Voorwoord Wat betekent handelingsgericht werken voor een schoolteam? De laatste jaren is er in het onderwijs veel belangstelling voor Handelingsgericht werken (HGW). HGW beoogt de kwaliteit van het onderwijs en de begeleiding voor alle leerlingen te verbeteren. Het concretiseert adaptief onderwijs en doeltreffende leerlingbegeleiding, zodat een schoolteam effectief kan omgaan met verschillen tussen leerlingen. HGW is een planmatige en cyclische werkwijze waarbij onderwijsprofessionals (leerkracht, interne begeleider en leidinggevende) de volgende zeven uitgangspunten toepassen. 1. 2.
3.
4. 5.
6. 7.
De onderwijsbehoeften van leerlingen staan centraal. Wat heeft een leerling nodig om een bepaald doel te behalen? Denk aan instructie op een andere manier, extra leertijd of uitdaging. Hoe kan de leerkracht de leerling hierbij zo goed mogelijk ondersteunen? Afstemming en wisselwerking: het gaat niet alleen om het kind, maar om het kind in wisselwerking met zijn omgeving. Het gaat om deze leerling in deze groep, bij deze leerkracht, op deze school en van deze ouders. Hoe goed is de omgeving afgestemd op wat dit kind nodig heeft? Leerkrachten realiseren passend onderwijs en leveren daarmee een cruciale bijdrage aan een positieve ontwikkeling van leerlingen op het gebied van leren, werkhouding en sociaal-emotioneel functioneren. Met andere woorden: het is de leerkracht die ’t doet. Maar, wat heeft zij1 hiervoor nodig, wat zijn haar ondersteuningsbehoeften? Positieve aspecten van kind, leerkracht, groep, school en ouders zijn van groot belang. Naast problematische aspecten zijn deze nodig om de situatie te begrijpen, ambitieuze doelen te stellen en om een succesvol plan van aanpak te maken en uit te voeren. Samenwerking tussen leerkrachten, leerlingen, ouders, interne en externe begeleiders is noodzakelijk om een effectieve aanpak te realiseren. Dit vergt constructieve communicatie tussen betrokkenen. Samen analyseren zij de situatie en zoeken ze naar oplossingen. Doelgericht werken: het team formuleert korte en lange termijn doelen voor het leren, de werkhouding en het sociaal-emotioneel functioneren2 van alle leerlingen en evalueert deze in een cyclus van planmatig handelen. De werkwijze is systematisch, in stappen en transparant. Het is betrokkenen duidelijk hoe de school wil werken en waarom. Er zijn heldere afspraken over wie wat doet, waarom, hoe en wanneer. Formulieren en checklists ondersteunen dit streven. Teamleden zijn open over hun manier van werken en over hun plannen en motieven.
HGW op school Als een schoolteam met HGW aan de slag wil, dan is het belangrijk dat de leidinggevende samen met het team hiervoor een bewuste keuze maakt, passend bij de schoolvisie en bij andere ontwikkelingen in de school. De volgende vragen komen hierbij aan de orde. Past de visie van HGW bij het werkconcept van leerkrachten, bij hun waarden, opvattingen en overtuigingen? Sluit het aan bij hun visie en onderwijsdoelen? Meer concreet: past het bij hoe jij als leerkracht denkt, doet en je voelt ten opzichte van je werk? Past het bij wat jij positief 1
We spreken voor de leerkracht van ‘zij’ en voor de andere professionals van ‘hij’. Uiteraard gaat het in beide gevallen om ‘hij of zij’. 2 We realiseren ons dat we hiermee geen recht doen aan het onderwijs. Dat omvat immers veel meer dan deze drie gebieden. Maar HGW richt zich vooral op deze gebieden. 1
