Hedendaagse Economische Geschiedenis van België

1ste bach SEW

Hedendaagse Economische Geschiedenis van België Prof. Ilja Van Damme

Q B10

uickprinter Koningstraat 13 2000 Antwerpen www.quickprinter.be

3.50 EUR

Nieuw!!! Online samenvattingen kopen via www.quickprintershop.be

1

SAMENVATTING HEDENDAAGSE ECONOMISCHE GESCHIEDENIS VAN BELGIË  Elien Michielsen    HOOFDSTUK 1: DE ACTUALITEIT VAN DE GESCHIEDENIS  1.1 de actualiteit van het verleden  ‐ ‐

‐

‐

sterke gelijkenissen in crisis 2008 (reddingsacties Obama) en 1929 (Roosevelt)  1e nutsfactor van de geschiedenis:  Geschiedenis wordt gebruikt om te vergelijken, om een belangrijke gebeurtenis te  kaderen en te begrijpen   In 2009: laagste groei van de economie sinds 1945, we kunnen economische  fenomenen beter begrijpen, afwegen en plaatsen  2e nutsfactor geschiedenis:   Geschiedenis is ook nuttig om ons bewust te maken dat fenomenen en structuren uit  de eigen tijd het resultaat zijn van een historische ontwikkeling  3e nutsfactor geschiedenis:  Herinnering wordt levendig gehouden dmv monumenten, ook bedrijven laten  bedrijfsgeschiedenis maken ofwel dmv een idealisering ofwel met  kritisch/rationalistisch of om de corporate identity van het bedrijf in de verf te zetten   

1.2 de gereedschapskist van de historicus  ‐

‐

  Taak historicus: geschiedenis schrijven, feiten beschrijven, geeft aan die feiten een  samenhang en verklaart waarom geschiedenis wordt opgedeeld in specialismen:  politiek, militair (oorlog en conflict), economie (verdeling productie, handel,  consumenten, industrie), sociaal (lonen, arbeidsvw, voeding), cultuur   Maar deze specialismen hebben niet altijd bestaan, eerst enkel politiek en militair  (histoire – bataille) pas ‘2O economie & sociaal!    De reconstructie/beschrijving  gebeurt volgens een specifieke methode obv bronnen  (bronnen zijn sporen vh verleden)  

  Geschreven bronnen 

niet‐geschreven bronnen (meer en meer): audio‐visuele  bronnen, mondelinge en materiële (gebouw) ‐> kon aspecten  geven die in geschreven bronnen niet worden gevonden, veel  tastbare impressie 

  Gepubliceerd(breed publiek) niet‐gepubliceerd ‐> bij bv: administratief proces wordt    bewaard in archieven ‐> na verloop overgebracht naar  archierdepots, archieven van overheidsinstelling algemeen 

2

rijksarchief en rijksarchieven  in de provincie archiefdienst van  de belgische federale staat ‐> ook private archiefinstelling die  zich op bepaalde thema’s concentreren 

1.3 de historische kritiek  Deze bronnen moeten getest worden op hun waarde (datering, aard van de bron, auteur,  bestemming) en betrouwbaarheid adhv historische kritiek         Interne kritiek: peilt naar omstandigheden      externe kritiek: authenticiteit   Waarin bron tot stand kwam, wie ze op‐       centraal, is het geen vervalsing?  Stelde en bevoegdheid doelgroep     Belangrijk of de auteur de feiten zelf weet of hij afgaat op geruchten!   

1.4 de specificiteit van de historische benadering  ‐

‐ ‐

de historicus probeert adhv de feiten wetmatigheden te ontdekken dmv analyse van  patronen etc, historici zien hun vak vaak als een sociale wetenschap zoals sociologie  en economie   vb van wetmatigheden zijn wet van engel of philipscurve ‐> groene kader pg 15  de historicus heeft ‘de benefit of hindsight’ = hij/zij weet hoe het historisch proces is  afgelopen en kan die afloop proberen te verklaren door het fenomeen in een  historische context te plaatsen ‐> dit moet heel precies gebeuren, want de grootste  fout in het anachronisme: verkeerd situeren in de tijd  de historicus moet daarbij rekening houden met de opties die het niet gehaald  hebben, maar wel mogelijk waren (zoals de wegen, kruispunten maar we kiezen  maar 1 weg)    goede vgl is die met WO2: we gaan altijd vanuit dat de duitsers verloren hebben  en de geallieerden gewonnen, voor iemand die in 1940 leefde was dit hoogst  ondenkbaar!    Een voorbeeld uit de economie was Keynes die tegen de duitse terugbetalingen  was voor WO1, maar kreeg geen gehoor! Achteraf bleek dat dat inderdaad de  duitse economie ontwrichtte    

