Een
herstelplan voor de
Handzamevallei
Werkgroep Handzamevallei, onderdeel van Natuurpunt afd. IJzervallei en Natuurfonds Westland vzw
6 december 2005
Een herstelplan voor de Handzamevallei Een vallei rijk voor mens en natuur Het natuurlijk karakter van de Handzamevallei is een laaggelegen, waterrijk gebied, voornamelijk bestaande uit hooi- en weilanden, overstroombaar en in de vallei zelf dus met weinig bebouwing (tenzij op een terp of een ander hogergelegen stuk). De voorbije 15-20 jaar kreeg de natuur in de vallei een paar rake klappen: flinke stukken van de Handzamevaart/Krekebeek werden rechtgetrokken, laagtes opgevoerd, de waterkwaliteit was rampzalig en het waterpeil werd veel te laag gehouden om in de meeste valleizones een goeie natuurkwaliteit te waarborgen. Er is nood aan een herstelplan voor de Handzamevallei. Niet enkel in het belang van ‘de natuur’, maar evenzeer voor de mensen die rond de vallei en dus ook in o.m. Kortemark en Handzame wonen. De vallei biedt natuur, recreatie, ruimte voor landbouw maar ook veiligheid tegen overstromingen. De broeken leveren immers een uiterst belangrijke ‘veiligheidsdienst’ aan de bewoners: het waterbergend vermogen van de vallei is de beste garantie tegen overstromingen van de woonkernen.
K.J.
Een te lang vergeten zijtak van de IJzervallei Het IJzergebied staat tot ver over onze landsgrenzen bekend als vogelgebied van internationaal belang. Vooral de centraal gelegen Blankaartzone en de broeken van ReningeNoordschote genieten grote faam. De Handzamevallei (Diksmuide-Kortemark) vormt een zijtak van de - naar Vlaamse normen - immense IJzervallei. Deze zijtak bestaat voor een groot deel uit een open landschap van weiden en hooilanden en oefent eveneens een grote aantrekkingskracht uit op vogels. Pakweg 20 jaar terug was de Handzamevallei zo goed als onbekend en kreeg ze vanuit het beleid nauwelijks enige serieuze aandacht. Gelukkig is het tij de jongste jaren ook in dit gebied aan het keren.
Krekebeek of Handzamevaart? In tal van publicaties wordt het gebied reeds vele jaren de Handzamevallei genoemd. Anderen spreken liever van de ‘Krekebeekvallei’. De voorstanders van de laatste benaming hebben eigenlijk wel een belangrijk punt: de Handzamevaart is in feite de benedenloop van de Krekebeek. Deze beek vindt haar brongebied ter hoogte van de ‘Voerman’, op de grens van Lichtervelde met Koolskamp. Onderweg wordt ze gevoed door tientallen beken en zijbeken, om uiteindelijk in Diksmuide in de IJzer uit te monden. Dit bekenstelsel zorgt voor de ontwatering van ongeveer 17.000 ha, wat neerkomt op 12% van het totale IJzerbekken.
Nat in de broeken Net als in de IJzerbroeken vormden de winteroverstromingen in de Handzamebroeken gedurende vele jaren een belangrijk discussiepunt en op zich is dat toch wel eigenaardig. In natuurlijke valleigebieden veroorzaakten overstromingen immers tot voor een paar tientallen jaren doorgaans weinig schade aan mensen en goederen. Het overstromen van een vallei was normaal, greep in principe iedere winter plaats en mensen hielden er rekening mee: in deze ‘winterbedden’ gingen ze niet bouwen. Dit veranderde pas toen men ook in een hele reeks overstromings- en valleigebieden ging bouwen. In verschillende streken in binnen- en buitenland leidde dit tot ware catastrofes. In zowel de IJzer- als de Handzamevallei bleef dit ‘onkuis bouwen’ gelukkig heel beperkt. Waar er problemen waren, werden die opgelost door de bouw van een aantal selectieve winterdijken (onder meer voor zones in het centrum van Kortemark en van Handzame). In de zomer van 2005 bleek nog maar eens de grote waarde van de broeken. Begin juli teisterde extreem hevige regenval in West-Vlaanderen onder meer de regio van KortemarkHandzame. In de twee gemeenten kwamen straten en kelders, maar ook winkels en huizen onder water. Uit analyse van de situatie bleek al duidelijk dat men (het polderbestuur) in feite veel te lang heeft gewacht om water in de broeken te laten lopen. Op het ogenblik dat straten en huizen onder water kwamen, was men nog bezig met water uit de broeken te pompen. Het is noodzakelijk dat er hiervoor een oplossing uitgewerkt wordt. Voor Kortemark en Handzame dient er daarom een beter noodplan opgemaakt om tijdens hevige regenval de broeken sneller onder water te laten lopen. De broeken onder water zetten, zal in een gebied als de Handzamevallei wellicht zeer veel schade aan mensen en goederen voorkomen.
