HEDENDAAGSE RAAMAANSLUITINGEN

KATRIEN DE NORRE PROMOTOR PROF IR-ARCH DIRK DE MEESTER

DEBORAH LELOUP CO-PROMOTOR ARCH JAN MOENS

FACULTEIT INGENIEURSWETENSCHAPPEN VAKGROEP ARCHITECTUUR & STEDENBOUW

UNIVERSITEIT GENT ACADEMIEJAAR 2005-2006

HEDENDAAGSE RAAMAANSLUITINGEN

onderzoek naar systematieken in

SCRIPTIE INGEDIEND TOT HET BEHALEN VAN DE ACADEMISCHE GRAAD VAN BURGERLIJK INGENIEUR-ARCHITECT

KATRIEN DE NORRE PROMOTOR PROF IR-ARCH DIRK DE MEESTER

DEBORAH LELOUP CO-PROMOTOR ARCH JAN MOENS

SCRIPTIE INGEDIEND TOT HET BEHALEN VAN DE ACADEMISCHE GRAAD VAN BURGERLIJK INGENIEUR-ARCHITECT

onderzoek naar systematieken in HEDENDAAGSE RAAMAANSLUITINGEN

FACULTEIT INGENIEURSWETENSCHAPPEN VAKGROEP ARCHITECTUUR & STEDENBOUW

UNIVERSITEIT GENT ACADEMIEJAAR 2005-2006

DANKWOORD

Bij het ondernemen van onze zoektocht hebben we hulp en steun gekregen van verschillende mensen, die we hier dan ook hartelijk willen bedanken. Allereerst bedanken we onze promotor professor De Meester voor de begeleiding en goede raad. Ook Jan Moens die ons bijgestaan heeft met technische en praktische kennis willen we bedanken. Verder ook de verschillende architecten die tijd hebben vrijgemaakt voor het bezorgen van informatie. Meer bepaald: AIDArchitecten, BOB 361bvba, HDSPV Henk Desmet & Paul Vermeulen en Stramien. In het bijzonder Guy Châtel & Kris Coremans, Pascal François, Meta, Nero en Wollaert architecten voor de ontvangst, koffie en uitleg. Daarnaast willen we ook onze families, partners en vrienden bedanken voor de steun, het geduld en het luisterend oor.

TOELATING TOT BRUIKLEEN “De auteurs geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie.”

VOORWOORD Student-ontwerpers zijn voor het ontwerpen van bouwkundige details vaak aangewezen op de technische regelgeving en bestaande details. Details van bekende architecten of projecten zijn echter niet steeds technisch kwalitatieve details en publicaties in boeken of detailtijdschriften zijn vaak niet volledig. Desondanks zijn ook wij vertrokken uit het onderzoeken van bestaande details. We hebben onderzocht hoe deze details functioneren, of ze voldoen aan de technische regelgeving en hoe ze te monteren zijn. Waar mogelijk hebben we ze verbeterd. Door te kijken hoe het moet en niet moet hebben we gezocht naar een systeem dat begeleidend kan werken tijdens het ontwerpproces. We willen enerzijds een tool aanreiken waarmee student-ontwerpers snel een correct type detail kunnen tekenen, en anderzijds ook de informatie en aandachtspunten te verzamelen waarmee de ontwerper aan de slag kan om zelf minder standaard details te maken. In hoofdstuk 1 herhalen we even kort wat de basisprincipes. Hoofdstuk 2 geeft de systematiek weer. Samen met de cd-rom vormt dit hoofdstuk de eigenlijke ontwerp tool. Dennis Delvael is ons voorgegaan in het zoeken naar een structuur en manier van werken. We hebben dan ook verder gewerkt met zijn systematiek. Hoofdstuk 3 is het resultaat van het onderzoek van de bestaande details. We geven hier enkele al dan niet verbeterde details. Hierbij signaleren we waar de problemen zitten bij bepaalde raamposities.

AFBAKENING VAN HET ONDERZOEK We hebben ons beperkt tot het onderzoek naar verschillende types raamaansluitingen in spouwmuren. Structureel glas komt niet aan bod. In de systematiek werken we enkel met draai/kip en vaste ramen. Mits enkele aanpassingen is deze echter ook geldig voor schuiframen.

TREFWOORDEN Raamaansluiting, detaillering, systematiek, buitenschrijnwerk

INHOUDSTAFEL 1 CONTINUITEIT VAN FUNCTIES 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7

Inleiding Stabiliteit van de muur Afvoer spouw Continue regendichtheid Continue isolatie Continue luchtdichtheid Sponningafwatering

2 AANSLUITING VAN HET RAAM IN DE SPOUWMUUR

1 3 10 12 13 15 16

17

2.1

referentiestelsel 2.1.1 inleiding 2.1.2 uitvoeringsvolgorde: buitenspouwblad - raam 2.1.3 uitvoeringsvolgorde: raam - buitenspouwblad

18 18 20 22

2.2

situering raam tov referentiestelsel 2.2.1 uitvoeringsvolgorde: buitenspouwblad - raam 2.2.1.1 situering raamkader 2.2.1.2 situering zonwering en raamkader 2.2.1.3 situering raamafwerkingen 2.2.1.4 continuïteit van functies 2.2.2 uitvoeringsvolgorde: raam - buitenspouwblad 2.2.2.1 situering raamkader 2.2.2.2 situering raamafwerkingen 2.2.2.3 continuïteit van functies 2.2.2.4 afgeleide parameters

24 24 24 26 28 32 36 36 38 42 44

3 BESTAANDE DETAILS

INHOUDSTAFEL

1

45

3.1 Inleiding 3.2 Details 3.2.1 Diepliggend raam, gevelmetselwerk 3.2.2 Raam in spouw, gevelmetselwerk 3.2.3 Raam in gevelvlak, gevelmetselwerk 3.2.4 Uitspringend raam, beton 3.2.5 Diepliggend raam, gevelpanelen 3.2.6 Raam in spouw, leien 3.2.7 Raam in gevelvlak, gevelpannen 3.2.8 Uitspringend raam, gevelpanelen

45 47 47 51 55 59 63 71 75 79

BIJLAGEN

83

A

84 84 86 87

B

Bijkomende informatie Galvanische corrosie Kitten Ontvangen details

REFERENTIES

111

CONTINUÏTEIT VAN FUNCTIES

1


1

INLEIDING

H 1 0 1

In de hierna volgende systematiek gaan we uit van een raam in een spouwmuur. Het buitenspouwblad kan zowel bestaan uit zware elementen (baksteen, beton, natuursteen) als uit lichte panelen (leien, pannen, metalen panelen,…). Desondanks blijft de werking van de muur in al deze gevallen grotendeels hetzelfde. De muur vormt een verbinding tussen het binnen en buiten klimaat. Hij is aan verschillende klimatologische invloeden onderhevig.

F I G


0 1

Klimatologische invloeden

De muur houdt warmte binnen en koude buiten houden (of omgekeerd in de zomer), biedt bescherming tegen water en voorkomt condensatie en tocht. Ook draagt de muur krachten over op de fundering.

Vensters maken een wezenlijk deel uit van de buitenmuur. Bij het ontwerpen en plaatsen van het raam moet er voor gezorgd worden dat de continuïteit van de hoofdfuncties van de spouwmuur verzekerd blijft, zowel het venster zelf als in de aansluiting van het venster met de ruwbouw. F I G 0 2


Aandachtspunten

Concreet wil dit zeggen dat men bij het ontwerpen en detailleren van een raam aandacht moet hebben voor de volgende punten: Stabiliteit van de muur Afvoer spouw Continue regendichtheid Continue isolatie Continue luchtdichtheid Sponningafwatering

H 1 0 2

2

STABILITEIT VAN DE MUUR

1

BLINDE SPOUWMUUR

H 1

Opdat een spouwmuur zijn scheidende functie kan vervullen, moet hij weerstaan aan talrijke krachten en deze overbrengen naar de funderingen. De krachten kunnen zowel permanent als veranderlijk, horizontaal als verticaal zijn.

F I G 0 3


Aangrijpende krachten op een spouwmuur

Verticaal gerichte krachten:

V

- permanent: - eigengewicht binnenspouwblad

Vi

- eigengewicht buitenspouwblad

Ve

- rustende belastingen (o.a. vloerplaten)

Vr

- veranderlijk: - gebruiksbelasting Horizontaal gerichte krachten:

Vg H

- veranderlijk: - windbelasting (druk en zuiging)

Hw

- gebruiksbelasting

Hg

Naast deze rechtstreeks aangrijpende krachten kan de muur ook onderworpen zijn aan onrechtstreekse belastingen door hygrothermische krimp of uitzetting, differentiële zettingen en vervormingen van de vloerplaten.

0 3

Alle aangrijpende krachten worden via de muur onder een lijnvormige gelijkmatig verdeelde belasting afgeleid naar de fundering, die is aangezet op draagkrachtige grond. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen spouwmuren waarbij het buitenspouwblad enerzijds is opgebouwd uit metselwerk en anderzijds uit een gevelbekleding.

F I G


0 4

Gelijkmatig verdeelde belasting van de fundering

In geval van een metselwerkgevel worden spouwankers gebruikt (minimaal 4/m²) om beide spouwbladen te verbinden. Hun voornaamste structurele functie bestaat erin om de muur te stabiliseren door de horizontale krachten te verdelen over de twee wanden. De knikweerstand van de spouwankers is daarbij het meest kritische structurele kenmerk. De spouwmuur dient bovendien voldoende geschoord te worden om weerstand te bieden aan de windkracht (windverbanden). De verticale belastingen worden zowel door het binnen- als buitenspouwblad gedragen en overgebracht naar de funderingen. Het binnenspouwblad is echter de dragende muur en zal dus naast zijn eigengewicht ook bijkomende krachten, zoals rustende belastingen en gebruikslasten, moet overdragen. Bij het gebruik van een gevelbekleding hangt de bekleding op aan de draagmuur, waardoor alle inwerkende krachten, zowel horizontale als verticale, via het ophangingsysteem worden overgedragen op het binnenspouwblad. De bepaling van het materiaal en de muurdikte van het binnenspouwblad zullen hierdoor sterk beïnvloed worden, aangezien de draagmuur een bijkomende last dient te dragen. Bovendien moet hij de trekkrachten, die ontstaan bij de ophanging, kunnen weerstaan. Ook hier geldt de regel van voldoende schoren.