1.5 de tijdslijn, over de indeling in de geschiedenis  een belangrijk probleem wanneer men geschiedenis bestudeert is    de tijdsbepaling 1800 is lang geleden in vgl met nu, maar is niks in vgl met  ontstaan van heelal, …    

 

3

1.5.1 cesuur  om de tijd te meten en een historisch perspectief te creëren, delen we de tijd in in  historische perioden (elke periode begint met een censuur en heeft zo zijn specifieke  kenmerken) censuur = breukvlak: een periode met veel veranderingen op macroniveau in  een relatief korts tijdsbestek, er is hier dus sprake van een grondige wijziging van de sociale‐ economische structuur    een nieuwe periode begint soms met een evenement bv: stoommachine WATT,  maar volgens Harmsen moet een periodisering uitgaan van ‘sociaal‐economische’  structuren dan van politieke, militaire, culturele, technisch‐wet evenementen 

  1.5.2 traditionele indeling  2de probleem: bekijken van geschiedenis door europese bril, waarbij Europa middelpunt  vormt en rest van de wereld slechts aan bod komt als de wereld met Europa in aanraking  komt   Er zijn verschillende indelingen:      

oudheid  middeleeuwen  moderne / nieuwe tijd  hedendaagse / nieuwste tijd     ingedeeld volgens politieke en sociaal‐economische kenmerken, over begin en  einddatum is discussie!   

1.5.3 indeling economische geschiedenis  1) neolitische revolutie met uitvinding van en de overgang naar de landbouw en  veeteelt (10.000 j geleden)  2) industriële revolutie op het einde van de 18e eeuw in Engeland en vervolgens vrij snel  in West‐Europa  3) Huidige versnelling?   Groene kader pg 23‐24   

1.5.4 indeling hedendaagse geschiedenis  ‐

‐

industrieel kapitalisme sinds einde 18e eeuw heeft de verschillende metamorfoses  ondergaan, zodat ook hier periodisering zich opdringt! Belangrijk breukvlak =  fordisme  Henri Ford met T‐Ford eerste auto aan de lopende band ‐> betaalde werknemers  aanzienlijk maar dan concurrentie ‐> bleven trouw + konden zo ook die auto kopen,  de T‐Ford wordt dan gebruikt als metafoor voor het fordisme als maatschappelijk en  economisch fenomeen 

4

  1.5.5 de indeling van Hobsbawm  1) kapitalisme 1789‐1848 (revolutie op alle vlakken: sociologisch, economisch, politiek)  2) the age of capital 1848‐1875: kapitaal verovert alle domeinen van economisch leven,  landbouw en handel werden verdrongen door industrieel kapitalisme  3) the age of empire 1875‐1914: periode van vrede en internationalisering en  coördinatie kolonisering van Europe over de wereld   4) the age of extremes 1914‐1991 met zijn nieuwe extreme idealen (fascisme en  communisme) + 2x oorlog met name de schaal van doden etc 

  1.5.6 het einde van het productivisme?  Eerste decennium staat alvast in het teken van de negatieve impact van de demografische  en economische groei op de overleving van de menselijke soort en van de planeet zelf   Productiviteitsstijging en economische groei in vraag gesteld!  Groene kader pg 26   rostow !!  

