Haalbaarheidsonderzoek Herbestemming Fort Dirksz Admiraal
1
Inhoud
1.
Inleiding
2.
Onderzoeksmethode
3.
Beschrijving van het object
4.
Herbestemmingscenario’s
5.
Casco restauratiekosten en herbestemmingkosten
6.
Exploitatiemodellen
7.
Conclusie
8.
Aanbevelingen
9.
Toelichting
3
1. Inleiding
“Fort Dirksz Admiraal op een regenachtige
omsloten door de Nieuweweg en de uitloper
In het verleden zijn ook al verschillende
herfstmorgen. Het houten hek rond het
van de Fortgrachten. De paden slingeren zich
plannen gemaakt voor de inrichting van
uitgestrekte complex was eens wit, zoals
ongehinderd door welig groen, er zijn knusse
het fort. Echter, daaruit hebben we kunnen
de ruiten van de vele barakken eens heel
hoekjes, zonnige plekjes, heuvels en dalen.
concluderen dat de praktijk anders verliep
waren. Spinnen hebben zich vastgezet op de
Een ideaal stuk grond om te spelen.”1
dan de plannen. Door enkele misstappen
ruiten. Hun webben dichten de gaten, door
jeugdige Helderse vandalen met handen vol
Helderse Courant van 23 september 1967. Ook
voren. Door het ontgraven van de voormalige
stenen in het glaswerk gemaakt. De jeugd
toen was er een stille roep om een invulling
luchtdoelbatterij ontstonden nieuwe
heeft de kans, ongehinderd te kunnen slopen,
te geven aan het terrein op het Fort Dirksz
hangplekken met bergen afval tot gevolg.
ten volle aangegrepen. Er is weinig meer
Admiraal. In de tussentijd zijn vele pogingen
Met deze kennis uit het verleden hebben
heel aan de houten gebouwen op de stenen
gedaan een nieuwe invulling te geven, soms
we opnieuw het hele complex bekeken
voeting, aan de paden, aan afrasteringen,
met een geslaagde afloop.
vanuit de Bomvrije Kazerne.
enzovoorts. Maar wat is er veel te maken
van dit ruigbegroeide terrein, dat wordt
besteed aan het Fort Dirksz. Admiraal.
1
Zo luidde het begin van een artikel in de
verpauperde het terrein juist meer dan ooit te
In verschillende publicaties is al aandacht
Anoniem, ‘Barakken en bunkers in overdadig groen. Van Fort Dirksz. Admiraal is alles te maken…’, Helderse Courant 23 september 1967.
5
2. Onderzoeksmethode
Het onderzoek is uitgevoerd op basis van
heeft. Ook is het fort beschouwd binnen de
binnen Den Helder veranderde en Den Helder
voorhanden zijnde primaire en secundaire
Stelling Den Helder.
groeide langzaam maar zeker over de linie
bronnen. Ook is tijdens het onderzoek
In navolging van het onderdeel zijn van de
heen. Het fort moet nu dan ook bezien
nieuw bronmateriaal vervaardigd, op
Stelling Den Helder is ook gekeken naar
worden als dé centrale plek van Den Helder.
basis van foto’s en het beoordelen van de
ontwikkelingen rondom het fort die de
Een van de belangrijkste bronnen in de
bouwtechnische staat.
positie van het complex binnen Den Helder
totstandkoming van dit onderzoek zijn de
veranderde. Door het versoepelen van de
mogelijkheden die geschapen zijn door het
Bij het onderzoek is niet alleen gekeken
Kringenwet van 1853 in de jaren dertig van
aannemen van de huidige Structuurvisie
naar de Bomvrije Kazerne als onderdeel van
de twintigste eeuw en het opheffen van het
Stelling Den Helder . Deze visie is tevens
het Rijksmonument Fort Dirksz. Admiraal,
fort als verdedigingswerk eind jaren vijftig,
opgenomen in de Structuurvisie van de
maar ook naar het complex als geheel. Het
werd de omgeving in een straal van een
gemeente die tot 2025 is aangenomen
fort bevat nog verschillende elementen en
kilometer rondom het fort langzaam maar
en wordt uitgevoerd .
ensembles uit de verschillende periodes van
zeker ingesloten door nieuwe woonwijken
verbouw en verandering die het fort gekend
en industriegebieden. De plek van het fort
2
ir. Yttje Feddes; Schengenga, ir. Pieter; dr. Kaag – Van der Boon, Hennie, Structuurvisie Stelling Den Helder. Voorstellen voor bestemming, inrichting en beheer, (Utrecht: H+N+S, 2001). 3 Gemeente Den Helder; Afdeling Ruimte, Wonen en Ondernemen; Team Beleidsontwikkeling, Structuurvisie 2025, (Den Helder: Gemeente Den Helder, 2012), 71-72.
7
3. Beschrijving van het object
3.1 Bestemmingsgebied
fout van de eerste orde bloot. Het
Fort Dirksz. Admiraal is onderdeel van
met geschut verdedigd, maar aan
de Stelling Den Helder. Hierna is een
de zuidzijde van het dorp Helder
korte geschiedenis weergegeven van
was geen enkel verdedigingswerk
het bestemmingsgebied Stelling Den
aanwezig. Een vijandelijke landing
Helder waar het fort zoals gezegd
op de Hollandse kust werd door
onderdeel van is.
de aanwezigheid van moerassen
De geschiedenis van Den Helder is
onmogelijk geacht. Ten onrechte! Op
in grote mate door Napoleon bepaald.
27 augustus 1799 ’s morgens om vier
De Franse keizer versnelde het proces
uur landde de Engelse invasiemacht,
dat eind 1700 in de moerassige
onder Sir R. Abercomby, tussen
noord-westpunt van Nederland
Huisduinen en de Groote Keet. De
begon. Het Nieuwe Diep was al enkele
machteloze verdedigers konden niet
tientallen jaren marinehaven en de
veel meer doen dan de kanonnen
eerste verdedigingswerken waren al
“vernagelen”(onbruikbaar maken)
gebouwd. In 1781 was al min of meer
en vluchten. De bezetting die volgde
besloten dat het Nieuwe Diep de
duurde maar enkele maanden. Tijdens
oorlogshaven van de Republiek zou
deze bezetting werd begonnen met
worden.
het tekenen en bouwen van een
soort verdedigingslinie. De Bataafse
In 1799 legden de Engelsen
en de Russen een strategische
Marsdiep en zijn vaargeulen werden
troepen, onder leiding van Generaal
Napoleon Bonaparte 9
Brune, wisten de aanvalslegers na enkele
zijn goede gezindheid tegenover de Helderse
goedkeuring
maanden te verslaan waarna op 18 oktober
bevolking werd het plein bij Fort Kijkduin in
eiste Napoleon
1799 de Hertog van York de overgave tekende.