H 1 0 4

2

OPENING IN DE SPOUWMUUR Om een opening te overbruggen dient men een latei in te voeren, zodat het bovenliggende metselwerk met de daarop aangrijpende krachten kunnen opgevangen worden. De belasting wordt vrijwel uitsluitend via drukspanningen overgebracht op de ondersteunende muurdelen door het ontstaan van een gewelfvorming. De latei hoort echter voldoende hoog te zijn opdat deze boogwerking volledig tot ontwikkeling kan komen en er zich geen scheuren zouden voordoen in de onderzijde van de latei. De hoogte is afhankelijk van verscheidene factoren, zoals de belastingsgraad, het materiaal, de overspanning en de stijfheideisen. Met deze hoogte dient men rekening te houden bij het gevelontwerp, zodat er voldoende verticale afstand tussen twee ramen voorzien wordt.

F I G


0 5

Invloed van de opening op de belasting van de fundering

Onder de latei, in het oplegvlak, gaan zich spanningsconcentraties voordoen op de muurdelen of penanten. Naarmate men de oplegdiepte (minimaal 150mm) van de latei vergroot, kan men deze gelijkmatig verdeelde spanningen laten afnemen zodat de draagmuur voldoende drukweerstand kan bieden.

De gevormde boog in de latei bepaalt de invloedszone van de opening, waar de krachten in de muurdelen verhoogd zijn. Grote overspanningen brengen ook grote drukkrachten met zich mee, aangezien de op te nemen krachten toenemen. Indien er zich bovendien een tweede opening zou bevinden op korte tussenafstand, worden de reeds verhoogde krachten gecumuleerd. Men dient dan na te gaan of de muur niet bezwijkt onder de sterk verhoogde drukkrachten.

H 1 0 5

Verder spreiden de krachten zich, vanaf de onderzijde van de opening, uit onder een welbepaalde hoek die afhankelijk is van de drukweerstand van het materiaal. In geval van metselwerk kunnen we rekenen met 60°, terwijl de krachten bij beton ongeveer onder een hoek van 45° gaan afdalen. Het resultaat is dat er een ongelijkmatige belasting van de fundering optreedt en dus een aanleiding tot scheurvorming. Dit risico is het grootst bij meerdere naast elkaar gelegen openingen en bij grote overspanningen. Wanneer er onvoldoende wand rondom de opening overblijft, zal de krachtenoverdracht niet meer onder de vorm van een verdeelde lijnlast gebeuren maar als een puntlast. Een aangepaste fundering is dus uiterst noodzakelijk.

F I G


0 6

Ondersteuning van het metselwerk met een latei en geveldrager

In tegenstelling tot een gevelbekleding, vereist een metselwerkgevel eveneens een ondersteuning. Hiervoor wordt een geveldrager of metselwerkconsole gebruikt. Deze bestaan in verscheidene merken, maar algemeen kan men twee types onderscheiden. De zichtbare console, waarbij het hoekprofiel zich net onder de laatste steen bevindt, is niet onttrokken aan het zicht in tegenstelling tot de onzichtbare geveldrager. Deze laatste is voorzien is van beugels, gelegen in de cementvoegen tussen de stenen, waardoor een rollaag kan opgehangen worden aan de console.

De inwerkende krachten op het buitenspouwblad worden via zo’n console overgebracht naar de achterliggende constructie. Omwille van de trekkracht kan de verankering niet in metselwerk gebeuren, maar in een betonnen constructie. In het geval van een raamopening zal de lateihoogte dus niet enkel door zijn overspanning, maar tevens door de geveldrager worden bepaald. Het consoleformaat, en meer bepaald de verankeringshoogte, verandert naargelang de aangrijpende belasting en de spouwbreedte. Enkele richtwaarden voor verankeringshoogtes zijn opgegeven in tabel 01.

H 1 0 6

H 1 0 7

F I G 0 7

Zichtbare metselwerkconsole

Onzichtbare metselwerkconsole

T A B E L 0 1


Richtwaarden voor de verankeringhoogte van de geveldrager

In ons onderzoek gaan we uit van een gemiddelde belasting van 7kN/steun. Op die manier bekomen we 2 waarden voor de verankeringshoogte, afhankelijk van de spouwbreedte. Om een goede verankering te verzekeren, rekening houdend met de plaatsing van bovenwapening in de latei, voorzien we bij de bepaling van de lateihoogte steeds een minimum van 50mm boven de verankering.

F I G 0 8

Richtwaarden voor de lateihoogte bij een gemiddelde belasting van 7kN/steun

3

H 1

SCHRIJWERK IN DE OPENING Volgende krachten grijpen aan op het buitenschrijnwerk en moeten overgedragen worden op de ruwbouw: Verticaal gerichte krachten:

V

- permanent: - eigengewicht buitenschrijnwerk

Vs

- veranderlijk: - gebruiksbelasting

Vg

Horizontaal gerichte krachten: - veranderlijk: - windbelasting (druk en zuiging) - gebruiksbelasting

H Hw Hg

F I G


0 9

Krachtenoverdracht door enkele frequente raamtypes op de ruwbouw

De opname van het eigengewicht is de belangrijkste factor in de overdracht, vooral indien het om grote ramen of speciale beglazing gaat. Deze overdracht is afhankelijk van het raamtype en de bevestiging aan de ruwbouw. In het meest algemene geval worden de lasten via de stijlen overgebracht, zoals bij een opengaand raam met enkele of dubbele vleugel. Via de bevestigingselementen, zoals gegalvaniseerde stalen Z-ankers, komen krachten op de ruwbouw terecht, waar ze zich verspreiden, zoals eerder vernoemd. Deze ankers moeten bestand zijn tegen corrosie. Ze bestaan meestal uit gegalvaniseerd1 of warm verzinkt staal en worden vastgezet met pluggen. De ankers mogen de vrije thermische uitzetting van het raam niet verhinderen.

1

elektrolytisch verzinkt

0 8

Sts 52.0 [15] vermeldt de maximale tussenafstand van ankers op verticale stijlen: Voor een houten kader metalen kader pvc kader

100cm, 75cm, 60cm

De bevestigingen worden op ongeveer 20 cm van elke hoek geplaatst. De tussenafstand van de bevestigingen op de horizontale stijlen (onder en bovenregel) is afhankelijk van de maximale doorbuiging van het raam. Deze berekening wordt uitgevoerd door de raamconstructeur.


Men bevestigt de ankers doorgaans in steenachtige materialen die weinig bestand zijn tegen trekspanningen. Bijgevolg moeten de voor de verankering in de ruwbouw gebruikte pluggen of spijkers op een minimumafstand, doorgaans 4cm, van de parementen van het element gelegen zijn. Voor gewapend beton dienen de pluggen verplicht achter de wapening te liggen [26].

H 1 0 9

3

AFVOER SPOUW De regendichtheid van een spouwmuur met poreus gevelmateriaal wordt gerealiseerd door de spouw. Deze materiaalonderbreking stopt het capillair opzuigen van water door het gevelmateriaal en veroorzaakt een drukval, waardoor het water niet verder naar binnen slaagt. Bij een in België veel voorkomende combinatie van regen en wind wordt water door het volledig verzadigde gevelmateriaal geblazen, waardoor aan de spouwzijde het water naar beneden stroomt. Om te vermijden dat dit water binnendringt langsheen de raamaansluiting moet een waterafvoer voorzien worden boven het raam. Deze waterafvoer bestaat uit een zo ononderbroken mogelijk membraan van ongeveer 1,25 mm dik [26].

F I G


1 0

Waterdicht membraan

Als membraan gebruikt men epdm, dpc, lood of zink. Epdm is een soepele kunststof die gemakkelijk geplooid en gelijmd kan worden. Dpc daarentegen is eerder stijf, kan niet worden gelijmd en is vrij brandbaar. Bladlood werd in het verleden vaak gebruikt als waterkering omdat het duurzaam en gemakkelijk plooibaar is. Lood is echter ook giftig, vooral bij kinderen kan het het menselijk zenuwstelsel aantasten [29]. Door afspoeling van loodpartikels zou het grondwater vervuild worden. Bladlood werd dan ook ontraden door onder meer Stichting Bouwresearch. De Stichting bouwlood werpt hier tegenin dat lood wel milieuvriendelijk is. Met de afspoeling van loodpartikels valt het wel mee en lood is 100% recycleerbaar [58]. Zink kan een alternatief vormen voor loodslabben, het is echter met verschillende materialen niet verenigbaar1.

1

zie bijlage A galvanische corrosie

H 1 1 0

Vaak ook, maakt men gebruik van een tweetrapswaterdichting. Zodat bij het falen van de eerste dichting er nog een tweede barrière is alvorens water naar binnen dringt.

1 1

F I G 1 1

Tweetraps waterdichting


H 1

Sommige gevels, worden waterdicht gemaakt, hierbij is een afwatering van de spouw niet nodig. Er moet dan wel aandacht besteed worden aan goede afwerking van randen en hoeken1.

1

zie 3.6 en 3.7

4

CONTINUE REGENDICHTHEID

H 1

Afhankelijk van de gevel, hoogte en oriëntatie worden bepaalde eisen gesteld aan de slagregendichtheid en voegdoorlatendheid van de ramen en profielen [15]. De aanslagdichting van het raamprofiel zorgt er voor dat vuil, wind en neerslag buiten gehouden worden. De dichtingen zijn gemaakt uit een elastisch materiaal en lopen volledig rond.

1 2

In België moet men er immers rekening mee houden dat bij hevige wind slagregen vrijwel horizontaal kan invallen op een raam.

F I G


1 2

Slagregendichtheid van een raamprofiel

De regendichtheid van de aansluiting ruwbouw/raamkader wordt meestal gerealiseerd door kitten of zwelbanden1 [26].

