Professionale kwaliteit leraren centraal bij voorbereiding op passend onderwijs
Handelingsgericht werken RONALD KARSDORP
Medio september 2011 raakten Samenwerkingsverband WSNS 34-02 en OnderwijsAdvies met elkaar in gesprek. Kort daarvoor was een inspirerende studiedag verzorgd over Handelingsgericht Werken en de zogenaamde datamuur. Achteraf bleek deze studiedag het startsein voor een breder traject. Het Samenwerkingsverband was op zoek naar een algeheel passend vervolgaanbod en wilde dat organiseren voor alle scholen, met (en dat was belangrijk) ruimte voor individuele besturen om daarbinnen eigen keuzes te maken. De vraag was: Hoe geven wij HGW op alle scholen binnen het Samenwerkingsverband vorm en hoe sluiten wij aan bij datgene waar de scholen reeds mee bezig zijn? 6 ZP8-132643.indd 6
08.2013 04-12-13 09:55
I
n overleg is een meerjarig traject ontwikkeld. Nadat het voorstel werd gepresenteerd, besloten de besturen Octant, Spectrum, Unicoz, SCOH en Vrije school De Vuurvogel om deel te nemen. Vanuit OnderwijsAdvies werd een adviseursteam samen-gesteld bestaande uit onder andere: Anneke Veraart, Judith van der Togt, Martine van den Hoek, Helene Labout, Inge van Brugge, Jeroen van Tongeren, Peter Helmantel, Jan Anton Weyschedé en Ronald Karsdorp, die de projectleiding op zich nam.
“Er is nu synergie… alle gedachtekaders van het samenwerkingsverband en het schoolbestuur zijn op elkaar afgestemd, met ondersteuning vanuit OnderwijsAdvies.” Hans Gordijn, directeur Triangel (tot juli 2013)
De nieuwe directeur op de Triangel is Rob Wilschut. Rob heeft ook op zijn oude school ervaring opgedaan met Handelingsgericht werken. Rob: “De koppeling tussen Opbrengstgericht en Handelingsgericht werken is in mijn optiek heel belangrijk. Bij Opbrengstgericht werken gebruik je toetsgegevens om doelen te stellen. Bij het bereiken van de doelen komt Handelingsgericht werken om de hoek kijken. Wat zijn de stimulerende en belemmerende factoren van de kinderen en hoe vertaalt zich dat in onderwijsbehoeften? HGW als kwaliteitsimpuls bij OGW. Uitgaan van de mogelijkheden van de kinderen!”
“Met de besturen in het huidige samenwerkingsverband hebben wij bekeken hoe de scholen zich kunnen voorbereiden op de toekomst in het kader van Passend Onderwijs. Handelingsgericht werken is een belangrijk item in het kader van toekomstige ontwikkelingen.” Jan de Niet, coördinator samenwerkingsverband 34-02
AANPAK OP MAAT In goed overleg werden de uitgangspunten voor het tweejarige HGW traject geformuleerd. De belangrijkste op schoolniveau zijn: - HGW is een maatwerktraject op iedere school - HGW is gericht op het handelen van de leraar in de klas (zwaartepunt) - HGW wordt gestuurd vanuit een stuurteam per school. Dit stuurteam is verantwoordelijk voor het eigen succes. Het traject begon met een intake op alle 29 individuele scholen. Doordat de scholen op eenzelfde wijze werden bevraagd kon goed in beeld worden gebracht waar iedere school op dat moment (februari/maart 2012) stond. De intake heeft geresulteerd in 29 afzonderlijke plannen van aanpak, met andere woorden, voor iedere school ontstond een ‘HGW-plan op maat’. Door deze werkwijze konden reeds bestaande initiatieven van elke school in het individuele plan worden meegenomen en bleef de gezamenlijke SWV beleidslijn in het geheel herkenbaar. “De doelstellingen zijn bovenschools geformuleerd; maar de plannen van aanpak zijn geschreven per individuele school. Daartoe is ook een nulmeting per school gemaakt. De plannen van aanpak zijn per school verschillend. Een aantal scholen had al een start gemaakt met Opbrengstgericht werken en gaat nu aan de slag met Handelingsgericht werken. Andere scholen starten met Handelingsgericht werken.” Reinoud de Vries, Algemeen directeur Octant
