnemer anders heeft bedongen of indien artikel 299 BW98 van toepassing is99. Hierdoor kunnen de verstrekkende gevolgen van een nominatieve begunstiging gerelativeerd worden. Een generieke aanduiding van de echtgenoot, bijvoorbeeld ‘mijn echtgenoot’, brengt met zich mee dat de verzekeringsprestatie zal worden uitgekeerd aan degene die deze hoedanigheid bezit op het moment dat het recht op prestatie opeisbaar wordt100. Dit betekent dat bij een echtscheiding de ex-echtgenoot niet meer de begunstigde van de levensverzekering zal zijn gezien men niet meer de hoedanigheid van echtgenoot bezit en dat bij een nieuw huwelijk de nieuwe echtgenoot van de verzekeringsnemer automatisch de begunstigde zal 93

C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-02. 94 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 95 C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-02; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.68. 96 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.69. 97 Artikel 108 lid 1 WLVO. 98 “Behoudens overeenkomst in tegenovergestelde zin verliezen de echtgenoten alle voordelen die ze elkaar bij huwelijksovereenkomst en sinds het aangaan van het huwelijk hebben toegekend.” 99 Artikel 108 lid 1 WLVO. 100 Artikel 108 lid 2 WLVO.

18

worden101. Clausules die te vermijden zijn, betreffen de zogenaamde ‘gecombineerde aanduidingen’ zoals ‘mijn echtgenoot Pol’. Indien de verzekeringsnemer hertrouwt met bijvoorbeeld Jan, zal voornoemde begunstiging aanleiding kunnen geven tot betwistingen102.

29. Kinderen als begunstigde. Net zoals bij de echtgenoot, kunnen ook de kinderen zowel op generieke als nominatieve wijze worden aangeduid103. Een generieke of algemene aanduiding van de kinderen als begunstigden, bijvoorbeeld ‘mijn kinderen’, brengt met zich mee dat de verzekeringsprestatie zal toekomen aan de personen die deze hoedanigheid hebben op het ogenblik dat de verzekeringsprestatie opeisbaar wordt104. Is een kind vooroverleden op het moment van de opeisbaarheid, dan komen de afstammelingen in rechte lijn van dit vooroverleden kind op bij plaatsvervulling105. Een nominatieve aanduiding van de kinderen heeft als gevolg dat enkel de kinderen die bij naam worden genoemd, gerechtigd zijn op de verzekeringsprestatie, met uitsluiting van eventuele andere, niet-genoemde kinderen106. De verzekeringsnemer moet zich ervan bewust zijn dat een kind, geboren na het afsluiten van de levensverzekering, geen begunstigde zal zijn zolang zijn naam niet in de lijst van de nominatief aangeduide begunstigden wordt opgenomen. Daarnaast brengt een nominatieve aanduiding nog een ander risico met zich mee: het ontbreken van een duidelijke regel in verband

met

plaatsvervulling,

tenzij

dit

uitdrukkelijk

wordt

voorzien

in

de

begunstigingsclausule. Zijn er bijvoorbeeld twee kinderen die op nominatieve wijze worden aangeduid, dan krijgen zij elk de helft van de verzekeringsprestatie. Als het ene kind overlijdt, krijgt het andere kind de volledige verzekeringsprestatie, ook al had dit vooroverleden kind zelf afstammelingen107. In ieder geval is het aan te raden om bij een nominatieve aanduiding uitdrukkelijk te bepalen of er al dan niet een plaatsvervanging is 108. In feite is een begunstiging bij naam enkel te verkiezen indien de verzekeringsnemer een bepaald kind als begunstigde wilt uitsluiten of wanneer deze de plaatsvervulling niet toegepast wilt zien109.

101

P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.70. 102 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.9. 103 Artikel 109 WLVO. 104 Artikel 109 WLVO. 105 Artikel 109 WLVO. 106 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.9. 107 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.329. 108 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.71. 109 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.71.

19

30. Echtgenoot en kinderen als begunstigden. Op grond van artikel 110 WLVO zal het recht op de verzekeringsprestatie, bij een gezamenlijke aanduiding van kinderen en echtgenoot als begunstigden, in twee delen worden verdeeld. De ene helft zal in volle eigendom110 toekomen aan de echtgenoot, de andere helft in volle eigendom aan de kinderen. Dit geldt voor zover niks anders werd bedongen. Er wordt hier dus afgeweken van het wettelijk erfrecht waarbij de echtgenoot het vruchtgebruik krijgt en de kinderen de blote eigendom111. Zeer vreemd is dat er hier, in tegenstelling tot de vorige twee hypothesen, geen onderscheid wordt gemaakt tussen een generieke en een nominatieve aanduiding van de begunstigden 112. Auteurs lijken toch voorkeur te hebben voor een generieke aanduiding gezien dit minder betwistingen en interpretatieproblemen met zich meebrengt113. In artikel 110 WLVO werd tevens niks voorzien voor het geval de echtgenoot, de kinderen of één van hen er niet meer zou zijn114. Het lijkt logisch dat het aandeel van degene die wegvalt, aanwast bij het aandeel van de andere begunstigden115. Ook werd er in dit artikel geen plaatsvervulling voorzien. Het lijkt daarom ook opportuun om over deze twee laatste aspecten een regeling te voorzien in het begunstigingsbeding116.

31. De wettige erfgenamen als begunstigden. Indien de wettelijke erfgenamen op generieke wijze

worden

aangeduid

als

begunstigden

van

de

levensverzekering,

zal

de

verzekeringsprestatie verschuldigd zijn aan de nalatenschap van de verzekeringsnemer. Dit geldt zolang de verzekeringsnemer niks anders heeft voorzien117. De gevolgen hiervan verschillen naargelang er een testament werd opgemaakt door de verzekeringsnemer. Werd er geen testament opgemaakt, dan zullen de wettelijke erfgenamen toch de verzekeringsprestatie ontvangen. Immers, de prestatie van de verzekeraar zal in de nalatenschap vallen en volgens het wettelijk erfrecht zullen de wettelijke erfgenamen hun deel van het kapitaal iure

110

P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.72. 111 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.330. 112 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.9. 113 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.73. 114 Met betrekking tot de echtgenoot gaat het om een echtscheiding of een overlijden, met betrekking tot de kinderen om overlijden. 115 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.73. 116 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.73. 117 Artikel 110/1 WLVO.

20

hereditario krijgen118. Wanneer de verzekeringsnemer wel een testament heeft opgemaakt, liggen de kaarten anders. In dat geval zal de verzekeringsprestatie, die ingevolge artikel 110/1 WLVO in de nalatenschap valt, worden verdeeld volgens de regels in het testament. Wat dan nog overblijft van dit kapitaal uit de levensverzekering, wordt in gelijke delen verdeeld tussen de wettelijke erfgenamen119.

32. De nalatenschap als begunstigde. Bij de realisatie van het verzekerde risico zal het kapitaal in de nalatenschap van de verzekeringsnemer vallen. Het zijn dan de bepalingen van het wettelijk erfrecht, met inbegrip van de plaatsvervulling, die van toepassing zullen zijn120. Verwerpende of onterfde erfgerechtigden zullen in dit geval geen deel kunnen krijgen van het uitgekeerde kapitaal dat in de nalatenschap is terecht gekomen121.

g) Quid bij het vooroverlijden van de begunstigde? 33. Artikel 111 WLVO voorziet dat in het geval de begunstigde overlijdt vooraleer de verzekeringsprestatie opeisbaar wordt, het recht op prestatie zal toekomen aan de verzekeringsnemer of aan zijn nalatenschap. Om conflicten te vermijden geldt dit ook wanneer de begunstigde de begunstiging heeft aanvaard122. Het is echter perfect mogelijk dat de verzekeringsnemer een subsidiaire begunstigde heeft aangewezen. In dat geval zal de verzekeringsprestatie toekomen aan deze subsidiaire begunstigde123.

3.3.2. Recht om de begunstiging te herroepen 34. De verzekeringsnemer heeft het recht om de begunstiging te herroepen. Dit kan echter niet te allen tijde gebeuren gezien dit slechts kan zolang de begunstiging nog niet door de begunstigde werd aanvaard en tot het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie 124. Dit 118

K. BOONE, “De aanduiding van de “wettelijke erfgenamen” als de begunstigden van een levensverzekering: concrete gevolgen van de wet van 13 januari 2012 tot invoeging van artikel 110/1 in de Landverzekeringswet”, Not.Fisc.M. 2012, nr.5, p.147. 119 K. BOONE, “De aanduiding van de “wettelijke erfgenamen” als de begunstigden van een levensverzekering: concrete gevolgen van de wet van 13 januari 2012 tot invoeging van artikel 110/1 in de Landverzekeringswet”, Not.Fisc.M. 2012, nr.5, p.147. 120 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.329; P. V AN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.74. 121 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.74. 122 Artikel 111 WLVO; Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.97. 123 Artikel 111 WLVO. 124 Artikel 112 WLVO.

21

recht om te herroepen is een recht dat exclusief toebehoort aan de verzekeringsnemer. Zoals het recht om een begunstigde aan te duiden, kan dit dus niet worden uitgeoefend door de echtgenoot, wettelijke vertegenwoordigers, schuldeisers, erfgenamen of rechthebbenden van de verzekeringsnemer125. Bij de twee laatste categorieën moet er echter rekening worden gehouden met artikel 957 BW.

35. Voor wat betreft de vorm van de herroeping wordt er verwezen naar artikel 10 WLVO, waaruit kan worden afgeleid dat er een geschrift vereist is voor de herroeping. Aldus kan de herroeping gebeuren in een bijvoegsel bij de levensverzekeringsovereenkomst tot wijziging van de begunstiging, maar dit kan evengoed door een uitdrukkelijke bepaling in een testament126.

36. De herroeping heeft als gevolg dat de ex-begunstigde geen enkel recht meer heeft op de verzekerde prestatie. Dit wordt voorzien in artikel 113 WLVO.

37. Na de aanvaarding van de begunstiging door de begunstigde is de begunstiging in principe onherroepelijk. Hierop bestaan er vier uitzonderingen127. Een eerste uitzondering betreft het vooroverlijden van de begunstigde. In dit geval zal de verzekeringsprestatie toekomen aan de verzekeringsnemer of aan de nalatenschap tenzij er een subsidiaire begunstigde werd aangeduid. Een tweede uitzondering kan worden gevonden in de artikelen 953 tot 958 BW, dat verschillende gronden voor de herroepelijkheid van schenkingen voorziet. Ten derde kan er worden gewezen op de uitzondering vervat in artikel 1096 BW. Dit gaat over de herroepelijkheid van schenkingen tussen echtgenoten tijdens het huwelijk. Zowel schenkingen die werden gedaan in het huwelijkscontract als deze die gebeurden voor het huwelijk en die aanvaard werden, blijven onherroepbaar128. Een laatste uitzondering doet zich voor bij een echtscheiding of een scheiding van tafel en bed129. In principe zal de echtscheiding of

125

Artikel 112 WLVO. K. BERNAUW, “Verzekeringen en erfrecht”, in X., Rechtskroniek voor het Notariaat. Deel 11., Brugge, Die Keure, 2007, p.57; C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-17. 127 Drie van de vier uitzonderingen zijn terug te vinden in artikel 121, lid 2 WLVO. 128 C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-20. 129 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.10. 126

22

scheiding van tafel en bed van rechtswege een herroeping van de begunstiging inhouden130. Dit volgt uit artikel 299 BW.

3.3.3. Recht van afkoop en reductie 38. Het recht van afkoop en reductie, dat in artikel 114 WLVO wordt voorzien, kan worden opgesplitst in twee delen, namelijk de afkoop enerzijds en de reductie anderzijds. Afkoop houdt in dat de verzekeringsnemer de levensverzekering opzegt voor deze is afgelopen 131. De verzekeraar zal dan het reeds opgebouwde kapitaal moeten uitkeren 132. De verzekeringsnemer dient bij een afkoop steeds rekening te houden met de gevolgen ervan, namelijk een belasting op het vervroegd uitgekeerde kapitaal, uitstapkosten, roerende voorheffing… . Wanneer de begunstigde de begunstiging reeds heeft aanvaard, kan het recht op afkoop slechts worden uitgeoefend met de toestemming van de begunstigde133. De reductie ontstaat wanneer de verzekeringsnemer beslist om niet langer de premies te betalen134. Dit houdt niet in dat de levensverzekeringsovereenkomst

wordt

beëindigd,

het

betekent

wel

dat

het

verzekeringskapitaal niet verder door premies wordt opgebouwd. Het kapitaal zal wel nog interesten opbrengen tot het moment dat de levensverzekering afloopt en dan zal het ‘verminderde of gereduceerde’ kapitaal worden uitgekeerd135.

39. Artikel 115 WLVO voorziet dat de levensverzekering weer in werking kan worden gesteld na een afkoop of reductie. Dit kan gebeuren in de gevallen en onder de voorwaarden die door de Koning worden bepaald, wat reeds werd vastgelegd in artikel 21 van het Koninklijk Besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit136. De termijn waarbinnen de verzekeringsnemer de verzekering weer in werking kan stellen, moet ingeval van afkoop minstens drie maanden bedragen en in geval van reductie minstens drie jaar137.

130

C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-20. 131 C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-22; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.603. 132 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.98; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.603. 133 Artikel 114 in fine WLVO. 134 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.603. 135 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.98; C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-24; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.603. 136 BS 14 november 2003. 137 Artikel 21 Koninklijk Besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003; L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.603.

23

40. Artikel 114 WLVO bepaalt dat zowel de afkoop als de reductie een persoonlijk recht is van de verzekeringsnemer. De rechten kunnen dus niet door de echtgenoot of de schuldeisers van de verzekeringsnemer worden uitgeoefend138. In tegenstelling tot het recht om een begunstigde aan te duiden en het recht om de begunstiging te herroepen, werd er in artikel 114 WLVO niet voorzien dat de afkoop en reductie niet kan worden uitgeoefend door de erfgenamen van de verzekeringsnemer. De vraag is dan in hoeverre deze erfgenamen het recht op afkoop en reductie kunnen uitoefenen. Voor wat betreft de reductie kan worden bepaald dat de erfgenamen dit recht kunnen uitoefenen gezien zij net als de verzekeringsnemer kunnen beslissen om de premies niet langer te betalen139. Een afkoop kan worden gezien als een herroeping van de begunstiging. Analoog aan artikel 112 WLVO zou het niet mogelijk zijn voor de erfgenamen van de verzekeringsnemer om tot een afkoop te beslissen, tenzij in de gevallen van artikel 957 BW140.

3.3.4. Recht van voorschot op de verzekerde prestaties 41. Op grond van artikel 116 WLVO heeft de verzekeringsnemer een recht om van de verzekeraar een voorschot te krijgen op de verzekeringsprestatie. Indien dit voorschot niet wordt terugbetaald, wordt de uitkering voor de derde-begunstigde beperkt waardoor het voorschot kan worden aanzien als een gedeeltelijke herroeping141. Net zoals alle andere rechten is ook het recht van voorschot een persoonlijk recht van de verzekeringsnemer dat niet kan worden uitgeoefend door de echtgenoot of de schuldeisers van de verzekeringsnemer142. Indien de begunstiging reeds werd aanvaard door de begunstigde, kan dit recht enkel worden uitgeoefend wanneer de begunstigde daarin heeft toegestemd 143. Er dient wel te worden opgemerkt dat het vragen van een voorschot veelal gekoppeld zal worden aan het betalen van een rente, wat echter niet betekent dat het voorschot gekwalificeerd kan worden als een lening144.

138

Artikel 114 WLVO. L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.604. 140 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.604. 141 C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-25. 142 Artikel 116 WLVO; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. DU MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.331; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.462-463. 143 Artikel 116 WLVO; C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-25; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in J. D U MONGH, W. PINTENS (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, p.331. 144 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.605. 139

24

3.3.5. Recht om de polis in pand te geven 42. De verzekeringsnemer kan op grond van artikel 117 WLVO de rechten die voortvloeien uit de verzekeringsovereenkomst geheel of gedeeltelijk in pand geven. Ook dit is een recht dat exclusief toebehoort aan de verzekeringsnemer en niet kan worden uitgeoefend door zijn echtgenoot of zijn schuldeisers145. Er is eveneens een toestemming vereist van de begunstigde indien deze de begunstiging reeds heeft aanvaard146. De verzekeringsnemer kan de inpandgeving, op grond van artikel 118 WLVO, enkel realiseren via een bijvoegsel dat wordt ondertekend door zowel de verzekeringsnemer als door de pandhoudende schuldeiser en de verzekeraar. Dit bijvoegsel is enerzijds vereist voor de geldigheid van de inpandgeving tussen de betrokken partijen en anderzijds voor de tegenstelbaarheid ervan tegenover derden147.

43.