1

zie bijlage kitten

5

CONTINUE ISOLATIE Zowel de aansluiting raam/ruwbouw als het raam op zich moeten koudebrug vrij zijn. Dit om oppervlakte condensatie problemen te vermijden. Condensatie is een natuurlijk fenomeen dat optreedt wanneer warme vochtige lucht in contact komt met een koud oppervlak. Warme lucht kan immers meer waterdamp bevatten dan koude. De lucht nabij het koude oppervlak koelt af beneden zijn verzadigingspunt waardoor de waterdamp uit de lucht condenseert. Condensatie kan vermeden worden door ervoor te waken dat de oppervlakte temperatuur in de ruimte nergens veel kouder is dan de ruimte temperatuur. Condensvorming is ongewenst omdat het schade kan veroorzaken aan de constructie. Bovendien zijn vochtige ruimten ongezond [30]. Als er toch koudebruggen voorkomen in de constructie, bijvoorbeeld niet thermisch onderbroken stalen raamprofielen, moet het condenswater opgevangen worden in een gootje en afgevoerd worden naar buiten. Hierbij moet men ervoor zorgen dat elementen die gevoelig zijn voor vocht niet nat worden. De condensgoot is eveneens nefast voor de lucht en waterdichtheid van het detail [15].

F I G


1 3

Condensgoot apotheek Vooruit, SSA/xx

De thermische isolatie waarde van een raam is afhankelijk van de beglazing (dubbel of enkel glas, spouwvulling en speciale coatings), de raam/glas overgang en het profieltype1.

1

meer informatie is te vinden in [1] en [12]

H 1 1 3

Hout heeft een voldoende lage warmtedoorgangscoëfficiënt zodat de profielen massief uitgevoerd worden. De thermische isolatie van pvc profielen is afhankelijk van het aantal kamers. Aluminium en staal zijn goede warmte geleidende materialen. Profielen uit deze materialen worden meestal uitgevoerd met een thermische onderbreking.

T A B E L 0 2

materiaal

warmtegeleidings coëfficient W/(m.K)

lineaire uitzettingscoëfficient x 10-6 (K-1)

237

23,2

16

17

200

0,3 - 0,5

5

10,0 - 20,0

Alu Staal rvs hout (vuren)

elasticiteitsmodulus E x 10^9 (Pa) 70

PVC hard (polyvinylchloride)

Profieleigenschappen F I G


1 4

Thermisch onderbroken aluminium profiel

De binnenzijde van een thermisch onderbroken profiel moet binnen het isolatievolume zitten. Anders heeft de onderbreking natuurlijk geen zin. Kleine openingen of moeilijk bereikbare plaatsen kunnen worden opgespoten met aansluitingsisolatie (vb PUR schuim).

H 1 1 4

6

CONTINUE LUCHTDICHTHEID Een adequate luchtdichte binnenafwerking is belangrijk voor een goede vochthuishouding. Zowel voor de werking van het waterscherm buiten en de doeltreffendheid van de waterafvoer als voor het vermijden van condensatie in de muur van vochtige ruimtes [26]. De luchtdichtheid wordt vaak verzekerd door een binnenbepleistering, ook in de hierna volgende systematiek gaan we hiervan uit. Deze pleisterlaag is ongeveer 10 mm dik. De continuïteit tussen de bepleistering en het schrijnwerk moet verzekerd zijn. Dit kan bijvoordeeld gebeuren door een voeg van schuimstof met gesloten cellen en een kit. In hoofdstuk 2 komen ook andere oplossingen aan bod. In de praktijk wordt deze kitvoeg niet altijd geplaatst wanneer ze is voorgeschreven. Het pleisterwerk rechtstreeks aansluiten tegen het vaste kader van het profiel is een veel voorkomende praktijk maar leidt vaak tot scheurvorming ter plaatse van de aansluiting van beide materialen. Pleister is immers niet in staat spanningen op te nemen. Om een goede luchtdichtheid te realiseren moet het profiel 5 mm bedekt zijn. Voor de scharnieren moet 16 mm ruimte vrijgehouden worden, voor de afregeling ervan 4 mm [26].

F I G


1 5

Bewegingsruimte scharnieren

H 1 1 5

5

SPONNINGSAFWATERING

H 1

Water dat eventueel in de sponning binnengedrongen is en condensatiewater moeten worden afgevoerd. Deze afwatering kan aan de onderzijde of aan de voorzijde van het profiel gebeuren. Bij de plaatsing van het raam en de keuze van de dorpel moet er rekening gehouden worden met de plaats van deze afwatering. Het water wordt opgevangen door de dorpel en mag uiteraard niet binnen terechtkomen.

1 6

F I G


1 6

Drainage sponning

AANSLUITING VAN HET RAAM IN DE SPOUWMUUR

1

REFERENTIESTELSEL

1

INLEIDING

H 2

Het invoeren van een referentiestelsel heeft als voordeel dat alle punten, lijnen en vlakken van een detail ruimtelijk bepaald zijn t.o.v. drie hoofdvlakken. Deze hoofdvlakken worden vrij gekozen, maar dienen wel gerespecteerd te worden gedurende het hele ontwerpproces. De keuze van referentievlakken bij raamaansluitingen in een spouwmuur is hoofdzakelijk vanuit een efficiënte uitvoering ontstaan. We maken daarbij gebruik van een modulestelsel, zodat de werkelijke afmetingen van bouwmaterialen en bouwelementen zich inpassen in de gekozen module. Dit laat o.a. toe om de inplanting van een muur te vereenvoudigen, indien we een modulevlak laten samenvallen met een referentievlak.


F I G 1 7

Gebruik van een modulestelsel

Via de modulematen bij een buitenspouwblad uit gevoegd gevelmetselwerk en een gemetst binnenspouwblad kunnen we bijvoorbeeld de spouwdikte bepalen. De spouwdikte wordt gekozen in functie van de benodigde isolatiedikte en spouwverluchting. Het is daarbij aangeraden om een spouwdikte te kiezen als veelvoud van 50mm, zodat de gehele buitenmuur eveneens een veelvoud is van 50mm en dus makkelijk om mee verder te rekenen.

Naargelang de uitvoeringsvolgorde van de spouwmuur en het raam wordt een onderscheid gemaakt wat betreft de referentievlakken. De volgorde bepaalt immers welke vlakken gerealiseerd zijn wanneer het raam wordt geplaatst. Enerzijds kan het buitenspouwblad worden opgetrokken vooraleer de plaatsing van het raam gebeurt. Dit is het geval bij een traditioneel gevelmetselwerk, maar ook een zware gevelbekleding van bijvoorbeeld betonpanelen behoort daartoe. Anderzijds is het mogelijk dat het buitenspouwblad pas na de plaatsing van het raam wordt uitgevoerd. Lichte gevelbekledingen zoals staal- en aluminiumplaten, leien en tegelpannen vallen onder deze tweede categorie. Referenties dienen bovendien te gebeuren t.o.v. vlakken die in werkelijkheid ook vlak en recht worden uitgevoerd. ! Elke raamaansluiting kunnen we opsplitsen in 4 snedes, namelijk 2 horizontale en 2 verticale. Bij de verdere bespreking van de systematiek wordt slechts 1 horizontale snede getoond, gezien het spiegelsymmetrisch karakter ervan.

1 8

H 2 We maken gebruik van een rechtshandig assenkruis om de referentievlakken eenduidig te bepalen.

F I G 1 8


Aanduiding verticale snede

Positief rechtshandig assenkruis

Aanduiding horizontale snede

1 9

2

UITVOERINGSVOLGORDE: BUITENSPOUWBLAD - RAAM

H 2

Voor het geval waarbij de plaatsing van het raam na het buitenspouwblad wordt gerealiseerd, nemen we als voorbeeld een spouwmuur bestaand uit een binnen-en buitenspouwblad van metselwerk. Aan de hand van deze opbouw wordt de systematiek uitgelegd.

2 0


Als referentievlakken verkiezen we enerzijds het afwerkingsvlak van het buitenspouwblad in het XZ-vlak, anderzijds de 4 afwerkingsvlakken van de binnenafwerking in het YZ- en XZ-vlak. Het afwerkingsvlak van het buitenspouwblad is immers bepalend voor het uitzetten van de bouwlijnen en wordt ook recht en vlak gerealiseerd. Verder wordt ook het vloerniveau exact op juiste hoogte en waterpas gerealiseerd. De positie van een raam wordt afgestemd op het vloerniveau, zodat een mooie binnenaansluiting ontstaat. Men kan de buitenafwerking eventueel aanpassen qua hoogte om dit mogelijk te maken. Vandaar de keuze voor de afwerkingsvlakken van de binnenafwerking als referentievlakken. Horizontale snede links: - Bubl(XZ).REF

afwerkingsvlak buitenspouwblad

- Afil(YZ).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking links

Horizontale snede rechts: - Bubl(XZ).REF


- Afir(YZ).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking rechts

F I G 1 9

Horizontale snede links

Horizontale snede rechts

H 2 Per snede bekomen we dan 2 loodrecht op elkaar staande vlakken. Het snijpunt van deze referentievlakken is de referentielijn van het detail. Aangezien we elke raamaansluiting voorstellen aan de hand van deze 2-dimensionale snedes, spreken we voortaan van referentiepunten R i.p.v. referentielijnen. Verticale snede boven: - Bubl(XZ).REF


- Afib(XY).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking bovenaan


Verticale snede onder: - Bubl(XZ).REF


- Afio(XY).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking onderaan

F I G 2 0

Verticale snede boven

Verticale snede onder

2 1

3

UITVOERINGSVOLGORDE: RAAM - BUITENSPOUWBLAD

H 2

Voor het geval waarbij de plaatsing van het raam voor het buitenspouwblad wordt gerealiseerd, maken we gebruik van een schematische weergave van de bekleding. Dit omwille van de grote verscheidenheid wat betreft bekledingen en hun verankeringswijze aan het binnenspouwblad.