1993 naar hem genoemd.
dat er haast
De verslagen legers werden in de haven van
Inundatieplan Stelling Den Helder september 1864, © Nationaal Archief 4.OPV inventarisnummer H124
werd gemaakt met de
Den Helder ingescheept om terug te keren
naar hun vaderland.
augustus 1769 in Ajaccio op het eiland
Marine-etablissement (de Werf),
Corsica, bezocht van 15 tot 17 oktober
de forten l’Ecluse (Dirks Admiraal),
1806 uitgeroepen tot Koning van Holland.
1811 Den Helder. Hij zag met eigen ogen
Lasalle (Erfprins), Morland (Kijkduin) en een
Op 21 april 1807 bezocht Koning Lodewijk
hoe het gesteld was met de noordelijkste
verbindingswal met een gracht (de Linie). Dat
Napoleon Den Helder. Na dit bezoek werd
oorlogshaven in zijn Keizerrijk. Hij
bleek niet mee te vallen want de aanvoer van
het ontwerpen van verdedigingsplannen
gaf opdracht tot de bouw van de
de bouwmaterialen naar Den Helder was een
door Jan Blanken Janszoon voortvarend ter
verdedigingswerken om Den Helder. Het
zware opgave.
hand genomen. Echter, gebouwd werd er
uiteindelijke ontwerp voor de bouw van
nog steeds niet. Keizer Napoleon Bonaparte
deze fortificaties werd goedgekeurd op 4
ambachtslieden, meer dan tweeduizend
vaardigde bij decreet van Rambouillet op
maart 1812 door het Commité Central des
Spaanse krijgsgevangenen en bedelaars uit
9 juli 1810 uit dat Holland door zijn Franse
Fortifications. De Keizer vernoemde zijn te
de wijde omgeving werden naar Den Helder
Keizerrijk werd geannexeerd. Op 31 oktober
bouwen forten naar de voor hem gesneuvelde
gehaald. Paarden en karren werden tot aan
1811 bepaalde Napoleon dat het Nieuwe Diep
vertrouwelingen. Zo werd fort Kijkduin eerst
Alkmaar in beslag genomen. Als de eigenaar
een van de drie oorlogshavens in Holland
fort Morland genoemd naar Kolonel F.L.
weigerde, werd hij zelf ook bij de Helderse
zou zijn, en op 15 maart 1812 zelfs “een
Morland die in 1805 sneuvelde in de slag
vesting aan het werk gezet. De gemeente
oorlogshaven van de eerste rang”. Onder
bij Austerlitz. Na zes jaar verbanning stierf
stond voor de onmogelijke taak iedereen
leiding van Admiraal C.H. Verhuell werden
Napoleon op 5 mei 1821 op St. Helena. Twee
onderdak te bieden. Vervuiling en ziekten
de forten in Den Helder gebouwd. Nadat in
weken na het bezoek van de Franse keizer
bleven niet uit en de doodgraver kreeg
maart 1814 Parijs was gevallen wist Verhuell
werd bepaald dat uitsluitend Medemblik,
het druk. Zijn werk bleek vaak zinloos. In
de Stelling van Den Helder tot 4 mei voor
Hellevoetsluis en Den Helder als oorlogshaven
boze brieven klaagde hij dat kisten werden
Napoleon te behouden. Ter herinnering aan
dienst zouden doen. Een week na de
opgegraven en tot hutten werden verspijkerd.
Lodewijk Napoleon werd op 5 juni
Napoleon Bonaparte, geboren op 15
bouwwerkzaamheden aan het
Dertienhonderd boeren en
11
de hoogste prioriteit toegekend. Vanaf 1
werden ook uitgebreid. In de periode 1901/07
kustbatterijen, waaronder Helsdiep, werd
op 18 april 1874 (Staatsblad 64) komt er een
januari 1875 gerekend moesten de genoemde
werden scherfvrije onderkomens gebouwd
ondergebracht in de kazematten van fort
einde aan een lange periode van politieke
stellingen binnen een periode van acht jaar
op de Linie en op de forten Erfprins en
Kijkduin. Commandant Stelling Den Helder
onderhandelingen. In deze wet wordt
voltooid zijn. Dit is niet gebeurd. In 1875 werd
Dirksz Admiraal. Fort Kijkduin zou in 1913
Schout bij nacht H. Jolles en zijn staf
het vestingstelsel van het Koninkrijk der
de Oostbatterij gesloopt en werd er een
gemoderniseerd worden. Er werden in
namen hun intrek in fort Oostbatterij aan de
Nederlanden vastgelegd. Ook de volgorde
bomvrije kazerne gebouwd, die huisvesting
Duitsland twee pantserkoepels, elk met
Kanaalweg. Na de capitulatie van Nederland
van uitvoering van de werken staat in de
moest bieden aan 1000 man. Drie nieuwe
twee kanonnen van 28 cm lang 45, besteld.
kreeg Schout bij nacht H. Jolles de opdracht
wet genoemd. De Stelling van Den Helder
verdedigingswerken stonden in 1877 op het
Voor deze uitbreiding werd een gedeelte
de Stelling van Den Helder op te geven. Met
stond met enkele andere werken op de
programma, waarvan er uiteindelijk maar
van het fort gesloopt, waarna men met de
tegenzin tekende hij op 15 mei 1940 in Sneek
eerste plaats. Jaarlijks werden er gelden
een is gebouwd: een kustbatterij “ op de
werkzaamheden stopte. Ten zuiden van het
de overgave van de Stelling van Den Helder4.
gereserveerd bij het vaststellen van de
zeedijk ten westen van het Meteorologisch
“oude” fort Kijkduin zou een geheel nieuw
Rijksbegroting. Het hele plan moest binnen
Observatorium”. De bouw van het waterfort
Kijkduin komen. Het bestelde geschut werd
acht jaar zijn voltooid.