3.3.6. Recht op overdracht van rechten De verzekeringsnemer kan de rechten

die

voortvloeien

uit

de

levensverzekeringsovereenkomst geheel of gedeeltelijk overdragen aan een derde. Gezien ook dit een persoonlijk recht is van de verzekeringsnemer, kan dit niet worden uitgeoefend door de echtgenoot of schuldeisers van de verzekeringsnemer148. De toestemming van de begunstigde is vereist indien de begunstiging reeds werd aanvaard 149. De overdracht gebeurt op dezelfde wijze als de inpandgeving van de rechten uit de levensverzekering, namelijk door middel van een bijvoegsel ondertekend door de overdrager, de overnemer en de verzekeraar150. Hiermee wijkt de WLVO af van artikel 1690 BW, dat een betekening van de overdracht bij gerechtsdeurwaardersexploot en een aanvaarding in een authentieke akte vereist151. In de parlementaire voorbereiding van de wet worden er drie soorten van overdracht voorzien, namelijk de overdracht in volle eigendom, de overdracht ten belope van de

verschuldigde

sommen

en

de

overdracht

van

alle

rechten

uit

de

levensverzekeringsovereenkomst152. De overdracht in volle eigendom wordt door de wetgever aanzien als een schuldvernieuwing gezien de verzekeringsnemer de volle eigendom overdraagt en de overnemer in de plaats komt van de overdrager, met inbegrip van de

145

Artikel 117 WLVO. Artikel 117 WLVO; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.463. 147 C. DEVOET, “De rechten van de partijen”, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, p.II.1.11-26. 148 Artikel 119 WLVO. 149 Artikel 119 in fine WLVO. 150 Artikel 120 WLVO. 151 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.100. 152 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.99. 146

25

verplichtingen van de overdrager153. Bij de overdracht ten belope van de verschuldigde sommen zal de verzekeringsnemer de rechten uit de levensverzekering overdragen aan zijn schuldeiser, maar dit gebeurt slechts ten belope van de sommen die verschuldigd zijn aan de schuldeisers op het moment dat de verzekeringsprestatie opeisbaar wordt. Wat er nog overblijft, met andere woorden wat niet werd overgedragen, zal worden uitgekeerd aan de begunstigde van de levensverzekering. Volgens de wetgever is dit de facto een inpandgeving154. De laatste vorm, de overdracht van alle rechten uit de levensverzekering, werkt op nog een andere wijze. Hier zal de verzekeringsnemer als zekerheid alle rechten uit de levensverzekering overdragen aan zijn schuldeiser ten belope van het bedrag dat de verzekeringsnemer aan de schuldeiser verschuldigd is op het moment van de opeisbaarheid van de verzekeringsprestatie. De verplichtingen met betrekking tot de levensverzekering blijven bij de verzekeringsnemer155. De wetgever voegt er nog aan toe dat de verzekeringsnemer en zijn tegenpartij de vrijheid hebben om de overeenkomst naar goeddunken te regelen, ongeacht welke soort van overdracht het betreft156. Het recht van de verzekeringsnemer om de rechten over te dragen is een mogelijkheid en geen verplichting. Het kan soms wenselijk zijn om dit recht niet uit te oefenen en de levensverzekering als het ware te ‘blokkeren’, bijvoorbeeld indien de verzekeringsnemer wilt dat zijn kind de uitkering slechts krijgt wanneer deze de meerderjarigheid bereikt157.

AFDELING IV: DE BEGUNSTIGDE 4.1. Algemeen 44. Artikel 1, C WLVO definieert een begunstigde als “degene in wiens voordeel verzekeringsprestaties bedongen zijn”. Er kunnen twee categorieën van begunstigden worden onderscheiden. Enerzijds is er de begunstigde bij leven, die de verzekeringsprestatie zal krijgen wanneer de verzekerde persoon op de bedongen datum nog in leven is. Anderzijds kan het gaan om een begunstigde bij overlijden. Deze begunstigde zal het kapitaal uit de levensverzekering uitgekeerd zien bij het overlijden van de verzekerde persoon158. Bepaalde personen kunnen niet als begunstigde van een levensverzekering optreden en kunnen dus niet door de verzekeringsnemer worden aangeduid. Hierbij kan worden verwezen naar de artikelen 153

Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.99. Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.100. 155 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.100. 156 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.100. 157 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.7. 158 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.337. 154

26

907 en 909 BW159. Op grond van deze bepaling kunnen volgende categorieën van personen geen begunstigde zijn van de levensverzekering: de voogd, de gewezen voogd (d.i. zolang de slotrekening over de voogdij niet is gedaan en aangezuiverd)160, artsen, apothekers, officieren van gezondheid, beheerders en personeelsleden van een rustoord, rust- en verzorgingstehuis, bedienaren van de erediensten en andere geestelijken die de verzekeringsnemer hebben bijgestaan of verzorgd tijdens de laatste ziekte161. Er dient te worden opgemerkt dat de derdebegunstigde bij het sluiten van de levensverzekeringsovereenkomst niet de hoedanigheid heeft van een partij. Hij krijgt door de overeenkomst slechts een vorderingsrecht op de verzekeraar162.

4.2. Rechten van de begunstigde 4.2.1. Recht op de verzekeringsprestatie 45. De begunstigde van de levensverzekering heeft recht op de verzekeringsprestaties bij de realisatie van het verzekerd risico, louter door het feit van de aanwijzing als begunstigde163. Dit is een eigen recht van de begunstigde164 dat volledig onafhankelijk is van wat de begunstigde heeft aan rechten in de nalatenschap van de verzekeringsnemer165. Immers, de verzekeringsprestatie valt niet in de nalatenschap. Zolang de begunstigde de begunstiging niet heeft aanvaard, kan dit nog door de verzekeringsnemer worden herroepen. Vanaf de aanvaarding is er een onherroepelijkheid166. Er dient wel rekening te worden gehouden met de artikelen 953 tot 958 BW in verband met de gevallen waarin de schenking kan worden herroepen en artikel 1096 BW omtrent de herroeping van de schenkingen tussen echtgenoten167.

159

P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 160 De voogd en de gewezen voogd kunnen wel als begunstigde worden aangeduid indien zij ascendent zijn van de minderjarige. 161 Artikel 907 BW; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.66. 162 L. SCHUERMANS, Grondslagen, p.602. 163 Artikel 121 WLVO. 164 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.10; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.77. 165 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.77. 166 Artikel 121 WLVO. 167 Artikel 121 lid 2 WLVO; Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.101.

27

4.2.2. Recht om de begunstiging te aanvaarden 46. Op grond van artikel 122 WLVO kan de begunstigde te allen tijde aanvaarden, dus zowel tijdens het leven van de verzekeringsnemer als na zijn overlijden168. Het recht om te aanvaarden is een persoonlijk recht van de begunstigde, waardoor het niet kan worden uitgeoefend door de echtgenoot of de schuldeisers van de begunstigde 169. Er dient hierbij wel een kanttekening te worden gemaakt in de hypothese dat de aanvaarding geschiedt tijdens het leven van de verzekeringsnemer. In dat geval kan de aanvaarding slechts gebeuren door een bijvoegsel bij de polis, ondertekend door de begunstigde, de verzekeraar en de verzekeringsnemer170. Indien deze laatste niet ondertekent, kan er niet op een geldige wijze worden aanvaard171. Na het overlijden van de verzekeringsnemer kan er op uitdrukkelijke of stilzwijgende wijze worden aanvaard maar dit zal pas vanaf een schriftelijke kennisgeving tegenwerpelijk zijn aan de verzekeraar172. De aanvaarding heeft als gevolg dat de verzekeringsnemer de begunstiging niet meer kan herroepen, met uitzondering van de gevallen voorzien in de artikelen 953 tot 958 BW en artikel 1096 BW, zoals hierboven reeds vermeld173. Daarnaast heeft de aanvaarding ook tot gevolg dat de verzekeringsnemer de andere rechten die verbonden zijn aan de levensverzekering niet zomaar kan uitoefenen. Er zal steeds toestemming van de begunstigde nodig zijn174.

AFDELING V: DE VERZEKERDE PERSOON 47. De verzekerde in het kader van een levensverzekering is “degene in wiens persoon het risico van het zich voordoen van het verzekerde voorval gelegen is”175. De verzekerde heeft geen enkel recht in het kader van de levensverzekering176. Er kunnen meerdere verzekerde personen worden aangeduid door de verzekeringsnemer. Dan zijn er verschillende scenario’s denkbaar waarin de verzekerde prestatie zal worden uitgekeerd: indien één van de verzekerden overlijdt, indien een aantal van hen overlijdt of indien zij allen overlijden177. 168

Artikel 122 lid 1 WLVO. Artikel 122 lid 2 WLVO. 170 Artikel 123 WLVO. 171 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.78. 172 Artikel 123 WLVO. 173 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.8; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.78. 174 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.102. 175 Artikel 1, B, b WLVO. 176 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.64. 177 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.337. 169

28

DEEL II: CIVIELRECHTELIJK LUIK 48. In dit deel wordt dieper ingegaan op bepaalde civielrechtelijke aspecten van de levensverzekering. Enerzijds wordt er gekeken naar de kwalificatie van de levensverzekering als eigen of als gemeenschappelijk goed. Anderzijds wordt in het kader van het erfrecht de problematiek inzake inbreng en inkorting bestudeerd.

HOOFDSTUK I: HUWELIJKSVERMOGENSRECHT AFDELING I: SITUATIE VOOR DE WLVO 49. Voor de WLVO werd ingevoerd, werden de aangelegenheden met betrekking tot de levensverzekering geregeld door de artikelen 1400, 7° en 1405, 4° van het Burgerlijk Wetboek. In artikel 1400, 7° BW werd bepaald dat “de rechten verbonden aan een persoonsverzekering door de begunstigde zelf gesloten, die hij verkrijgt bij het overlijden van zijn echtgenoot of na de ontbinding van het stelsel” eigen zijn, ongeacht op welk moment het wordt verkregen. Dit zal een vergoeding met zich meebrengen wanneer er daartoe een aanleiding is. Uit de tekst van het artikel kan worden afgeleid dat dit gaat over de levensverzekeringen waarbij de hoedanigheid van verzekeringsnemer en begunstigde in één persoon verenigd zijn. Hierbij worden er twee soorten levensverzekeringen beoogd. Enerzijds gaat dit om een levensverzekering waarbij de echtgenoot-verzekeringsnemer de verzekerde prestatie ontvangt bij het overlijden van de andere echtgenoot. Anderzijds beoogt deze regel eveneens de levensverzekering waarbij de begunstigde, die tevens verzekeringsnemer is, een kapitaal ontvangt indien de verzekerde persoon een bepaalde leeftijd bereikt, voor zover deze gebeurtenis zich voordeed na de ontbinding van het stelsel178. Beide gevallen worden ingegeven door het idee dat de uitkering in het belang is van de begunstigde echtgenoot 179.

50. Artikel 1405, 4° BW, dat het vermoeden van gemeenschappelijkheid voorziet, is van toepassing ingeval de levensverzekering een uitkering voorziet bij het bereiken van een

178

W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, in C. CASTELEIN en L. WEYTS (eds.), Capita selecta notarieel recht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2006, p.278-279 (hierna verkort: W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”). 179 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.278279.

29

bepaalde leeftijd van de verzekerde persoon tijdens de duur van het stelsel, i.e. zolang dit stelsel nog niet werd ontbonden180.

51. Voor wat betreft de vergoedingen die verschuldigd waren, voorzag artikel 1400, 7°, aanhef BW “eigen zijn…en behoudens vergoeding indien daartoe aanleiding bestaat”. Dit houdt in dat, wanneer de premies werden betaald met gelden uit de gemeenschap, voor de verwerving van dit ‘eigen goed’, er een vergoeding verschuldigd is van het eigen vermogen van de begunstigde echtgenoot aan het gemeenschappelijk vermogen. Aangezien dit tot gevolg zou hebben dat de begunstigde de premies, die jarenlang werden betaald, zou moeten vergoeden, had men dit opgevangen in oud artikel 43 van de Verzekeringswet van 11 juni 1874 dat een specifieke vergoedingsregeling voorzag voor deze situatie181.

52. Quid met de levensverzekeringen die werden afgesloten door de ene echtgenoot, waarbij de andere echtgenoot als begunstigde werd aangeduid?

Dit werd aanzien als een

onrechtstreekse schenking waarbij de uitkering op grond van artikel 1399, lid 1 BW als eigen goed werd gekwalificeerd. Het lijdt geen twijfel dat de problematiek in verband met de vergoedingen van het ene vermogen aan het andere vermogen hier bijgevolg niet speelt182.

AFDELING II: SITUATIE VANAF DE WLVO 53. Met de invoering van de WLVO in 1992 heeft de wetgever gepoogd om duidelijkheid te scheppen183 aan de hand van de artikelen 127 en 128 WLVO. Artikel 127 van deze wet voorziet dat de aanspraken, ontleend aan een levensverzekering in het kader van een gemeenschap van goederen, eigen goederen zijn van de begunstigde echtgenoot. Artikel 128 WLVO bepaalt dat er geen vergoeding verschuldigd is aan het gemeenschappelijk vermogen, behalve wanneer de premies, betaald met dit gemeenschappelijk vermogen, kennelijk de mogelijkheden

ervan

te

boven

gaan.

Beide

artikelen

zijn

van

toepassing

op

levensverzekeringen, gesloten tussen echtgenoten die getrouwd zijn onder het wettelijk stelsel en deze die een huwelijkscontract hebben opgemaakt waarin het wettelijk stelsel werd

180

F. BOUCKAERT, “De landverzekeringswet in verhouding tot het huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, De Verz. 2005, 629; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.278-279. 181 Wetsontwerp, Par.St. Senaat, 1964-65, nr.138, p.237; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.279. 182 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.280. 183 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.104.

30

voorzien, voor zover zij nog niet zijn gescheiden van tafel en bed of zijn echtgescheiden 184. Bij deze twee artikelen wordt er geen onderscheid gemaakt naargelang de soort levensverzekering, naargelang de begunstigde van de levensverzekering… Het is dus irrelevant of het hier een levensverzekering met uitkering bij overlijden of bij het bereiken van een bepaalde leeftijd betreft of deze twee gecombineerd in een gemengde verzekering, een verzekering ten behoeve van zichzelf of ten behoeve van de andere echtgenoot185.

54. Ondanks dat het de bedoeling was van de wetgever om duidelijkheid te scheppen, is men gezien de vele kritieken in de rechtsleer, niet in dit opzet geslaagd. Hier worden de belangrijkste punten van kritiek op een rijtje gezet. Het eerste waar men in de rechtsleer aan twijfelde, was de reden waarom de wetgever een regeling heeft voorzien die afwijkt van de gemeenrechtelijke regels in verband met de vergoedingen: de onzekerheid die bestond in de oude regeling wegnemen186. Een ander groot struikelblok van de artikelen 127 en 128 WLVO was volgens de rechtsleer dat de regeling door het gebruik van vage begrippen aanleiding gaf tot nog meer onduidelijkheid, daar waar het de bedoeling was van de wetgever om duidelijkheid te brengen187. Voor wat betreft artikel 127 WLVO was er bijvoorbeeld heel wat discussie over wat er begrepen diende te worden onder “aanspraken ontleend aan de verzekering”. In de rechtsleer ging men ervan uit dat hiermee enerzijds de rechten van de verzekeringsnemer werd bedoeld en anderzijds de vermogenswaarde, i.e. het kapitaal dat wordt uitgekeerd188. Er bestond echter onenigheid over de afkoopwaarde van de levensverzekering. De vraag kon worden gesteld of dit ook een onderdeel was van de ‘aanspraken’. Hierover bestond er onenigheid in zowel rechtspraak als rechtsleer. De ene strekking hield in dat ook de afkoopwaarde een “aanspraak ontleend aan de verzekering” was en dus onder de draagwijdte van artikel 127 WLVO viel189. Andere auteurs en rechters waren van mening dat artikel 127 WLVO hierop niet van toepassing was gezien er volgens 184

B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.242; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.281; N. TORFS, “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”, in H. COUSY, L. SCHUERMANS, K. BERNAUW, C. VAN SCHOUBROECK, Verzekeringen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2012, losbl., p.65 (hierna verkort: N. TORFS, “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”). 185 N. TORFS, “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”, p.66-67. 186 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.104. 187 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.245. 188 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.242; N. TORFS, “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”, p.67. 189 Luik 4 maart 1996, R.R.D. 1996, 414; P. COLLE, Bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Intersentia, Antwerpen, 2001, p.237, nr.172; C. D EVOET, “Assurance-vie, mariage et divorce”, Rev.not.b. 2002, afl.2955, p.553.

31

hen door de vervroegde uitkering geen verzekeringscontract meer was190. Voor wat betreft artikel 128 WLVO kon er gewezen worden op de premies die “kennelijk de mogelijkheden van het gemeenschappelijk vermogen te boven gaan”. De wetgever heeft dit begrip niet verder gepreciseerd. In de rechtsleer werd aangenomen dat men het budget van een “gemiddeld gezin in dezelfde socio-professionele categorie” als referentiepunt diende te beschouwen191. Er zou dus rekening worden gehouden met alle inkomsten van het gemeenschappelijk vermogen. Een derde punt van kritiek in de rechtsleer was dat de wetgever afbreuk deed aan een aantal beginselen die de basis uitmaken van het gemeenschapsstelsel192. In principe komen alle inkomsten in het gemeenschappelijk vermogen terecht, maar artikel 127 en 128 WLVO voorziet het tegenovergestelde wanneer het gaat om aanspraken die voortvloeien uit de levensverzekering193. Een laatste kritiek was dat deze regeling een discriminatie inhoudt194. Echtgenoten die sparen via een levensverzekering werden door deze artikelen immers op een andere wijze behandeld dan echtgenoten die gebruik maken van andere spaarinstrumenten.

Deze kritieken gaven aanleiding tot het baanbrekend arrest van 26 mei 1999 van het toenmalige Arbitragehof.

AFDELING III: HET ARREST VAN 26 MEI 1999 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF195 3.1. De feiten 55. Een man en een vrouw, gehuwd onder het stelsel van gemeenschap van goederen, hebben een lening aangegaan om de verwerving van een landbouwbedrijf te financieren. Teneinde dit geleend kapitaal te kunnen terugbetalen, ging de man een gemengde levensverzekering aan waarbij hij zelf de uitkering zou krijgen op het moment dat hij de leeftijd van 65 jaar zou

190

Brussel 12 september 2000, J.T. 2000, p.808; F. BUYSSENS en Y.-H. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten”, in W. P INTENS en F. BUYSSENS (eds.), Vereffening-verdeling van het huwelijksvermogen, Antwerpen, Maklu, 1993, p.77, nr.93. 191 N. TORFS, “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”, p.90. 192 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.246; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.12. 193 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.246; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.12. 194 B. DUBUISSON, “Les nouveaux produits d’assurance-vie face au droit. Fin des privilèges?”, T.B.B.R. 1997, p.342, 346-347 en 359; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.246; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.12-13. 195 GWH 26 mei 1999, nr.54/99.