2 2


Als referentievlakken verkiezen we enerzijds het vlak van de bekledingsuitlijning in het XZ-vlak, anderzijds de 4 afwerkingsvlakken van de binnenafwerking in het YZen XZ-vlak. Indien het raam voor de bekleding wordt geplaatst, kan men immers niet uitgaan van het afwerkingsvlak van het buitenspouwblad. Bovendien is dit vlak soms moeilijk te bepalen, denken we bijvoorbeeld aan een lei- of tegelpanbekleding. Hier kiezen we dus voor het uitlijningsvlak van de bekleding, aangezien we dan zekerheid hebben omtrent de vlak- en rechtheid ervan bij realisatie. De positie van dit uitlijningsvlak t.o.v. het binnenspouwblad is afhankelijk van de aangewende technieken, zoals met houten kepers of stalen L-profielen. Verder worden opnieuw de afwerkingsvlakken van de binnenafwerking als referentievlakken genomen. Horizontale snede links: - Uitl(XZ).REF

uitlijningsvlak buitenspouwblad

- Afil(YZ).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking links

Horizontale snede rechts: - Uitl(XZ).REF


- Afir(YZ).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking rechts

F I G 2 1


Horizontale snede rechts

H 2 Per snede bekomen we opnieuw 2 loodrecht op elkaar staande vlakken. Het snijpunt van deze referentievlakken is de referentielijn van het detail. Verticale snede boven: - Uitl(XZ).REF


- Afib(XY).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking bovenaan


Verticale snede onder: - Uitl(XZ).REF

uitlijningssvlak buitenspouwblad

- Afio(XY).REF

afwerkingsvlak binnenafwerking onderaan

F I G 2 2


Verticale snede

Elke raamaansluiting kunnen we dus opsplitsen in 4 snedes, namelijk 2 horizontale en 2 verticale. Bij de verdere bespreking van de systematiek wordt slechts 1 horizontale snede getoond, gezien het spiegelsymmetrisch karakter ervan.

2 3

2

SITUERING RAAM TOV REFERENTIESTELSEL

1

UITVOERINGSVOLGORDE: BUITENSPOUWBLAD - RAAM

1

H 2 2 4

SITUERING RAAMKADER


De situering van het raamkader gebeurt t.o.v. de 4 referentiepunten die we verkregen hebben per raamaansluiting. De voorstelling van het raam gebeurt a.d.h.v. een symbool om enerzijds onafhankelijk te kunnen werken van de materiaalkeuze en bovendien de leesbaarheid van de plannen te verhogen. Omwille van het belang van de locatie van sponningafwatering maken we gebruik van 2 verschillende onderaansluitingen voor het symbool. Bovendien kunnen hier en daar inkepingen gemaakt worden, bijvoorbeeld bij houten raamkaders, voor een goede aansluiting met de raamafwerking. F I G 2 3

Symbool raamkader met verschil in sponningafwatering F I G 2 4

Situering raamkader tov referentiepunt Rl


H 2

F I G

2 5


2 5

Situering raamkader tov referentiepunt Rb


Situering raamkader tov referentiepunt Ro


F I G 2 6

2

SITUERING ZONWERING EN VENTILATIE

H 2

Indien een buitenzonwering en/of ventilatierooster is gewenst, dan kan dit door een opbouw bovenop het raam.

2 6

Een ventilatierooster en een zonweringsscreen in 1 vormt een ideale oplossing om het wooncomfort te verbeteren. Enerzijds gaat de binnenluchtkwaliteit stijgen door de ventilatie. Het regelen van de luchtstroom kan daarbij via een klep gebeuren. Anderzijds stijgt het leefcomfort doordat geen verblindend licht en warmteophoping aanwezig is in de zomer. Bovendien kiest men het best een thermisch onderbroken of geïsoleerde kast om koudebruggen te vermijden.


Ook hiervoor maken we gebruik van een gesymboliseerde voorstelling, gebaseerd op bestaande modellen. Bij het gebruik van zo’n zonwering en/of ventilatierooster moet men telkens de werkelijke afmetingen opvragen bij de producent ervan. De kast wordt vooraf op het raamkader bevestigd en bij de plaatsing dient men dus rekening te houden met een voldoende vrije hoogte en diepte boven het raamkader. Verder zijn ook zijgeleiders nodig indien men een zonwering voorziet. De situering tov de referentiepunten gebeurt als volgt:

F I G 2 7

Situering zijgeleider tov referentiepunt Rl


H 2

F I G

2 7


2 8

Situering zonwering met ventilatie tov referentiepunt Rb


Situering ventilatie tov referentiepunt Rb


F I G 2 9

3

SITUERING RAAMAFWERKINGEN

1

BUITENAFWERKINGEN

H 2

Het aanbod aan raamafwerkingen is zeer uitgebreid. In dit voorbeeld gaan we uit van een klassieke natuursteendorpel als onderafwerking en een rollaag van gevelstenen als bovenafwerking. De situering en afmetingen van de afwerkingen hebben hun invloed op de plaatsing van de ‘laatste gewone’ gevelsteen. Dit wil zeggen, de steen die het laatst op een gewone manier wordt vermetst in het metselverband en geen speciale aandacht vereist. Het is m.a.w. vereist om concreter in te gaan op de raamaansluiting.


De plaatsing van de dorpel of onderafwerking is afhankelijk van locatie van de sponningafwatering van het raamprofiel. Hier dient speciale aandacht uit te gaan naar de uitvoering, aangezien onoplettendheden kunnen resulteren in vochtinfiltratie. Een dorpel uit natuursteen heeft een grote duurzaamheid, maar moet wel ingewerkt worden (+/- 5cm) in het metselwerk omwille van de stabiliteit ervan. Verder wordt deze dorpel voorzien van kussens aan de zijkanten om bevuiling van de gevel tegen te gaan, alsook een druiplijst. Er is eveneens een opkant van 1 à 2 cm om waterinfiltratie tegen te gaan. Wat betreft de rollaag, deze wordt verwezenlijkt a.d.h.v. beugels verankerd aan de metselwerkconsole. De lateihoogte wordt o.a. door deze metselwerkconsole bepaald.

F I G 3 0

Situering afwerking extern links tov referentiepunt Rl


2 8

H 2

F I G

2 9


3 1

Situering afwerking extern boven tov referentiepunt Rb


Situering afwerking extern onder tov referentiepunt Ro


F I G 3 2

2

BINNENAFWERKINGEN

H 2

Het aanbod aan raamafwerkingen aan de binnenzijde is eveneens zeer uitgebreid. In dit voorbeeld gaan we uit van een klassieke natuursteentablet als onderafwerking, een houten afwerking met gordijnkast als bovenafwerking en pleisterwerk op een gipskartonnen drager aan de zijkanten.

3 0


De onderafwerking of tablet is opgelegd op een mortelbed en moet voldoende weerstand kunnen bieden aan stoten. Zo kan bijvoorbeeld bij het kuisen van de ramen, een aftrekker op de tablet vallen. Een natuursteentablet is daar voldoende tegen bestand. In de moderne architectuur wordt dikwijls verkozen om enkel een pleisterafwerking te voorzien omwille van de estethiek. Dit is echter heel broos en heeft slechts een zeer beperkte levensduur. Zo’n pleisterafwerking is dan weer wel mogelijk aan de zijkanten van raam, aangezien de kans op grote stoten daar veel kleiner is. De hoek wordt echter wel verstevigd aan de hand van een hoekwapening. Aan de uiteinden van de pleister wordt een stopprofiel voorzien zodat het pleisterwerk mooit beëindigd kan worden zonder scheurvorming, waartegen dan een kitvoeg kan worden gerealiseerd. De gipskartonplaat wordt via een kleefpleister of met mechanische bevestigingen aan de ruwbouw vastgemaakt. De bovenafwerking in hout kan mooi aangesloten worden in bijvoorbeeld een houten raamkader via een inkeping. Bij de plaatsing van de gordijnkast moet er voldoende afstand worden gelaten tussen de raamkruk en het gordijn.

F I G 3 3

Situering afwerking intern links tov referentiepunt Rl


H 2

F I G

3 1


3 4

Situering afwerking intern boven tov referentiepunt Rb


Situering afwerking intern onder tov referentiepunt Ro


F I G 3 5


4


H 2

Bij de raamaansluiting dient men zorg te besteden aan de continuïteit van de functies. Met name de continuïteit van de regendichtheid, isolatie en luchtdichtheid dienen verzekerd te worden. Daarbij merken we trouwens op dat een excentrische plaatsing van het raam (in het binnenspouwblad, buitenspouwblad of uitkragend) de continuïteit van de functies bemoeilijkt en in het gedrang brengt. In het geval van een uitkragend raam is bovendien de stabiliteit van het raam een bijkomende hindernis.

3 2

- Regendichtheid : De regendichtheid wordt gerealiseerd door de plaatsing van waterkeringsmembranen. Deze hebben een bepaalde dikte en stijfheid, waardoor het plooien een zekere ‘plooicirkel’ heeft en er dus voldoende beweegruimte nodig is. Boven de metselwerkconsole wordt een membraan geplaatst om de afvoer van spouwwater te verzekeren, eronder komt eveneens een waterkering om het water dat eventueel doorheen de onderste 2 gevelstenen is geslagen, af te voeren. Deze waterkering dient op 1cm voor het raam te liggen, zodat er geen water rechtstreeks op het raamkader stroomt en een sterke bevuiling zou veroorzaken. Onder de dorpel wordt voor alle zekerheid eveneens een waterkering voorzien. In de horizontale snede is de waterkering niet echt noodzakelijk voor deze positie van het raam. Ligt het raam echter in het binnen -of buitenspouwblad, dan is deze waterkering uiterst noodzakelijk om geen waterinfiltratie te bekomen. Verder is een afkitting van de voeg tussen schrijnwerk en metselwerk voorzien. - Isolatie : Om koudebrugwerking te vermijden worden de ontstane holtes aan de raamverankering opgespoten met isolatieschuim. - Luchtdichtheid: De spuitisolatie biedt naast haar isolatiewaarde eveneens een plaatselijke luchtdichtheid. Verder wordt deze dichtheid bekomen door een continue pleisterlaag en kitvoegen. F I G 3 6

Continuïteit van functies bij de raamaansluiting


H 2

F I G

3 3


3 7





F I G 3 8


5

AFGELEIDE PARAMETERS

H 2

Uit de situering van raamkader en raamafwerkingen t.o.v. de referentiepunten volgen enkele relevante parameters zoals de uitkraging van de afwerkingen en de dagzichten van het raamkader.