“op de Laan”, dat gebouwd moest worden op
niet op het “nieuwe Fort Kijkduin” geplaatst
een zandbank ten noorden van Kaaphoofd,
en men stopte in 1920 met de bouw. Eind
april 1874 “De wet tot regeling en voltooiing
is nooit uitgevoerd. De bouw van het
jaren twintig en in 1939 bouwde men in de
In 1811-1813 werd Fort Dirksz. Admiraal
van het vestingstelsel” van kracht. Artikel 1
hypermoderne Fort Harssens begon in 1880.
Grafelijkheidsduinen de Batterij Helsdiep.
aangelegd als gebastionneerd fort met twee
van deze wet wees Den Helder aan als een
De zwaarste kanonnen die ooit in Nederland
Verder werden in de nabije omgeving de
ravelijnen en een enveloppe, en vernoemd
van de negen gebieden die verbeterd en
hebben gestaan ( twee pantserkoepels elk
batterijen “Begraafplaats” en “Vrede en
naar een uitwateringssluisje. Het was in 1813
gemoderniseerd moesten worden. In artikel
met twee kanonnen van het kaliber 30.5 cm)
Vrijheid” gebouwd.
nog niet voltooid. De in 1828 begonnen bouw
2 van dezelfde wet wordt aan de Stelling
vormden hier de bewapening. In 1882 werd
van een kazerne kwam niet verder dan de
van Den Helder, samen met de Nieuwe
het oorspronkelijke reduit van fort Dirksz
augustus 1939 de algemene mobilisatie
fundering. Aan de keel werd het fort later
Hollandse Waterlinie (ged.), de werken tot
Admiraal omgebouwd. Op het eilandje ervoor
afgekondigd. Soldaten van het Regiment
omgewerkt tot een veel kleiner werk, als
dekking van rivierovergangen aan IJssel,
bouwde men in datzelfde jaar een dubbele
Kustartillerie bemanden o.a. Fort Kijkduin.
onderdeel van de liniewal, met voorgelegen
Waal en Maas, en de Stelling van Amsterdam
caponniere. Andere forten en kustbatterijen
Ook het personeel van de andere
caponnière ter bestrijking van de liniegracht.
Met het aannemen van de Vestingwet
Onder minister Weitzel werd op 18
Na twee voormobilisaties werd op 29
3.2 Waardering van het complex
4
In 1941 werd de eerste batterij door de bezetter veelvuldig gefotografeerd. Op deze foto zijn de stukken 8,8cm Flak te zien, voordat deze vervangen werden door moderne stukken 10,5cm Flak.
De voorwerken werden in 1886 geslecht.
goed bewaard gebleven is.
Op het oorspronkelijke fort, dat geheel
afgegraven is, bevinden zich twee
enveloppe is grotendeels intact; de
kampementen van de Koninklijke Landmacht.
oorspronkelijke wal heeft hoge steile taluds,
Het geheel met inbegrip van de enveloppe
tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hier
en twee ravelijnen is omsloten door fraaie
een luchtdoelbatterij gebouwd met betonnen
grachten, waardoor het oorspronkelijke tracé
bunkers. De in de liniewal gelegen redan met
De voor de caponnière gelegen
52 graden noorderbreedte, De Stelling Verdedigd - Verdedig De Stelling, (Den Helder. Zeestad CV/BV, 2013), omslag.
13
vooruitgeschoven caponnière is grotendeels nog geheel intact; de wal heeft hoge steile taluds, eveneens bebouwd met betonnen Duitse bunkers. Het fort is door de aanleg van de spoorlijn in
3.4 Omschrijving van het complex
Architectuurhistorisch bezien is het complex een
3.4.1 Cultuurhistorische waarden
1856 en later door de aanleg van de Nieuweweg doorsneden.
3.4.2 Architectuurhistorische waarden
uiting van de militair-strategische bouwkunde, die
andere accessen, in dit geval de Rijkswerf en
aanpassing aanleiding waren. Het complex
onderdelen van de Stelling, die gaandeweg
de Marinehaven.
is verder representatief (karakteristiek)
in verval zijn geraakt, te herstellen en de
omdat het duidelijk herkenbaar is als
Stellingzone als geheel een zekere allure
fort, met verbindingswal en gedekte
en herkenbaarheid te geven. Bovendien
weg en deel uitmaakt van het bestaande
past het bij deze ambitie om toekomstige
fortificatiestelsel. Het complex is – ondanks
stedenbouwkundige ontwikkeling af te
3.4.4 Ensemblewaarde en situationele waarden
gebaseerd is op: Het fort is onderdeel van de Stelling Den Helder
a) het systeem van inundatie en
Het complex is mede uniek vanwege zijn
grondwerkzaamheden en sloop van enkele
stemmen op de gewenste karakteristiek van
zoals deze in 1811 in een plan is opgesteld door
accesverdediging (19de en 20ste eeuw),
ligging binnen het systeem van de Stelling
barakken – tamelijk gaaf bewaard. Mede
de Stelling5.”
Jan Blanken samen met de Franse inspecteur-
b) de wedloop met de zich versterkende
Den Helder in het algemeen en in het
omdat het complex tot midden jaren zeventig
generaal Sganzin. Het in 1813 gepresenteerde
offensieve middelen (20ste eeuw),
bijzonder in de directe relatie tot de Forten
door de landmacht werd gebruikt en
plan omvatte het werfterrein (Rijkswerf),
c) het systeem van ‘levende’ veldversterking in
daardoor weinig is aangepast.
Tezamen met de forten Erfprins, Kijkduin,
Westoever, Oostoever, Erfprins, Kijkduin, de
vestingwerken, magazijnen en woonhuizen. Direct
de diepte (20ste eeuw). Het betreft hier in eerste
Westoever, Oostoever, Harssens en de
Batterij op het Kaaphoofd en het Pantserfort
werd begonnen met de aanleg van de Stelling
aanleg een voorbeeld van een complex aarden
verbindingswal (linie) is Dirks Admiraal onderdeel
op de Harssens. Tevens vanwege historisch-
Den Helder, bestaande uit de forten Erfprins,
werken uit de late 19e eeuw, dat is uitgebreid en
van de Stelling Den Helder. Later, in het
ruimtelijke, functionele en fysieke samenhang
Kijkduin en Dirks Admiraal. De forten werden
versterkt.