32

bereiken. De premies hiervoor werden betaald met de opbrengst van de exploitatie van het landbouwbedrijf, wat deel uitmaakte van het gemeenschappelijk vermogen. Op het moment dat de man de gelden ontving op 65 jarige leeftijd, viel dit op grond van artikel 127 WLVO in het eigen vermogen van de man en was er ingevolge artikel 128 WLVO geen vergoeding verschuldigd aan het gemeenschappelijk vermogen, die nota bene alle premies heeft betaald De vrouw, die ondertussen haar man had verlaten, voerde aan dat er een discriminatie was gezien er geen vergoeding verschuldigd was aan het gemeenschappelijk vermogen. Geconfronteerd met deze kwestie stelde de Vrederechter van Namen een aantal prejudiciële vragen196 die het toenmalige Arbitragehof de gelegenheid gaven om de artikelen 128 en 128 WLVO te toetsen aan de Grondwet.

3.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof 56. Er is geen discriminatie indien er een objectief criterium is dat een verschil in behandeling van vergelijkbare situaties kan rechtvaardigen. Het toenmalige Arbitragehof ging dus, volgens de gebruikelijke werkwijze, op zoek naar een vergelijkbare situatie en een objectief criterium. Het Hof zette de situatie waarin de echtgenoten hun geleende kapitaal weder opbouwen door middel van een levensverzekering en waarbij de uitkering een eigen goed is van één van hen tegenover de situatie waarin de echtgenoten het kapitaal terug bijeenbrengen via een ander spaarinstrument en waarbij dit een gemeenschappelijk karakter zal hebben197. Het criterium waarop de wetgever zich had gesteund voor dit onderscheid was de “duidelijkheid zodat eenieder op elk ogenblik de omvang van zijn rechten en verplichtingen kent”. Volgens het Grondwettelijk Hof is dit geen pertinent criterium om bovenstaand verschil in behandeling te kunnen rechtvaardigen198. Bijgevolg achtte het Grondwettelijk Hof de artikelen 127 en 128 WLVO strijdig met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.

3.3. Draagwijdte van het arrest 57. Een arrest van het Grondwettelijk Hof heeft geen algemene gelding: het is enkel bindend in de zaak in het kader waarvan het Hof uitspraak heeft gedaan. Een rechtscollege die in een andere, gelijkaardige zaak uitspraak dient te doen, kan hierbij rekening houden met de

196

Vred. Namen 30 april 1998, Div.Act. 1998, 108. GWH 26 mei 1999, nr.54/99, overweging B.5. 198 GWH 26 mei 1999, nr.54/99, overweging B.4. 197

33

uitspraak van het Grondwettelijk Hof. De rechter hoeft dus geen nieuwe prejudiciële vraag te stellen199.

58. Uit het arrest van 26 mei 1999 kan worden afgeleid dat het Grondwettelijk Hof niet alle levensverzekeringen viseert. Men kan zich dan de vraag stellen in welke mate de verschillende soorten van levensverzekeringen onder de draagwijdte van het arrest vallen.

59. In de rechtsleer wordt het arrest van het Grondwettelijk Hof op drie manieren geïnterpreteerd. Eerst en vooral is er een zeer strikte interpretatie die ervan uitgaat dat enkel de levensverzekering afgesloten in het kader van een financiering onder de reikwijdte van het arrest valt gezien enkel dit volledig gelijklopend is met de feiten die aanleiding gaven tot het arrest200. Daartegenover staat de zeer ruime interpretatie waarbij men van mening is dat het toenmalige Arbitragehof met dit arrest het discriminerend karakter van artikel 127 en 128 WLVO in alle situaties voor ogen had201. Deze bovenstaande interpretaties zijn echter standpunten van de minderheid van de rechtsleer. De meerderheid van de rechtsleer houdt het midden tussen de twee extreme standpunten van de minderheid. Deze ‘gulden middenweg’ maakt steevast een onderscheid tussen de klassieke levensverzekering enerzijds en de levensverzekering die de facto een spaarverrichting is anderzijds202. De klassieke levensverzekeringen, waarbij de verzekerde prestatie wordt uitgekeerd bij het overlijden van de verzekerde persoon, valt volgens de meerderheid van de rechtsleer niet onder het toepassingsgebied van het arrest. Bijgevolg blijven de artikelen 127 en 128 WLVO van toepassing wanneer het gaat om dergelijke zuivere levensverzekeringen 203. De uitkering die wordt gedaan bij het overlijden van de verzekerde persoon zal dus in het eigen vermogen van de begunstigde echtgenoot vallen en er zal slechts een vergoeding verschuldigd zijn ingeval de betaalde premies de mogelijkheden van het gemeenschappelijk vermogen kennelijk te boven gaan. Het is hierbij irrelevant op wiens hoofd het risico van overlijden rust: dat van de 199

F. BUYSSENS, “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekeringen”, Echtscheidingsjournaal 2002, nr.2, p.28. 200 K. TERMOTE, “Discriminatie bij de levensverzekering tussen echtgenoten”, T.B.H. 1999, p.852. 201 G. DEBOODT en K. VANBEYLEN, “Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of het gemeenschappelijke vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999?”, in X, Aspecten van het ondernemingsrecht. Liber Amicorum Frans Bouckaert, Leuven, Universitaire Pers, 2000, p.477 e.v. 202 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.248; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.13; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.286. 203 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009 , p.T.IX.2-22; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.249; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.13.

34

verzekeringsnemer of diens echtgenoot204. De reden waarom dergelijke levensverzekeringen nog steeds onder de artikelen 127 en 128 WLVO ressorteren, is dat hier het oogmerk van voorzorg nog steeds ten volle speelt. Een zuivere levensverzekering is nog steeds gericht op de bescherming van de langstlevende echtgenoot205. Daartegenover staat de levensverzekering die in feite een spaarverrichting is. Het komt zeer vaak voor dat een levensverzekering een echt instrument van sparen is geworden. De meerderheid van de rechtsleer gaat ervan uit dat de verzekeringen bij leven, de zogenaamde gemengde levensverzekeringen, ingevolge het arrest niet langer onderworpen zijn aan de artikelen 127 en 128 WLVO206. De reden hiervoor is dat dergelijke levensverzekeringen niet langer een daad van voorzorg zijn, het zijn eerder spaarcontracten met het oog op het verwerven van een aanvullend inkomen of de heropbouw van een geleend kapitaal207. Er bestaat evenwel nog steeds grote twijfel omtrent de toepassing van het arrest op de groepsverzekeringen. Voor wat betreft deze groepsverzekeringen werd in de rechtspraak en rechtsleer vaak aangenomen dat het kapitaal uit dergelijke verzekering onder invloed van het arrest van 26 mei 1999 gemeenschappelijk was208. Het Hof van Cassatie oordeelde in 2011 echter dat het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 mei 1999 onterecht werd toegepast op de groepsverzekeringen209. Later dat jaar deed het Grondwettelijk Hof uitspraak over de groepsverzekering afgesloten door de werkgever van één van de echtgenoten210. Het Hof was van mening dat de groepsverzekering wel degelijk een spaarverrichting is. De premies die door de werkgever van één van de echtgenoten worden betaald, zijn een onderdeel van het loon211. De prestaties van de groepsverzekering hebben, daar zij als inkomsten worden beschouwd, op grond van artikel 1405, 1° BW een gemeenschappelijk karakter212. Bijgevolg zet het Hof ook voor wat betreft de groepsverzekering de artikelen 127 en 128 WLVO buiten werking wegens strijdigheid met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.

204

W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.288. D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.13. 206 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-22; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.251; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.288. 207 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-22. 208 Noot U. CERULIUS onder GWH nr.136/2011 van 27 juli 2011, T.Fam. 2012, nr.1, p.24. 209 Cass. 24 januari 2011, T.Verz. 2011, nr.375, p.186-187. 210 GWH 27 juli 2011, nr.136/2011. 211 Het gaat hier om loon in de zin van de wet van 12 april 1965 betreffende de bescherming van het loon der werknemers; Cass. 4 februari 2002, Arr.Cass. 2002, nr.78. 212 GWH 27 juli 2011, nr.136/2011, overweging B.8. 205

35

60. Gezien het onderscheid, dat ingevolge het arrest van 26 mei 1999 wordt gemaakt, tussen de klassieke levensverzekeringen en de spaar-levensverzekeringen is het van belang te weten wanneer men al dan niet met een spaarverrichting wordt geconfronteerd. Er werden in de rechtsleer een aantal criteria voorgesteld aan de hand waarvan kan worden bepaald of de levensverzekering in casu een spaarverrichting betreft213: 1. Gebeurt de premiebetaling met gelden uit het gemeenschappelijk vermogen? 2. Is

het

verwerven

van

een

gemeenschappelijk

goed

gekoppeld

aan

de

levensverzekering? 3. Is het stelsel nog bestaand op het moment dat de prestaties uit de levensverzekering opeisbaar worden? 4. Is het risico voor de onderschrijver van de levensverzekering beperkt? 5. In hoeverre heeft de verzekeringsnemer een zekere vrijheid voor wat betreft de betaling van de premies en het bedrag van de premies? 6. Is er een mogelijkheid tot afkoop? 7. Is er een connectie met het terugbetalen van een lening met een gemeenschappelijk karakter?

61. Een laatste, niet onbelangrijke, vraag is deze naar de gevolgen van het arrest voor de uitkeringen uit de levensverzekering zelf. Het antwoord op deze vraag dient verschillend te worden beantwoord naargelang het tijdstip waarop de uitkering gebeurt. Indien het kapitaal werd verkregen vóór de ontbinding van het stelsel, dan zal dit een gemeenschappelijk karakter hebben wanneer de premies werden betaald met gemeenschappelijke gelden en een eigen goed zijn bij premiebetaling door het eigen vermogen214. Dit zal vanzelfsprekend determinerend zijn voor de goederen die werden verworven met het kapitaal uit de levensverzekering215. Er bestaat echter nog onduidelijkheid met betrekking tot het kapitaal ontvangen uit een levensverzekering die werd afgesloten voor het huwelijk maar waarvan de premiebetaling na het huwelijk gebeurde met gemeenschappelijke gelden216. Sommigen zijn

213

F. BUYSSENS, “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekeringen”, Echtscheidingsjournaal 2002, nr.2, p.28; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.249; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.288. 214 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-20; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.291. 215 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.252. 216 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-20.

36

van mening dat de uitkering in het eigen vermogen zal vallen, maar dat er wel een vergoeding verschuldigd is aan het gemeenschappelijk vermogen ten belope van de premies die werden betaald tijdens het huwelijk217. Anderen menen dat het kapitaal, dat reeds werd opgebouwd voor het huwelijk, eigen zal zijn en het gedeelte van het kapitaal dat door de premies tijdens het huwelijk wordt samengesteld, een gemeenschappelijk karakter zal hebben218. De afkoop van de verzekering voor de ontbinding van het stelsel maakt volgens de rechtsleer eveneens een deel uit van het gemeenschappelijk vermogen219. Daarnaast is er nog de situatie waar het stelsel wordt ontbonden tijdens de duur van de levensverzekering. In dit geval wordt steeds het onderscheid gemaakt tussen het afkooprecht en de afkoopwaarde220. Het afkooprecht is essentieel een eigen ‘goed’ gezien artikel 114 WLVO bepaalt dat het recht van afkoop een persoonlijk recht is van de verzekeringsnemer dat niet kan worden uitgeoefend door de echtgenoot of de schuldeisers. De afkoop- of vermogenswaarde heeft echter een gemeenschappelijk karakter. Gezien het contract eigendom is van de verzekeringsnemer, die als enige het afkooprecht kan uitoefenen, zal er een vergoeding verschuldigd zijn aan het gemeenschappelijk vermogen221.

3.4. En wat heeft de notaris hier nu mee te maken? 62. Ondanks dit arrest van het Grondwettelijk Hof, staan de artikelen 127 en 128 toch nog steeds in de Wet Landverzekeringsovereenkomsten en gelden zij zolang de wetgever niet ingrijpt. Toch kan het arrest een belangrijke rol spelen in de notariële praktijk. Een eerste situatie waar de notaris het arrest indachtig dient te houden, is bij de redactie van het huwelijkscontract. In de rechtsleer werd reeds meerdere malen aangeraden om met betrekking tot de levensverzekeringen die onder de draagwijdte van het arrest ressorteren, zolang de wet niet wordt gewijzigd, in het huwelijkscontract te bepalen ofwel dat de uitkeringen gemeenschappelijk zullen zijn, ofwel dat deze eigen zijn mits vergoeding222. In het kader van een echtscheiding onderlinge toestemming kan het ook aangewezen zijn om in de 217

W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.292. F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-20; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.292. 219 F. BUYSSENS en Y. LELEU, “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in H. CASMAN en M. VAN LOOCK (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, p.T.IX.2-21; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.252. 220 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.252. 2; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.15; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, p.292. 221 Brussel 12 september 2000, J.T. 2000, p.807; B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.252. 222 B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.258. 218

37

regelingsakte een regeling te voorzien met betrekking tot de verdeling van de uitkering uit een levensverzekering die in het gemeenschappelijk vermogen terecht komt223. Artikel 3 WLVO bepaalt weliswaar dat de bepalingen van de wet van dwingend recht zijn, tenzij uit de bewoording blijkt dat er een mogelijkheid is om ervan af te wijken. Ondanks dat deze mogelijkheid niet werd voorzien in de artikelen 127 en 128, wordt het toch algemeen aanvaard dat men op grond van artikel 3 WLVO kan afwijken van de artikelen 127 en 128 van dezelfde wet.

3.5. Wat doet de wetgever ermee? 63. Het arrest van het Grondwettelijk Hof werd 14 jaar geleden uitgesproken, maar nog steeds staan de artikelen 127 en 128 te pronken in de WLVO. De wetgever heeft dus nog steeds niet ingegrepen in deze toch wel zeer onduidelijke en rechtsonzekere situatie. Ondertussen zijn er omtrent deze bepalingen verschillende wetgevende initiatieven geweest, de ene al iets verregaander dan de andere. Een eerste voorstel224 laat artikel 127 WLVO voor wat het is, waardoor de uitkeringen in het kader van de levensverzekering hun eigen karakter behouden. Als compensatie wordt er dan wel een vergoeding voorzien aan het gemeenschappelijk vermogen ingeval de premiebetalingen bij een gemengde levensverzekering hebben plaatsgevonden met gemeenschappelijke gelden. Werden de premies deels door het eigen vermogen en deels door het gemeenschappelijk vermogen gedragen, dan zal de uitkering in verhouding tot de betaalde premies voor elk een deel tot de beide vermogens behoren 225. In een ander wetsvoorstel226 is men van oordeel dat de afschaffing van de artikelen 127 en 128 WLVO de beste oplossing is. De indieners waren de mening toegedaan dat een huwelijksvermogensrechtelijke regeling niet thuishoort in de WLVO. Deze wet regelt immers op dwingende wijze de verhoudingen tussen de verzekeraar en de verzekeringsnemer evenals tussen verzekeraar en begunstigde, terwijl het in casu de verhouding tussen de verzekeringsnemer en diens echtgenoot betreft. Bijgevolg kunnen in deze laatste relatie de regelen van de WLVO niet op dergelijke ingrijpende wijze van toepassing zijn227. Beide voorstellen werden gedaan in het kader van de inmiddels aangenomen wet van 10 december 2012 tot wijziging van artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomsten betreffende

223

B. MEESTERS en A. VANDEWIELE, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, p.261. Amendement, Parl.St. Senaat, 6 juni 2011, nr.5-528/2, p.2. 225 Amendement, Parl.St. Senaat, 6 juni 2011, nr.5-528/2, p.3. 226 Amendement, Parl.St. Senaat, 12 juli 2012, nr.5-528/3, p11. 227 Amendement, Parl.St. Senaat, 12 juli 2012, nr.5-528/3, p.11. 224

38

de inkorting van het kapitaal van een levensverzekering ingeval van erfopvolging 228. Beide voorstellen werden echter niet aangenomen, waardoor er voor wat betreft de artikelen 127 en 128 WLVO evenals de aangelegenheden beheerst door het arrest van 26 mei 1999 nog steeds geen duidelijkheid is.

HOOFDSTUK II: ERFRECHT AFDELING I: SITUATIE VOOR DE ARRESTEN VAN HET GRONDWETTELIJK HOF 64. Het relevante artikel voor de levensverzekering in het kader van het erfrecht is artikel 124 WLVO. Tot voor kort229 bepaalde dit artikel dat de premies, betaald door de verzekeringsnemer, bij het overlijden niet aan inbreng of inkorting zijn onderworpen tenzij wat betaald werd kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand. In dat geval mocht de inbreng of inkorting het bedrag van de opeisbare prestatie niet overschrijden. Dit artikel was bedoeld voor de situatie waarin er zich een samenloop voordeed tussen de erfgenamen van de verzekeringsnemer enerzijds en de begunstigde van de levensverzekering anderzijds. Hierbij kwam de problematiek van inbreng om de hoek kijken wanneer de begunstigde tevens erfgenaam is van de verzekeringsnemer. Eveneens kreeg men te maken met de vraag naar de inkorting wanneer de begunstiging werd toegekend op de reserve 230. De wetgever heeft er in 1992 echter voor geopteerd om de inbreng en inkorting in dit geval uit te schakelen, wat een afwijking was van de gemeenrechtelijke regel inzake inbreng en inkorting. In artikel 124 WLVO werd wel een uitzondering voorzien, namelijk dat de regels van inbreng en inkorting toch van toepassing zullen zijn wanneer de premies, betaald door de verzekeringsnemer, kennelijk buiten verhouding stonden tot zijn vermogenstoestand. Er kon dan enkel worden ingebracht of ingekort ten belope van de gestorte premies en indien de som hiervan hoger was dan het verzekerd kapitaal, dan was er een beperking tot dat bedrag231. Het verzekerd kapitaal zelf kon geenszins het voorwerp zijn van inbreng of inkorting daar dit nooit deel heeft uitgemaakt van het vermogen van de verzekeringsnemer232.