HOOFDSTUK 2: PRODUCEREN? DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE (ANNE GRAUWELS)  Revolutie is geen evolutie! Het gaat om een overgang  2.1 de industriële revolutie, concept en realiteit    de overgang van een agrarische naar een industriële maatschappij    ook op politiek vlak verandering met vestiging van de burgerlijke democratieën    op demografisch vlak met de transitie age of revolution (Hobsbwan) 1789‐1848:  volgens hem = de belangrijkste gebeurtenis id wereldgeschiedenis   1789: dubbele karakter van de Franse revolutie en ede bouw van de eerste  moderne fabriek in Lancashire    1848: bouw van het eerste spoortwegnet en verschijnen van het communistisch  manifest 

Industriële revolutie          ste   1  industriële revolutie:  We schakelen eerst over van   Agrarisch naar industrieel maar  Slechts in aantal landen en    Sectoren         

         

2e industriële revolutie: voor reeds  geïndustrialiseerde landen uitbreiding   naar andere sectoren     voor nieuwe landen: hun eerste industriële  revolutie 

5

 

    2.2 de eerste industriële “revolutie”    1760‐1840 in Engeland en “take‐off” tussen 1780‐1800, samen met België, Engeland, VS en  enkele eilanden in Frankrijk. 

  2.2.1 de nijverheid voor de industriële revolutie, de proto‐industrie    ‐

Op veel plaatsen bestond al lang voor de industriële revolutie een vorm van  industriële productie ‐> achteraf proto‐industrie genoemd! Omdat het de 19e eeuwe  revolutie voorafging en ook voorbereidde    a) Tot einde 18e eeuw gebeurde productie in ambachtelijke ateliers in steden of bij  boeren thuis dmv verlagsysteem / putting‐out (grootheden lieten producten  produceren bij boeren thuis en kochten later aan, voor hen voordeel: lage kost,  voordeel boer: makkelijk te organiseren) ‐> met dit systeem omzeilde men ook de  regulering van de ambachtelijke industrie in de steden   Maar ook in steden wordt dit systeem vaak toegepast, soms was het zelfs het  enige inkomen   Op platteland is gezin de economische basiseenheid, wonen en werken liep door  elkaar. Tov fabrieksarbeid was men vrij in bepalen van begin‐einde en tempo   Deze autonomie was relatief want door lage lonen moesten ze veel en hard  werken   Crisis 1840: genadeslag aan handspinnen in vlasnijverheid = huisarbeid, de  verhoudingen worden wel wat aangepast, begint te lijken op fabrieksarbeid ‐>  betaald voor arbeid en niet voor product, haalde nu zijn grondstoffen bij  ploegbaas    b) Manufactures: grote ateliers (die op latere fabrieken leken) waar producten zoals  porselein, wapens gemaakt worden, dit was een eerste stap naar  arbeidsorganisatie (specialisatie) en een andere vorm van verloning (uurloon ipv  stukloon)     Groene kader pg 33‐34 

  2.2.2 de fabrieksproductie    ‐ ‐

Verdeling in 3 sectoren: katoen, steenkool en ijzer!  Zoals gezegd eerst fabriek in Lancashire, Engeland aangedreven door waterkracht,  later met stoom. Het meest ingrijpende was dat thuisarbeid niet meer mogelijk was!  Omdat de spin en weeftoestellen worden aangedreven met water of stoom   Ontstaan van moderne fabriek ‘factory’  

6

1) katoen: vraag naar kleding omhoog door demografische transities en vraag naar  legeruniforms (napoleontische oorlogen) & werden geproduceerd in cotton mills  (katoenfabrieken) in Engeland  2) steenkool: dmv stoommachines kon men welwater wegpompen in de mijnen in  Wallonië en zo dieper graven naar steenkool  wordt belangrijkste brandstof voor  particulieren, steenkoolmijnen hadden ook transport nodig  spoorwegennet     zoals gezegd was de industriële revolutie eerst actief in bepaalde landen, vanaf  1815 met stoommachines ook in Nederland (textiel en metaal)  koning Willem I  hielp dmv langlopende kredieten voor zware investeringen en had een industrie  gerichte politiek   de industrialisatie in België was intens maar vrij gelijkmatig verdeeld over het  land, eerst in Wallonië bij Luik/Charleroi, Vlaanderen bleef vrij ruraal tot aan de  2e industriële revolutie   in 1846 en 1896 waren er 2 industrialisatie‐assen in België:  1) een verticale van Antwerpen naar Charleroi via Brussel  2) horizontale: het steenkoolbekken van Luik naar Charleroi (= 1ste spoorweg:  Brussel‐Mechelen 1835)   bouw spoorwegen was hierbij zeer belangrijk, ook werden kanalen gegraven     ook in de rest van de EU was de industriële revolutie slechts op enkele plaatsen   een ander gevolg was de verstedelijking door fabrieken en minder landbouw     