Interbellum, werd een indirecte batterij aangelegd
en herkenbaarheid van de onderdelen van
verbonden door middel van een liniedijk met
op het fort, die eind 1939 werd verplaatst naar
gracht. Na 1824 door de aanleg van het Noord-
Texel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte
Hollands werden ook twee forten aan weerszijden
het fort deel uit van de luchtverdediging op Texel
van het kanaal belangrijk gevonden. De jaren
Fort Dirksz. Admiraal was onderdeel van een
en in Den Helder, op dat moment als onderdeel
daarna werd de Stelling vergroot, verbeterd en
aaneengesloten militaire verdedigingslinie
van de Marineflakabteilung 808 binnen het
uitgebreid. In het Interbellum werd een indirect
rondom de stad Den Helder en de Rijkswerf. Deze
Verteidigungsbereich Den Helder. Na de oorlog
vurende batterij op het fort opgesteld. Deze
werd het Deibelkamp en het Lt-Kol Maaskamp van
3.3 Ligging en relatie tot andere complexen
3.4.3 Krijgshistorische en systeemwaarden
het complex en vanwege een redelijk gave
3.5 Ontwikkelingen in het gebied
3.5.2 Aanwijzing beschermd stadsgezicht Stelling Den Helder Op 20 april 2004 werd de procedure gestart om de Stelling Den Helder aan te wijzen als beschermd stadsgezicht, op 5 december
3.5.1 De Stelling op herhaling
relatie met schootsvelden en inundatievelden.
2007 werd de aanwijzing bevestigd. Onder dit stadsgezicht vallen de eigenlijke stelling
De structuurvisie de Stelling op Herhaling
(de forten en de Gemeenschapslinie, de
(2001) beoogt het initiatief van de Stichting
Rijkswerf en de dubbele gracht en Singel
Stelling Den Helder in te passen in het kader
met bebouwing aan weerszijden
In de bodem op het Fort Dirksz. Admiraal
van een ruimtelijke visie op de Stelling als
daarvan6.)
bestond hoofdzakelijk uit een samenhangend
zijn mogelijk nog aanwezige sporen
geheel en de samenhang tussen stad en
was echter niet in staat de zeedoelen goed te
systeem van forten, batterijen, inundatievelden
Stelling.
de Landmacht ingericht. Nadat het Deibelkamp
van een eerdere kazerne, loopgraven,
bereiken en werd uiteindelijk eind 1939 verplaatst
en bijbehorende inundatiemiddelen en van
geschutsopstelplaatsen en dergelijke. Het
“De gemeente heeft met het project van
verdween op het Bastion Dirks Admiraal in de
naar Texel. Het fort was onderdeel van de Stelling
schootsvelden. Dit systeem werd aangevuld
de Stelling de ambitie om de identiteit
jaren 1970 werden andere delen van het fort
complex is representatief (karakteristiek)
totdat de Stelling met bijbehorende forten in 1958
met diverse uit verschillende perioden
omdat het nog steeds de eigen fysieke
van de stad als geheel te versterken. Den
ondermeer gebruikt door de Marechaussee en
bij Koninklijk Besluit werd opgeheven.
daterende typen gebouwde of aangelegde
kenmerken en enige omgevingskenmerken
Helder moet weer herkenbaar worden
verdedigingswerken, die dienden ter afsluiting
vertoont die destijds tot bouw en
als vestingstad. Daarvoor is het nodig de
later ook als asielzoekerscentrum.
3.4.5 Archeologische waarden
en verdediging van niet te inunderen terreinen of 5
H+N+S, De Stelling op Herhaling. Structuurvisie voor de Stelling Den Helder, (Utrecht: H+N+S, 2001). Bureau Mattie & De Moor; RDMZ, ing F.P. Buchner, Toelichting bij het besluit tot aanwijzing van het beschermd stadsgezicht Stelling Den Helder gemeente Den Helder (Noord-Holland) ex artikel 35 Monumentenwet 1988, (Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 2004), 4. 6
15
3.5.2 Inrichtingsplan Stelling
opgenomen. Deze worden in deze visie als In 2007 is een inrichtingsvoorstel voor de
het nu lijkt, gestart met de aanleg van
delen van de voormalige Stelling Den Helder
3.5.5 Bouw nieuw zwembad
een nieuwe duiker onder de Nieuweweg, waarmee de linie richting het Fort Erfprins
volgt omschreven:
Stelling van Den Helder gedaan. Op 17
“De kernwaarde binnen dit thema is de
Door de bouw van een nieuw zwembad
bevaarbaar wordt.
december 2007 werd dit plan door de
authenticiteit van Den Helder; datgene van de
komt het terrein van het oude zwembad vrij.
gemeenteraad vastgesteld. Het doel van
stad wat oud, eigen, bijzonder of herkenbaar
Dit pand wordt zoals het nu lijkt gesloopt
ook hersteld. In dit geval volgens de
dit document is het bepalen van een
is. Het zoeken naar authenticiteit van een
en de ontstane ruimte biedt mogelijkheden
oorspronkelijke tekeningen waarbij aandacht
gebied maakt steeds vaker deel uit van de
voor waterberging. Dit in navolging van
zal zijn voor de kanonopstellingen die zich
voor het herstel van de stelling. Dirks
keuze van toerist of recreant om een gebied
de inundatievelden zoals die vanaf 1864
hoogstwaarschijnlijk nog in dit stuk van de
Admiraal komt daarbij in het bijzonder
of stad te bezoeken. Wanneer authenticiteit
gecreëerd werden buiten en binnen de
liniedijk bevinden.
aan bod:
in de toeristische sector van Den Helder goed
Stelling van Den Helder.