K.J.
Water- en natuurrijk
K.J.
De waterrijkdom en de wijsheid van bouwen zorgde er op die manier ook voor dat deze gebieden hun open karakter heel lang behielden. Ondertussen zijn overstroombare valleigebieden in Vlaanderen, en zelfs in grote delen van West-Europa, uiterst zeldzaam geworden. Door hun waterrijkdom zijn valleien in veel gevallen ecologisch erg belangrijk en uiterst waardevol. Er komen een heleboel planten en dieren voor die gebonden zijn aan het waterrijke karakter van het gebied. In dat opzicht verdient de Handzamevallei dan ook alle mogelijke aandacht en bescherming. Dit is ook de reden waarom de vallei sinds 1989 aangeduid is als één van de 23 Europese Vogelrichtlijngebieden in Vlaanderen. Deze Vogelrichtlijn wil vooral de leefgebieden van een reeks zeldzame vogels beschermen. En juist door de uitgestrektheid en de waterrijkdom is de Handzamevallei zowel voor de overwinterende en doortrekkende als voor de broedvogels een waardevol gebied. De aanwezigheid van watervogels en steltlopers in het winterhalfjaar is, zoals net reeds aangegeven, heel sterk afhankelijk van het al dan niet voorkomen van overstromingen in het valleigebied. Grote concentraties watervogels zijn er de laatste 10 tot 15 jaar slechts bij uitzondering waargenomen. De grote overstromingen in 1993-1994 en 1994-1995 hebben echter aangetoond dat de hele vallei potentieel als één van de belangrijkste watervogelgebieden in Vlaanderen beschouwd kan worden. Toen waren er bijvoorbeeld verschillende weken vele duizenden Smienten aanwezig met als maximum 8700 ex. op 29/12/93. Daarnaast werden ook tientallen Pijlstaarten, Slobeenden, Wintertalingen (tot ruim 200 ex.) en Tafeleenden geteld (bron: Koen Devos). Hoge waterpeilen in februari 1995 gaven aanleiding tot opmerkelijke aantallen steltlopers in het gebied, onder meer tot 450 Kemphanen en 185 Wulpen. Ook voor de Zeldzame Kleine zwanen vormt de Handzamevallei een traditioneel overwinteringsgebied. In sommige winters kwamen tot meer dan 40 exemplaren voor. De natte graslanden van de Handzamevallei vormen daarnaast ook een belangrijk nachtelijk foerageergebied, of voedselgebied, voor watervogels uit het Blankaartbekken van Woumen-Merkem. In de winter verspreiden zich duizenden Smienten over de vallei. Dit is in feite een schoolvoorbeeld van hoe de verschillende natuurkerngebieden van de IJzerstreek met elkaar verbonden zijn en hoe moeilijk het is om in dergelijke gebieden waardegrenzen te trekken. Smienten – J.T.
Wilde zwanen – G.O.
Blauwe reiger – H.D. Grutto – J.T.