65. Deze regel heeft in de rechtspraktijk heel wat stof doen opwaaien gezien de verregaande gevolgen ervan. De wetgever liet door deze regeling immers toe dat de reservataire 228

BS 11 januari 2013. In december 2012 werd een nieuwe wet ingevoerd. Dit wordt later in dit hoofdstuk uitvoerig besproken. 230 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.102. 231 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.102. 232 Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1, p.102. 229

39

erfgenamen onterfd werden. De verzekeringsnemer kon immers door de begunstiging in een levensverzekering aanzienlijke sommen animus donandi overhevelen naar de begunstigde, zonder dat dit, na het overlijden van de verzekeringsnemer, onderworpen werd aan de regels in verband met inbreng en inkorting. Hierdoor zagen de reservataire erfgenamen de fictieve massa en dus ook hun reserve verkleinen233. Dergelijke denkwijze heeft meermaals aanleiding gegeven tot misbruiken waarbij de levensverzekering werd afgesloten door een verzekeringsnemer met een gezegende leeftijd waarbij een eenmalige premie werd betaald en waarbij niet alle kinderen als begunstigde werden aangeduid234. Een volgende punt ging over het feit dat de regels in verband met inbreng en inkorting toch van toepassing zullen zijn indien de premies ‘kennelijk buiten verhouding staan tot het vermogen’. De wetgever heeft niet bepaald wat hieronder diende te worden begrepen. Dit diende soeverein door de feitenrechter te worden ingevuld. Dit kon aldus aanleiding geven tot heel wat discussie235. De feitenrechter zou enerzijds moeten oordelen over het al dan niet redelijk karakter van de premies en anderzijds vanaf welk bedrag deze premies niet meer redelijk waren236. Voor de beoordeling van dit criterium diende de rechter zich te plaatsen op het ogenblik waarop de premies worden betaald237. In de Franse rechtspraak werd er, naast de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer eveneens gekeken naar andere criteria, zoals de leeftijd van de verzekeringsnemer en het nut van het verzekeringscontract 238. Een laatste opmerking in de rechtsleer was dat de wetgever bij het opstellen van artikel 124 WLVO er nog steeds van uitging dat de levensverzekering een daad van voorzorg was239. In de praktijk was het echter zo dat een levensverzekering heel vaak geen manier van voorzorg was, maar een echt spaarinstrument was geworden240. De reden waarom de wetgever een regeling heeft gemaakt die afwijkt van het gemeen recht, was toen niet meer relevant.

233

R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.60. N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.214. 235 M. PUELINCKX-COENE, “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, T.E.P. 2005, nr.5, p.303. 236 M. PUELINCKX-COENE, “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, T.E.P. 2005, nr.5, p.304. 237 R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.59. 238 R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.59. 239 C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.63. 240 C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.63. 234

40

66. Het artikel 124 WLVO had tot gevolg dat er in de rechtspraak en de rechtsleer een tendens was tot herkwalificatie van de levensverzekering naar een spaar- of beleggingsproduct241. Indien men de levensverzekering op dergelijke wijze kon herkwalificeren, ontsnapte men aan de toepassing van de wet betreffende de landverzekeringsovereenkomsten en dus ook artikel 124 van deze wet. In dat geval zou de inbreng en/of inkorting wel kunnen plaatsvinden242. Men was in de rechtsleer van mening dat het enkel bij de levensverzekeringen die effectief werden afgesloten als daad van voorzorg opportuun was om de afwijkende regeling van artikel 124 WLVO toe te passen. Beantwoordde de levensverzekering niet aan het oogmerk van voorzorg, dan kon het niet de bedoeling geweest zijn van de wetgever om dit te onderwerpen aan de gunstmaatregel van artikel 124 WLVO243.

AFDELING II: RECHTSPRAAK IN AANLOOP NAAR HET GRONDWETTELIJK HOF 67. De arresten van het Grondwettelijk Hof in 2008 en 2010 waren geen donderslag bij heldere hemel gezien er voordien reeds een aantal vonnissen en arresten werden uitgesproken met betrekking tot artikel 124 WLVO. Reeds lange tijd wist men dat dit artikel vroeg of laat zou worden getoetst aan de Grondwet. Hier volgt een overzicht van de rechtspraak die een teken aan de wand was voor later. 68. In 2003 sprak het Hof van Beroep van Luik244 zich uit over artikel 124 WLVO. In casu had een vrouw op 83-jarige leeftijd een gemengde levensverzekering afgesloten voor de duur van 8 jaar en 1 dag. Er werd een éénmalige premie betaald van 800 000 BFR (19831,48€). Indien zij op het einde van de looptijd, na 8 jaar en 1 dag, nog in leven was, zou zij zelf begunstigde zijn. Overleed zij daarvoor, dan zou de gekapitaliseerde waarde van de premie worden uitgekeerd aan één van haar kinderen. Kort na het afsluiten van de overeenkomst overleed zij echter en het kapitaal werd uitgekeerd aan haar dochter. De andere erfgenamen waren hier niet mee akkoord. Zij waren van mening dat de begunstiging een onrechtstreekse schenking uitmaakte, die onderworpen diende te worden aan de regels van de inbreng en de inkorting en niet aan artikel 124 WLVO. De dochter die werd begunstigd, argumenteerde dat dit artikel wel degelijk van toepassing was. De rechter in eerste aanleg volgde de redenering 241

N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.214. 242 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.214. 243 R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.60-61; N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.215. 244 Luik 3 februari 2003, J.T. 2003, 368.

41

van de begunstigde en achtte artikel 124 WLVO wel degelijk van toepassing. Het Hof van Beroep van Luik hield er echter een andere mening op na: er was geen kanselement aanwezig gezien de uitkering de gekapitaliseerde premie bedroeg ongeacht of de verzekeringsnemer voor of na het einde van de levensverzekeringsovereenkomst overleed. Er was dus zowel voor de verzekeraar als voor de verzekeringsnemer geen risico op winst of verlies. Daarom heeft het Hof van Beroep van Luik deze levensverzekering geherkwalificeerd in een spaarverrichting waarop artikel 124 WLVO niet van toepassing was. De begunstiging moest worden ingebracht in de fictieve massa.

69. Later dat jaar was het aan de rechtbank van eerste aanleg van Antwerpen om een uitspraak te doen245. Een man had verschillende levensverzekeringen afgesloten waarbij er telkens een éénmalige premie werd betaald. De man had op grond van het contract de mogelijkheid om onder bepaalde voorwaarden de premies, die hij reeds betaalde, terug op te nemen. Hij duidde zijn echtgenote aan als begunstigde. Wanneer de man stierf, was zijn echtgenote reeds vooroverleden. Zijn nieuwe vriendin vond dat zij recht had op de verzekerde prestatie maar de erfgenamen van de man waren hier uiteraard niet mee akkoord. Ook hier heeft de rechter de levensverzekering geherkwalificeerd in een belegging gezien er een schijn was dat de premies steeds in het vermogen van de verzekeringsnemer waren gebleven doordat hij de betaalde premies kon terugnemen. Bijgevolg kon artikel 124 WLVO niet worden toegepast en waren de premies toch onderworpen aan de regels van inbreng en inkorting246. 70. In 2008 werd een zaak voor de rechtbank van Mechelen gebracht 247 waarbij een man van 90 jaar een gemengde levensverzekering afsloot met storting van een éénmalige premie ten belope van 70 000€ op de verzekeringsrekening van de verzekeraar. De verzekeraar zou een bepaald kapitaal storten aan de verzekeringsnemer indien deze nog in leven was op een vooraf vastgelegde datum en ingeval hij voor deze datum overleed, zou de gespaarde som uitgekeerd worden aan de zoon van de verzekeringsnemer, die als begunstigde werd aangeduid. Zeventien dagen na het afsluiten van de levensverzekering overleed de verzekeringsnemer en het kapitaal werd uitgekeerd aan de zoon. De dochter van de verzekeringsnemer vorderde echter een herkwalificatie van de begunstiging naar een schenking en bijgevolg de toepassing 245

Rb. Antwerpen 1 september 2003, De Verz. 2004, 116. R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.69. 247 Rb. Mechelen (4e kamer) 6 februari 2008, T.Not. 2008, nr.12, p.613; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl.12, p.598. 246

42

van artikel 843 BW, dat de inbreng van de schenking voorziet. De rechtbank van Mechelen heeft de levensverzekering geherkwalificeerd naar een spaarverrichting waardoor de begunstiging in wezen een onrechtstreekse schenking uitmaakte. Argument hiervoor was dat er geen kanselement vervat zat in de levensverzekering, onder andere door de hoge leeftijd van de verzekeringsnemer en de betaling van een éénmalige premie. Bijgevolg diende de begunstiging op grond van artikel 843 BW te worden ingebracht en was artikel 124 WLVO niet langer relevant.

71. Het laatste vonnis in de rij betreft het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Brussel van 10 juni 2008248, luttele dagen voor het eerste arrest van het Grondwettelijk Hof. Net zoals het geval was in het vorige vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Mechelen, sloot de verzekeringsnemer met een hoge leeftijd een gemengde levensverzekering af waarbij een éénmalige premie werd betaald. Bij het overlijden van de verzekeringsnemer werd het verzekeringskapitaal

uitgekeerd aan een derde, wat werd betwist door de

reservataire erfgenamen. Ook deze rechtbank herkwalificeerde de levensverzekering naar een spaarverrichting door het ontbreken van het kanselement gezien de leeftijd van de verzekeringsnemer en de hoogte van het bedrag van de premie die bovendien éénmalig werd betaald. Artikel 124 WLVO kon dus niet van toepassing zijn en bijgevolg konden de reservataire erfgenamen de inkorting vorderen.

AFDELING III: ARREST VAN 26 JUNI 2008 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF249 3.1. De feiten 72. De feiten die aanleiding gaven tot dit baanbrekend arrest van het Grondwettelijk Hof waren de volgende. Een vrouw had een tak 23-levensverzekering afgesloten waarbij twee van de drie kinderen werden begunstigd. In het kader van de vereffening-verdeling van de nalatenschap wierp het kind, dat niet werd begunstigd, op dat de begunstigden onderworpen waren aan de inbrengverplichting. In eerste aanleg oordeelde de Brugse rechter dat deze begunstiging in wezen een onrechtstreekse schenking was die ingebracht diende te worden, dit geheel in de lijn met de hierboven besproken rechtspraak. De rechter in beroep oordeelde echter dat het hier wel degelijk een levensverzekering betrof waardoor de uitkering van het kapitaal niet onderworpen was aan de inbreng. Via een prejudiciële vraag kwam deze kwestie 248

Brussel (7e kamer) 10 juni 2008, T.Not. 2008, nr.12, 618; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl.12, p.599. 249 GWH 26 juni 2008, nr.96/2008.

43

terecht bij het Grondwettelijk Hof die diende te oordelen over het al dan niet grondwettig karakter van artikel 124 WLVO. Deze prejudiciële vraag luidde als volgt: “Schendt artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de Landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet doordat dit artikel ertoe leidt dat, ingeval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de reserve niet kan worden ingeroepen, ook wanneer het levensverzekeringscontract een technisch anders geformuleerde spaarvorm is, waar indien de spaarinspanning van de erflater veeleer tot uiting was gekomen door de aankoop van effecten of andere spaartegoeden, de reserve wel kan worden ingeroepen, men met andere woorden wel een vordering tot inkorting kan instellen?”

3.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof 73. Zoals reeds eerder gezegd, onderzoekt het Hof steeds of er een objectief criterium bestaat die de verschillende behandeling tussen vergelijkbare situaties rechtvaardigt. In casu vergeleek het Hof de situatie waarin reservataire erfgenamen begiftigd werden in het kader van een schenking waarbij de regels van inbreng en inkorting wel van toepassing zijn met de situatie waarin de reservataire erfgenamen begunstigden waren van een gemengde levensverzekering waar er van inbreng en inkorting geen sprake was. De verantwoording die de wetgever gaf voor dit verschil in behandeling bestond erin dat een levensverzekering werd opgevat als een daad van voorzorg die slechts een beperkte verarming van het vermogen uitmaakte gezien de premies periodiek werden betaald en dit slechts ging om beperkte bedragen250. Het Grondwettelijk Hof stelde echter vast dat dergelijke redenering in 2008 niet langer een betekenis had zo levensverzekeringen heel vaak beleggingsinstrumenten waren waarbij soms aanzienlijke bedragen werden overgedragen. In de praktijk had dit als gevolg dat de reserve werd aangetast, wat leidde tot een de facto onterving van de reservataire erfgenamen251. Hieruit besloot het Grondwettelijk Hof dat artikel 124 WLVO wel degelijk de artikelen 10 en 11 van de Grondwet schond voor zover de reserve niet kon worden ingeroepen ten aanzien van het kapitaal uit een gemengde levensverzekering.

250 251

GWH 26 juni 2008, nr.96/2008, overweging B.6.3. GWH 26 juni 2008, nr.96/2008, overweging B.6.4.

44

3.3. Gevolgen van het arrest 74. Ondanks dat een arrest van het Grondwettelijk Hof slechts een relatief gezag van gewijsde heeft, viel niet te ontkennen dat de invloed van dit arrest, gezien de precedentswaarde, zeer groot zou zijn. Het arrest was immers van toepassing in gelijkaardige zaken. Zowel de rechter als de notaris, in het kader van een vereffening-verdeling, mochten dit arrest niet uit het oog verliezen252. Het ligt echter niet in de mogelijkheden van het Hof om een artikel uit de wet te schrappen of te wijzigen, dus de vraag stelde zich welke draagwijdte kon werden toegekend aan het arrest en welke draagwijdte artikel 124 WLVO nog had. Eerst en vooral gingen heel wat auteurs ervan uit dat dit arrest enkel betrekking had op de inkorting en niet op de inbreng gezien het Grondwettelijk Hof zich enkel focuste op het ‘inroepen van de reserve’253. Dit is mede te danken aan de formulering van de prejudiciële vraag door het Hof van Beroep van Gent. Een sluitend antwoord in verband met de inbreng bleef dus uit. Een volgende aspect betrof de vraag naar de levensverzekeringen die onder de draagwijdte van het arrest ressorteren. Het leed geen twijfel dat het arrest moest worden toegepast ten aanzien van gemengde levensverzekeringen die een spaarverrichting inhielden254. Levensverzekeringen bij leven, waarbij een kapitaal wordt uitgekeerd indien de verzekeringsnemer een bepaalde leeftijd bereikt, vielen niet onder het arrest. In de meeste gevallen was het zo dat de verzekeringsnemer eveneens de verzekerde en begunstigde is. Bijgevolg was het niet nodig om in dit kader te spreken over de inkorting255. Voor wat betreft de levensverzekeringen bij overlijden, waarbij een kapitaal wordt uitgekeerd bij het overlijden van de verzekerde persoon, diende er een onderscheid te worden gemaakt tussen de tijdelijke en de levenslange levensverzekeringen. Bij de tijdelijke levensverzekeringen bij overlijden moest er volgens de rechtsleer geen rekening worden gehouden met het arrest van 26 juni 2008 en dit omwille van twee redenen: de lage premies enerzijds256 en het feit dat de uitkering meestal gebeurde aan de verzekeringsnemer zelf anderzijds257. Met betrekking tot de 252

H. CASMAN, “Levensverzekeringen, groepsverzekeringen en het familiaal vermogensrecht”, T.Verz. 2012, afl.3, p.313. 253 E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, p.169; M. PUELINCKX-COENE, “Het Grondwettelijk Hof en artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst”, T.Not. 2011, afl.5, p.281; C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, Bull.Ass. 2009, nr.367, p.125; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl.12, p.610 254 Dit kan worden afgeleid uit de beschikking van het arrest. 255 C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.68. 256 Hierdoor kon er bezwaarlijk worden geoordeeld dat er een verarming is van het vermogen van de verzekeringsnemer. 257 H. CASMAN, “Levensverzekeringen, groepsverzekeringen en het familiaal vermogensrecht”, T.Verz. 2012, afl.3, p.313.

45

levenslange levensverzekeringen bij overlijden waarbij de verzekeringsnemer tevens het verzekerd hoofd is, werd in het arrest gezwegen in alle talen. Toch stelde men in de rechtsleer, weliswaar met enige voorzichtigheid, dat het arrest wel degelijk van toepassing kon worden geacht gezien ook hier het oogmerk van sparen heel vaak niet kon worden ontkend258.

3.4. Probleem opgelost? 75. Het verhaald rond de inkorting en artikel 124 WLVO was na het arrest helaas nog niet ten einde. Artikel 124 bleef immers haar plaats in de wet behouden. Daarnaast deed het arrest nog een aantal andere vragen rijzen. 76. Een eerste vraag die werd gesteld is: ‘Quid met de inbreng?’. Zoals hierboven beschreven, ging men ervan uit dat het arrest enkel de inkorting en niet de inbreng betrof. Voor wat betreft de inbreng bleef het dus nog koffiedik kijken.