“Afbakening en restauratie van het
wordt neergezet en ‘uitvergroot’ roept dit
ontwerpstrategie en uitgangspunten
reduit van Dirksz Admiraal en fort
een sterke belevingssfeer en verwondering
West- en Oostoever. Het reduit
op en trekt het bezoekers naar de stad.”8
Dit stuk van de linie wordt op termijn
3.6 De Bomvrije Kazerne
3.5.6 Vaarroutes Den Helder 3.6.1 De veranderingen 1880-1882 Ter vergroting van het toerisme is vanaf 2011
Dirksz Admiraal wordt weer een
3.5.4 Structuurvisie Provincie Noord Holland 2040
hard gewerkt om Den Helder bevaarbaar
Midden onder de in Franse tijd aangelegde
te maken. Dit gebeurt vooral op de oude
Batterij Dirksz. Admiraal werd een bakstenen
liniegrachten, maar ook rondom de Rijkswerf.
bomvrije kazerne gebouwd, die plaatselijk
Niet alleen op gemeentelijk niveau komt
Tevens is binnen dit plan een kanoroute
uit drie verdiepingen bestond. In die kazerne
de Stelling Den Helder naar voren, ook
betrokken waarmee ook een groot deel van
vond men enkele grotere ruimten voor
op provinciaal niveau wordt de Stelling
het buitengebied van de Stelling Den Helder
de legering van het personeel en smalle
Binnen de drie toeristische
genoemd:
richting Julianadorp bevaarbaar is geworden.
gangen die een belangrijke taak hadden bij
profielen die de gemeente
“De Stelling Den Helder is opgenomen op de
Recent is nabij Dirksz. Admiraal een slimme
de ventilatie van de kruitkamers, waar het
kaart ‘Behoud en ontwikkeling van Noord-
sluis aangelegd om de bevaarbaarheid te
uiteraard zeer droog moest zijn. Ook werden
Hollandse cultuurlandschappen’.”
vergroten. Tevens wordt eind 2013, zoals
vanuit deze gangen de kruitkamers verlicht.
eilandje.”7
3.5.3 Structuurvisie Den Helder 2025 - Spannend Den Helder
Den Helder opstelde ter vergroting van het toerisme in Den Helder zijn ook
7 8
Gemeente Den Helder, Inrichtingsvoorstel voor de Stelling van Den Helder, (Den Helder, Gemeente Den Helder, 2007). Gemeente Den Helder, Bestemming Den Helder, Nota Toerisme en Recreatie, (Den Helder, Gemeente Den Helder, 2008).
17
3.6.4. Beheer
Omdat dit moest gebeuren met olielampen,
De dubbele caponnière bevindt zich in goede
waren speciale voorzieningen getroffen: in de
staat. De zichtbare gevels zijn voorzien van
dikke muur tussen de gang en de kruitkamer
schilderwerk. Er mist een aantal kozijnen. De
Sinds 1994 heeft de Stichting Stelling Den
waren rechthoekige openingen aangebracht
aanwezige manschappenverblijven zijn in
Helder het fort in beheer. Vanaf dat moment is
die aan twee kanten werden afgesloten door
redelijke staat met uitzondering van de kozijnen.
geprobeerd het fort weer toonbaar te maken
centimeters dikke ruiten. Tussen deze ruiten hing dan de olielamp te branden.
en te onderhouden. In samenwerking met
3.6.3 Eigendom en kadaster
Ook in de nissen in de kazerne vond men
Vrijwillig Landschapsbeheer Noord-Holland, de reclassering en leer/werktra jecten wordt
de druipkokers waarin het regenwater werd
Status : Beschermd
het onderhoud uitgevoerd. Tevens is door de
opgevangen, dat door de gronddekking op het
Aanwijzingsbesluit : 31-07-1973
Stichting Stelling Den Helder een beheerder
gebouw gefiltreerd werd en dat zich verzamelde
Inschrijving register : 01-11-2004
van het terrein aangesteld. In 2012 is de
op de laagste delen van het metselwerk tussen de
Kadaster deel/nummer : 11366/94
beheersovereenkomst opnieuw verlengd.
het water naar de waterkelders onder de kazerne
Monumentnaam:
3.6.5. Huidige situatie
geleid. Tot de Tweede Wereldoorlog veranderde
Fort Dirksz. Admiraal
er weinig aan het gebouw.9
Gemeente: Provincie:
Op dit moment is voor een aantal bunkers op
Den Helder Noord-Holland
het Fort Dirksz. Admiraal een herbestemming
Plaatselijke aanduiding:
gevonden. Daarbij moet met name gedacht
Bij Nieuweweg 3 1782 AZ Den Helder
worden aan oefenruimtes en een jeugdsoos.
De bomvrije kazerne bevindt zich in een redelijke
Kadastrale gemeente: Sectie: Kad.object: App:
Recent is een bunker ingericht als
staat met uitzondering van de voorgevel, die
Grondperceel:
bijzondere vergaderlocatie. Dit past
vervuild is, beklad met graffiti. Ook missen de
Den Helder
H
2958
ook binnen het bestemmingsplan
buitenkozijnen. In het gebouw treedt in een van
Den Helder
H
2029
“De Stelling Midden”10.
de beuken scheurvorming op door druk van
Den Helder
H
1361
gewelven. Via de druipkokers in de muren werd
3.6.2 Bouwtechnische omschrijving
bovenaf. Verbeteringen van het Fort Dirks Admiraal, september 1882, © Nationaal Archief, 4.OPV, inventarisnummer H148 9
Gerrit Gerrits, Beknopte bouwgeschiedenis van het Fort Dirksz. Admiraal te Den Helder, (Den Burg: G. Gerrits, 1983). Ruimte, Wonen en Ondernemen, Bestemmingsplan De Stelling Midden, (Den Helder: Gemeente Den Helder, 2006).
10
19
4. Herbestemmingscenario’s
Tijdens het onderzoeken van mogelijkheden
ook van culturele waarde. De waarde van
ontwikkelen voor de karakteristieke plaatsen
en invullingen voor de Bomvrije Kazerne
het gebied ligt in het zichtbaar zijn van de
op het fort die binnen het her te bestemmen
op het Fort Dirksz. Admiraal is niet alleen
jarenlange ontwikkelingen op krijgsgebied
gebied vallen. De omschrijvingen hierna
gekeken naar het individuele object,
en is daarmee een militair cultureel boek
zijn gebaseerd op het voorplein bij de
maar ook naar de rest van het monument.
geworden. De militaire kant heeft zijn waarde
Bomvrije Kazerne (The Field), de voormalige
Aangezien het voormalige fort nog steeds
verloren, maar de culturele kant juist aan
luchtdoelbatterij (Living Monuments), en
erg compleet is en met name door de nog
waarde gewonnen. Tijdens deze verkenning
de Bomvrije Kazerne (Evolving Wall of Art).
verschillende aanwezige elementen uniek
kwam de Stichting in aanraking met
Tevens is een deel van de waterloop van
is in haar vorm, is ook gekeken naar de het
Cookie Bros, een tweetal jonge industriële
de gracht tussen de Gedekte Weg en het
ensemble en hoe er opnieuw connecties
ontwerpers, die mondiaal actief zijn en een
Bastion meegenomen (Riverwalk). Een van de
te creëren zijn tussen de verschillende
voorliefde hebben voor Den Helder en in het
lager gelegen delen aan de oostzijde van de
elementen binnen het complex.
bijzonder de Stelling Den Helder
gedekte weg is voor de compleetheid tevens
ingevuld (The Herb Garden).