7 ZP8-132643.indd 7
04-12-13 09:55
DOELSTELLINGEN Samen met schoolbesturen en scholen werden stevige, specifieke einddoelstellingen in de plannen van aanpak geformuleerd, zowel voor leraren, intern begeleiders en directies als voor het Samenwerkingsverband zelf. Belangrijk aandachtspunt was verbetering van de professionele kwaliteit van de leraar want daar staat of valt een HGW traject uiteindelijk mee. Hieronder enkele voorbeelden van doelstellingen die zo specifiek en meetbaar mogelijk zijn geformuleerd: - Leraren l kunnen denken en handelen vanuit onderwijsbehoeften; l kunnen groepsplannen schrijven en uitvoeren; l kunnen op minimaal 3 niveaus instructie geven; l hebben kennis van leerlijnen; l herkennen risicoleerlingen. - Intern begeleiders l kunnen de principes van HGW toepassen in de leerlingbesprekingen en de zorgstructuur in het algemeen; l kunnen leraren begeleiden bij het maken van en werken met groepsplannen. - Directies l hebben kennis op hoofdlijnen van HGW; l kunnen toetsresultaten analyseren. - Samenwerkingsverband l hanteert uniformiteit met betrekking tot de kijk op het werken vanuit onderwijsbehoeften van kinderen, op formulieren en processen; l heeft zicht op de kracht van scholen met betrekking tot het vormgeven van Passend Onderwijs
WAT WERKT IN DE PRAKTIJK? Nadat de plannen waren geschreven en de doelstellingen concreet waren geformuleerd, konden de adviseurs aan de slag. Zoals verwacht bleek dat Handelingsgericht werken voor de meeste scholen een complexe verandering betekent. Basis van HGW is dat de leraar in de klas denkt en handelt vanuit de onderwijsbehoeften van het kind en dat vraagt om een ‘andere manier’ van denken. Het betekent dat een leraar de methode moet kunnen loslaten omdat niet de methode maar de leerbehoefte van het kind richtinggevend is bij HGW. Zo komt er veel nadruk op het leren van de leerkrachten. Om tot een zo goed mogelijke afstemming te komen hebben de adviseurs met enige regelmaat overleg om inhoud en proces binnen de verschillende besturen en scholen aan de orde te stellen.
“Op de scholen werkt men met actieteams (=stuurteam). In deze teams zitten mannen en vrouwen die medeverantwoordelijk zijn voor het behalen van de doelen die omschreven zijn in het projectplan. De teams worden gevormd op basis van kwaliteit en affiniteit. Door het werken met actieteams voelen de leraren op school zich betrokken en medeverantwoordelijk voor het behalen van successen.” Reinoud de Vries, Algemeen directeur Octant
De adviseurs besloten de theorie van Robert Marzano en Michael Fullan erbij te betrekken. Marzano heeft een meta-analyse uitgevoerd op onderwijsresearch van de afgelopen 35 jaar. Hij maakte daarbij gebruik
8 ZP8-132643.indd 8
08.2013 04-12-13 09:55
gemaakt van Canadees, Amerikaans en Europees, ook Nederlands onderzoek. Zijn meta-analyse richtte zich op onderwijsveranderingen die daadwerkelijk invloed bleken te hebben op de leerprestaties van leerlingen. Het onderzoek is bekend geworden onder de titel: Wat werkt? En dat is precies wat de adviseurs en het samenwerkingsverband zich afvroegen: Hoe zorgen we ervoor dat dit HGW traject gaat werken?