aan je werk vindt, bij wat maakt dat je van je werk houdt en dat je er trots op bent? Past het bij de reden waarom jij voor dit beroep hebt gekozen? Het gaat hierbij om reflecteren en keuzes maken: waarom willen we meer handelingsgericht gaan werken? Wat hebben we er aan? Wat levert het ons op? Verbeteren we met HGW ons onderwijs en de begeleiding voor alle leerlingen in het perspectief van passend onderwijs? Helpt HGW ons bij het realiseren van onze visie en missie? Dit boek is geschreven voor leerkrachten en teams die dergelijke vragen stellen en de wens hebben om meer handelingsgericht te werken. HGW: weer wat nieuws? De zeven uitgangspunten van HGW bieden een wenselijk kader, oftewel een ideale werkwijze. Een school kan ervoor kiezen deze na te streven Maar we spreken pas van een succesvolle implementatie van HGW als alle uitgangspunten werkelijk tot hun recht komen binnen een cyclisch proces. HGW is dus meer dan planmatig werken: het is planmatig werken volgens alle zeven uitgangspunten. Een aantal daarvan kan een omslag in denken betekenen, zoals: - van wat een kind heeft (probleem) naar wat het nodig heeft van de leerkracht - van probleemgericht denken en handelen naar oplossingsgericht denken en handelen - van een school die ouders informeert naar een school die daarnaast ook de ervaringsdeskundigheid van ouders benut in haar onderwijs. De directie geeft leiding aan de implementatie van HGW en speelt een belangrijke rol bij het motiveren en stimuleren van het team om meer handelingsgericht te gaan werken. Ook de IB is er nauw bij betrokken, zij coacht leerkrachten bij het toepassen van HGW in hun dagelijks werk. Teams passen overigens al veel van de uitgangspunten toe. Dat maakt HGW herkenbaar voor de praktijk. In die zin is HGW niet iets geheel nieuws of een totaal andere manier van werken. HGW biedt een systematisch en consistent uitgewerkt kader. En is daardoor goed te gebruiken bij reflectie en kwaliteitsverbetering: wat doen we al handelingsgericht en wat zouden we meer handelingsgericht willen doen? Het is daarbij van belang om doelgericht en in kleine haalbare stappen te werken en om van wenselijk naar haalbaar te redeneren. Het zijn de teamleden die deze keuzes maken. De haalbaarheid van een bepaald uitgangspunt kan immers sterk verschillen per team en per leerkracht. Kortom, een team kan zijn voordeel doen met HGW: veel van het werk dat teamleden dagelijks ‘onbewust bekwaam of onbekwaam’ doen, wordt ‘bewust bekwaam’. Hierdoor is het beter overdraagbaar aan collega’s, begeleiders, leerlingen en ouders. Voor zover wij kunnen inschatten zijn de uitgangspunten en werkwijze van HGW in grote lijnen conform het inspectiekader primair onderwijs. Waar komt ‘HGW voor de leerkracht’ vandaan? ‘HGW voor de leerkracht’ is gebaseerd op ‘HGW voor de interne begeleider’, hetgeen een bewerking is van ‘Handelingsgerichte diagnostiek voor orthopedagogen/schoolpsychologen’ (HGD). Voor HGD en HGW gelden dezelfde uitgangspunten, maar op verschillende niveaus. HGD is een praktijkmodel voor diagnostiek en advisering. Een schoolpsycholoog/orthopedagoog analyseert onderwijsleerproblemen met als doel een effectieve aanpak. HGD richt zich op relevante factoren van kind, leerkracht, groep, school en ouders: wat gaat goed en wat is moeilijk? Het proces begint met de hulpvraag van een school, ouders of kind en eindigt met een verantwoord en bruikbaar antwoord. De schoolpsycholoog/orthopedagoog werkt intensief samen met school, ouders en kind en is van meet af aan gericht op adviseren. Het model bevat vijf fasen: intake, strategie, onderzoek,
2