77. Een volgende punt betrof het voorwerp van de inkorting. Meerdere auteurs waren van mening dat de inkorting betrekking had op het kapitaal, verkregen uit de levensverzekering259. Zij vonden dat dit zeer duidelijk bleek uit het arrest260. Daarnaast zou het volgens hen een discriminatie uitmaken als men voor een klassieke schenking wel ‘het kapitaal’ ervan in aanmerking zou nemen en bij een levensverzekering niet261. Een ander argument was dat wanneer er geen begunstigde werd aangeduid, dit kapitaal in de nalatenschap viel. Het was immers de verzekeringsnemer zelf die een recht heeft op dit kapitaal, maar door de mogelijkheid om een begunstigde aan te duiden, werd dit recht op de uitkering overgeheveld naar de begunstigde262. Als laatste haalde men eveneens de bedoeling van de verzekeringsnemer aan. Het was immers de bedoeling om het kapitaal aan de begunstigde toe

258

C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.68; C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, Bull.Ass. 2009, nr.367, p.131. 259 C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.67; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, p.169. 260 E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, p.169. 261 C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.67. 262 R. BARBAIX, “Erfrechtelijke aspecten”, p.74.

46

te bedelen en niet de som van de premies263. Andere auteurs onderschreven een ander, m.i. correcter, standpunt namelijk dat de som van de premies het voorwerp was van de inkorting. Deze auteurs gingen ervan uit dat de wetgever de inkorting had voorzien om de reservataire erfgenamen te beschermen tegen de verarming van degene die de schenking deed. De verarming van de schenker bestond in wezen enkel uit de betaalde premies en niet uit het kapitaal264. Eveneens kon worden aangehaald dat het kapitaal werd geacht nooit deel te hebben uitgemaakt van de nalatenschap van de verzekeringsnemer, waardoor het niet juist lijkt om het kapitaal het voorwerp te laten uitmaken van de schenking.

78. Een andere vraag, waarvan het belang in de notariële praktijk niet valt te overzien, was deze naar de rangorde van de prestaties uit een levensverzekering tussen een rij van schenkingen, ingeval er een inkorting zou plaatsvinden. Het is immers zo dat bij de inkorting eerst de oudste schenkingen worden aangerekend op het beschikbaar deel. De meer recente schenkingen hebben aldus een grotere kans om ingekort te worden. Het was dus van belang te weten op welke datum de ‘schenking via levensverzekering’ werd gerealiseerd. Vier mogelijke data werden naar voor geschoven: (1) de datum waarop het contract werd ondertekend, (2) de datum van de aanduiding van de begunstigde, (3) de datum van de aanvaarding van de begunstiging door de begunstigde en (4) de datum waarop de premiebetaling gebeurde. Als snel werden de eerste twee data opzij geschoven. Een essentiële geldigheidsvereiste van de schenking is de aanvaarding door de begiftigde. Pas dan is er sprake

van

een

schenking.

Op

het

moment

van

de

ondertekening

van

de

levensverzekeringsovereenkomst en van de aanduiding van de begunstigde ontbreekt de geldigheidsvoorwaarde waardoor dit nog geen schenking betreft. Aldus waren deze twee data niet relevant in het verhaal van de rangorde van de schenkingen265. Sommigen waren van mening dat de datum van de eerste premiebetaling de relevante datum was gezien pas vanaf dan de levensverzekering effect kan hebben. Het was die datum die volgens die strekking in acht diende te worden genomen om de levensverzekering te situeren op de tijdslijn van de voor inkorting vatbare schenkingen266. De laatste strekking was voorstander van de dag 263

C. CAUCHIES, “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, p.67. 264 C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, Bull.Ass. 2009, nr.367, p.130. 265 E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, p.165; N. T ORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.218-219. 266 C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, Bull.Ass. 2009, nr.367, p.130.

47

waarop de begunstigde de begunstiging aanvaardde gezien er vanaf dan pas sprake is van een schenking267.

Indien

de

aanvaarding

pas

gebeurde

na

het

overlijden

van

de

verzekeringsnemer, dan diende er rekening te worden gehouden met deze overlijdensdatum. Het is immers vanaf dan dat de begunstiging definitief wordt zo de verzekeringsnemer niet meer in staat is de begunstiging te herroepen268.

AFDELING IV: ARREST VAN 16 DECEMBER 2010 VAN HET GRONDWETTELIJK HOF269 4.1. Feiten 79. Een vrouw sloot een levensverzekering af waarbij haar dochter als begunstigde werd aangeduid. Na haar overlijden in 2004 ontving haar dochter in 2006 het kapitaal. De notaris had dit kapitaal echter in het kader van de vereffening-verdeling van de nalatenschap bij de fictieve massa gevoegd. Dit werd betwist door de begunstigde. De vader van de begunstigde i.e. de echtgenoot van de overleden vrouw, voerde aan dat de begunstiging in feite een schenking was die moest worden ingebracht zodat hij daarop zijn vruchtgebruik kon uitoefenen. De rechter stelde daarop een prejudiciële vraag aan het Grondwettelijk Hof. De vraag werd als volgt geformuleerd: “Schendt artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet doordat die bepaling ertoe leidt dat, ingeval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de inbreng niet kan worden aangevoerd, ook wanneer het levensverzekeringscontract een technisch anders geformuleerde spaarvorm is, terwijl, indien de spaarinspanning van de erflater tot uiting was gekomen door de aankoop van effecten of andere spaartegoeden, de inbreng zou kunnen worden aangevoerd, en met andere woorden wel een vordering tot inbreng zou kunnen worden ingesteld?”

4.2. Uitspraak van het Grondwettelijk Hof 80. Het Hof vergeleek de situatie waarin de inbreng niet kan worden aangevoerd bij een spaarverrichting in de vorm van een gemengde levensverzekering met de situatie waarin de spaarverrichting plaatsvindt op een andere wijze, bijvoorbeeld door aankoop van effecten, en 267

E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, p.165; N. T ORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.219. 268 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.219. 269 GWH 16 december 2010, nr.147/2010.

48

er wel een inbreng mogelijk is. De redenering van het Hof was de volgende: de inbreng kan, in tegenstelling tot de inkorting, steeds worden uitgesloten door de wil van de schenker door te schenken buiten erfdeel. Het vermoeden dat een schenking aan een erfgenaam wordt geacht te zijn gedaan met voorschot op erfdeel en dus onderworpen is aan de inbreng, kan door de loutere wil van de schenker worden uitgeschakeld. In het kader van de levensverzekering bestaat er volgens het Grondwettelijk Hof een gelijkaardig vermoeden, doch met een omgekeerde redenering: de vrijstelling van inbreng wordt steeds vermoed. Evenwel heeft de erflater de vrijheid om de toepassing van de inbreng in de levensverzekeringsovereenkomst toch te voorzien. Het Hof besloot dat het verschil in behandeling op redelijke wijze kan worden verantwoord en er bijgevolg geen schending is van de artikelen 10 en 11 van de Grondwet.

4.3. Gevolgen van het arrest 81. Het grootste gevolg was uiteraard dat artikel 124 WLVO voor wat betreft de inbreng van toepassing blijft. Daardoor iss het onnodig te onderzoeken voor welke levensverzekeringen het arrest van toepassing is gezien de vrijstelling van inbreng geldt voor alle soorten van levensverzekeringen. Het was wel zo dat steeds indachtig dient te worden gehouden dat, indien

de

erflater

toch

de

inbreng

wenste,

dit

werd

voorzien

in

de

levensverzekeringsovereenkomst. Indien er toch diende te worden ingebracht270, was de vraag wat dan diende te worden ingebracht. Zoals in 2008 waren er twee opvattingen. Een eerste opvatting hield in dat de premies dienden te worden ingebracht gezien het kapitaal wordt geacht nooit deel te hebben uitgemaakt van het vermogen van de verzekeringsnemer271. Anderen zijn eerder te vinden voor de inbreng van het uitgekeerde kapitaal272.

AFDELING V: EEN NIEUW ARTIKEL 124 WLVO 82. Ondanks de arresten van het Grondwettelijk Hof, bleef artikel 124 WLVO in de wet staan. Het bleef wachten op een antwoord van de wetgever. Ondertussen is dit antwoord er gekomen met de wet van 10 december 2012 tot wijziging van artikel 124 WLVO betreffende de

270

Ingevolge de aanwezigheid van premies die kennelijk buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand ex artikel 124 WLVO of ingevolge de wil van de verzekeringsnemer. 271 M. PUELINCKX-COENE, “Het Grondwettelijk Hof en artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst”, T.Not. 2011, afl.5, p.287. 272 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, p.219.

49

inkorting van het kapitaal van een levensverzekering in geval van erfopvolging273. Ingevolge deze wet luidt het nieuwe artikel 124 als volgt: “In geval van overlijden van de verzekeringsnemer is de verzekeringsprestatie, overeenkomstig het Burgerlijk Wetboek, onderworpen aan de inkorting en, voor zover de verzekeringsnemer dit uitdrukkelijk heeft bedongen, aan de inbreng.”.

83. Dit artikel volgt in feite zeer mooi wat het Grondwettelijk Hof reeds eerder had bepaald. Voor wat betreft de inkorting werd er tegemoet gekomen aan de ongrondwettelijkheid van het niet toepassen van de inkorting, behalve bij kennelijk onredelijke premies. Nu zal er in elk geval een inkorting mogelijk zijn, wat de bescherming van de reserve en de reservataire erfgenamen garandeert. In verband met de inbreng heeft de wetgever eveneens de redenering van het Grondwettelijk Hof overgenomen. Thans is er een vermoeden van vrijstelling van inbreng, maar dit vermoeden valt weg in geval de verzekeringsnemer de inbreng uitdrukkelijk heeft bedongen.

84. De discussie in verband met het voorwerp van de inbreng en inkorting werd in dit nieuwe artikel beslecht: het is de verzekeringsprestatie, i.e. het kapitaal, die ingebracht of ingekort dient te worden en niet de som van de betaalde premies274.

85. Wat echter zeer jammer is, is dat de wetgever geen antwoord heeft gegeven op de vraag welke datum er in acht dient te worden genomen bij het aanrekenen van het kapitaal uit de levensverzekering op de fictieve massa. Hier kan er worden verwezen naar de discussie in de rechtsleer die reeds was losgebarsten voor er sprake was van de nieuwe bepaling. Wat dat betreft, kan de discussie nog verder woeden275.

86. De wet trad in werking op de tiende dag na de publicatie ervan in het Belgisch Staatsblad. Ze zal dan worden toegepast op de vereffening-verdeling van alle nalatenschappen die openvallen vanaf die datum276. De oude, rechtsonzekere regeling is dus nog steeds van toepassing op de afhandeling van de nalatenschappen die voor de inwerkingtreding van de nieuwe wet zijn opengevallen. 273

BS 11 januari 2013, err. BS 4 april 2013. Artikel 124 WLVO. 275 K. BOONE, “La loi du 10 décembre 2012 modifiant l’article 124 de la loi du 25 juin 1992 sur le contrat d’assurance terrestre en ce qui concerne la réduction du capital d’une Assurance vie en cas de succession”, Act.dr.fam. 2013, afl.2, p.20. 276 Verslag, Parl.St. Kamer, 2011-2012, nr.2387/2, p.4. 274

50

DEEL III: FISCAALRECHTELIJK LUIK HOOFDSTUK I: INKOMSTENBELASTING 87. In het kader van de inkomstenbelasting moet er voor wat betreft de levensverzekering worden gewezen op artikel 19 §1, 3° WIB 1992. Deze bepaling voorziet dat de “inkomsten begrepen

in

kapitalen

en

afkoopwaarden

vereffend

bij

leven

betreffende

levensverzekeringscontracten die de belastingsplichtige individueel heeft gesloten” worden belast als interesten voor zover het gaat om “hetzij contracten die een gewaarborgd rendement bepalen en waarvan geen enkele premie aanleiding heeft gegeven tot: de in artikel 104, 9° vermelde aftrek voor enige woning; een belastingvermindering voor het langetermijnsparen overeenkomstig de artikelen 145/1 tot 145/16; hetzij contracten die verbonden zijn aan één of verschillende beleggingsfondsen wanneer bij hun inschrijving verbintenissen worden aangegaan die wat betreft hun duur en hun bedrag of hun rendementsvoet bepaald zijn”. Uit de zinsneden “bij leven” en “individueel” kan worden afgeleid dat enerzijds de verzekeringen bij overlijden niet onder het toepassingsgebied van artikel 19 §1, 3° WIB 1992 ressorteren aangezien dit onderworpen is aan de successierechten en anderzijds dat de groepsverzekeringen eveneens ontsnappen aan de toepassing van dit artikel277.

88. De belastbare grondslag wordt voorzien in artikel 19 §4 WIB 1992. De belasting wordt geheven op het verschil tussen de betaalde of toegekende bedragen enerzijds278 en de totale som van de gestorte premies anderzijds. Er werd in diezelfde paragraaf eveneens een minimale grondslag voorzien: het belastbaar bedrag mag niet lager zijn dan de kapitalisatie van de interesten ad 4,75% per jaar. Dit wordt berekend op het totale bedrag van de gestorte premies.

89. Er dient evenwel te worden opgemerkt dat niet alle levensverzekeringen bij leven onder artikel 19 WIB 1992 ressorteren. Artikel 21, 9° van hetzelfde wetboek voorziet immers in een aantal vrijstellingen. Het gaat om de volgende twee gevallen: -

het geval waarin de belastingsplichtige verzekeringsnemer enkel zichzelf heeft verzekerd en de voordelen van het contract bij leven ten eigen gunste heeft bedongen

277 278

D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.19. Met uitzondering van vrijgestelde winstdeelnames overeenkomstig artikel 40 WIB 1992.

51

waarbij het contract voorziet dat er bij het overlijden een kapitaal wordt betaald ten belope van 130% van het totaal van de betaalde premies of meer; -

het geval waarin het contract werd gesloten voor meer dan 8 jaar waarbij de kapitalen of afkoopwaarden meer dan 8 jaar na het sluiten van de overeenkomst worden betaald. Dit wilt zeggen dat een duurtijd van 8 jaar en één dag voldoende is om aan deze voorwaarde te voldoen279.

HOOFDSTUK II: SUCCESSIERECHTEN AFDELING I: INLEIDING 90. Successierechten zijn van toepassing op de overgang van goederen door het overlijden. In principe vallen bedingen ten behoeve van een derde, met de levensverzekering als schoolvoorbeeld, niet onder de successierechten gezien dit in feite een contract onder de levenden is met een overgang naar aanleiding van het overlijden. Er zullen dus geen successierechten betaald moeten worden. Op die manier zou het mogelijk zijn om de goederen, ingeval van levensverzekering gaat dit om kapitalen, te laten overgaan naar het vermogen van een andere persoon zonder dat er successierechten worden betaald280. Om dergelijke ‘goedkope successieplanning’ tegen te gaan, werd artikel 8 W.Succ. in het leven geroepen.

AFDELING II: ARTIKEL 8 W.SUCC. 2.1. Principe 91. Artikel 8 W.Succ. is een fictiebepaling waardoor de uitkering van het kapitaal uit een levensverzekering wordt onderworpen aan de successierechten. Dit is omdat in deze bepaling de begunstiging wordt gelijkgesteld aan een legaat wanneer wordt voldaan aan de voorwaarden in het artikel voorzien. Er dient evenwel te worden opgemerkt dat de fictie van artikel 8 W.Succ. enkel gevolgen heeft op fiscaal vlak. Op civielrechtelijk vlak wordt een begunstiging in een levensverzekering dus niet als legaat beschouwd281.

279

C. COURDRON, “Grondslag van de belasting. Inkomen van roerende goederen.” in A. TIBERHIEN, Handboek voor fiscaal recht 2012-2013, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 2012-2013, p.99. 280 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2012-2013, I, Mechelen, Kluwer, 2012-2012, p.180 (hierna verkort: J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten); J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.92. 281 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.181; J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.94.

52

2.2. Voorwaarden 2.2.1. Sommen, renten of waarden 92. De gelijkstelling met een legaat slaat enkel op ‘sommen, renten en waarden’. Voor wat betreft de betekenis van de begrippen ‘sommen en renten’ lijkt het vrij duidelijk dat het hier om geld gaat282. Wat ‘waarden’ inhoudt, is minder duidelijk, doch men neemt aan dat de wetgever hiermee openbare effecten zoals aandelen en obligaties heeft geviseerd 283. Door te bepalen dat artikel 8 W.Succ. enkel sommen, renten en waarden betreft, wordt een verbintenis om iets te doen of goederen, andere dan sommen, renten en waarden, te geven, uitgesloten 284. 2.2.2. Beding ten behoeve van een derde 93. Voor de omschrijving van een ‘beding ten behoeve van een derde’ moet er worden teruggegrepen naar het burgerlijk recht. Het is een overeenkomst of een clausule in een overeenkomst tussen twee partijen waarbij één partij bepaalt dat de andere partij de verbintenis heeft om iets te doen voor of iets te geven aan een derde, die volledige los staat van de overeenkomst tussen de twee partijen285. Het schoolvoorbeeld is de levensverzekering waarbij een verzekeringsnemer, A, een levensverzekering afsluit op grond waarvan de tegenpartij, de verzekeringsmaatschappij B, zich ertoe verbindt een kapitaal uit te keren aan een derde, C, bij het overlijden van A.

94. In het kader van dergelijk beding is het vereist op grond van artikel 1121 BW dat de derde bepaald of bepaalbaar is. Hierop bestaan twee uitzonderingen. Een eerste uitzondering gaat over

levensverzekeringen

aan

toonder.