2.2.3 waarom bij ons?    1) Aanwezigheid van grondstoffen en proto‐industrie:   ‐ Aanwezigheid steenkool en ijzererts + ontginning  ‐ Vroege ontwikkeling van de moderne industriële katoenproductie   Door aanwezigheid van proto‐industrie, kooplui investeren in katoen want  bracht meeste geld op  2) Bloeiende landbouwsectoren:  ‐ Intensieve bewerking van de grond  ‐ Vruchtwisselstelsel (klaver op braakliggend deel om grond te verrijken)  ‐ Ook productie voor de markt, niet enkel voor eigen  3) Rol van het kapitaal samen met de stimulerende rol van de overheid:   ‐ Beroep op banklening  ‐ In Engeland waren er handelsbanken in steden en platteland die betalingen  verrichten voor hen  nu ook kredieten verlenen  ‐ Ook in België: aantal kleine privébanken   ‐ Door oprichting 1ste gemengde bank: société générale de Belgique: nu ook  langlopende kredieten          

 

7

2.2.4 de economische gevolgen van de industriële revolutie    1) Spectaculaire groei van de arbeidsproductiviteit:  ‐ Door machine  ‐ Gemeten worden adhv volume, output per man‐uur, …  Inverse productiviteit = hoeveel man‐uur er nodig zijn om 1 eenheid van een bepaald  product voort te brengen  ‐ Om productie van verschillende sectoren samen te berekenen: statistieken die in  geldeenheden zijn uitgedrukt BBP en BBP/man‐uur   ‐ Productiviteit stijgt ‐> productie! Kon door oliecrisis, postindustriële revolutie  2) Vermarkting:  ‐ In Engeland einde 18e eeuw : markt bij wet volledig vrijgemaakt (geen levenslange  arbeidscontracten) ‐> migratiegolf van platteland naar steden en de fabrieken in  begin 19e eeuw  ‐ Kledingnijverheid veranderde totaal op 50 jaar tijd = eerst door een ver  doorgedreven arbeidsdeling en dankzij overschakeling van kleding ‘op maat’ naar  confectie en vervolgens door introductie naaimachine + kostprijs daalde aanzienlijk,  niet zozeer door machines maar door liberalisering van de markt want gildensysteem  die controleerde was afgeschaft ‐> uitbreiding naaimachine 1860: productie in  frabrieken  3) Nieuwe productiewijze en productieverhoudingen: machinisme  ‐ Betekent dat machine nu een bepalende rol heeft in het productieproces  ‐ Ondernemer meer investeren in vast kapitaal ‐> risico stijgt en prijs stijgt ‐> dus  besparing op arbeid  ‐ De machine veranderde veel: geen thuisarbeid meer, de arbeiders verzette zich daar  ook tegen: Luddisme‐beweging  ‐> voelden zich bedreigt en vernielden machines    Manier om te ontsnappen aan fabrieksbeleid en proletarisering van de arbeider  (manieren om te ontsnappen: ‘income pooling’ = verschillende bronnen van  inkomsten combineren: winkeltje, café uitbaten, stukje grond voor eigen gebruik,  thuisarbeid, prostitutie, …)     Ondernemers hadden vaak moeite om arbeiders te vinden voor hun fabriek, om aan te  trekken: hoge lonen, open fabriek (binnen en buiten wandelen, …) omdat ze zich niet wilden  laten opsluiten, andere manier was truckstelsel (=lonen in natura uitbetaald met goederen  fabriek of ploegbaas) & maandagvieren (=maandag minder lang gewerkt) 

  2.2.5 besluit    Spectaculaire groei is beperkt tot aantal sectoren, vooral halfafgewerkte productie behalve  katoen + proto‐industrie + manufactures