indicering en advisering. Dit model is ontwikkeld door Noëlle Pameijer en Tanja van Beukering en beschreven in hun (rode) boek ‘Handelingsgerichte diagnostiek’ (2004). HGD geniet inmiddels veel belangstelling. Ook interne en ambulante begeleiders, remedial teachers en andere leer- of gedragsspecialisten blijken enthousiast over deze manier van werken. Daarom hebben de auteurs van HGD speciaal voor hen een handreiking geschreven: het (blauwe) boek “Handelingsgericht werken voor de interne begeleider” (2006). ‘HGW voor de IB’ is een systematische manier van werken gebaseerd op de uitgangspunten en fasen van HGD, voor zover die relevant zijn voor een interne of ambulante begeleider (AB), remedial teacher (RT) of andere leer- of gedragsspecialist. De fasen zijn van toepassing als een leerkracht, ouder of leerling hen benadert met een hulpvraag: er is een zorg, hoe komt dat en hoe kunnen we dit aanpakken? Van deze handreiking is er ook een Vlaamse bewerking: het (groene) boek “HGW op school” (Pameijer, Van Beukering, Schulpen & Van de Veire, 2005). Aspecten van HGW voor de IB blijken ook goed toepasbaar voor schoolteams. Ervaringen met HGW-trainingen op teamniveau zijn doorgaans zeer positief. Vandaar dit boek. HGW kan leerkrachten ondersteunen bij het omgaan met verschillen tussen leerlingen tijdens de reguliere lessen en activiteiten. Het stimuleert de leerkracht om vanuit een onderzoekende en reflectieve houding te zoeken naar mogelijkheden om het dagelijks onderwijs beter af te stemmen op de onderwijsbehoeften van de leerlingen in haar groep. Het draagt daarmee bij aan passend onderwijs. Voor wie is HGW? De zeven uitgangspunten zijn alle toe te passen door professionals werkzaam in het onderwijs, zoals leerkrachten uit het regulier en speciaal (basis)onderwijs, IB’s, AB’s, RT’s, lees- en gedragsspecialisten, leidinggevenden en orthopedagogen/psychologen. Zo ontstaat een gemeenschappelijk kader dat de samenwerking tussen deze professionals aanzienlijk bevordert. Iedereen hanteert eenzelfde visie, streeft dezelfde uitgangspunten na en spreekt dezelfde taal. Het biedt ook houvast in de communicatie met ouders en leerlingen: dit streven we na, zo willen we werken. De uitgangspunten van HGW kunnen als kader voor de leerlingzorg en zorgstructuur in een school of samenwerkingsverband (SWV) fungeren. Zo is er de “1-zorgoute: samen onderwijs passend maken” (Clijsen, Gijzen, De Lange & Spaans, 2007). Hiermee ontstaat afstemming tussen alle betrokkenen in een SWV, vanuit een gezamenlijk werkconcept. Teams van reguliere basisscholen werken handelingsgericht, externe deskundigen (zoals in een ZAT) verrichten HGD, de commissie die beslist over speciaal (basis)onderwijs beschikt volgens principes van HGD en de scholen voor kinderen met speciale onderwijsbehoeften werken handelingsgericht. De uitgangspunten van HGW bieden op al deze niveaus een kader voor afstemming. Zo ontstaat een SWV waarin men handelingsgericht samenwerkt. Dit is uitgewerkt in het Project Afstemming van NTO-effekt (De Lange e.a., 2006 - 2009). HGW kan bovendien bijdragen aan Passend Onderwijs. De manier van werken levert een bijdrage aan de kwaliteitsverbetering van het onderwijs voor de ‘gewone’ leerlingen en tegelijkertijd ook voor die leerlingen die extra begeleiding nodig hebben. Door uit te gaan van onderwijsbehoeften bevorderen we dat ieder kind zoveel mogelijk ‘onderwijs op maat’ krijgt. Dit geldt zowel voor de leerlingen in het regulier onderwijs als voor die in het speciaal onderwijs. Passend Onderwijs 3