Sinds

de

WLVO

kunnen

dergelijke

levensverzekeringen niet meer worden afgesloten waardoor deze uitzondering betekenisloos is geworden286. Een tweede uitzondering is een beding in het kader van artikel 8 lid 4 W.Succ. Hierop wordt verder in deze bijdrage ingegaan.

95. Uit de vereiste van een beding ten behoeve van een derde kan worden afgeleid dat een beding ten behoeve van zichzelf niet ressorteert onder het toepassingsgebied van artikel 8 W.Succ. Een beding ten behoeve van zichzelf is een beding waarbij men zelf begunstigd

282

D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.20. D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.20. 284 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.181; S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.700. 285 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.699; J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.91. 286 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.93. 283

53

wordt287. Hiervoor kan er op grond van deze fictiebepaling geen successierechten worden geheven. 2.2.3. Kosteloos karakter 96. Een beding ten behoeve van een derde dient kosteloos te zijn. Dit houdt in dat er voor de begunstiging geen enkele tegenprestatie werd voorzien. Sommige auteurs beschouwen de begunstiging hierdoor als een onrechtstreekse schenking288. In het vijfde lid van artikel 8 W.Succ. wordt bepaald dat deze kosteloosheid een weerlegbaar vermoeden is. De belastingsplichtige kan aldus steeds ontsnappen aan de successierechten door te bewijzen dat de voorwaarde van de kosteloosheid niet werd vervuld289. Dit kan worden bewezen met alle middelen van recht290. Een voorbeeld waarbij het kosteloos karakter met succes kan worden weerlegd, betreft de schuldsaldoverzekering291.

97. De vereiste van kosteloosheid stelt zich niet indien het gaat om een beding ten behoeve van zichzelf, gesloten door een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel292. 2.2.4. Begunstigde dient erflater te overleven 98. Artikel 8 W.Succ. is slechts van toepassing indien de begunstigde in leven is op het moment dat de erflater overlijdt. Indien de begunstigde is overleden vóór de erflater wilt dit echter niet zeggen dat er geen successierechten van toepassing zijn. Indien de begunstigde al een deel of het geheel van het kapitaal heeft gekregen, valt dit bij zijn overlijden in de nalatenschap en wordt dit vererfd volgens de gewone regels van burgerlijk recht en zullen ook de gewone regels van successierecht van toepassing zijn293. Heeft de begunstigde nog niks gekregen, dan zal dit toevallen aan de verzekeringsnemer zelf, de nalatenschap of aan de subsidiaire begunstigde294. Wordt er uitgekeerd aan de verzekeringsnemer, dan heeft men te maken met een beding ten behoeve van zichzelf waarop successierechten niet van toepassing zijn. Valt het in de nalatenschap, dan zijn, net zoals hierboven, de gewone regels inzake

287

S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.699; J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.91. 288 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, 701; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.21. 289 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.702. 290 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.21. 291 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.702. 292 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.704. 293 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.701. 294 Artikel 111 WLVO.

54

erfrecht en successierecht van toepassing. Indien er een subsidiaire begunstigde werd aangeduid, zal artikel 8 W.Succ. wel weer van toepassing zijn295. 2.2.5. Opeisbaarheid 99. Om de fictiebepaling van artikel 8 W.Succ. te kunnen toepassen, dient het voordeel uit een beding ten behoeve van een derde opeisbaar te zijn. Wanneer dit moment van opeisbaarheid zich voordoet, is afhankelijk van wie het beding uitgaat. Gaat het om een beding uitgaande van een andere persoon dan de overledene, dan is het overlijden van de erflater het moment van het opeisbaar worden van de sommen, renten en waarden296. Gaat het beding uit van de overledene zelf, dan kunnen er drie subhypotheses worden onderscheiden. Een eerste subhypothese is deze waarin er een uitkering is bij het overlijden van de erflater. Hier speelt artikel 8 W.Succ. ten volle en zal de begunstigde onmiddellijk onderworpen zijn aan successierechten297. In een tweede geval is er de uitkering na het overlijden. Hier heeft de wetgever bepaald dat er pas één jaar na het overlijden een uitkering zal zijn. Op deze manier wou men levensverzekeringen ontwijken waarbij er, in een poging om artikel 8 W.Succ. te omzeilen, een uitkering is één dag na het overlijden298. Een laatste subhypothese betreft het geval waarbij er een uitkering is vóór het overlijden. In dit geval zal artikel 8 W.Succ. van toepassing zijn indien er een uitkering was binnen een periode van drie jaar voor het overlijden299. 2.2.6. Geen toepassing van één van de uitzonderingen 100. Opdat artikel 8 W.Succ. toegepast zou kunnen worden, is het vereist dat men zich niet in één van de uitzonderingsgevallen bevindt. Het zesde lid van dit artikel voorziet vier uitzonderingsgevallen waarin de fictiebepaling niet van toepassing is ondanks het feit dat aan alle andere voorwaarden werd voldaan. 101. Uitzondering 1: “sommen, renten of waarden verkregen ingevolge een beding dat aan het registratierecht gevestigd door schenkingen werd onderworpen”. Indien er al een schenkingsrecht werd betaald , zal artikel 8 W.Succ. niet van toepassing zijn. Men zal zich moeten plaatsen op het moment van het overlijden om te kunnen oordelen of het

295

S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.701. J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.189. 297 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.700. 298 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.93-94. 299 Artikel 8, lid 2 W.Succ. 296

55

schenkingsrecht opeisbaar is geworden bij het overlijden of vlak daarvoor300. Het moment van de opeisbaarheid van de schenkingsrechten zal dus in acht te nemen zijn en niet het moment van de effectieve betaling ervan301. Het belang van deze uitzondering werd aanzienlijk vergroot door de invoering van de lage schenkingsrechten van 3 en 7% voor wat betreft roerende goederen in 2004. Gezien de tarieven in de successierechten meestal een stuk hoger liggen, heeft men er vaak belang bij om de schenkingsrechten toe te passen302. 102. Uitzondering 2: “renten en kapitalen gevestigd tot uitvoering van een wettelijke verplichting”. Dit kan gaan om een verplichting die voortvloeit uit een Belgische regelgeving, maar evengoed om een verplichting voortvloeiende uit regelgeving in het buitenland303. Deze uitzondering houdt in dat de verplichting dient te worden voorzien in een wet of ander regelgevend document en dat de verzekeringsnemer niet de keuze werd gelaten voor wat betreft de beslissing om al dan niet deze verzekering af te sluiten304. Een praktisch voorbeeld betreft renten en kapitalen ingevolge de sociale zekerheid zoals het rust- en overlevingspensioen305. 103. Uitzondering 3: “renten en kapitalen die door tussenkomst van de werkgever van de overledene werden gevestigd ten behoeve van de overlevende echtgenoot van de overledene of bij gebreke, ten behoeve van zijn kinderen die de leeftijd van éénentwintig jaar niet hebben bereikt tot uitvoering hetzij van een groepsverzekering kunnen worden onderschreven ingevolge een bindend reglement van de onderneming en beantwoordende aan de voorwaarden gesteld door de reglementering betreffende de controle van zulke contracten hetzij van het bindend reglement van een voorzorgfonds opgericht ten behoeve van het personeel van de onderneming”. Kortweg gezegd bepaalt dit dat er een uitzondering is ingeval van een groepsverzekering of een voorzorgfonds. Het is voor de toepassing van deze uitzondering niet vereist dat de groepsverzekering of het voorzorgfonds werd voorzien voor alle personeelsleden. Het is toegelaten om dit slechts voor bepaalde categorieën te voorzien. Het is echter wel vereist dat de werkgever de premies betaalt ingevolge een bindend reglement van de onderneming: gebeurt de betaling vrijwillig, is de uitzondering niet van 300

J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.215; Successierechten 2012-2013 p.215; D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.22. 301 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.215. 302 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.22. 303 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.22. 304 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.22. 305 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.218.

56

toepassing. Er dient evenwel te worden opgemerkt dat deze uitzondering enkel geldt in de relatie tussen de werkgever en de werknemers306. Bedrijfsleiders en zelfstandigen worden uitgesloten uit het toepassingsgebied307. 104. Uitzondering 4: “sommen, renten of waarden, bij het overlijden van de overledene verkregen, ingevolge een contract bevattende een door een derde ten behoeve van de verkrijger gemaakt beding, wanneer er bewezen wordt dat deze derde kosteloos ten behoeve van de verkrijger heeft bedongen”. Dit betreft het geval waarin de verzekeringsnemer niet de verzekerde persoon is, maar wel bedingt in het voordeel van een derde. Bij het overlijden van de verzekerde persoon, worden er sommen, renten of waarden uitgekeerd aan de derdebegunstigde, maar de successierechten zullen niet van toepassing zijn gezien de verzekeringsnemer nog in leven is. Overlijdt de verzekeringsnemer binnen een periode van drie jaar na de uitkering van de sommen, renten of waarden aan de begunstigde, dan zullen de successierechten toch verschuldigd zijn op grond van artikel 8 lid 2 W.Succ308. Een voorbeeld hiervan is de levensverzekering afgesloten door een grootouder ten voordele van het kleinkind met een ouder als verzekerd persoon309 of de verzekering ‘inzittenden van een voertuig’310.

2.3. Belastbare grondslag 105. Om te weten wat de belastbare grondslag is waarop de successierechten ingevolge artikel 8 W.Succ. worden geheven, dient er een onderscheid te worden gemaakt naargelang het tijdstip waarop de uitkering gebeurt. Worden de sommen, renten en waarden uitgekeerd bij het overlijden, dan is de belastbare grondslag gelijk aan het voordeel gekregen door de begunstigde311. Bij sommen zal dit de geldsom zijn, bij renten is dit ten belope van het bedrag dat wordt geschat overeenkomstig artikel 21, V W.Succ., waar dit voor waarden de verkoopwaarde is of de waarde die op grond van artikel 21, III W.Succ. kan worden bepaald312. Indien de uitkering plaatsvond vóór het overlijden, moet er rekening worden gehouden met de termijn van drie jaar. Was er een uitkering meer dan drie jaar voor het overlijden, dan zijn er geen successierechten verschuldigd en is de vraag naar de belastbare

306

D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.23. Voor wat betreft de bedrijfsleiders is er een uitspraak van het Grondwettelijk Hof: GWH nr.22/2005 van 26 januari 2005. 308 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.703. 309 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.23. 310 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.102. 311 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.192. 312 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.95. 307

57

grondslag irrelevant. Gebeurde de uitkering binnen de drie jaar voor het overlijden, dan dient men voor de belastbare grondslag de waarde op de dag van het overlijden van de verzekeringsnemer in acht te nemen313. Voor wat betreft de uitkeringen na het overlijden, heeft de administratie een standpunt ingenomen. Volgens de fiscale administratie moet voor de belastbare grondslag de waarde in acht worden genomen die men bekomt na de toepassing van de waarderingsregels in artikel 22 W.Succ. Dit artikel betreft de waardering van legaten op termijn. Het bepaalt dat de waarde van de blote eigendom in acht dient te worden genomen, samen met de termijn voor de uitkering314.

2.4. Bijzonder geval: echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel 106. Echtgenoten gehuwd onder een gemeenschapsstelsel zijn onderworpen aan de bijzondere regeling in artikel 8 lid 4 W.Succ. Het artikel voorziet een regeling voor het geval een echtgenoot een levensverzekering afsluit waarbij de andere echtgenoot een uitkering krijgt indien de echtgenoot-verzekeringsnemer overlijdt, alsook het geval waarin een echtgenoot een levensverzekering afsluit waarbij hij zelf een uitkering krijgt indien de andere echtgenoot sterft. Een beding ten behoeve van zichzelf is dus ook onderworpen aan het vierde lid van artikel 8 W.Succ. daar waar dit bij de algemene regel niet het geval is315. Dit onderscheid is relevant om te weten wat het belastbaar bedrag inhoudt. Het beding ten behoeve van een derde, de zogenaamde ‘AAB-configuratie’, betreft de levensverzekering die wordt aangegaan door een echtgenoot A waarbij er een voordeel wordt uitgekeerd aan de andere echtgenoot B bij het overlijden van A. Werden de premies gedragen door het eigen vermogen van A, dan zal het voordeel in hoofde van B bij het overlijden van A volledig onderworpen zijn aan de successierechten316. Hebben de echtgenoten de levensverzekering echter gefinancierd met het gemeenschappelijk vermogen, dan zal het voordeel slechts ten belope van de helft worden belast317. Het beding ten behoeve van zichzelf, de zogenaamde ‘ABA-configuratie’, is het beding waarbij een echtgenoot A een levensverzekering afsluit waarbij er bij het overlijden van de andere echtgenoot B een uitkering wordt gedaan aan echtgenoot A. Net zoals in het vorige geval verschilt de belastbare grondslag naargelang het vermogen waarmee de premies werden betaald. Werden de premies gedragen door het eigen vermogen van echtgenoot A, dan zijn er 313

J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.95. J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten, p.192. 315 S. NELIS, I. VERHULST, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, p.704. 316 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.97. 317 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.97. 314

58

geen successierechten verschuldigd. Is het gemeenschappelijk vermogen het betalende vermogen, dan zal er een successierecht verschuldigd zijn op de helft van het verkregen voordeel318.

107. Bovenstaande redenering doet zich voor indien de echtgenoot-verzekeringsnemer als eerste overlijdt. Quid indien, ingeval van een beding ten behoeve van een derde, de begunstigde echtgenoot overlijdt voor de echtgenoot-verzekeringsnemer? Tot 31 juli 2006 werd dit als volgt opgelost door de fiscale administratie: op grond van artikel 111 WLVO zal het voordeel niet worden uitgekeerd en zullen er dus geen successierechten betaald moeten worden. Het voordeel zal in het eigen vermogen van de echtgenoot-verzekeringsnemer terecht komen. In de circulaire van 31 juli 2006 hield de fiscale administratie er een andere mening op na319. Wat de situatie waarin de begunstigde overlijdt voor de verzekeringsnemer betreft, maakt de circulaire een duidelijk onderscheid tussen de zuivere levensverzekering en de gemengde

levensverzekering,

maar

wel

steeds

in

de

veronderstelling

dat

het

gemeenschappelijk vermogen de premies heeft gedragen. Bij de zuivere levensverzekering, waarbij er een voordeel wordt uitgekeerd bij het overlijden van het verzekerd hoofd, zal de afkoopwaarde van de levensverzekering, bij het overlijden van de begunstigde, in het eigen vermogen vallen van de echtgenoot-verzekeringsnemer320, ook al werden de premiebetalingen door het gemeenschappelijk vermogen gedragen321. Er zullen geen successierechten opeisbaar zijn. Bij de gemengde levensverzekering wordt een kapitaal verkregen door de verzekeringsnemer indien deze op een bedongen tijdstip nog in leven is en door de aangewezen begunstigde bij het overlijden van de verzekeringsnemer. Het overlijden van de begunstigde nadat de verzekeringsnemer de bedongen leeftijd bereikt, is een zeer duidelijke situatie: overlijdt zij buiten de periode van drie jaar na het bereiken van die leeftijd door de verzekeringsnemer, dan is er geen sprake van successierechten. Overlijdt zij binnen die periode van drie jaar, dan zullen er successierechten verschuldigd zijn op de helft van het voordeel gezien men ervan uitgaat dat het voordeel, uitgekeerd op de bedongen verjaardag van de verzekeringsnemer, zich nog steeds in het gemeenschappelijk vermogen bevindt322. Een laatste situatie betreft het overlijden van de begunstigde voordat de verzekeringsnemer de bedongen leeftijd bereikt. Hier gaf de fiscale administratie aan dat er successierechten 318

J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.97. Federale overheidsdienst Financiën, circ. nr.16/2006, 31 juli 2006. 320 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr.1197, p.8. 321 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.99. 322 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.100. 319

59

verschuldigd zijn op de helft van de afkoopwaarde en dit op basis van artikel 1 W.Succ. De afkoopwaarde bevindt zich immers in het gemeenschappelijk vermogen van de echtgenoten323. In de rechtsleer werden er bezwaren geuit tegen het feit dat tak 21 en tak 23levensverzekeringen werden gekwalificeerd als gemengde levensverzekeringen324. Het is echter zo dat dergelijke levensverzekeringen zuivere levensverzekeringen zijn325 want, gezien hun levenslang karakter, zal er de facto slechts een voordeel worden uitgekeerd bij het overlijden van de verzekerde persoon, ongeacht de leeftijd326. Het ongewenste gevolg van deze kwalificatie in de circulaire is dat deze, in wezen zuivere levensverzekeringen, als gemengde levensverzekeringen zullen worden belast. In 2009 327 heeft de fiscale administratie haar standpunt hieromtrent herzien gezien men de levenslange verzekeringen onder het mom van een tak 23 als een zuivere levensverzekering zal aanzien328. Deze ruling van 2009 deed echter heel wat stof opwaaien daar de fiscale administratie van mening was dat de afkoopwaarde van een levensverzekering, waarbij een echtgenoot A de levensverzekering afsluit en er bij het overlijden van A een voordeel wordt toegekend aan echtgenoot B, maar B overlijdt als eerste, een eigen goed is van A, echtgenoot-verzekeringsnemer, met een verplichting tot vergoeding aan het gemeenschappelijk vermogen. Hierbij steunt men zich op artikel 1400, 7de BW. Dergelijke visie had echter tot gevolg dat de afkoopwaarde niet onderworpen was aan de successierechten indien de echtgenoten gemeenschappelijke kinderen hadden. Op grond van artikel 16 W.Succ. wordt voor de heffing van successierechten, geen rekening gehouden met vergoedingen aan het gemeenschappelijk vermogen. Uiteraard was dit zeer interessant in het kader van successieplanning329. In 2011 kwam de administratie hierop terug in een interne instructie van 14 februari 2011 330. Daarin werd verklaard dat de afkoopwaarde, waarvan hierboven sprake, in het gemeenschappelijk vermogen terecht komt, waardoor de helft van deze afkoopwaarde de belastbare grondslag zal

323

P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr.1197, p.8. 324 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat met levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog 2006, nr.1037, p.8; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr.1197, p.8 325 J.-C. ANDRÉ-DUMONT, H. CASMAN, A. CULOT, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, P. GLINEUR, A.-C. LUSSIE, L’assurance vie: outil de planification patrimoniale, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2010, p.118. 326 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat met levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog 2006, nr.1037, p.8. 327 Federale overheidsdienst Financiën, ruling nr.800.279, 26 mei 2009. 328 J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.101. 329 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Ruling over levensverzekering op naam van overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr.1197, p.9. 330 Niet gepubliceerd, zie P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Administratie weigert ruling”, Fiscoloog 2011, nr.1242, p.1-3.