3 4

F I G 3 9

Afgeleide parameters


H 2

F I G

3 5


4 0





F I G 4 1

2

UITVOERINGSVOLGORDE: RAAM - BUITENSPOUWBLAD

1

SITUERING RAAMKADER

H 2


De systematiek verloopt geheel gelijkaardig aan die bij de uitvoeringsvolgorde met buitenspouwblad eerst en dan plaatsing van het raam. Het gevelreferentievlak wordt vervangen door het uitlijningsvlak, waardoor het referentiepunt op een andere plaats is gelegen. Dit is vooral van belang bij de uitvoering.

F I G 4 2

Situering raamkader tov referentiepunt Rl


3 6

H 2

F I G

3 7


4 3

Situering raamkader tov referentiepunt Rb


Situering raamkader tov referentiepunt Ro


F I G 4 4

2

SITUERING RAAMAFWERKINGEN

1

BUITENAFWERKINGEN

H 2

Het aanbod aan raamafwerkingen is bij licht gevelbekledingen eveneens zeer uitgebreid. In dit voorbeeld gaan we uit van een stalen L-profiel dat langs de 4 zijden is gelast op het raamkader. Bij een gevelbekleding bestaand uit plaatmaterialen wordt de afwerking dikwijls verwerkt in de plaat. M.a.w. er bestaan speciefieke plaatprofileringen die men kan gebruiken voor de buitenafwerkingen.


De plaatsing van de dorpel of onderafwerking is afhankelijk van locatie van de sponningafwatering van het raamprofiel. Hier dient speciale aandacht uit te gaan naar de uitvoering, aangezien onoplettendheden kunnen resulteren in vochtinfiltratie. Enkele voorbeelden uit het gedifferentieerde aanbod bevinden zich in hoofdstuk 3 bij de voorbeelddetails.

F I G 4 5

Situering afwerking extern links tov referentiepunt Rl


3 8

H 2

F I G

3 9


4 6

Situering afwerking extern boven tov referentiepunt Rb


Situering afwerking extern onder tov referentiepunt Ro


F I G 4 7

2

BINNENAFWERKINGEN

H 2

Wat betreft de raamafwerkingen aan de binnenzijde kunnen we verwijzen naar diegene besproken bij de uitvoeringsvolgorde buitenspouwblad-raam.

4 0


De onderafwerking of tablet is in dit voorbeeld in mdf-platen. Deze kunnen, net als bij gewoon hout, mooi aangesloten worden in bijvoorbeeld een houten raamkader via een inkeping.

F I G 4 8

Situering afwerking intern links tov referentiepunt Rl


H 2

F I G

4 1


4 9

Situering afwerking intern boven tov referentiepunt Rb


Situering afwerking intern onder tov referentiepunt Ro


F I G 5 0

3


H 2

Opnieuw dient de continuïteit van de regendichtheid, isolatie en luchtdichtheid in acht gehouden worden. Een excentrische plaatsing van het raam (in het binnenspouwblad, buitenspouwblad of uitkragend) bemoeilijkt deze continuïteit. In het geval van een uitkragend raam zijn er voor de stabiliteit van het raam bijkomende voorzieningen nodig, naast de gebruikelijke ankers. Dit kan o.a. gebeuren aan de hand van een constructie uit gelaste kokerprofielen of d.m.v. een stalen plaat. Dit is te zien in enkele voorbeelden in hoofdstuk 3 van de voorbeelddetails.

4 2


- Regendichtheid : De regendichtheid wordt gerealiseerd door de plaatsing van waterkeringsmembranen en dikwijls wordt ook een onderdakplaat gebruikt. Dit onderdak dient echter wel dampopen te zijn om inwendige condensatie te vermijden. Boven, onder en aan de zijkanten van de raamopening worden de membranen tegen de stalen kader van L-profielen gekleefd. Opmerking bij deze afwerking is het gemis aan een druiplijst. - Isolatie : Om koudebrugwerking te vermijden worden de ontstane holtes aan de raamverankering opgespoten met isolatieschuim. - Luchtdichtheid: De spuitisolatie biedt naast haar isolatiewaarde eveneens een plaatselijke luchtdichtheid. Verder wordt deze dichtheid bekomen door een continue pleisterlaag en kitvoegen.

F I G 5 1



H 2

F I G

4 3


5 2





F I G 5 3


4

AFGELEIDE PARAMETERS

H 2

Uit de situering van raamkader en raamafwerkingen t.o.v. de referentiepunten volgen enkele relevante parameters zoals de uitkraging van de afwerkingen en de dagzichten van het raamkader.

4 4

F I G 5 4



H 2

F I G

4 5


5 5





F I G 5 6

BESTAANDE DETAILS

3

ONDERZOEK BESTAANDE DETAILS

1

INLEIDING

H 3 4 6

Om tot voorgaande systematiek te komen hebben we een aantal bestaande details onderzocht. De hier besproken details zijn door ons aangevuld of aangepast. De originele tekeningen (zoals we ze ontvangen hebben) bevinden zich in bijlage. Dit ondezoek bewijst dat mooie details, getekend door gerommeerde architecten soms ook fouten of onvolkomenheden bevatten. Sommige details zijn enkel aangevuld met bevestigingen. Andere hebben we meer aangepast om koudebruggen of waterproblemen te verbeteren. Sommige details blijven problematisch. Het gaat hier voornamelijk om minder standaard details en deze zijn niet altijd volledig correct te krijgen. Opdat dit hoofdstuk een samenhangend geheel zou vormen, hebben we geopteerd voor uniforme tekenconvesties. Zo hebben we overal hetzelfde symbool gebruikt voor het raamprofiel, de metselwerkconsole,... Bij het beoordelen van de details hebben we voornamelijk gelet op: Stabiliteit Waterdichtheid Koudebruggen vermijden Luchtdichtheid

BESTAANDE DETAILS

Duurzaamheid

In tegenstelling tot de vier eerste is duurzaamheid een keuze die je als ontwerper zelf maakt. Als je zondigt tegen het stabiliteitsprincipe stort alles in, bij koudebruggen krijg je vochtplekken en uiteindelijk schimmelvorming. Met duurzaamheid staat of valt het detail niet maar je moet er wel rekening mee houden. Gebruik je houten dorpels, hou er dan rekening mee dat deze gaan rotten en vervangbaar moeten zijn. Wil je geen uitstekende dorpel, hou er dan rekening mee dat aflopend regenwater vuile strepen zal achterlaten op de gevel.

2

RAAM IN SPOUW, GEVELMETSELWERK

H 3 5 1

Onderzocht project

Kampenhout-sas

Ontwerp

ssa / xx

Constructie

Bureau Bouwtechniek, B.A.S. Dirk Jaspeart

Aannemer

P. Roegiers & Cie

Programma

centrale bedieningspost kanaal Leuven-Dijle

Datum definitief ontwerp

2003

Adres

Kampenhout

Kampenhout-sas ssa / xx F I G

BESTAANDE DETAILS

5 9

Fotografie: A=, Vercruysse en Dujardin

H 3 Kampenhout-sas ssa / xx F I G

BESTAANDE DETAILS

6 0

schaal 1/5 verticale snede

5 2


BESTAANDE DETAILS

6 1

schaal 1/5 horizontale snede

5 3


BESTAANDE DETAILS

6 2

OPMERKINGEN Een aluminium dorpel, zoals deze, alleen is niet voldoende. Aan de zijkant sluit de dorpel immers niet voldoende aan aan de ruwbouw. Hierom is onder de dorpel een extra slab epdm voorzien die doorsijpelend water naar buiten afvoert. Boven het raam is er een dubbele waterkering toegepast. De bovenste voert het meeste water uit de spouw af via open stootvoegen. Daaronder, en aan de zijkant is een extra slab geplaatst die eventueel doorslaand water verhindert binnen te dringen.

5 4

3

RAAM IN GEVELVLAK, GEVELMETSELWERK

H 3 5 5

Onderzocht project Ontwerp Constructie Aannemer Programma Datum definitief ontwerp Adres

Woning Cartuyvels META F I G

BESTAANDE DETAILS

6 3

Fotografie: A=, Toon Grobet

Woning Cartuyvels Meta en Lieve Werckx / / woning 1998 Heusden-Zolder

H 3 Woning Cartuyvels META F I G

BESTAANDE DETAILS

6 4


5 6

H 3 Woning Cartuyvels META F I G

BESTAANDE DETAILS

6 5


5 7

H 3 Woning Cartuyvels META F I G 6 6

BESTAANDE DETAILS

OPMERKINGEN Uitspringende ramen/ramen in het gevelvlak zorgen vaak voor problemen. Om koudebruggen te vermijden wordt de spouw hier plaatselijk volledig gevuld met isolatie. Zelfs dan blijft de warme kant van het thermisch onderbroken raamprofiel in aanraking met koude buitenlucht via de gevelsteen. Om dit te vermijden wordt de voeg opgespoten met aansluitingsisolatie en afgekit. Een dubbele en sluitende waterdichting is erg belangrijk. Bij het falen van de dichting stroomt water uit de spouw immers gemakkelijk naar binnen. Aangezien er geen uitstekende dorpel voorzien is zal de gevel snel vuil worden door afdruipend regenwater. Door de stenen te hydrofoberen kan deze vervuiling vermeden worden.

5 8

4

H 3

UITSPRINGEND RAAM, BETONGEVEL

5 9


Stadsbibliotheek Permeke, blok D F I G

Stramien

BESTAANDE DETAILS

6 7


Stadsbibliotheek Permeke Stramien IRS Strabag bibliotheek 2005 Antwerpen

H 3 Stadsbibliotheek Permeke Stramien F I G

BESTAANDE DETAILS

6 8


6 0


BESTAANDE DETAILS

6 9


6 1


BESTAANDE DETAILS

7 0

OPMERKINGEN De structuur bestaat uit gelaste stalen kokers waaraan een thermisch onderbroken raamprofiel gelast is. Tussen en rond de kaders is isolatie geplaatst om koudebruggen te vermijden. De waterdichting van het geheel is gerealiseerd door de buitenafwerking; een geheel van gelaste aluminium panelen. Deze aluminium kader wordt over het reeds geplaatste raam geschoven. De voeg raamkader/bekleding is afgekit. Om er voor te zorgen dat er bij het falen van de kitvoeg geen water stagneert op de binnenzijde van de kader zijn er drainage gaatjes voorzien.