De nadruk moest daarbij liggen op de
omgeving en niet op de bebouwing, hoe hoog
De Stichting Stelling Den Helder heeft
hen dan ook gevraagd een concept te
Aanpassingen 1917-1918, © nationaal archief, 2.13.45, inventarisnummer 1708
21
4.1 The Field The field area is a center point at Fort Dirks Admiraal. The already unique shape of the field conveniently resembles an auditorium. Adding an overall structure to the landscape we can use the slanted sides as a place to sit and watch the events below. Providing a stage to the field allows the opportunity for a variety of cultural events. The stage can not only be used to host a musical event but also bring other art forms together such as dance residels and even outdoor Yoga classes.
23
4.2 Living Monuments One of the more apparent focal points while walking through the Fort Dirks Admiraal area are the Anti-aircraft positions located on the hilltops. The Passing years has weathered these bunker into ruins and left akward concrete structures. Although these bunkers are not much to look at they hold a historic role in Den Helders history. Instead of restoring or destroying these structures lets repurpose them and send a new message so that future generations can learn about the trails and tribulations of our past and also the positive outlook on our future. Lets let something grow and be reborn where once stood an object of war and send the message that Den Helder has moved forward. These tree’s will stand as living monuments that tower over the park and even have the potential to be lit up at night.
25
4.3 The Evolving Wall of Art The main, brick bunker at Fort Dirks Admiraal is certainly the face of the area. It’s the oldest in history and also in its architecture and therefore stands out from the other bunkers. We want to emphasize the facade by showcasing it in glass and inviting local artists to exhibit their art on the raw bricks by simply hanging the artists existing canvases or use washable/ removable art products to paint onto the bricks. This way Den Helder can promote art and express themselves at the same time. These works of art can be displayed for a limited time before it is removed and a new artist is invited to display something new (evolving art). Illuminating the wall in the night will make this wall a focal point.
27
4.4 Riverwalk The concept behind the riverwalk area of Fort Dirks Admiraal was to transform this currently unusable marsh land into a functional route for outdoor activities. Conveniently located on the backside of the bunkers, it is hidden and sheltered from the surrounding neighbourhoods and roads therefore creating a peaceful retreat for people to enjoy the water and sceneic views. Sit, stroll, jog and enjoy. This leisure area also posseses the unique potential to become an important location for water activities as it lies at the mouth of Den Helders canoe route. This could include canoe and/ or boat tours and rentals.
29
4.5 The Herb Garden In aanvulling op het ontwerp van Cookie Bros heeft de Stichting Stelling Den Helder er ook behoefte aan het gebied omsloten door het asielzoekerscentrum, de spoorlijn en de Liniegracht te transformeren tot “The Herb Garden”. In dit gebied moet het mogelijk worden dat de bewoner er zijn eigen flora plant, die dienstbaar is aan de ander. Of dat nu kruiden of fruitbomen zijn, of anderszins maakt niet uit. Daarbij betrekken we de Oranjerie, Vrijwillig Landschapsbeheer, Landschap NoordHolland en uiteraard de gewone burger voor de ontwikkeling ervan.
31
5.1 Herstelplan
is door weersinvloeden, brand en graffiti
Kazerne beëindigd te worden.
redelijk beschadigd.
Geraamde kosten herstel scheurvorming
Voor de consolidatie en gedeeltelijke
Het voegwerk en een aantal m2 metselwerk
€ 30.000,-
restauratie voor de Bomvrije Kazerne op het
dienen hersteld te worden, tevens dient het
Fort Dirksz. Admiraal is een plan opgesteld
gehele metselwerk gereinigd te worden.
waarin tevens de te verwachten kosten zijn
Geraamde kosten herstel buitengevel in zicht
geraamd.
€ 75.000,-
5.1.6 Binnenkozijnen Alle binnenkozijnen zijn verdwenen. Gezien het voorgesteld gebruik zullen deze niet
5. Casco restauratiekosten en herbestemmingkosten
5.1.1 Algemeen
5.1.4 Kozijnen gevels
teruggebracht worden.
In de Bomvrije Kazerne bevinden zich weinig
In de zichtbare gevel van de Bomvrije
5.1.7 Installaties
tot geen op te ruimen objecten. Wel dient een
Kazerne zijn nagenoeg alle kozijnen
en ander grondig gereinigd te worden.
verdwenen en zijn de kozijnopeningen van
In de Bomvrije Kazerne zijn geen installaties
Geschatte kosten schoonmaak € 15.000,-
staalplaten voorzien
aangebracht m.u.v. de in aanvang
De kozijnen dienen opnieuw aangebracht te
aangebrachte hemelwaterafvoer.
worden. Geraamde kosten € 50.000,-
Voor inspectiewerkzaamheden is het van
5.1.2 Fundering
belang dat er een oriëntatieverlichting wordt De fundering van de bomvrij kazerne bevindt
5.1.5 Binnengevels
aangebracht. Geraamde kosten oriëntatieverlichting €
zich in een opvallend goede staat en er behoeven geen herstelwerkzaamheden te
In de Bomvrije Kazerne bevinden zich een
worden uitgevoerd.
groot aantal gewelven. Slechts in een ruimte
€ 20.000,-
is sprake van scheurvorming door druk van
5.1.3 Metselwerk gevels
bovenaf. Deze scheurvorming dient hersteld te worden
De bomvrije kazerne kent een zichtbare
Tevens dient als maatregel
buitengevel aan de voorzijde. Deze gevels
verkeersbewegingen over de Bomvrije
33
5.2 Herbestemmingkosten
5.2.4 Living Monuments
De kosten voor de losse onderdelen binnen de
Voor de inrichting van Living Monuments wordt
herbestemming zijn hierna gedifferentieerd.
gebruik gemaakt van de aanwezige FLAK
als uitkijkpunt te dienen. Geraamde kosten Riverwalk € 50.000,-
5.2.6 The Garden of Herbs
geschutsopstellingen en mogelijk herplanten van al aanwezige bomen.