Toch nog waardevolle planten Water is dus de meest bepalende factor van de natuurwaarden in een gebied als de Handzamevallei. Naast vogels zijn ook de typische planten van een valleigebied erg afhankelijk van dat water. Wat planten betreft, zijn er weinig of geen geschreven bronnen over de vroegere vegetatie en dat is jammer. Gegevens van vroeger zijn een referentie van hoe het was, had kunnen zijn en wat verloren ging. Mondelinge overleveringen van landbouwers, jagers en de eerste pioniers-natuurbeschermers uit de streek, spreken wel van dezelfde bloemrijke graslanden als in de IJzervallei. De aspectbepalende soort was toen de Grote ratelaar, in het streekdialect destijds ‘ruttelaers’ genoemd, waardoor de graslanden in mei en juni geel kleurden. Andere typische soorten die bijdroegen tot het kleurenpalet waren zeker: Echte koekoeksbloem, Pijptorkruid, Penningkruid, Waterbies, Moeras- en Zompvergeetmenietje, Egelboterbloem, Pinksterbloem, Vogelwikke, Moerasrolklaver, Veldlathyrus, Kleine klaver, Moeraswalstro, … Stuk voor stuk soorten die nu zeer sterk teruggedrongen zijn tot enkele sloot- en perceelranden. Het zeldzame Weidekerveltorkruid dat in de IJzerbroeken op een aantal percelen voorkomt, groeide hier vroeger ook. Tegenwoordig is vooral de Grote vossestaart aspectbepalend, terwijl de nattere plekken ingenomen worden door zijn verwant, de Geknikte vossestaart. Grote vossestaart is een vroegbloeiende grassoort die nog op vrij goede, minder verstoorde situaties wijst. In mei en juni kleuren de roomwitte tot paarse bloeiwijzen de hooilanden. Onder zeer voedselrijke en tevens vochtige omstandigheden kan deze soort echter zeer dominant zijn. Dergelijke vegetaties kunnen door het juiste beheer (minder bemesting, goed waterpeil, aangepast maaischema) vrij vlug omgevormd worden naar meer soortenrijkere situaties, zeker wanneer er in de slootkanten en perceelranden nog wat Waterbies, Scherpe zegge, Reukgras, Beemdlangbloem en Rood zwenkgras aanwezig zijn.
Moerasvergeetmenietje – O.D.
Weidekerveltorkruid – O.D.
Echte koekoeksbloem – O.D.
Helaas krijgen de ‘grasakkers’ met overheersing van Italiaans raaigras meer en meer de overhand door de verdere intensivering van het hooibeheer (steeds vroeger in de lente en meerdere malen maaien). Het graslandgebied ten noorden van de Handzamevaart, stroomafwaarts de Eindsdijk, heeft duidelijk een ander karakter dan de Bethoosterse broeken. Qua type sluit het eerder aan bij dat van de kustpolders. De meeste percelen worden begraasd, andere kennen een hooiweidebeheer. Veel weilanden hebben een matig tot uitgesproken microreliëf. Ze worden intensief beweid, hier is de Behaarde boterbloem typisch. De sloten liggen vrij laag ten opzichte van de percelen, de randen worden gekenmerkt door een bultslenk patroon (variatie van natte en drogere plekken, wat gunstig is voor een grotere verscheidenheid in plantensoorten). Het zijn deze sloten en slootranden die vaak nog interessante soorten herbergen. We vernoemen onder meer de zeldzame Zwanebloem,
Watertorkruid, Pijptorkruid, Groot watertorkruid, Waterbies, Zompvergeetmenietje, Moerasvergeetmenietje, Valse voszegge, Zeebies, Oeverzegge, Kaardebol en Kamgras. Deze laatste soort groeit hier en daar ook nog in de weilanden zelf. Kamgrasweiden zaten enkele decennia geleden nog aan het voedselrijke eind van het spectrum, maar zijn nu al een teken voor minder bemeste toestanden: ze worden dus zeldzaam. Wanneer we spreken over fauna en flora, mogen we zeker niet vergeten dat een waterrijk gebied als de Handzamevallei belangrijk is voor allerlei waterleven: van vissen tot kikkers en van een heel gamma waterinsecten tot verschillende soorten salamanders. Veel hangt af van de waterkwaliteit: hoe meer die verbetert, hoe meer soorten er in en rond het water leven.
Watertorkruid – O.D.
Zwanebloem – G.L.
Er is terug een toekomst voor de vallei De vallei kwam de voorbije tien jaar regelmatig in het nieuws: de vervuiling van de Handzamevaart, jammerlijke bedijkingswerken, lage waterpeilen,… De laatste grootschalige waterbeheersingswerken werden zelfs nog in 1990 uitgevoerd zonder ook maar enigszins rekening te houden met de ecologische en landschappelijke waarden van het gebied. De oevers zijn verstevigd met beton of schanskorven en de dijken erlangs zijn plaatselijk vrij hoog. Enkel het gedeelte stroomopwaarts Barisdambrug vertoont nog een mooi meanderend karakter. De vallei is hier nog echt een vallei = een natuurlijk overstromingsgebied van de waterloop. Het is dan ook logisch dat dit gedeelte van de Handzamevallei nog regelmatig overstromingen kent. De andere stukken van de vallei lopen enkel bij langdurige overstromingen onder water.