6 2

5

DIEPLIGGEND RAAM, GEVELPANELEN EN GEVELLEIEN

H 3 6 3


Atlasgebouw META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 1

Atlasgebouw META / / trefpunt voor inburgering en diversiteit 2005 Antwerpen

H 3 Atlasgebouw META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 2


6 4

H 3 Atlasgebouw META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 3


6 5

H 3 Atlasgebouw META F I G 7 4

BESTAANDE DETAILS

OPMERKINGEN De aluminium casette gevel is volledig waterdicht gemaakt, alle randen en voegen werden afgedicht. Ook de aansluitingen met de raamprofielen zijn waterdicht gemaakt.

6 6

H 3 6 7 Onderzocht project Ontwerp Constructie Aannemer Programma Datum definitief ontwerp Adres

Woning De Vijlder META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 5


Woning De Vijlder META / / woning 1992 Zoersel

H 3 Woning De Vijlder META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 6


6 8

H 3 woning De Vijlder META F I G

BESTAANDE DETAILS

7 7


6 9

H 3 woning De Vijlder META F I G 7 8

BESTAANDE DETAILS

OPMERKINGEN Leien vormen een volledig regendichte gevel, behalve aan randen en openingen. Op deze plaatsen wordt het water tegengehouden en afgevoerd door goten die deel uitmaken van de aluminium afwerking. De aluminium kader is bevestigd op een kader van multiplex en bestaat uit twee delen. De bovenkant en zijkanten zijn aan elkaar gelast, de dorpel is een apart element waarvan de randen opgeplooid zijn.

7 0

7

H 3

RAAM IN GEVELVLAK, GEVELEIEN

7 1


Apotheek Vooruit ssa // xx F I G

BESTAANDE DETAILS

7 9

Fotografie: SSA / xx

Apotheek Voouit ssa // xx / / apotheek, woning en wachtverblijf 1997 Gent

H 3 Apotheek Vooruit ssa // xx


F I G 8 0

Apotheek Vooruit

BESTAANDE DETAILS

ssa // xx


7 2

H 3 Apotheek Vooruit ssa // xx F I G

BESTAANDE DETAILS

8 1


7 3

H 3 Apotheek Vooruit ssa // xx F I G 8 2

BESTAANDE DETAILS

OPMERKINGEN Leien vormen een volledig regendichte gevel, behalve aan randen en openingen. Het is dan ook van belang ervoor te zorgen dat op deze plaatsen ingeblazen regen of water tegengehouden wordt. Hier is de dichting verzekerd door op het raamkader gelaste L profielen die aansluiten op het regenscherm dat zich voor de isolatie bevindt.

7 4

7

RAAM IN GEVELVLAK, GEVELPANNEN

H 3 7 5


Apotheek Vooruit ssa // xx F I G

BESTAANDE DETAILS

8 3

Fotografie: SSA / xx

Apotheek Voouit ssa // xx / / apotheek, woning en wachtverblijf 1997 Gent


BESTAANDE DETAILS

8 4


7 6


BESTAANDE DETAILS

8 5


7 7

H 3 Apotheek Vooruit ssa // xx F I G 8 6

BESTAANDE DETAILS

OPMERKINGEN De gevel met pannen is, net als een dak, regendicht. Water dat bovenaan van de pannen loopt wordt opgevangen door een gootje en naar opzij afgevoerd. Het raam is aan de ruwbouw bevestigd door middel van platte staalprofielen.

7 8

8

UITSPRINGEND RAAM, GEVELPANELEN

H 3 7 9


Ontwerp Muide Katrien De Norre & Deborah Leloup F I G

BESTAANDE DETAILS

8 7

Ontwerp Muide, BA1 Katrien De Norre & Deborah Leloup / / appartementsgebouw / /

H 3 Ontwerp Muide Katrien De Norre & Deborah Leloup F I G

BESTAANDE DETAILS

8 8


8 0


BESTAANDE DETAILS

8 9


8 1


BESTAANDE DETAILS

9 0

OPMERKINGEN: Het raam is aan de ruwbouw bevestigd door middel van een gelast stalen kokergeheel. De dampdichtheid is gerealiseerd door de binnenafwerking; aan elkaar gelaste staalplaten. Ook de waterdichting aan de buitenzijde is door een kader van staalplaten gerealiseerd. Beide afwerkingen dragen op multiplex panelen. Deze multiplex panelen zorgen tevens voor het beperken van de koudebruggen doorheen de stalen kokers. Het raam wordt langs buiten geplaatst na de binnen en buiten afwerking.

8 2

BIJLAGEN

B A

BIJLAGEN A

BIJKOMENDE INFORMATIE 8 4

GALVANISCHE CORROSIE Wanneer verschillende metalen ondergedompeld zijn in een zelfde geleidende vloeistof zal een elektrisch stroompje gaan lopen tussen de twee metaalsoorten. Het minst edele metaal zal hierdoor corroderen.

PRAKTISCHE SPANNINGSREEKS METALEN1 :

Edel, kathodisch, corrodeert niet zelf platina goud grafiet zilver rvs (passief) chroomstaal (passief) brons koper messing

Neu neutrale tralelijn

lood rvs (actief) gietijzer staal duralaluminium (koperhoudend aluminium) cadmium aluminium zink Magnesium

lijn

Onedel, anodisch, corrodeert (gaat in oplossing)

Kleine anode, grote kathode: alle corrosiestroom concentreert zich op dit kleine oppervlak met een sterke corrosie tot gevolg.

BIJLAGEN

Grote anode, kleine kathode: de corrosiestroom verspreidt zich over een groot oppervlak met geringe globale corrosie tot gevolg. Hoe groter het potentiaalverschil (hoe verder de elementen uit elkaar liggen in de spanningsreeks), hoe schadelijker.

1

enkel geldig in atmosfeer

Wanneer water in contact is geweest met Cu (of een andere kathode), heeft het water minuscule hoeveelheden Cu ionen opgenomen. Als het water daarna in contact komt met een anode (bv. staal) reageren deze ionen hiermee. Wat leidt tot een sterke lokale corrosie [33]. Let dus op met afstromend regenwater.

In ieder geval zijn rechtstreekse aanrakingen, dus zonder isoleermiddel, verboden tussen : zink en ijzer (staal) zink en koper (niet vertind) gegalvaniseerd staal en ijzer (staal) gegalvaniseerd staal en koper (niet vertind) aluminium en tin, koper, lood en zink zink en bitumineuze dakbedekking

Er is niet enkel een probleem van verenigbaar tussen metalen onderling. Voor zink, gegalvaniseerd staal, koper en aluminium, is rechtstreeks contact met eiken- of kastanjehout, met gips of met vochtige mortel (niet verhard) of beton niet toegelaten. Rechtstreekse aanrakingen met geïmpregneerd hout zijn eveneens niet toegestaan [64].

In de voorgaande details komt het vaak voor dat staal en aluminium tesamen worden gebruikt. Dit vormt helemaal geen probleem aangezien het potentiaal verschil tussen beide materialen klein is . Ook vormt aluminium (het minst edel materiaal) een passiverende oxide laag waardoor verdere corrosie gestopt wordt.

B A 8 5

KITTEN

B A

Een dichtingmastiek of kit is een voegmateriaal dat tot functie heeft de dichtheid (zowel water als lucht) van een voeg te verzekeren door aan de twee voegranden te kleven en door zelf dicht te blijven. Kitten zijn vervormbaar, ze vangen de beweging van de voeg op [22].

8 6

Een elastische kit krijgt na vervorming telkens de oorspronkelijke vorm terug. Dit is niet het geval met de plastische en slechts gedeeltelijk met de plasto-elastische [42]. De klassering van kitten is terug te vinden in TV 107 [22]. Deze klassering gebeurt oa. op basis van aanhechting, treksterkte, overeenkomstige verlenging, shorehardheid. In deze TV vind je ook toepassingsgebieden van de verschillende klassen, verwerkingsvoorschriften en afmetingen. Voor de uitwendige aansluiting van het schrijnwerk schrijft STS 52.0 [15] kitten van klasse IV voor.

TOEPASSINGSGEBIEDEN:

acrylaatkit

butyleenkit

plastisch/elastisch

type

toepassingen

plasto-elastisch

op waterbasis

scheuren en voegen in constructies met steen, gips, beton en hout; hecht minder goed op gladde materialen als glas, metaal en keramiek

op solventbasis

idem + toepasbaar op vochtige ondergrond en bij vriesweer

plastisch

polysulfidekit

elastisch

voeg met weinig beweging tussen metselwerk en raamkozijn of vensterbank naad tussen glas en raam

polyurethaankit

elastisch

werkende aansluitnaden en uitzettingsvoegen

siliconenkit

elastisch

neutraal

universele toepassing behalve op natuursteen

[42]

BIJLAGEN

Bij kitten moet er altijd goed op gelet worden dat ze verenigbaar zijn met andere materialen. Lees telkens goed de gebruiksaanwijzing van de kit. Kitten zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren, de meeste zijn na een tijdje ook overschilderbaar. Als de verf minder elastisch is dan de kit, kan ze echter loskomen of barstjes vertonen [42].