Deze voorziening dient vanuit particulier of
Voor verhardingen kan gebruik gemaakt worden
maatschappelijk initiatief aangelegd te worden.
Voor de inrichting van The Field zijn minimale
van reeds aanwezig puin, dat gebroken moet
Het enige waar behoefte aan is, is een verbinding
voorzieningen nodig. Het betreft het herprofileren
worden.
tussen de Riverwalk en the Garden of Herbs
van grondwallen, aanbrengen bestrating. Overige
Geraamde kosten inrichten Living Monuments €
Geschatte kosten € 20.000,-
gewenste voorzieningen zijn al aanwezig
€ 50.000,-
5.2.1 The Field
Geraamde kosten inrichten The Field € 30.000,-
5.2.5 Riverwalk
5.2.2 The Wall of Art De voornaamste voorzieningen die hier Deze voorzieningen bestaan voornamelijk uit een
aangebracht moet worden zijn looppaden
glazen wand met bijbehorende verlichting en
en steigers, het herstel van taluds en het
verharding.
aanbrengen trappen.
Geraamde kosten aanbrengen Wall of Art
Ook dienen er bouwkundige aanpassingen te
€ 100.000,-
worden verricht aan een al aanwezig object om
35
6.1 Exploitatie/onderhoudsplan herinrichten Fort Dirksz Admiraal11
Uitgaven
Inkomsten
Bomvrije kazerne schoonhouden
€ 1.000,00 € 1.000,00 leer/werktra jecten
onderhoud
€ 4.000,00 bezoekers
€ 4.000,00
The Field schoonhouden
€ 1.000,00 leer/werktra jecten € 1.000,00
maaien en snoeien
€ 2.000,00
bijdrage gemeente
€ 2.000,00
Wall Of Art
6. Exploitatiemodellen
glasreiniging
€ 500,00 bezoekers
€ 500,00
verzekering
€ 1.500,00 bezoekers
€ 1.500,00
onderhoud
€ 2.000,00
€ 2.000,00
bijdrage gemeente
Living Monuments schoonhouden
€ 1.000,00 leer/werktra jecten € 1.000,00
maaien en snoeien
€ 2.000,00
bijdrage gemeente
€ 2.000,00
Riverwalk schoonhouden
€ 1.000,00 leer/werktra jecten € 1.000,00
maaien en snoeien
€ 2.000,00
bijdrage gemeente
€ 2.000,00
onderhoud steigers
€ 2.000,00
bijdrage gemeente
€ 2.000,00
Garden of Herbs schoonhouden
€ 1.000,00 leer/werktra jecten € 1.000,00
beheer tuin
€ 2.000,00 bewoners
Totaal
€ 23.000,00
€ 2.000,00
€ 23.000,00
11
Het in te richten terrein wordt al onderhouden door de gemeente Den Helder. Het schoonhouden wordt verricht vanuit reeds bestaande leer/werktra jecten. Overige inkomsten zullen gegeneerd worden uit rondleidingen en evenementen.
37
7. Conclusie
Waar de militaire strateeg het moerasland
onze welvaart. Verscholen in de metersdikke
met elkaar te brengen moeten we van alle
omgetoverd had tot een vestingwerk
overblijfselen van kwade tijden, houdt de
tijden een beetje water bij de wijn doen. Dan
struint nu de onwetende wandelaar. Soms
jeugd huis. Kunstzinnige uitingen zorgen voor
kunnen tegenstellingen in elkaar overlopen
struikelend door een ongecultiveerde
een bijzondere bijdrage in tegenstelling tot
en kan de strateeg gerust verder slapen.
omgeving met hier en daar het afval van
de omgeving. Om dat in overeenstemming
39
8. Aanbevelingen
Op basis van het uitgevoerde onderzoek wil
worden, ook het fietspad aan de noordzijde
reeds hebben.
de Stichting Stelling Den Helder een aantal
van het fort moet komen te vervallen en weer
Het dient overwogen te worden om een
aanbevelingen doen in het kader van de
tot gracht gemaakt worden. Op deze manier
uitgebreid bouwtechnisch onderzoek te laten
herbestemming van de Bomvrije Kazerne en
krijgt het terrein weer zijn oude allure.
uitvoeren naar de reden waarom de kazerne
daarmee het Fort Dirksz. Admiraal.
Aan de rand van het kroonwerk en de
inwendig, ondanks consolidatie vanaf eind
De Stichting Stelling Den Helder meent dat
ravelijnen van Dirksz. Admiraal bevindt zich
2012, qua metselwerk steeds slechter begint
op basis van de in 2011 door de Gemeente
een hoge dichtheid van beplanting die door
te worden.
Den Helder aangenomen structuurvisie “De
de diversiteit waardevol is. Deze dienen
Stelling op Herhaling” dat voor het slagen van
gehandhaafd te blijven.
dient onderzoek gedaan te worden naar de
het project voor 2020 de Nieuweweg uit het
Het deels onderwerken van de bunkers van de
wijze waarop deze problematiek getackeld
fort verdwenen moet zijn. Het plan is om deze
voormalige luchtdoelbatterij. In goed overleg
kan worden.
weg, die nu het fortterrein in tweeën splitst,
met de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed
De stichting beveelt tevens aan archeologisch
uit het terrein te verwijderen. Het fort wordt
dient overwogen te worden of de voormalige
onderzoek te laten doen naar de
daardoor verkeersluw wat de ontwikkeling
luchtdoelbatterij niet deels ondergewerkt
fundamenten van de kazerne zoals men
van nieuwe natuur op het terrein ten goede
moet worden om op die wijze te bewaren
gepland had te bouwen tussen 1811 en 1813.
komt
voor het nageslacht zodat over een periode
De stichting heeft het sterke vermoeden
Verder is de stichting van mening dat de
van vijftig jaar ook onderzoek naar deze
dat de resten hiervan nog in het voorterrein
gracht rondom het reduit in oorspronkelijke
objecten gedaan kan worden. Enkele bunkers
aanwezig zijn.