60

zijn voor het heffen van successierechten bij het overlijden van de begunstigde vóór de echtgenoot-verzekeringsnemer.

HOOFDSTUK III: SUCCESSIEPLANNING VIA DE LEVENSVERZEKERING 108. In dit laatste hoofdstuk wordt onderzocht in welke mate de levensverzekering kan worden ingeschakeld in het kader van successieplanning. Er wordt aangevangen met de schenking in combinatie met een levensverzekering, waarna er een bespreking volgt van de overdracht van de rechten van de verzekeringsnemer. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met de successierechtenverzekering en de schenking van de afkoopwaarde. Gezien op 1 juni 2012 de inmiddels beruchte anti-misbruikbepaling inzake successierechten in werking is getreden, wordt er eveneens een antwoord gegeven op de vraag of de beschreven constructie niet als fiscaal misbruik kan worden gekwalificeerd.

AFDELING I: SCHENKING GEVOLGD DOOR EEN LEVENSVERZEKERING 109. Het komt meer dan eens voor dat een persoon gelden wilt overdragen naar een ander zonder dat daarop bij het overlijden hoge successierechten verschuldigd zijn. Tegelijkertijd wilt men toch nog enige controle behouden en zou men liever niet de levensstandaard, die men gewoon was, willen verliezen331. In dit geval kan een schenking, waaraan een aantal lasten en modaliteiten worden verbonden, gevolgd door het afsluiten van een levensverzekering een interessante oplossing zijn.

110. In een eerste fase zal er een schenking worden gedaan van gelden. De partijen hebben hierbij de keuze of zij deze schenking al dan niet registreren. Bij een registratie zullen de tarieven van 3 tot 7% van toepassing zijn. Daarentegen zijn er geen registratierechten verschuldigd indien men ervoor kiest niet te registreren. De partijen dienen er dan wel rekening mee te houden dat er successierechten geheven zullen worden indien er een overlijden is van de schenker binnen de drie jaar na de schenking332. Bij deze schenking zal er een beding van conventionele terugkeer worden voorzien, waardoor de geschonken gelden zullen terugkeren naar de schenker wanneer de begiftigde overlijdt333. Dit gebeurt omwille van twee redenen. Een eerste reden is controle: na het overlijden van de begiftigde gaan de 331

J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.488. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.489. 333 Dit is mogelijk op grond van artikel 951 BW; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.90. 332

61

gelden niet naar diens erfgenamen, maar ze keren terug naar de schenker waardoor deze opnieuw controle krijgt over de geschonken gelden334. Een andere reden hiervoor is het verschuldigd zijn van successierechten. Als de begiftigde overlijdt zonder afstammelingen na te laten, zullen de regels van het erfrecht eventueel de schenker aanduiden als erfgenaam en zal deze successierechten moeten betalen op de gelden die nota bene afkomstig zijn van het vermogen van de erfgenaam-schenker335. Bij een conventionele terugkeer zijn geen successierechten verschuldigd gezien de schenking bij de terugkeer wordt geacht nooit te hebben bestaan336. Een andere modaliteit, eerder een last, die zal worden bedongen bij de schenking, is een last om een lijfrente te betalen337. Dergelijke last dient om de levensstandaard van de schenker te bewaren338. Dit kan worden gerealiseerd door het afsluiten van een levensverzekering waarbij afkooprechten kunnen worden overgedragen aan de schenker. Dit dient dan als lijfrente. Let wel: de overdracht van dit afkooprecht mag geen automatisme zijn339. Vaak wordt er bepaald dat dit een facultatieve last is. Op deze manier fungeert de last meer als een zekerheid waarop men beroep kan doen in het geval de schenker de gelden nodig zou hebben340. Een laatste last die in de praktijk vaak wordt toegevoegd aan de schenking is de last, opgelegd aan de begiftigde, om een levensverzekering af te sluiten341. De vraag die in de rechtsleer wordt opgeworpen, is of de schenker de begiftigde überhaupt kan verplichten om dergelijke levensverzekering af te sluiten. Hierover lijkt er geen eensgezindheid te bestaan. Sommigen zijn van mening dat dit kan gezien het afsluiten van een levensverzekering een verbintenis is om iets te doen. Dergelijke verbintenis kan het voorwerp uitmaken van een last verbonden aan een schenking342. Anderen kijken met argusogen naar

334

J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.489. N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.104. 336 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.31; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.90. 337 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.106; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.490; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.92. 338 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.490. 339 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.106; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.92. 340 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.106; P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.34; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.92. 341 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.490. 342 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.490. 335

62

dergelijke last343. Zij menen dat zo’n last strijdig is met de onherroepelijkheid van schenkingen. Nog andere auteurs344 oordelen dat het eisen van een levensverzekering geen afbreuk doet aan het onherroepelijk karakter van de schenkingen gezien de geschonken som zich niet meer bij de schenker bevindt. Een levensverzekering verandert hier niks aan. Dit leidt hoogstens tot een tijdelijke onbeschikbaarheid van de gelden in hoofde van de begiftigde. Volgens deze auteurs kan dergelijke last wel in tegenstrijd zijn met het vrij verkeer van goederen, tenzij het tijdelijk karakter ervan en het ernstig en regelmatig belang in hoofde van de schenker kan worden aangetoond345.

111. In een tweede fase zal de levensverzekering worden afgesloten. Hierbij zal de schenker worden aangeduid als begunstigde. Teneinde ook in deze fase controle te verwerven, is het vereist dat de schenker de begunstiging aanvaardt 346. In dat geval zal de verzekeringsnemerbegiftigde bepaalde rechten niet langer vrij kunnen uitoefenen gezien er een toestemming vereist zal zijn van de begunstigde.

112. De volledige constructie zal zich pas ten volle kunnen ontplooien wanneer één van de partijen overlijdt. Als de begunstigde, i.e. de oorspronkelijke schenker, als eerste overlijdt, kan de verzekeringsnemer, i.e. de oorspronkelijke begiftigde, zijn rechten, waaronder het recht van afkoop, uitoefenen. Op die manier kan men de gelden opnemen zonder dat men onderworpen is aan de successierechten. Let wel: indien de gelden in de eerste fase werden geschonken zonder registratie, zullen er op grond van artikel 7 W.Succ. toch successierechten verschuldigd zijn indien de schenking zich voordeed binnen de drie jaar voor het overlijden van de oorspronkelijke schenker347. Overlijdt de oorspronkelijke begiftigde, alsook verzekerde van de afgesloten levensverzekering, als eerste, zijn er in principe op grond van artikel 8 W.Succ. successierechten verschuldigd. Dit is een vermoeden dat in casu weerlegd kan worden door in de levensverzekeringsovereenkomst duidelijk aan te duiden dat er een conventionele terugkeer werd bedongen. Hierdoor zal de begunstiging via levensverzekering

343

N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.107. 344 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.92. 345 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.93. 346 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.492. 347 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.493.

63

niet ten kosteloze titel zijn maar wel ten bezwarende titel348. Op deze manier zullen de successierechten succesvol vermeden kunnen worden.

113. De vraag is nu of deze constructie wel mogelijk is in het licht van de antimisbruikbepaling inzake successierechten. In de rechtsleer werd reeds gesteld dat de schenking gevolgd door het afsluiten van een levensverzekering geen fiscaal misbruik is349. Het blijft echter afwachten wat de fiscale administratie hiermee zal doen.

AFDELING II: OVERDRACHT VAN DE RECHTEN VAN DE VERZEKERINGSNEMER 114. Heel vaak wordt een levensverzekering afgesloten in het kader van successieplanning. Het komt echter zeer vaak voor dat men reeds een levensverzekering heeft afgesloten vooraleer de behoefte aan successieplanning ontstond. In de praktijk werd de vraag gesteld of de overdracht van de rechten gekoppeld aan een levensverzekering aan een derde mogelijk is350. Hierover zijn er twee artikelen terug te vinden in de WLVO: artikel 119 en artikel 120 WLVO. Artikel 119 van deze wet bepaalt dat de verzekeringsnemer zijn -persoonlijkerechten geheel of gedeeltelijk kan overdragen. Hij heeft daarvoor echter wel de toestemming nodig van de begunstigde indien deze de begunstiging reeds heeft aanvaard. Artikel 120 WLVO bepaalt dat dergelijke overdracht slechts kan geschieden door middel van een bijvoegsel dat wordt ondertekend door de overdrager, de overnemer en de verzekeraar. In de rechtsleer wordt dergelijke overdracht echter aanzien als een schenking351. Wat op het eerste zicht een zeer goedkope en interessante manier van successieplanning lijkt, stuit echter ingevolge de kwalificatie als schenking op heel wat onduidelijkheden. Vooreerst is er grote twijfel omtrent de vormvoorwaarde van deze ‘schenking’. Sommige auteurs zijn van mening dat artikel 120 WLVO de vormvoorwaarde bepaalt352 en de overdracht aldus kan gebeuren door het bijvoegsel. Daaruit mag echter niet blijken dat de overdracht van de rechten ten

348

J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.493. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2013, p.584. 350 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.353. 351 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.108; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.486; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.98. 352 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.108; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.98. 349

64

kosteloze titel is en aldus een schenking uitmaakt353. Indien dit wel het geval zou zijn, zou dit immers een absoluut nietige schenkingsakte zijn. Andere auteurs vinden dit bijvoegsel alleen onvoldoende354 en menen dat voor dergelijke schenking een notariële akte vereist is. De voornaamste reden die hiervoor wordt aangegeven is dat dit de veiligste oplossing is wat te verkiezen is gezien de rechtsonzekerheid omtrent deze kwestie355. Het is wellicht beter te opteren voor een combinatie van beide strekkingen, namelijk een notariële akte én een bijvoegsel. Veiligheidshalve dient er in de notariële akte te worden vermeld dat de schenker het nodige zal doen met betrekking tot het bijvoegsel. Een andere onduidelijkheid met betrekking tot deze schenking betreft de vraag wie nu als verzekeringsnemer kan worden beschouwd. Wordt de begiftigde van de overdracht van de rechten de nieuwe verzekeringsnemer waardoor hier niet langer een beding ten behoeve van een derde voorligt, maar wel een beding ten behoeve van zichzelf356? Hierover is men het nog steeds niet eens in de rechtsleer.

115. De laatste vraag in verband met de overdracht van de rechten van de verzekeringsnemer is deze naar de invloed van deze constructie op de successierechten. Is artikel 8 W.Succ. hierop van toepassing? Gezien de onduidelijkheid in verband met de persoon van de verzekeringsnemer, heerst ook hier enige onduidelijkheid. Indien men vertrekt van het standpunt dat de begiftigde effectief de nieuwe verzekeringnemer wordt, dan ligt er in wezen een beding ten behoeve van zichzelf voor, wat de toepassing van artikel 8 W.Succ. verhindert357. Anderzijds, in de veronderstelling dat de fiscale administratie ervan uitgaat dat de oorspronkelijke verzekeringsnemer die hoedanigheid blijft behouden gezien deze degene is die de levensverzekering afsloot, is het nog steeds een beding ten behoeve van een derde358. Hierop zal artikel 8 W.Succ. van toepassing zijn waardoor er wel degelijk successierechten verschuldigd zullen zijn. Als de tweede strekking de juiste strekking is, verliest deze constructie echter haar nut gezien het doel ervan, het vermijden van successierechten, niet

353

T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.356. 354 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.356-357. 355 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.356. 356 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.99. 357 G. DEKNUDT, “De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Notariaat 2009, afl.16, p.6. 358 T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.359.

65

wordt bereikt. Zou dit omzeild kunnen worden door de schenking van de rechten van de verzekeringsnemer ter registratie aan te bieden? Op grond van artikel 133 Vl.W.Reg. is de heffingsgrondslag voor schenkingen gelijk aan de verkoopwaarde van de goederen die werden geschonken. De verkoopwaarde bij levensverzekeringen bestaat uit de afkoopwaarde359. Hierop wordt dan een evenredig schenkingsrecht van 3 of 7% geheven. Gezien er reeds registratierechten werden betaald, zou artikel 8 W.Succ. niet langer van toepassing zijn daar men zich in één van de uitzonderingsgevallen bevindt. In theorie is dit een zeer interessante oplossing, maar helaas is de praktijk een stuk minder mooi. Sommige registratiekantoren weigeren een schenkingsrecht te vorderen. Zij beroepen zich op artikel 4, 3° W.Succ. waardoor er bij de aanbieding ter registratie slechts een algemeen vast recht wordt geheven. Later zal men wel successierechten moeten betalen. Op grond van dit artikel wordt de schenking van roerende goederen onder opschortende voorwaarde van het overlijden van de schenker onderworpen aan de successierechten en niet aan de schenkingsrechten360. Onterecht, zo blijkt in de rechtsleer. Er is hier immers geen opschortende voorwaarde aanwezig. Het gaat om een onmiddellijke overdracht van de rechten361.

116. Dergelijke constructie is een interessante denkpiste, maar om in de praktijk echt werkbaar te zijn, dient er eerst nog duidelijkheid te komen in verband met de prangende vragen die hierboven werden gesteld. Het is echter zo dat als de fiscale administratie haar standpunt in verband met artikel 4,3° W.Succ. blijft behouden, deze denkpiste beter theorie blijft362.

117. Net zoals in de vorige afdeling, kan men zich hier afvragen wat de invloed is van de antimisbruikbepaling inzake successierechten op deze constructie. In principe kan de overdracht van de rechten van de verzekeringsnemer als een overdracht ten kosteloze titel, of een schenking, worden beschouwd. Gezien een gewone schenking niet onderworpen is aan de

359

A. BIESMANS en A. VAN GEEL, “Registreren van schenkingen van verzekeringsproducten – Aan welke waarde? – Afkoopwaarde?”, Nieuwsbrief Notariaat 2012, nr.3, p.4; T. ROOVERS, “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, p.359. 360 A. BIESMANS en A. VAN GEEL, “Registreren van schenkingen van verzekeringsproducten – Aan welke waarde? – Afkoopwaarde?”, Nieuwsbrief Notariaat 2012, nr.3, p.2; J. RUYSSEVELDT, Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, p.81. 361 A. BIESMANS en A. VAN GEEL, “Registreren van schenkingen van verzekeringsproducten – Aan welke waarde? – Afkoopwaarde?”, Nieuwsbrief Notariaat 2012, nr.3, p.3. 362 N. LABEEUW, B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, p.108.

66

draagwijdte van de anti-misbruikbepaling, lijkt het ten zeerste te betwijfelen dat de overdracht van de rechten van de verzekeringsnemer fiscaal misbruik zou uitmaken363.

AFDELING III: DE SUCCESSIEVERZEKERING 118. De levensverzekering kan worden gebruikt in het kader van een ‘gewone’ schenking die men niet wenst te registreren. Op grond van artikel 7 W.Succ. zal dergelijke schenking aanleiding geven tot de heffing van successierechten indien de schenker sterft binnen de drie jaar na de schenking. Men kan zich tegen dit risico indekken door een tijdelijke levensverzekering bij overlijden af te sluiten met een looptijd van drie jaar, d.i. de ‘successierechtenverzekering’364. Om successierechten te vermijden kan de begiftigde van de schenking een levensverzekering afsluiten waarbij de schenker de verzekerde persoon is, de begiftigde als begunstigde wordt aangeduid en de premies worden betaald met de geschonken gelden365.

Gezien

dit

een

beding

ten

behoeve

van

zichzelf

is,

is

deze

successierechtenverzekering niet onderworpen aan artikel 8 W.Succ. waardoor bijgevolg geen successierechten verschuldigd zijn366. Er dient echter wel te worden gewezen op een aantal praktische, niet onoverkomelijke, moeilijkheden. Vooreerst dient er te worden ingeschat ten belope van welk bedrag er successierechten moeten worden betaald. Dit is noodzakelijk teneinde te kunnen weten voor welk kapitaal men zich dient te verzekeren. Het kapitaal dat bij het overlijden van de schenker zal worden uitgekeerd aan de begiftigde is immers gelijk aan het bedrag van de te betalen successierechten367. Daarnaast is het noodzakelijk te beseffen dat de successierechtenverzekering niet steeds de goedkoopste oplossing is gezien het totaal van de te betalen premies hoger kan liggen dan de schenkingsrechten die men zou moeten betalen in het geval men de schenking zou registreren368. De hoge leeftijd en de minder goede gezondheidstoestand van de verzekerde persoon, i.e. de schenker, kunnen immers het bedrag van de premiebetalingen fors doen stijgen369. 363

J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2013, p.577. P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.89. 365 Indien de schenker de levensverzekering zou afsluiten met zichzelf als verzekerd hoofd en de begiftigde als begunstigde, ligt er hier een beding ten behoeve van een derde voor, wat nog steeds onderworpen is aan artikel 8 W.Succ. In dit geval zou de successierechtenverzekering geen enkele zin hebben.; P. V AN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.89. 366 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.29. 367 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.89. 368 P. VAN EESBEECK in Handboek Estate Planning, p.30. 369 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.89. 364

67

119. Het staat een persoon steeds vrij om een levensverzekering af te sluiten om een bepaald risico te dekken. Het feit dat het risico nu toevallig de mogelijke betaling van successierechten betreft, maakt m.i. van deze constructie geen fiscaal misbruik.