B

ONTVANGEN DETAILS

B B

BIJLAGEN

8 7

Woning Ponette-Amery Pascal François Architects

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

8 8

Woning Ponette-Amery Pascal François Architects

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

8 9

B

warmteisolatie vochtisolatie

voorzieningen klimatologische invloeden

behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

beschrijving

binnenspouwblad

betonlatei 140 mm

nvt

buitenspouwblad

onzichtbare metselwerkconsole

nvt

schrijnwerk

niet gegeven

nvt

algemene isolatie

60 cm

nvt

aansluitingsisolatie

niet aanwezig

houten kader isoleert een beetje

aanwezigheid van koudebruggen

geen

nvt

dampdiffusiedichtheid

pleisterlaag

pleisterlaag mag niet rechtstreeks aansluiten op het raamprofiel dan scheurt het, + sowieso nooit pleisteren op hout, leeft te veel

regenwaterdichtheid

regenhuid: poreus metselwerk 90 mm ontspanningsruimte: verluchte spouw 30 mm

nvt

waterkering

gevelstenen worden vuil door aflopend regenwater

houten dorpel, laat bovenkant gevelsteen bloot, plat

houten dorpel kan gaan rotten door stagnerend regenwater

regenwaterafvoer

montage en demontage schrijnwerk

montagevolgorde

BIJLAGEN

opmerkingen en aandachtspunten

eventueel naar binnen lopend water wordt afgevoerd door de sponningsafwatering

1 draagmuur, isolatie, gevel en slabben

2 houten raamgeheel

3 binnenafwerking te demonteren onderdelen bij vervanging raam

1

nvt

2

nvt

3

nvt

raam wordt langs binnen geplaatst

nvt

9 0

Atlasgebouw META

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

9 1

Atlasgebouw META

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

9 2

Atlasgebouw META

schaal 1/5

B

horizontale snede

BIJLAGEN

9 3

B

warmteisolatie

beschrijving

draagmuur beton 140 mm

nvt

buitenspouwblad

houten kepers

nvt

schrijnwerk

niet gegeven

nvt

algemene isolatie

rotswol 100 mm

voldoende


niet aanwezig

de algemene isoatietie sluit voeldoende aan zodat aansluitingsisolatie niet nodig is


geen

onderaan steunt het raam op een houten blokje, hout is voldoende isolerend.

kader multiplex

aluminium panelen vormen een waterdichte gevel dorpel met 20 cm opstand onder raam geplooid

montagevolgorde montage en demontage schrijnwerk

nvt

regenhuid: panelen aluminium

regenwaterdichtheid

regenwaterafvoer

te demonteren onderdelen bij vervanging raam

dorpelhelling 8% geen dorpeloversteek, geen druipneus

1


2

regelwerk, isolatie, multiplex, gevelpanelen

3

raam met bevestigingen

4

multiplex omkasting binnen

1

binnenafwerking

2

kitten

3

BIJLAGEN


binnenspouwblad


vochtisolatie


behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

geen waterafvoer spouw nodig want gevel is waterdicht bevuiling aluminium gevel door afdruipend water

raam wordt over dorpellipje geschoven en langs binnen geplaatst

nvt

9 4

Woning Cartuyvels META

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

9 5

B

warmteisolatie

beschrijving

binnenspouwblad

betonlatei / vloerplaat

nvt

buitenspouwblad

onzichtbare metselwerkconsole

nvt

schrijnwerk

niet gegeven

nvt

algemene isolatie

40 cm

nvt


aanwezig tussen rollaag en beton bovenaan

nogal dun + wordt nat want steen is poreus

niet thermisch geisoleerd raamprofiel

er is geen condensafvoer voorzien

raamtablet onderaan

mdf isoleert een beetje

kitvoeg, mdf raamomkadering

nvt


regenhuid: poreus metselwerk 90 mm regenwaterdichtheid

ontspanningsruimte: verluchte spouw 30 mm zwelstrippen tussen profiel en ruwbouw dubbele waterkering zinken kraal boven raam druipneus op profiel onderaan

regenwaterafvoer


montagevolgorde

nvt

nvt

1 draagmuur, isolatie, gevel en slabben

2 raam nvt

3 zinken kraal


1

2

3

BIJLAGEN



vochtisolatie


behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

nvt

nvt

9 6

Woning De Vylder 1 META

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

9 7

Woning De Vylder 1 META

schaal 1/5

B

horizontale snede

BIJLAGEN

9 8

B

warmteisolatie

beschrijving


binnenspouwblad

latei beton 190 mm dragend metselwerk 190 mm

nvt

buitenspouwblad

houten regelwerk

nvt

schrijnwerk

niet gegeven

nvt

algemene isolatie

rotswol 60 mm

voldoende


stijve isolatieplaat bovenaan

aan de zijkanten: multiplex ook beetje isolerend.


tussen dorpel en vloer

om tussen stenen dorpel en vloer voldoende isolatie te krijgen kan je werken met verbrede raamprofielen.

pleisterlaag


vochtisolatie


behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

regenwaterdichtheid

regenwaterafvoer

montagevolgorde

pleister slaag net hoekje om, misschien is het beter hiertussen op te kitten

regenhuid: leien op houten drager ontspanningsruimte: verluchte spouw 45 mm dorpel met 5 mm opstand

nvt

geen bijkomde afwatering bovenaan

de leiengevel is waterdicht

dorpel plat dorpeloversteek

dorpel moet altijd naar buiten afhellen. Zo niet kan er water stagneren en in het slechtste geval naar binnen slagen.

1 eerst binnenmuur opgetrokken,

nvt

BIJLAGEN


2 dorpel buiten

3 raam

4 raamomkadering

5 leienbekleding te demonteren onderdelen bij vervanging raam

1

pleisterlaag

2

kitten

3

vensterbank binnen

nvt

9 9

Apotheek Vooruit ssa // xx

schaal 1/5

B

verticale snede

BIJLAGEN

1 0 0


schaal 1/5

B

horizontale snede

1

BIJLAGEN

0 1

B



behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

beschrijving

binnenspouwblad

draagmuur beton 190 mm breed

nvt

buitenspouwblad

houten regelwerk

nvt

schrijnwerk

stalen Z-ankers bovenaan en opzij aan L profielen

nvt

algemene isolatie

55 cm rotswol

nvt


bovenaan en opzij aan binnenzijde constructie

nvt


niet thermisch onderbroken stalen raamprofiel onderaan condensgoot/vensterbank/L profiel

condenswater wordt opgevangen en afgevoerd naar buiten


pleisterlaag

condensgoot is nefast voor luchtdichtheid

pannenbekleding, bovenaan gootje en loodslabben, aan de aansluiting opzij vangt een alu profiel ingeblazen regenwater op

regendicht, behalve aan de aansluitingen

regenwaterdichtheid

regenwaterafvoer

montagevolgorde

loodslabben in spouw leiden het water naar een gootje bovenop het raam water wordt zijdelijngs afgevoerd

1 draagmuur

2 L profielen

3 condensgoot


4 ramen

5 slabben, gootje

6 houten regelwerk, isolatie

7 geplooide alu plaat aan zijkanten

8 pannen en looddichtingen

9 geplooide dorpel onderaan

10 binnenafwerking

BIJLAGEN


nvt

nvt

1 0 2


schaal 1/5

B

verticale snede

1

BIJLAGEN

0 3


schaal 1/5

B

horizontale snede

1

BIJLAGEN

0 4

B



behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

beschrijving


binnenspouwblad

latei beton 140 mm breed

nvt

buitenspouwblad

houten regelwerk

nvt

schrijnwerk

stalen Z-ankers bovenaan en opzij

nvt

algemene isolatie

niet gegeven

nvt


aanwezig onderaan

bovenaan en onderaan kan algemene isolatie aansluitend aan het raamprofiel worden geplaatst


niet thermisch onderbroken stalen raamprofiel condensgoot

condenswater wordt opgevangen en afgevoerd naar buiten


pleisterlaag

condensgoot is nefast voor luchtdichtheid

leienbekleding

regenwaterdichtheid

regenwaterafvoer

montagevolgorde

waterafvoer spouw niet nodig

1 draagmuur

regendicht, aan de aansluitingen wordt ingeblazen water tegengehouden door L profielen

nvt

nvt


2 houten regelwerk, isolatie

3 ramen met L profielen

4 gevelleien

5 pleisterlaag te demonteren onderdelen bij vervanging raam

1

2

BIJLAGEN

3

binnenafwerking

nvt

1 0 5

Kampenhout-sas ssa / xx

schaal 1/5

B

verticale snede

1

BIJLAGEN

0 6

Kampenhout-sas ssa / xx

schaal 1/5

B

horizontale snede

1

BIJLAGEN

0 7

B



behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

beschrijving

binnenspouwblad


nvt

buitenspouwblad

onzichtbare metselwerk console

nvt

schrijnwerk

Z ankers aan zij en bovenkant houten stelblok onderaan

nvt

algemene isolatie

rotswol 80 mm

voldoende


niet gegeven / niet aanwezig

nvt


afwezigheid aansluitingsisolatie

beperkte koudebrug doordat isolatie niet mooi aanluit aan warme kant thermisch onderbroken profiel


pleisterlaag kitvoeg op voegbodem

deze kitvoegen zijn moeilijk te plaatsen en worden maar zelden uitgevoerd. beter voegaansluitingsprofiel

regenhuid: poreus metselwerk 90 mm ontspanningsruimte: verluchte spouw 80 mm

regenwaterdichtheid

spouw is erg breed, dikkere isolatie is mogelijk

dorpel met 20 cm opstand dubbele waterkering 1 open stootvoeg op 3 boven waterkering onderbroken kitvoeg

regenwaterafvoer

dorpelhelling 8% dorpeldruipneus op 30 mm


montagevolgorde

te demonteren onderdelen bij vervanging raam

BIJLAGEN


1

draagmuur beton in situ gestort

2

rotswolisolatie folies en gevelsteen

3

houten blokjes

4

dorpel buiten

5

raam

6


7

binnendorpel

8

pleisterlaag

9

kitten

1

pleisterlaag

2

kitten

3

vensterbank binnen

onderbroken kitvoeg is arbeidsintensief en zinloos want metselwerk is poreus

bij het plaatsen van het raam hangen de folies al klaar. het raam wordt van binnenuit geplaatst. tijdens het plaatsen worden de folies naar buiten geduwd.

nvt

1 0 8

Stadsbibliotheek Permeke blok D Stramien

schaal 1/5

B

verticale snede

1

BIJLAGEN

0 9

B

warmteisolatie

beschrijving


binnenspouwblad


nvt

buitenspouwblad

beton

nvt

schrijnwerk

gelast aan stalen kokergeheel

nvt

algemene isolatie

rotswol 80 mm

nvt


isolatie tussen stalen kokers

de zijkanten van de kokers blijven koud


stalen kokers, niet thermisch onderbroken raamprofiel

houten tablet isoleert een beetje profielen zijn grotendeels geisoleerd t.o.v. binnebekleding

houttablet pleisterlaag

nvt


vochtisolatie


behoud stabiliteit

onderzoeksdomein

regenwaterdichtheid

regenwaterafvoer

montagevolgorde

regenhuid: beton 170 mm geen spouw geplooide alunminiumplaten,met afschot bovenaan

waterkering voert spouwwater af bovenop aluminium kader water komt terecht bovenop stalen profiel, achter het lipje

indien de kader volledig gelast is en uit een stub bestaat is de regendichtheid veel gemakkelijker te realiseren. de bovenzijde van het raamprofiel vormt een doorlopend gootje, dat water naar zijkanten afvoert. Corrosie van het profiel bij stagnerend water? Water kan aan zijkanten achter de alu panelen geraken.