staat teruggebracht dient te worden. Niet
dienen ontsloten te blijven zoals ze nu zijn,
alleen het reduit moet weer een eilandje
in verband met de huidige invulling die deze
Om de toekomst te kunnen garanderen
41
9. Toelichting
De Stichting Stelling Den Helder heeft
nieuwe generatie onderzoekers.
structuurvisie tot 2040 specifiek de Stelling
getracht middels dit haalbaarheidsonderzoek
Al met al is het hele plan gestoeld op een
Den Helder opgenomen. Wij zien als Stichting
een nieuwe invulling te geven aan het Fort
aantal bestaande visies, waardoor het
Stelling Den Helder door de realisatie van The
Dirks Admiraal gelegen te Den Helder. Daarbij
draagvlak gegarandeerd is voor het slagen
Living Monuments dan ook de kans om de
is vooral geprobeerd rekening te houden met
van de herbestemming. In de eerste plaats
voormalige luchtdoelbatterij onder te werken
de ensembles die nog aanwezig zijn op het
is gekeken naar de structuurvisie Stelling
en te bewaren voor het nageslacht. Slechts
fort. De focus is dus niet komen te liggen op
Den Helder. Hierin is een aantal voorstellen
enkele bunkers zullen toegankelijk zijn.
de Bomvrije Kazerne, maar vooral naar de rol
gedaan tot de inrichting van de gehele
Met dit rapport hoopt de Stichting Stelling
van de kazerne in het terrein.
stelling, maar specifiek is in dit rapport de
Den Helder de parkachtige sfeer zoals
Het voorliggende plein is in dit geval beoogd
visie voor Dirksz. Admiraal met betrekking tot
beschreven in de inleiding, gelet op het
als een veld waar bijvoorbeeld activiteiten
het verdwijnen van de Nieuweweg door het
aangehaalde krantenbericht uit de jaren
georganiseerd kunnen worden. De
fort meegenomen.
zeventig, nieuw leven in te blazen. Door
buitenmuur van de kazerne speelt daar ook
te kiezen voor strakke lijnen en invullingen
een rol in, in dit geval een kunstmuur. Hier
gemeente Den Helder tot 2025. Hierin is
die niet alledaags zijn hoopt de Stichting
kunnen in overleg lokale maar ook nationale
de visie voor Den Helder ook opgenomen.
Stelling Den Helder een bijdrage te leveren
kunstenaars hun creativiteit op uiten. Aan de
Aan de andere kant is het aangenomen
aan de mogelijke invulling van de ontstane
achterzijde van de Bomvrije Kazerne is bij
inrichtingsplan voor de stelling, dat
voorzieningen. Het beheer en de exploitatie
de fortgracht een ontsluiting via het water
momenteel al deels uitgevoerd wordt
van het terrein geschiedt op dit moment
beoogd, zodat ook recreanten met hun
door Zeestad BV in samenwerking met de
ook al in samenwerking met de Gemeente
bootje of kano het fort kunnen betreden. De
Stichting Stelling Den Helder, van belang
Den Helder en zal door de nieuwe invulling
voormalige luchtdoelbatterij zal ingericht
gelet op het eventuele rooien van bomen
frequenter moeten plaatsvinden. Tevens
worden als monument.
op de liniedijk ten westen van het Bastion
is de mogelijkheid tot het organiseren van
Dirksz. Admiraal. Mogelijkerwijs is bij The Herb
activiteiten ook groter door de herinrichting
ontsloten wordt en ook met toekomstige
Garden een nieuwe gemeenschappelijke
van het voorterrein. Met de Wall of Art hoopt
geïnteresseerden rekening gehouden
groenvoorziening te realiseren.
de stichting ook betrokkenheid van jongeren
wordt. De bunkers worden vooral weer
bij de historie van Den Helder te creëren.
dichtgemaakt. De contouren blijven zichtbaar,
cultuurhistorisch landschap beschouwd.
maar het inwendige blijft gespaard voor een
De provincie Noord-Holland heeft in haar
Een plek waar de historie van het fort
Anderzijds de structuurvisie van de
In een breder kader is het
43
Bronnen en colofon
Tekst: P. Dijkstra, A. Koning
tot aanwijzing van het beschermd
Ruimte, Wonen en Ondernemen; Team
Begrotingen: A. Koning
stadsgezicht Stelling Den Helder gemeente
Beleidsontwikkeling, Structuurvisie 2025. Den
Vormgeving: Vorm2 Reclamemakers
Den Helder (Noord-Holland) ex artikel 35
Helder: Gemeente Den Helder, 2012.
Uitgave: Stichting Stelling Den Helder
Monumentenwet 1988. Zeist: Rijksdienst voor
- Ruimte, Wonen en Ondernemen,
Impressies en herbestemmingscenario’s:
de Monumentenzorg, 2004.
Bestemmingsplan De Stelling Midden. Den
Cookie Bros. V.O.F.
- ir. Feddes, Yttjes; Schengenga, ir. Pieter; dr.
Helder: Gemeente Den Helder, 2006.
Historische kaarten: Nationaal Archief, Den
Kaag – Van der Boon, Hennie, Structuurvisie
- Gerrits, Gerrit, Beknopte bouwgeschiedenis
Haag
Stelling Den Helder. Voorstellen voor
van het fort Dirksz. Admiraal te Den Helder.
Foto’s: Collectie Stichting Stelling Den Helder
bestemming, inrichting en beheer. Utrecht:
Den Burg: G. Gerrits, 1983.
H+N+S, 2001.
- H+N+S, De Stelling op Herhaling.
Publicaties en rapporten:
- Gemeente Den Helder, Inrichtingsvoorstel
Structuurvisie voor de Stelling Den Helder.
- Anoniem, ‘Barakken en bunkers in overdadig
voor de Stelling van Den Helder. Den Helder,
Utrecht: H+N+S, 2001.
groen. Van Fort Dirksz. Admiraal is alles te
Gemeente Den Helder, 2007.
- 52 graden noorderbreedte, De Stelling
maken…’, Helderse Courant 23 september
- Gemeente Den Helder, Bestemming Den
Verdedigd - Verdedig De Stelling. Den Helder:
1967.
Helder, Nota Toerisme en Recreatie. Den
Zeestad CV/BV, 2013.
- Bureau Mattie & De Moor; RDMZ, ing
Helder, Gemeente Den Helder, 2008.
F.P. Buchner, Toelichting bij het besluit
- Gemeente Den Helder; Afdeling
45