Een beleidsverandering is gaande: herijking van de zorg met als doel Passend Onderwijs voor iedere leerling op basis van een zorggewicht (Ministerie van O, C & W, 2005; 2009). De kern van Passend Onderwijs is dat alle leerlingen zich optimaal kunnen ontwikkelen op school: de ‘gewone’ leerlingen, maar ook de leerlingen die extra begeleiding nodig hebben. Alle leerlingen hebben recht op goed onderwijs dat aansluit bij hun talenten en beperkingen. Doelen van Passend Onderwijs zijn het onderwijs en de zorg aan kinderen te verbeteren en de beperkingen van de bestaande wetgeving op te lossen. Zo beoogt men de ouderbetrokkenheid rond de invulling van het onderwijs- en zorgarrangement te vergroten. School en ouders bepalen samen welke school het beste past bij wat een kind nodig heeft. Schoolbesturen krijgen een zorgplicht: zij moeten leerlingen een passend onderwijsaanbod bieden, al dan niet via de eigen school. Hiermee krijgt ieder kind een plaatsgarantie. Het wettelijk onderscheid tussen regulier en speciaal(basis)onderwijs verdwijnt. Passend onderwijs betekent niet dat alle leerlingen in een reguliere basisschool moeten worden opgevangen. Een regionaal netwerk van scholen biedt een dekkend onderwijsaanbod, bestaande uit reguliere scholen, flexibele tussenvormen (zoals een speciale klas in een reguliere school) en speciaal onderwijs. Per leerling zal gekeken worden waar het passende onderwijsaanbod het beste gerealiseerd kan worden. Het kind staat centraal, er mag geen kind meer tussen wal en schip vallen. Belangrijk is wat een kind wèl kan. Maar uiteindelijk zijn het de leerkrachten die passend onderwijs mogelijk maken. Daarom worden zij beter toegerust om leerlingen extra te begeleiden. Ook de leerkracht staat dus centraal: wat heeft zij nodig om deze (groep) leerlingen passend onderwijs en adequate begeleiding te bieden? Het antwoord verschilt van leerkracht tot leerkracht en is afhankelijk van het aanbod dat de leerling nodig heeft. Het kan gaan om scholing, coaching of ‘meer handen in de klas’. HGW kan als kader dienen bij beslissingen over wat de school bepaalde leerlingen (en hun ouders) al dan niet kan bieden: wat vinden wij als school wenselijk, wat is voor ons haalbaar en wat hebben wij nodig om passend onderwijs te kunnen bieden? De sterke positie van ouders, zoals die bij HGW is uitgewerkt, draagt bij aan het verhogen van de ouderbetrokkenheid. Doelgroep en opzet van het boek Dit boek is bestemd voor leerkrachten, interne begeleiders en leidinggevenden. Het is ook relevant voor AB, RT en andere leer- en gedragsspecialisten in en rondom de school. Het geeft antwoord op de vraag “hoe kun je als schoolteam handelingsgericht werken?”. Wat betekent het voor de begeleiding van leerlingen en de samenwerking met ouders? We illustreren dit met praktijkvoorbeelden. In hoofdstuk 1 komen de zeven uitgangspunten van HGW aan de orde: wat betekenen deze voor het dagelijks werk van een leerkracht? Hoofdstuk 2 gaat over effectief adaptief onderwijs. Wat verstaan we hieronder en wat betekent het voor leerkrachten? De stappen van de “1 zorgroute” komen in verschillende hoofdstukken aan bod. Eerst bespreken we de “HGW – cyclus op groepsniveau” (hoofdstuk 3). De hoofdstukken 4 en 5 gaan over constructief communiceren met leerlingen, respectievelijk ouders: welke richtlijnen bevorderen een goede samenwerking? In hoofdstuk 6 bespreken we de “HGWcyclus op individueel niveau”: de leerlingbespreking, het zorgadviesteam en de verwijzing naar een andere school of voor externe hulp. Hoe kunnen we in al deze stappen handelingsgericht samenwerken? Hoofdstuk 7 gaat over handelingsplannen: hoe maken we deze handelingsgericht? Hoofdstuk 8 tenslotte gaat over de implementatie van HGW in een schoolteam: hoe is deze af te stemmen op de veranderingsmogelijkheden van het team? Hoe is HGW te integreren in het schoolbeleid, zodat het ‘levend’ blijft? Bijlage I bevat formulieren die een team kunnen ondersteunen bij het concretiseren van HGW. Bijlage II 4