“Handelingsgericht werken is een van bovenaf opgelegd stramien. In 1985 is het WSNS er al mee begonnen. Nu ligt het accent meer op de didactisch aanpak en kaders. Het voordeel is dat het meer structuur geeft, leraren moeten nadenken over de lessen, over de doelen en een prognose neerzetten en kijken hoe ze deze kunnen bereiken. Ofwel, ze moeten er planmatig mee omgaan. (…) Langzamerhand ontdekken leraren voordelen en leren ze HGW ‘eigen’ te maken”. Hans Gordijn, directeur Triangel
WERKEN MET EEN STUURTEAM Marzano noemt innovaties als dit tweejarig HGW traject een verandering op ‘niveau II’. Niveau I noemt hij een verbetering; op niveau II gaat het echt om een verandering. Hij onderscheidt 21 essentiële taken van leiderschap die bijdragen aan daadwerkelijk verbeterde prestaties, waarvan een aantal van essentieel belang is bij een verandering op niveau II. De kunst is om deze taken te beleggen bij meerdere personen zodat een ieder kan bijdragen aan het realiseren van de verandering. Hiervoor is gekozen voor het werken met een stuurteam op iedere school. Stuurteams bestaan uit mensen in de school die medeverantwoordelijk zijn voor het behalen van de HGW doelen die omschreven zijn in het projectplan. Werken met stuurteams vergroot de kansen op een succesvolle implementatie aanzienlijk en levert blijvend resultaat op, zo is ‘evidence based’ vastgesteld door Robert Marzano. Naast het monitoren van het proces heeft het stuurteam bijvoorbeeld ook de taak om te blijven focussen op de sterke en succesvolle resultaten van het veranderingsproces.
“Door het werken met een stuurteam is er draagkracht. Leraren praten erover en voelen zich verantwoordelijk. Veranderingen moeten met name plaatsvinden op de werkvloer.” Jan de Niet, coördinator van het samenwerkingsverband
WAAR STAAN WE NU? En nu zijn we al meer dan een anderhalf jaar onderweg. Stuurteams worden geconsulteerd voorafgaand aan studie- en veranderdagen. Voor de leraren op scholen zijn er scholingsmomenten en groepsbezoeken waarbij de leraar en/of het team direct feedback krijgt op het professioneel handelen. Ook voor IB’ers vinden scholingsmomenten en coaching plaats. “Het traject Handelingsgericht wordt op de scholen en schoolbesturen positief ontvangen. De basis, hetgeen waar scholen mee bezig zijn, wordt uitgebouwd. Het is een duidelijk plan dat met de betrokkenen zelf is gemaakt. Groot voordeel van dit traject is dat de leraar met dit traject concreet antwoord krijgt wat van hem op de werkvloer wordt verwacht.” Jan de Niet, coördinator van het samenwerkingsverband
9 ZP8-132643.indd 9
04-12-13 09:55
Uit de evaluaties met de besturen blijkt dat op vrijwel alle scholen met enthousiasme aan het project wordt gewerkt. Enkele scholen hebben een krachtig stuurteam op de been kunnen zetten, dat zich voluit verantwoordelijk voelt voor de invoering. Op andere scholen vinden stuurteamleden hun rol nog moeilijk en vragen daar meer begeleiding bij. De adviseurs bepalen met het stuurteam in welk tempo de projectinhouden in het team gebracht worden want analoog aan adaptief omgaan met kinderen betekent dit ook ruimte geven voor verschillen in leertempo tussen leraren. Juist de doelgerichtheid van het project, gekoppeld aan het maatwerk in de schooltrajecten en de duidelijke focus op het handelen van de leraar voor de groep maakt het verloop van het project tot nu toe succesvol. Het vraagt volharding want de verandering voor leraren is groot. In dit lopende schooljaar wordt nadrukkelijk aandacht besteed aan de rol van de directeur: wat betekent het voor hem of haar om directeur van een handelingsgerichte school te zijn?
Ik vind het positief dat de juiste adviseur op de school komt. De match tussen adviseur en team is belangrijk, dit wordt erkend door OnderwijsAdvies. Reinoud de Vries, Algemeen directeur Octant
Verder lezen: l Wat werkt: Leiderschap op school Over de manier waarop onderwijskundig leiders de prestaties van leerlingen kunnen beïnvloeden en richting geven aan de gewenste schoolontwikkeling. Met uitleg over 21 essentiële taken van leiderschap, 2 niveaus van verandering, prioriteiten stellen en het werken met een stuurteam. ISBN: 9789074233934
Op scholen van Samenwerkingsverband 34-02 loopt een tweejarig traject ‘Handelings-gericht werken’. De plannen van aanpak sluiten aan bij reeds bestaande, lopende initiatieven van de scholen. Het samenwerkingsverband vervult een initiërende rol. OnderwijsAdvies ondersteunt de scholen en het samenwerkingsverband bij dit traject. Voor meer achtergrondinformatie kunt u terecht bij www.onderwijsadvies.nl
10 ZP8-132643.indd 10
08.2013 04-12-13 09:55