De vallei kan nu onder water lopen en zo een belangrijke bergingsfunctie vervullen zonder schade te veroorzaken. Verder werd de Handzamevaart gebaggerd en is er een heel mooi aankoopproject van de Vlaamse Gemeenschap gestart (ruim 30 ha aangekocht). De mensen van de afdeling Natuur van de Vlaamse Gemeenschap leveren hier al mooi werk. Stukken gras- en hooiland worden aangekocht en beheerd als reservaat. Dit alles is heel mooi, maar nog onvoldoende om herstel echt op gang te brengen. Werk maken van landschappelijk herstel en een meer ecologisch verantwoord waterpeilherstel zijn twee van de voornaamste voorwaarden om tot meer en betere natuur te komen in de Handzamevallei. Als er dan ook nog werk gemaakt wordt van een aantal inrichtingswerken, betere afspraken inzake jacht en onderhoud van waterlopen, kan de aantrekkingskracht van de vallei op vogels alleen maar groeien. Typische weidevogels als de Grutto hier (terug)krijgen, is vast en zeker een haalbare kaart.
Valleiherstel is goed voor mens en natuur Bij dit alles zal uiteindelijk ook de mens wel varen. We behouden een valleigebied met mooie natuur waar we kunnen wandelen en fietsen, tot rust komen en genieten. Bovendien is zo’n valleigebeid onze beste waarborg tegen overstromen: als het water tijdens hevige regenval in de broekgebieden kan lopen, loopt het niet in de dorpen en straten.
L.N.
Valleigebieden als de IJzer- en Handzamevallei zijn ook voor de landbouw belangrijke gebieden. Onder meer de bodemgesteldheid laat echter niet toe om in deze gebieden om het even welke gewassen te telen. Een andere beperking waar de landbouw rekening mee moet houden, is de waterstand. Het gaat hier om waterrijke gebieden, maar wanneer men er het waterpeil drastisch gaat verlagen, zijn er niet enkel ecologische gevolgen, maar ontstaan er ook nieuwe en zware problemen voor de landbouw. Een te droge polder of vallei biedt veel minder mogelijkheden voor de grasteelt en voor de andere gewassen die er geteeld worden. De landbouw is willens nillens genoodzaakt om rekening te houden met de natuurlijke beperkingen in een gebied. In polders en in valleigebieden is dat nog meer dan elders aangewezen. Het uitwerken van bijkomende beschermingsmaatregelen hoeft geen ramp te zijn voor de landbouwers in de gebieden. In Nederland bijvoorbeeld, worden reeds vele jaren duizenden ha dergelijk gebied in samenwerking met de landbouwers beheerd (via beheerovereenkomsten). In deze gebieden zijn nog eens honderden ha aangekocht als natuurreservaat. Wat daar mogelijk is, is ook in ons land mogelijk. De verder oprukkende verstedelijking, de industrie en de steeds intensiever wordende landbouw bedreigen onze valleigebieden in die mate dat het beleid wel een antwoord moet formuleren.
Maar de bescherming van de valleien gaat om veel meer dan het behoud van een waardevol landschap en van flora en fauna. De laaggelegen gebieden vormen tijdens periodes van hevige regenval in veel gevallen ook de (kwetsbare) garantie voor de veiligheid van mensen en goederen. Het is dan ook aangeraden om de polders uiterst voorzichtig te behandelen. Want wie de vallei aantast, zou wel eens het dak op zijn/haar hoofd kunnen krijgen. In de Handzamevallei is dat de voorbije tientallen jaren meermaals bewezen. Enkel door selectieve maatregelen (selectieve winterdijken, baggerwerken, bufferbekkens,…) én door het behoud van de broeken kunnen we meer overlast vermijden.