bevat checklists effectief leerkrachtgedrag. Alle informatie uit de Bijlagen I en II is via de website van Uitgeverij ACCO gratis te downloaden. Zo kunnen scholen deze materialen bewerken om ze passend te maken bij de eigen school. Op deze website zijn ook andere HGW - materialen te vinden, zoals uitgewerkte voorbeelden. In de tekst staan deze downloads aangegeven met “PC-teken”. Ga daarvoor naar www.acco.be Leeswijzer Dit boek bevat veel informatie. Leerkrachten verschillen in de manier waarop ze zich kennis toe eigenen. Sommigen lezen graag over HGW, voor hen is dit boek geschikt. Anderen horen liever over HGW, googlen ernaar of kiezen ervoor een school te bezoeken die al handelingsgericht werkt. Binnen een team zijn deze verschillen goed te benutten en kunnen teamleden elkaar mooi aanvullen. Een aantal leerkrachten kan hoofdstukken uit dit boek lezen, samenvatten en presenteren aan hun team. Het team kan daarna aspecten van HGW uitproberen: wat werkt voor ons? Naar aanleiding van deze ervaringen kunnen leerkrachten gerichter gaan lezen: wat zegt dit hoofdstuk of die paragraaf daarover? Het boek kan ook als achtergrondliteratuur en naslagwerk dienen tijdens teamtrainingen HGW. Dank Velen hebben als meelezer een waardevolle bijdrage aan dit boek geleverd: Wil Bakker (ambulant begeleider, Federatief SWV Leerlingenzorg 39-06 en Stichting Horizon), Ivonne de Bondt (leerkracht en IB, OBS Lorentzschool) Gerrit Bussink (directie, OBS Het Overbos), Arjan Clijsen (senior onderwijsadviseur, KPC Groep), Nicoline Gieskes (GZ-psycholoog, eigen praktijk), Wijnand Gijzen (senior innovatie- en organisatieadviseur, CED-Groep), Els de Jong (orthopedagoog, Seminarium voor Orthopedagogiek, Hogeschool Utrecht), Karen van Kooten (orthopedagoog, Krijtstreep trainingen), Nico van der Meer (onderwijsspecialist en directeur NTO-Effekt), Mirella van Minderhout (psycholoog, Eduniek en Bureau Mind), Tijn Nuyens (onderwijsspecialist en directeur NTO-Effekt), Astrid Ottenheym (directie, Montessorischool De Kraal), Peter Pijl (onderwijsspecialist, NTO-Effekt), Gea Spaans (projectleider verbetertrajecten taal/lezen, PO-Raad), Noortje Stoelinga (leerkracht, OBS Lorentzschool), Peter de Vries (orthopedagoog, Seminarium voor Orthopedagogiek en Almeerse Scholen Groep), Bertine de Vroedt (docent Fontys OSO), Kees van Wel (coördinator, Federatief SWV Leerlingzorg 39-06), Milja Zwart (leerkracht, Christelijke Nationale School). We danken jullie zeer hartelijk voor jullie grote betrokkenheid bij dit project en zijn jullie erkentelijk voor het constructieve meedenken en de vele goede suggesties! Ook danken we graag alle scholen waar we HGW - trainingen hebben gegeven: we hebben veel van en met jullie geleerd! Tenslotte We zijn zeer benieuwd naar ervaringen van scholen met HGW: wat werkt goed en wat niet? Welke suggesties heeft u ter verbetering? We hechten veel waarde aan proces- en effectmetingen. Heeft u die, laat het ons weten! HGW blijft immers in ontwikkeling en we benutten daarbij graag praktijkervaringen en -onderzoeken. Bij voorbaat veel dank. We hopen met dit boek niet alleen teams meer kennis over HGW te verschaffen, maar hen ook te inspireren en te motiveren om aspecten van HGW uit te proberen. Voor een ieder die hiermee aan de slag gaat: heel veel werkplezier en -succes! Noëlle Pameijer, Tanja van Beukering en Sonja de Lange, juli 2009. 5