1 draagmuur beton in situ gestort Hoe kunnen kokers geplaats worden als gevel er al staat?

2 rotswolisolatie en folie

BIJLAGEN


3 betongevel in situ gestort

4 bevestiging stalen kokergeheel met raam

5 plaatsing isolatie tussen de kokers

6 aluminium afwerkingspanelen


nvt

nvt

1 1 0

REFERENTIES

R

1 1 1 BOEKEN 1

ABODAHAB N., KUBIE J., MUNEER T., ea., Windows in buildings: thermal, acoustic, visual and solar performance, 1e druk, Oxford, Architectural Press, 2000

2

ACHTZIGER J., Pfeifer G., ea., Masonry construction manual, 1e druk, Basel, Birkhäuser, 2001

3

ALLEN, E., Fundamentals of Building Construction. Materials and Methods, 3de druk, New York, John Wiley & Sons. Inc., 1999, 852 p.

4

ANONIEM, Bouwmaterialen. (Ruwbouwmaterialen - 1), Brussel, Fonds voor vakopleiding in de bouwnijverheid, 1976, 254 p.

5

ANONIEM, Building Materials. Essential information from the Building Research Establishment. (BRE Digests), Lancaster, MTP Press, 1973, 240 p.

6

BEINHAUER P., Standard Detail Sammlung, Normengerechte Konstructionsdetails für Bauvorhaben, Rudolf Müller.

7

DINGERDIS N.C., KOOIMAN A.H., Bouwmaterialen, materialen voor de bouw, weg- en waterbouw, 1e druk, Limmen, Stam Techniek, 1993

8

EMMITT S., OLIE J., SCHMID P., Principles of Architectural Detailing, 1e druk, Oxford, Blackwell Publishing Ltd, 2004

9

EVERETT A., Mitchell's Materials, 5de druk, United Kingdom, Pearson Education, 1994.

10

FORTUIN J.B., LEIJENDECKERS P.H.H., VAN HERWIJNEN F., SCHWIPPERT G.A., Polytechnisch zakboek, 50e druk, Doetinchem, Reed Business Information, 2003.

11

HUFFMEIJER F.J.M. , Levensduur van bouwproducten, praktijkwaarden, Rotterdam, stichting bouwresearch, 1995.

12

STAIB G., SCHITTICH C., ea., Glass construction manual, 1e druk, Basel, Birkhäuser, 1999

REFERENTIES

TIJDSCHRIFTARTIKELS 13

T'JONCK P., Het raadsel van Kampenhout-sas, controletoren nv zeekanaal, A+ 194, juni-juli, 2005, p 50-53

14

VANDEN ABEELE P. , de bib als nieuwe belofte, A+, 195, augustus-september 2005, p 64-71.

VOORSCHRIFTEN 15

ANONIEM, Buitenschrijnwerk. Algemene voorschriften. Eengemaakte technische specificaties(STS 52.0), 1985.

16

ANONIEM, Glaswerk. Eengemaakte technische specificaties(STS 38), 1980.

R

1 17

ANONIEM, Houten buitenschrijnwerk. Vensters, vensterdeuren en lichte gevels. Eengemaakte technische specificaties(STS 52), 1982.

18

ANONIEM, Metaalschrijnwerk. Vensters, lichte gevels en omlijstingen. Eengemaakte technische specificaties(STS 36), 1980.

19

ANONIEM, Metselwerk voor laagbouw. Eengemaakte technische specificaties(STS 22), 1987.

20

ANONIEM, PVC-Buitenschrijnwerk. Eengemaakte technische specificaties(STS 52.12), 1981.

21

WTCB, Aanbevelingen voor de uitvoering van metselwerk in bakstenen of blokken. Technische Voorlichting(TV 95).

22

WTCB, Dichtingsmastieken voor gevels. Klassificatie, opvatting, uitvoering, Technische voorlichting (TV 107), 1975

23

WTCB, Dimensioneren van schrijnwerk onder windbelasting. Technische Voorlichting(TV 222), december 2001.

24

WTCB, Glas en glasproducten, funties van beglazing. Technische Voorlichting(TV 214), december 1999.

25

WTCB, Onderhoudsboekje voor houten buitenschrijnwerk. Technische Voorlichting(TV 133), december 1980.

26

WTCB, Plaatsen van buitenschrijnwerk, Technische voorlichting (TV 188), 1993

27

WTCB, Plaatsen van glas in sponningen. Technische Voorlichting(TV 221), september 2001.

SCRIPTIES 28

DELVAEL, D., Onderzoek naar hedendaagse detaillering (hellende daken). Scriptie, Universiteit Gent, Faculteit Ingenieurswetenschappen, 2004, 49 p.

REFERENTIES

CURSUSSEN 29

ALBERTS K., VAN DEN DOBBELSTEEN A., Milieueffecten van bouwmaterialen, duurzaam omgaan met grondstoffen, faculteit ingenieurswetenschappen en civiele techniek, TU Delft, 2001

30

DE MEESTER D., Inleiding tot de bouwtechniek en bouwstructuren, cursusnota's, Universiteit Gent, Faculteit toegepaste wetenschappen, 2001

31

MOENS, J., Constructie van gebouwen. Cursus, Universiteit Gent, Faculteit Ingenieurswetenschappen, 2003-2004.

32

NYS, C., Techniek van herstel en restauratie. Cursus, Universiteit Gent, Faculteit Ingenieurswetenschappen, 2004-2005.

33

WETTINCK E., 6600 Kennis van materialen, Metalen en niet-metalen, Universiteit Gent, Faculteit toegepaste wetenschappen, 2003.

1 2

R INFORMATIEBROCHURES 34

COX. J., SIZAIRE J., Cellenbeton, bouwsteen van de toekomst, Febecel, Brussel, 2000

35

MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, AFDELING NATUURLIJKE RIJDOMMEN EN ECONOMIE Ideeën voor energiezuinig bouwen en verbouwen, Alfons Maes, administratie economie, 2001

REFERENTIES

INTERNET 36

ALUART ALUMINIUM BV, aluminium dorpels, Internet, http://www.aluart.nl, 6 mei 2006

37

ANONIEM, Energie prestatie regelgeving, Internet, http://www.epb2006.be, 15 april 2006

38

ATTEMA, Tegeldragers, Internet, http://www.attema.nl, 30 maart 2006

39

BELISOL, Metalen, pvc, houten ramen, Internet, http://www.belisol.be, 20 maart 2006

40

BEVEPE, Houtvezelplaat, Internet, http://www.bevepe.be/nl/probleemoplosser, 30 mei 2006

41

BLOEM SEALANTS, Toepassingen voor aansluitingsvoegen, Internet, http://www.bloemsealants.com, 18 april 2006

42

BRICO, Brico fiche, Kit en Pu schuim, Internet, http://www.brico.be/wabs/fiches/index.jps, 16 april 2006

43

BRUYNO, Houten ramen, Internet, http://www.bruyno.be, 20 maart

44

COMHAN HOLLAND BV, Aluminium plaat, Internet, http://www.comhan.com, 22 mei 2006

45

DUCO, Ducotwin, Internet, http://www.duco.be,10 april 2006

46

ETERNIT, Gevel eterdecor kleinformaat gevelleien op ventisol-lat, toepassingsrichtlijnen, Internet, http://www.eternit.be, 17 mei 2006

47

GUTEX, Isolerende Houtvezelplaat, Internet, http://www.fibreboards.com, 30 mei 2006

48

HALFEN, Verwerkingsvoorschriften metselwerkondersteuningen, Internet, http://www.halfen.be, 23 maart 2006

49

HELIOSCREEN, Smartscreen buitenzonnewering, Internet, http://www.helioscreen.be, 4 april 2006

50

HENKEL CERESIT, Dichtingsmembranen strips en schuim, Internet, http://www.ceresit.com, 18 april 2006

51

KORAMIC, Kleidakpannen plaatsingsvoorschriften, Internet, http://www.koramic.be, 23 maart 2006

1 1 3

R

REFERENTIES

1 52

MAVOTEX, Compressieband, Internet, http://www.bouwweb.nl/persmap2004/041023mavotex, 18 april 2006

53

METAGLAS, Metalen ramen, Internet, http://www.metaglas.nl, 20 maart

54

PLAKABETON, Metselwerkconsole Korbo, Internet, http://www.plakabeton.com/korbonl, 14 april 2006

55

PONTMEYER, Houtproducten, Internet, http://www.trima.nl, 30 mei 2006

56

RENSON, Renson screenvent, Internet, http://www.renson.be, 10 april 2006

57

SCHÜCO, Metalen, pvc ramen, Internet, http://www.schueco.be, 20 maart 2006

58

STICHTING BLADLOOD, Eerherstel voor bladlood, Internet, http://www.sibl.nl, 7mei 2006

59

SVK, pannen plaatsingsinstructies, Internet, http://www.svk.be, 23 maart 2006

60

TNO, Constructief lijmen, Internet, http://www.tno.nl/bouw_en_ondergrond/bouwinnovatie/bouwsystemen/constructief_lijmen, 9 april 2006

61

TRIMETAL, Technische nota hydrofobering, Internet, http://www.trimetal.be, 20 mei 2006

62

UMNICORE, Katalogus bladlood, Internet, http://www.vmzinc.be/new/files/katalogus_lood.pdf, 7 mei 2006

63

VEKA, Pvc ramen, Internet, http://www.veka.de, 20 maart 2006

64

VLAAMSE HUISVESTINGSMAATSCHAPPIJ, Bouwtechnische beschrijving, dakwaterafvoer algemeen, http://www.vhm.be/PROF2004/B2001/deel3/hfd38.htm, 27 mei 2006

1 4

HEDENDAAGSE RAAMAANSLUITINGEN

Recommend Documents