AFDELING IV: SCHENKING VAN DE AFKOOPWAARDE 120. Een laatste denkpiste in het kader van successieplanning is de schenking van de afkoopwaarde door de verzekeringsnemer. In dergelijke constructie zal een persoon, die reeds eerder een levensverzekering heeft afgesloten, zijn afkooprecht uitoefenen. Deze som geld wordt dan geschonken aan een andere persoon en deze begiftigde sluit dan op zijn beurt een levensverzekering af met gekregen gelden370. Een ideale oplossing om de successierechten die gepaard gaan met een beding ten behoeve van een derde te vermijden. Of zo lijkt het toch. Helaas zitten er hier twee addertjes onder het gras. Ten eerste dient er rekening te worden gehouden met de uitstapkosten die betaald moeten worden bij de afkoop van de levensverzekering371. Daarnaast moeten ook de premietaks van 2% en de instapkosten indachtig gehouden worden wanneer de begiftigde op zijn beurt een levensverzekering afsluit. Wat op het eerste zicht een ideale oplossing blijkt te zijn, zou dus wel eens kunnen uitdraaien op een dure grap372.

121. Net zoals in de vorige afdelingen is deze constructie waarschijnlijk geen fiscaal misbruik. De verzekeringsnemer heeft op grond van de WLVO immers het recht om de levensverzekering af te kopen, alsook kan deze over de gelden verkregen bij de afkoop vrij beschikken. Als deze de gelden wilt schenken, kan men dit doen zonder dat dit een fiscaal misbruik uitmaakt.

370

J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.485. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, p.485. 372 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.98. 371

68

BESLUIT 122. Door de jaren heen is de figuur van de levensverzekering enorm geëvolueerd. Daar waar dit vroeger louter een instrument was om ervoor te zorgen dat de erfgenamen niet met lege handen achterbleven, zijn dit vandaag echte spaar- en beleggingsinstrumenten geworden. Daarom is het niet steeds duidelijk in hoeverre de levensverzekering een kanscontract is waardoor er soms onzekerheid bestaat omtrent de toepassing van de WLVO op de levensverzekeringen. In Frankrijk heeft het Hof van Cassatie zich reeds uitgesproken over deze kwestie. Ondanks dat er in België rechtspraak is in dezelfde zin, blijft het nog steeds wachten op een duidelijk standpunt.

123. Wanneer de verzekeringsnemer een levensverzekering afsluit, krijgt deze een amalgaam aan rechten. Hij moet zich er echter van bewust zijn dat de uitoefening van sommige rechten verstrekkende gevolgen kunnen hebben. Daarbij kan men denken aan het recht om een begunstigde aan te duiden, gezien toch een niet te negeren vermogensbestanddeel overgaat naar deze begunstigde. Het is van belang dat de verzekeringsnemer de aanduiding, met inbegrip van de formulering ervan, goed in het oog houdt gezien dit soms ongewilde gevolgen met zich kan meebrengen.

124. Al snel rezen er vragen in verband met de regeling inzake levensverzekeringen in de wet op

de

landverzekeringsovereenkomst,

meer

bepaald

met

betrekking

tot

het

huwelijksvermogensrecht en het erfrecht. In verband met het huwelijksvermogensrecht waren het de artikelen 127 en 128 WLVO, in verband met het eigen of gemeenschappelijk karakter van de uitkering uit de levensverzekering evenals de vergoedingsregeling, die voor problemen zorgden. Deze artikelen gaven aanleiding tot een arrest van het Grondwettelijk Hof waarin deze artikelen strijdig werden geacht met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Een reactie van de wetgever blijft tot op heden uit. Er zijn reeds verschillende wetsvoorstellen geweest maar van een nieuwe regeling is tot nu toe jammer genoeg nog steeds geen sprake. Voor wat betreft het erfrecht waren er problemen in verband met artikel 124 WLVO, dat voorzag dat de betaalde premies niet onderworpen zijn aan de inbreng of inkorting behalve indien zij buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer. Deze regel bracht heel wat kritiek teweeg in de rechtsleer. Ook de rechtspraak bleef niet ongevoelig voor deze kritieken en men begon de levensverzekeringen te herkwalificeren zodat artikel 124 WLVO 69

niet langer van toepassing was. Gelukkig stelde het Grondwettelijk Hof een einde aan de onzekerheid en de herkwalificatiepraktijk in de rechtspraak. Het Hof was van mening dat artikel 124 WLVO strijdig was met de artikelen 10 en 11 van de Grondwet voor wat betreft de inkorting terwijl dit niet het geval was bij de inbreng. Ondertussen heeft de wetgever een nieuw artikel 124 WLVO ingevoerd waardoor de problemen hieromtrent van de baan lijken te zijn.

125. Een zeer belangrijke reden om aan successieplanning te doen, is het vermijden van de successierechten. Het kapitaal dat wordt uitgekeerd aan de aangeduide begunstigde is immers onderworpen aan de successierechten ingevolge de fictiebepaling in artikel 8 W.Succ. In dat artikel werd evenwel een bijzondere regeling voorzien voor de levensverzekering afgesloten door een echtgenoot gehuwd onder een gemeenschapsstelsel.

126. Er zijn verschillende constructies voor successieplanning te bedenken waarbij de levensverzekering een belangrijke rol speelt. Enerzijds kan men de levensverzekering als last opleggen van een schenking teneinde de controle over de geschonken gelden te behouden. Anderzijds kan het interessant zijn de levensverzekering, meer bepaald de rechten van de verzekeringsnemer, te schenken. Het kan eveneens van belang zijn een levensverzekering af te sluiten om het risico op het betalen van successierechten te dekken. Niet ten onrechte wordt de populaire levensverzekering dus aanzien als een interessant en flexibel instrument van successieplanning. Toch is het niet steeds een onverdeeld succes. Er bestaat immers nog steeds discussie en onzekerheid over bepaalde aspecten. Men kan daarbij denken aan de discussie of er bij de overdracht van de rechten van de verzekeringsnemer al dan niet een notariële akte vereist is. Er blijven dus nog heel wat vragen open bij het gebruik van de levensverzekering als instrument van successieplanning. Zolang de onzekerheden en discussies blijven bestaan, is het zeer moeilijk om op een sluitende wijze de levensverzekering te gebruiken als een volwaardig instrument van successieplanning.

70

BIBLIOGRAFIE Wetgeving Richtlijn 

Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende de levensverzekering, Pb. L. 19 december 2002, afl.345, 39.

Wetgeving 

Wet van 9 juli 1975 betreffende de verzekeringsondernemingen, BS 29 juli 1975.



Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992.



Artikel 376 BW.



Artikel 488bis/h, §2, lid 1 BW.



Artikel 907 BW.



Koninklijk Besluit van 22 februari 1991 houdende het algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991.



Koninklijk Besluit van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003, err. BS 23 juli 2004.

Parlementaire stukken 

Wetsontwerp, Par.St. Senaat, 1964-65, nr.138.



Memorie van toelichting, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/1.



Verslag, Parl.St. Kamer, 1990-91, nr. 1586/5.



Verslag, Parl.St. Kamer, 2011-2012, nr.2387/2.



Amendement, Parl.St. Senaat, 6 juni 2011, nr.5-528/2.



Amendement, Parl.St. Senaat, 12 juli 2012, nr.5-528/3.

Rechtspraak Belgische rechtspraak 

GWH 26 mei 1999, nr.54/99.



GWH 26 juni 2008, nr.96/2008.



GWH 16 december 2010, nr.147/2010. 71



GWH 27 juli 2011, nr.136/2011.



Cass. 9 februari 1979, Bull.Ass. 1979, 203.



Cass. 4 februari 2002, Arr.Cass. 2002, nr.78.



Cass. 24 januari 2011, T.Verz. 2011, nr.375, 186-187.



Luik 4 maart 1996, R.R.D. 1996, 414.



Brussel 12 september 2000, J.T. 2000, 807-808.



Brussel 5 februari 2001, De Verz. 2002, nr.339, 409.



Luik 3 februari 2003, J.T. 2003, 368.



Luik 12 januari 2005, T.B.B.R. 2007, 554.



Brussel (7e kamer) 10 juni 2008, T.Not. 2008, nr.12, 618.



Rb. Brugge 15 januari 2002 en 20 maart 2002.



Rb. Antwerpen 1 september 2003, De Verz. 2004, 116.



Rb. Brussel 1 september 2003, T.Not.2004, 670-674.



Rb. Antwerpen 4 april 2006, T.Verz. 2008, 73.



Rb. Mechelen (4e kamer) 6 februari 2008, T.Not. 2008, nr.12, 613.



Vred. Namen 30 april 1998, Div.Act. 1998, 108.

Buitenlandse rechtspraak 

Fr.Cass. 23 november 2004, R.G.D.A. 2005, 110.

Adviezen, circulaires en rulings 

Federale overheidsdienst Financiën, circ. nr.16/2006, 31 juli 2006.



Federale overheidsdienst Financiën, ruling nr.800.279, 26 mei 2009.



Advies van de Commissie voor Verzekeringen inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten – Artikel 124 van de Wet van 25 juni 1992, Doc. C/2004/6 van 18 februari 2005.

Rechtsleer Boeken 

ANDRÉ-DUMONT, J.-C., CASMAN, H., CULOT, A., DE PAGE, P., DE STEFANI, I., GLINEUR, P., LUSSIE, A.-C., L’assurance vie: outil de planification patrimoniale, Louvain-la-Neuve, Anthemis, 2010, 246p.

72



COLLE, P., Bijzonder gereglementeerde verzekeringscontracten, Intersentia, Antwerpen, 2001, 301p.



DECLERCK, C., DU MONGH, J., PINTENS, W., VANWINCKELEN, K., Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 1345p.



DECUYPER, J. en RUYSSEVELDT, J., Successierechten 2012-2013, I, Mechelen, Kluwer, 2012-2012, 1164p.



FONTAINE, M., Droit des assurances, Brussel, Larcier, 2010, 655p.



RUYSSEVELDT, J., Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2011, 900p.



RUYSSEVELDT, J., Fiscaal compendium successierechten (studenteneditie), Mechelen, Kluwer, 2012, 433p.



RUYSSEVELDT, J., Praktijkgids successieplanning, s.l., s.n., 2013, 813p.



SCHUERMANS, L., Grondslagen van het Belgisch verzekeringsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008, 852p.

Bijdragen 

BAEL, J., “De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind”, in DU MONGH, J. en PINTENS, W. (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 237-279.



BARBAIX, R., “Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via een begunstiging in een levensverzekeringen”, in BARBAIX, R. en SWENNEN, F. (eds.), Over erven. Liber amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, 5382.



BERNAUW, K., “Verzekeringen en erfrecht”, in X., Rechtskroniek voor het Notariaat. Deel 11., Brugge, Die Keure, 2007, 35-69.



BUYSSENS, F. en LELEU, Y.-H, “De levensverzekering tussen echtgenoten”, in PINTENS, W. en BUYSSENS, F. (eds.), Vereffening-verdeling van het huwelijksvermogen, Antwerpen, Maklu, 1993, 77-124.



BUYSSENS, F. en LELEU, Y.-H., “De levensverzekering tussen echtgenoten gehuwd onder gemeenschapsstelsel”, in CASMAN, H. en VAN LOOCK, M. (eds.), Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, T.IX.1-1 – T.IX.4-4.

73



COURDRON, C., “Grondslag van de belasting. Inkomen van roerende goederen.” in TIBERHIEN, A., Handboek voor fiscaal recht 2012-2013, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 2012-2013, 77-117.



CRAM, L., VAN DE RYCK, J., “Assurance-vie”, in Traité pratique de l’assurance, Antwerpen, Kluwer, 1984, losbl, z.p.



DEVOET, C., “Inleiding”, in ANDRÉ-DUMONT, J.-C. (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2005, II.1.1-01 – II.1.1-09.



DEVOET, C., “Tot stand komen van de overeenkomst”, in ANDRÉ-DUMONT, J.-C. (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.9.), Mechelen, Kluwer, 2005, II.1.9-01 – II.1.9-33.



DEVOET, C., “De verplichtingen van de partijen”, in ANDRÉ-DUMONT, J.-C. (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.10.), Mechelen, Kluwer, 2005, II.1.10-01 – II.1.10-14.



DEVOET, C., “De rechten van de partijen”, in ANDRÉ-DUMONT, J.-C. (eds.), Kluwers Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2005, II.1.11-01 – II.1.11-34.



PINTENS, W., “Giften en beschermde personen”, in DU MONGH, J. en PINTENS, W. (eds.), Themis familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2006-2007, 5-23.



PINTENS, W. en VAN DEN ABEELE, P., “Levensverzekeringen en pensioenen in de notariële praktijk”, in CASTELEIN, C. en WEYTS, L. (eds.), Capita selecta notarieel recht, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2006, 273-317.



RUYSSEVELDT, J., “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in DU MONGH, J., PINTENS, W. (eds.), Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, 325-355.



TORFS, N., “Artikel 127-135 Landverzekeringsovereenkomst”, in COUSY, H., SCHUERMANS, L., BERNAUW, K., VAN SCHOUBROECK, C., Verzekeringen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2012, losbl., 65-121.



VANBEYLEN, K. en DEBOODT, G., “Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of het gemeenschappelijke vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999?”, in X, Aspecten van het ondernemingsrecht. Liber Amicorum Frans Bouckaert, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 477-495.



VAN EESBEECK, P., “Planning via levensverzekeringen”, in VERBEKE, A., DERYCKE, H., LALEMAN, P. (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen, in Handboek Estate Planning, boek 7, Gent, Larcier, 2006, p.3-45. 74

Tijdschriften 

BIESMANS, A. en VAN GEEL, A., “Registreren van schenkingen van verzekeringsproducten – Aan welke waarde? – Afkoopwaarde?”, Nieuwsbrief Notariaat 2012, nr.3, 1-5.



BOONE, K., “De aanduiding van de “wettelijke erfgenamen” als de begunstigden van een levensverzekering: concrete gevolgen van de wet van 13 januari 2012 tot invoeging van artikel 110/1 in de Landverzekeringswet”, Not.Fisc.M. 2012, nr.5, 142149.



BOONE, K., “La loi du 10 décembre 2012 modifiant l’article 124 de la loi du 25 juin 1992 sur le contrat d’assurance terrestre en ce qui concerne la réduction du capital d’une Assurance vie en cas de succession”, Act.dr.fam. 2013, afl.2, 18-21.



BOUCKAERT, F., “De landverzekeringswet in verhouding tot het huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, De Verz., 2005, 627-644.



BUYSSENS, F., “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekeringen”, Echtscheidingsjournaal 2002, nr.2, 25-29.



CASMAN, H., “Levensverzekeringen, groepsverzekeringen en het familiaal vermogensrecht”, T.Verz. 2012, afl.3, 308-327.



CAUCHIES, C., “Les assurances-vie à l’épreuve de la réserve et du rapport en droit des successions- Quel régime juridique pour les opérations d’épargne?”, Rec.gén.enr.not. 2012, afl.2, 62-76.



Noot CERULIUS, U. onder GWH nr.136/2011 van 27 juli 2011, T.Fam. 2012, nr.1, 24.



DEKNUDT, G., “De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Notariaat 2009, afl.16, 4-7.



DEVOET, C., “L’assurance vie est-elle un contrat aléatoire?”, Bull.Ass. 2002, nr.340, 552-589.



DEVOET, C., “Assurance-vie, mariage et divorce”, Rev.not.b. 2002, afl.2955, 546-610.



DE

WILDE D’ESTMAEL, E., “Arrêt de la Cour constitutionelle du 26 juin 2008: l’article

124 du Code des assurances malmené”, Act.dr.fam. 2008, afl.8, 156-169. 

DUBUISSON, B., “Les nouveaux produits d’assurance-vie face au droit. Fin des privilèges?”, T.B.B.R. 1997, 342-373.



HUYGHE, A. en ISENBAERT, M., “Schijnt Franse zon ook voor Belgische levensverzekeringen?”, Fiscoloog 2004, nr.963, 1-2.

75



LABEEUW, N., VERDICKT, B., “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, T.E.P. 2009, nr.2, 86-109.



MEESTERS, B. en VANDEWIELE, A., “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, afl.8, 241-265.



NELIS, S., VERHULST, I., “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten, T.F.R. 2006, afl.307, 695-706.



PIGNOLET, D., “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, A.F.T februari 2008, p.4-25.



PUELINCKX-COENE, M., “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, T.E.P. 2005, nr.5, 294-328.



PUELINCKX-COENE, M., “Het Grondwettelijk Hof en artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst”, T.Not. 2011, afl.5, 274-288.



ROOVERS, T., “De civiele en fiscale aspecten van de schenking (door middel) van een individuele levensverzekering”, Not.Fisc.M. 2012, afl.10, 334-363.



SCHILDERMANS, C., “Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, Bull.Ass. 2009, nr.367, 124-132.



SCHOCKAERT, C., “Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl.12, 595-612.



TORFS, N., “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, T.B.B.R. 2011, 214-219.



VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Wat met levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog 2006, nr.1037, 5-10.



VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, afl.3, p.59-192.



VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Ruling over levensverzekering op naam van overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr.1197, 7-10.

76