9 concrete actiepunten voor echt valleiherstel De basis voor het herstel van de IJzer- en Handzamevallei is gelegd. Het komt er nu op aan af te werken wat gestart is, nauwer samen te werken tussen de verschillende sectoren en besturen en vooral ook voor een aantal zaken (onder meer de erosieproblematiek) structurele oplossingen uit te werken. De oprichting van het Regionaal Landschap IJzer en Polder is een belangrijke aanzet daartoe. Veel moet nog gebeuren, maar het belangrijkste is dat we vandaag beginnen werken aan wat morgen voor de streek erg belangrijk zal zijn. Volgende punten zijn daarbij prioritair:
1. Aankoopbeleid Het aankoopbeleid is opgestart, maar moet nu op kruissnelheid komen. Het verwerven van gronden is immers nog altijd de beste waarborg om ze op een goeie manier te kunnen beheren als natuurreservaat.
2. Water Water is in een gebied als de Handzamevallei van cruciaal belang. De waterkwaliteit moet de komende jaren sterk verbeteren door de bouw van het waterzuiveringsstation in Kortemark en de afkoppeling van afvalwater vanuit onder meer Lichtervelde, Kortemark, een gedeelte van Torhout,… Kwaliteit is belangrijk, maar ook het waterpeil is een bepalende factor voor de natuurwaarden. AMINAL moet werk maken van degelijke afspraken rond het waterpeilbeheer in het valleigebied. De broeken van de Handzamevallei zijn van cruciaal belang in het voorkomen van overstromingen in o.m. Kortemark en Handzame. De broeken moeten ook zo beheerd worden. In het verleden zijn spijtig genoeg een aantal verkeerde maatregelen genomen. Zo zijn er langs de Handzamevaart tussen K.J. de Barisdambrug en de Tergotebrug zo’n 15 jaar geleden tientallen miljoenen geïnvesteerd in zware rechttrekkings- en bedijkingswerken. Het gevolg is dat o.m. in deze zone de broeken hun natuurlijke veiligheidsfunctie (overstromen bij hevige regenval) niet meer naar behoren kunnen vervullen. De veiligheidsfunctie van de broeken moet weer volledig hersteld worden. Hier zijn een aantal herstelingrepen voor noodzakelijk. Omwille van de veiligheid voor mensen en goederen is dit laatste voor ons een topprioriteit.
3. Landschapsherstel Zonder dat het veel opvalt, zijn stelselmatig bomen uit het landschap aan het verdwijnen. Ze worden gerooid, sterven af, waaien om zonder dat er nieuwe in de plaats komen. Er is nood aan een actief landschapsherstel. Een gemeente als Kortemark kan hierin samen met het Provinciebestuur een belangrijke rol spelen. Door een stimulerend beleid (informatie, begeleiding, uitwerken van concrete voorstellen per landbouwbedrijf,…) kunnen nieuwe veedrinkpoelen aangelegd worden, knotbomen, hagen en houtwallen aangeplant. Het Regionaal Landschap IJzer en Polder, waar onder meer Kortemark en Diksmuide deel van uitmaken, kan hierin een belangrijke rol K.J. vervullen.
4. Handhavingsbeleid Ook in de Handzamevallei worden nog altijd wei- en hooilanden gescheurd (ingeploegd). Wettelijke gezien kan dit niet zo maar, niet zonder de nodige vergunning. Een beter handhavingsbeleid en een striktere controle zijn hier echt noodzakelijk.
5. Erosiebestrijding De baggering van de Handzamevaart kostte vele tientallen miljoenen. Indien we willen voorkomen dat de waterloop binnen pakweg 10 al opnieuw gebaggerd moet worden, moet er nu werk gemaakt worden van erosiebestrijding. Door het aanplanten van bomen en struiken, het respecteren van een afstand tussen waterloop (beek, gracht of vaart) en akker en het behoud van voldoende brede wegbermen is er al veel mogelijk. Ook hier is een belangrijke rol weggelegd voor het Provinciebestuur, i.s.m. de betrokken gemeentebesturen.
6. Natuurinrichtings- en natuurherstelwerken Zoals in de inleiding reeds aangehaald, kreeg de natuur in de vallei de voorbije 15-20 jaar een paar rake klappen. Vooraleer we kunnen spreken van een ‘duurzame vallei’ (een vallei die zowel de veiligheidsfunctie als de landbouw- en natuurfunctie kan waarborgen) is er nood aan een aantal natuurherstelmaatregelen. Heel wat kleine (meestal eenmalige) natuurinrichtings- en natuurherstelwerken zullen heel snel een positief effect hebben op de natuur- en de belevingswaarde van het gebied. • • • • • •
Ecologisch oeverbeheer waterlopen Herstel grachten- en slotenstelsel in de vallei Wegnemen obstructies voor vismigratie Uitdiepen verlande poelen Creatie van permanente plas-dras-zones Ecologisch herstel van de rechtgetrokken oevers van de Handzamevaart
Het uitwerken van een project rond natuurherstel en –ontwikkeling is sterk aanbevolen in de zone waar de overheid reeds een 30 tal ha aankocht. Door een aantal graafwerken (plasdras) en een goed waterpeilbeheer kan hier een mooie en aantrekkelijke natuurkern gerealiseerd worden. Zo’n zone zal de vallei gegarandeerd nieuwe zuurstof geven. Begrazen en hooien zal steeds een onderdeel vormen van het beheer van valleigraslanden. Onder meer in het Blankaartbekken wordt hiervoor op een constructieve manier samengewerkt met plaatselijke landbouwers. In het Blankaartbekken heeft Natuurpunt dus al heel wat ervaring met agrarisch natuurbeheer. Hoe hoger de P.B. natuurwaarden en hoe meer eisen het beheer stelt, des te gespecialiseerder zal de aanpak in de toekomst zijn. Voor (enkele) landbouwers is hier een kans weggelegd om zich te “specialiseren” als natuurbeheerder. Ook in de Handzamevallei is en blijft een belangrijke rol weggelegd voor de landbouwer.
7. Recreatieve uitbouw Nergens zijn de openheid en het gevoel van ruimte zo levendig aanwezig als in de Handzamevallei tussen de tweelingdorpen Esen-Vladslo en Zarren-Werken. Wie daar gaat wandelen, komt ontspannen en herbrond terug thuis. Hier wordt het netvlies verwend door schitterende vergezichten. Daarom biedt deze vallei op recreatief vlak heel wat mogelijkheden. Momenteel doorkruist reeds een Mountainbikeroute van de Stad Diksmuide het gebied en brengt aldus de fietsers in contact met de rust en de stilte die er heersen. Bovendien zijn Westtoer en de Toeristische Dienst en Groendienst van Diksmuide bezig met de prospectie van een schitterend wandelpad doorheen de Esense Broeken. Hopelijk wordt ook dit project in de zeer nabije toekomst gerealiseerd. Ook de Vogelaar en de Plantenvriend komen er nog volop aan hun trekken. De toekomst van deze vallei ligt in de handen van de extensieve landbouw en de zachte recreatie.
8. Informeren en sensibiliseren Het informeren en sensibiliseren van de burgers over de waarden, uitdagingen en kansen van de IJzer- en Handzamevallei is een van de belangrijkste prioriteiten van het Regionaal Landschap. Enkel voldoende informatie en een degelijk uitgebouwde (natuur)educatie kunnen zorgen voor een breed maatschappelijk draagvlak in en buiten het werkingsgebied.
9. Gemeentebesturen Gemeentebesturen moeten meer betrokken worden bij het effectieve beleid. Dit is al veel te lang de zwakke schakel van het herstel van de IJzer- en Handzamevallei.
Natuurfonds Westland vzw Iepersteenweg 56 8600 Woumen Tel. 051 54 52 44 Fax 051 54 57 85 E-mail:
[email protected] www.debron.be Werkten mee aan dit ontwerp: Werkgroep Handzamevallei, onderdeel van Natuurpunt afd. IJzervallei. Sofie Butaye, Michel Maeckelbergh, Luc Nouwynck, Dirk Cuvelier, Guido Vandenbroucke, Miel Ferdinande, Wouter Demynck, Michel Vanbreusegem, Rudi Debruyne, Ivan Monbailliu, Karel Jonckheere en Peter Bossu Met dank aan de fotografen: Peter Bossu, Hans De Grootte, Olivier Dochy, Karel Jonckheere, Gilbert Liefhooghe, Luc Nouwynck Guido Onraedt, Juan Tetaert, Guido Vandenbroucke. Aminal Afdeling Natuur voor gebruik kaartmateriaal.
